บาลี 61 80

ประโยค๗ - ปฐมสมนตปาสาทกาแปล ภาค ๓ - หนาท 1

ตตยปาราชก วรรณนา ตตยปาราชกใด ซงพระพทธเจาผหมดจดทางไตร- ทวารทรงประกาศแลว, บดน ถงลาดบสงวรรณา แหงตตยปาราชกนนแลว; เพราะเหตนน คาใดท จะพงรไดงาย และคาใดทขาพเจาไดประกาศไว แลวในกอน สงวรรณนานแมแหงตตยปาราชกนน จะเวนคานน ๆ เสยฉะนแล. พระบาลอกเขปพจนวา " เตน สมเยน พทโธ ภควา เวสาลย วหรต มหาวเน กฏาคารสาลาย " เปนตน ขาพเจาจะกลาว ตอไปน :- [ อธบายเรองเมองไพศาล ] บทวา เวสาลย มความวา ใกลนครทมชออยางนน คอม โวหารเปนไป ดวยอานาจแหงอตถลงค. จรงอย นครนน เรยกวา " เวสาล " เพราะเปนเมองทกวางขวาง ดวยขยายเครองลอม คอ กาแพงถง ๓ ครง. ความสงเขปในตตยปาราชกน มเทาน. สวน ความพสดารแหงบทวา " เวสาล " นน อนผปรารถนาแหงขททกปาฐะ ชอปรมตถโชตกาเถด. กแลนครแมน พงทราบวา " เปนเมองถง ความไพบลยโดยอาการทงปวง " ในเมอสมเดจพระสมมาสมพทธเจา


ทรงบรรลพระสพพญตญาณแลวเทานน. ทานพระอบาลเถระ ครน แสดงโคจรคามอยางนนแลว จงกลาวทเสดจประทบไววา " มหาวเน กฏาคารสาลาย " (ทกฏาคารศาลาในปามหาวน). บรรดาปามหาวนและกฏาคารศาลานน ปาใหญมโอกาสเปนท กาหนด เกดเอง ไมไดปลก ชอวาปามหาวน. สวนปามหาวนใกล กรงกบลพสด เนองเปนอนเดยวกนกบปาหมพานต ไมมโอกาสเปน ทกาหนด ตงจดมหาสมทร. ปามหาวนนไมเปนเชนนน คอเปนปา ใหญ มโอกาสเปนทกาหนด; เพราะฉะนน จงชอวาปามหาวน. สวน กฏาคารศาลา อนถงพรอมดวยอาการทงปวง ซงสรางใหมหลงคาคลาย ทรวดทรงแหงหงส ทาเรอนยอดไวขางใน ณ อารามทสรางไวอาศย ปามหาวน พงทราบวา " เปนพระคนธกฎสาหรบพระผมพระภาค- พทธเจา." [ พระผมพระภาคเจาทรงแสดงอสภกรรมฐานแกพวกภกษ ] หลายบทวา อเนกปรยาเยน อสภกถ กเถต มความวา พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงกถาเปนทตงแหงความเบอหนายในกาย ซงเปนไปดวยอานาจแหงความเลงเหนอาการอนไมงามดวยเหตมากมาย. ทรงแสดงอยางไร ? ทรงแสดงวา " มอยในกายน คอ ผม ขน ฯ ล ฯ มตร." มคาอธบายอยางไร ? มคาอธบายอยางนวา " ดกอน ภกษทงหลาย ! บางคน เมอคนหาดแมดวยความเอาใจใสในทกอยางใน กเลวระมประมาณวาหนง จะไมเหนสงอะไร ๆ จะเปนแกวมกดา หรอแกวมณ แกวไพฑรยหรอกฤษณา แกนจนทน หรอกายาน


การบร หรอบรรดาเครองหอมมจณณสาหรบอบเปนตนอยางใดอยาง- หนงกตามท ซงเปนของสะอาด แมมาตรวานอย; โดยทแท จะ เหนแตของไมสะอาดมประการตาง ๆ มผมและขนเปนตนเทานน ซง มกลนเหมนอยางยง นาเกลยด มการเหนไมเปนมงขวญ; เพราะ เหตนน จงไมควรทาความพอใจ หรอความรกใครในกายน. อนทจรง ขนชอวาผมแมเหลาใด ซงเกดบนศรษะ อนเปนอวยวะสงสด, แม ผมเหลานน กเปนของไมงามเหมอนกน ทงไมสะอาด ทงเปนของ ปฏกล, กแล ขอทผมเหลานนเปนของไมงาม ไมสะอาด และเปน ของปฏกลนน พงทราบโดยเหต ๕ อยาง คอ โดยสบาง โดยสนฐาน บาง โดยกลนบาง โดยทอยบาง โดยโอกาสบาง; ขอทสวนทงหลาย มขนเปนตน เปนของไมงาม ไมสะอาด และเปนของปฏกล ก พงทราบดวยอาการอยางนแล. ความสงเขปในอธการแหงตตยปาราชก นมเทาน. สวนความพสดารพงทราบโดยนยทกลาวแลว ในปกรณวเสส ชอวสทธมรรค. พระผมพระภาค ตรสอสภกถาในสวนอนหนง ๆ โดยอเนกปรยาย มประเภทสวนละ ๕ ๆ ดวยประการฉะน. ขอวา อสภาย วณณ ภาสต มความวา พระองคทรงตง อสภมาตกา ดวยอานาจแหงอทธมาตกอสภะเปนตนมาแลว เมอจะทรง จาแนก คอทรงพรรณนา สงวรรณนา อสภมาตกานน ดวยบทภาชนย จงตรสคณานสงสแหงอสภะ. ขอวา อสภภาวนาย วณณ ภาสต มความวา ความอบรม คอความเจรญ ความเพมเตมจต ทถอเอาอาการอนไมงาม ในสวน ทงหลายมผมเปนตน หรอในอสภะมอทธมาตกอสภะเปนตน หรอในวตถ


ภายในและภายนอกทงหลาย เปนไป นใด; พระองคจะทรงแสดง อานสงสแหงอสภภาวนานน จงตรสสรรเสรญ คอทรงประกาศคณ. ตรสอยางไรเลา ? ตรสวา " ดกอนภกษทงหลาย ! ภกษผประกอบ เฉพาะซงอสภภาวนา ในวตถมผมเปนตน หรอในวตถมอทธมาตก- อสภะเปนตน ยอมไดเฉพาะซงปฐมฌาน อนองคละ ๕ ประกอบ ดวยองค ๕ มความงาม ๓ อยาง และถงพรอมดวยลกษณะ ๑๐, ภกษนน อาศยหบใจ กลาวคอปฐมฌานนน เจรญวปสสนา ยอม บรรลพระอรหต ซงเปนประโยชนสงสด." [ ปฐมฌานมลกษณะ ๑๐ และความงาม ๑๐ ] บรรดาความงาม ๓ และลกษณะ ๑๐ เหลานน ลกษณะ ๑๐ แหงปฐมฌานเหลาน คอ ความหมดจดแหงจตจากธรรมทเปน อนตราย ๑ ความปฏบตสมาธนมตอนเปนทามกลาง ๑ ความแลนไป แหงจตในสมาธนมตนน ๑ ความเพกเฉยแหงจตทหมดจด ๑ ความ เพกเฉยแหงจตทดาเนนถงความสงบ ๑ ความเพกเฉยแหงจตทปรากฏ ดวยอารมณอนเดยว ๑ ความผดผองดวยอรรถ คอความไมกลบกลาย แหงธรรมทงหลายทเกดในฌานจตนน ๑ ความผดผองดวยอรรถ คอ ความทอนทรยทงหลายมรสเปนอนเดยวกน ๑ ความผดผองดวยอรรถ คอความเปนไปแหงความเพยร อนสมควรแกสมาธปญญาและอนทรย ซงเปนธรรมไมกลบกลาย และมรสเปนอนเดยวกนนน ๑ ความผดผอง ดวยอรรถ คอความเสพคน ๑.


บาล๑ในวสยเปนทเปดเผยลกษณะ ๑๐ นน ดงน :- อะไรเปนเบองตน อะไรเปนทามกลาง อะไรเปนทสดแหงปฐมฌาน ? ความหมดจดแหงปฏปทาเปนเบองตน ความเพมพนเปนอเบกขา เปน ทามกลาง ความผดผอง เปนทสดแหงปฐมฌาน. ความหมดจดแหงปฏปทา เปนเบองตนแหงปฐมฌาน, เบองตน มลกษณะเปนเทาไร ? เบองตนมลกษณะ ๓. ธรรมใดเปนอนตราย ของจตนน จตยอมหมดจดจากธรรมนน จตยอมดาเนนไปสสมาธนมต อนเปนทามกลาง เพราะคาทเปนธรรมชาตหมดจด จตแลนไปใน สมาธนมต (ซงเปนโคจรแหงอปปนา) นน เพราะความเปนธรรมชาต ดาเนนไปแลว. จตหมดจดจากธรรมทเปนอนตราย ๑ จตดาเนนไปส สมาธนมตอนเปนทามกลาง เพราะคาทเปนธรรมชาตหมดจด ๑ จต แลนไปในสมาธนมตนน เพราะเปนธรรมชาตดาเนนไป ๑ เปนปฏปทา วสทธซงเปนเบองตนแหงปฐมฌาน; เบองตนมลกษณะ ๓ เหลาน. เพราะเหตนน ปฐมฌานทานจงกลาววา ' เปนคณชาตงามในเบองตน และถงพรอมดวยลกษณะ ๓. ' ความเพมพนอเบกขา เปนทามกลางแหงปฐมฌาน, ทามกลาง มลกษณะเทาไร ? ทามกลางมลกษณะ ๓. จตหมดจดยอมเพกเฉย จตดาเนนถงความสงบ ยอมเพกเฉย จตปรากฏดวยอารมณอนเดยว ยอมเพกเฉย. จตหมดจดเพกเฉย ๑ จตดาเนนถงความสงบเพกเฉย ๑ จตปรากฏดวยอารมณอนเดยวเพกเฉย ๑ เปนความเพมพนอเบกขา ซงเปนทามกลางแหงปฐมฌาน; ทามกลางมลกษณะ ๓ เหลาน. ๑. ปฏ. ข. ๓๑/๒๕๒-๓.


เพราะเหตนน ปฐมฌานทานจงกลาววา ' เปนคณชาตงามในทามกลาง และถงพรอมดวยลกษณะ ๓. ' ความผดผอง เปนทสดแหงปฐมฌาน ทสดมลกษณะเทาไร ? ทสดมลกษณะ ๔. ความผดผองดวยอรรถ คอความไมกลบกลาย แหงธรรมทงหลาย ทเกดในฌานจตนน ๑ ความผดผองดวยอรรถ คอความทอนทรยทงหลายมรสเปนอนเดยวกน ๑ ความผดผองดวยอรรถ คอความเปนไปแหงความเพยร อนสมควรแกสมาธปญญาและอนทรย ซงเปนธรรมไมกลบกลาย และมรสเปนอนเดยวกนนน ๑ ความผดผอง ดวยอรรถ คอความเสพคน ๑. ความผดผอง เปนทสดแหงปฐมฌาน; ทสดมลกษณะ ๔ เหลาน. เพราะเหตนนปฐมฌานทานจงเรยกวา ' เปน คณชาตงามในทสด และถงพรอมดวยลกษณะ ๔. ' จตทถงความเปน ธรรมชาต ๓ อยาง มความงาม ๓ อยาง ถงพรอมดวยลกษณะ ๑๐ ยอม เปนจตถงพรอมดวยวตก ถงพรอมดวยวจาร ปต และสข ถงพรอม ดวยการตงมนแหงจต ถงพรอมดวยศรทธา และเปนจตทถงพรอมวรยะ สต สมาธ และปญญา ดวยประการฉะน. ขอวา อาทสส อาทสส อสภสมาปตตยา วณณ ภาสต มความวา พระผมพระภาคตรสสรรเสรญ คอตรสอานสงส ทรงประ- กาศคณแหงอสภสมาบต เพราะทรงทาการกาหนดอางถงบอย ๆ วา " เปนอยางนนบาง เปนอยางนบาง. " ตรสอยางไร ? ตรสอยางนวา " ดกอนภกษทงหลาย ! เมอภกษมจตอบรมดวยอสภสญญาอยเนอง ๆ จต ยอมงอ หดเขา หวนกลบจากความเขาประชดดวยเมถนธรรม


คอไมฟงซานไป ยอมตงอยโดยความวางเฉย หรอโดยความเปนของ ปฏกล, ดกอนภกษทงหลาย ! เปรยบเหมอนปกไก หรอทอนเอน ทบคคลใสเขาไปในไฟ ยอมงอ หดเขา มวนเขา คอไมแผออก แมฉนใด ดกอนภกษทงหลาย ! เมอภกษมจตอบรมดวยอสภสญญาอย เนอง ๆ จต ยอมงอ หดเขา หวนกลบจากความเขาประชดดวยเมถน- ธรรม คอไมฟงซานไป ฉนนนเหมอนกนแล." ขอวา อจฉามห ภกขเว อฑฒมาส ปฏสลลยต ความวา ดกอนภกษทงหลาย ! เราปรารถนาจะหลกออก คอหลกเรนอยโดดเดยว ลาพงผเดยว ตลอดกงเดอนหนง. ขอวา นมห เกนจ อปสงกมตพโพ อ ตร เอเกน ปณฑปาตนหารเกน มความวา ภกษรปใด ไมทาปยตวาจา (วาจา เนองดวยปจจย) ดวยตน นาบณฑบาตทเขาตกแตงเพอประโยชนแก เราในตระกลมศรทธา นอมเขามาแกเรา, ยกเวนภกษผนาบณฑบาต เขาไปใหนนรปเดยว ใคร ๆ คนอนจะเปนภกษหรอคฤหสถกตาม อยา เขาไปหาเรา. [ พระผมพระภาคไมทรงหามภกษฆากน เพราะทรงเหนกรรมเกา ] ถามวา " กเพราะเหตไร พระผมพระภาคจงตรสอยางน ? " แกวา " ไดยนวา ในครงดกดาบรรพ นายพรานเนอประมาณ ๕๐๐ คนเอาทอนไมและขายเครองจบสตวเปนอนมาก ลอมปาไวพากน หวเราะรนเรง รวมเปนพวกเดยวกนนนแล สาเรจการเลยงชวตดวย กรรม คอการฆาเนอและนก จนตลอดชวต แลวเกดในนรก. พราน


เนอเหลานน หมกไหมในนรกนนแลว เกดในหมมนษย เพราะ กศลกรรมบางอยาง ทตนทาไวแลวในหนหลงนนแล จงไดบรรพชา และอปสมบทในสานกของพระผมพระภาคเจาแมทงหมด ดวยอานาจ แหงอปนสยแหงกรรมอนงาม. อปราปรเจตนาของพรานเนอเหลานน ทยงไมไดเผลดผล เพราะอกศลกรรมทเปนรากเหงานน ไดกระทาโอกาส เพอเขาไปตดรอนชวตเสยดวยความพยายามของตนเอง และดวยความ พยายามของผอน ในภายในกงเดอนนน. พระผมพระภาค ไดทอด พระเนตรเหนความขาดไปแหงชวตนนแลว. ขนชอวากรรมวบาก ใคร ๆ ไมสามารถจะหามได. กบรรดาภกษเหลานน ภกษผยงเปน ปถชนกม เปนพระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม และพระ- ขณาสพกม ในภกษเหลานน ภกษทงหลายผเปนพระขณาสพ ไมมการ ถอปฏสนธ, พระอรยสาวกทงหลายนอกน เปนผมคตแนนอน คอ มสคตเปนทไปในเบองหนา; คตของพวกภกษผยงเปนปถชน ไมแน นอน. คราวนน พระผมพระภาค ทรงดารวา " ภกษเหลาน กลวตอ มรณภย เพราะความรกดวยอานาจความพอใจในอตภาพ จกไมอาจ ชาระคตใหบรสทธได; เอาเถด ! เราจะแสดงอสภกถาเพอละความรก ดวยอานาจความพอใจ แกเธอเหลานน เธอเหลานน ครนไดฟงอสภ- กถานนแลว จกทาการชาระคตใหบรสทธได เพราะเปนผปราศจาก ความรกดวยอานาจความพอใจในอตภาพแลว จกถอเอาปฏสนธใน สวรรค, การบรรพชาในสานกของเรา จกเปนคณชาตมประโยชนแก เธอเหลานน ดวยอาการอยางน. " เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงทรงแสดงอสภกถา ดวยหวขอพระกรรมฐาน เพออนเคราะหแกเธอ


เหลานน หาไดแสดงดวยความประสงคในการพรรณนาถงคณแหงความ ตายไม กแล ครนทรงแสดงแลว พระองคไดมความดารอยางนวา " ถาภกษทงหลาย จกพบเหนเราตลอดกงเดอนนไซร, เธอเหลานน จกมาบอกเราวา ' วนนภกษมรณภาพไปรปหนง วนนมรณภาพไป ๒ รป ฯ ล ฯ วนนมรณภาพไป ๑๐ รป ' ดงน, กแล กรรมวบาก น เราหรอใครคนอนกไมสามารถจะหามได, เรานน แมไดฟงเหตนน แลวจกทาอะไรไดเลา ? จะมประโยชนอะไรแกเรา ดวยการฟงทหา ประโยชนมได มแตความฉบหายใชประโยชน, เอาเถด ! เราจะเขาไป ยงสถานทภกษทงหลายจะเหนไมได " เพราะเหตนน พระผมพระ- ภาคจงตรสอยางนวา " ดกอนภกษทงหลาย ! เราปรารถนาจะหลกออก เรนอยตลอดกงเดอน ใคร ๆ อยาเขาไปหาเรา นอกจากภกษผนา บณฑบาตเขาไปใหรปเดยว. " สวนอาจารยเหลาอนกลาววา " พระพทธเจาทงหลาย ตรส อยางนนแลว จงไดหลกออกเรนอย เพอจะเวนความตเตยนของผ อน. " นยวาชนพวกอน จกกลาวตเตยนพระผมพระภาคเจาวา " พระ- ผมพระภาคเจาพระองคนเปนผทรงรสงทงปวง ทงปฏญาณอยวา ' เราเปนผยงจกรคอพระสทธรรมอนบวรใหเปนไป ' ไมทรงสามารถ จะหามพระสาวกทงหลายแมของพระองค ผวานกนและกนใหฆากนอย, ไฉนจกทรงอาจหามบคลอนไดเลา ? " ใหขอทผอนกลาวตเตยนนน บณฑตทงหลาย จกกลาวแกวา " พระผมพระภาคเจาทรงประกอบ การหลกออกเรนอย หาไดทรงทราบความเปนไปนไม, แมผจะทล บอกพระองคบางคนกไมม, ถาพงทราบไซร, กจะพงทรงหาม


แนนอน. " แตเพยงขอททรงมความปรารถนาเปนขอแรกนนนเอง ยอมเปนเหตในคานได. " ศพทวา " อสสธ " ในคาวา " นาสสธ " ๆ เปนนบาต ลงในอรรถสกวาทาบทใหเตม หรอในอรรถคอการหามวา " ใคร ๆ อยาเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาเลย. " อสภภาวนานโยค (ความหมนประกอบเนอง ๆ ในการเจรญ อสภกรรมฐาน) นน มกระบวนการทาตาง ๆ ดวยเหตทงหลายมส และสณฐานเปนตนมากมาย; เพราะเหตนน จงชอวา อเนกาการโวการ (มกระบวนการทาตาง ๆ มากมาย). มคาอธบายวา " เคลาคละปะปน กนดวยอาการมากมาย คอเจอปนกนดวยเหตหลายอยาง. " อเนกการ- โวการนนไดแกอะไร ? ไดแกอสภภาวนานโยค. ซงความหมนประกอบ เนอง ๆ ในการเจรญอสภกรรมฐาน มกระบวนการทาตาง ๆ มากมาย นน. สองบทวา อนยตตา วหรนต ความวา ภกษเหลานน ประ- กอบ คอ ขวนขวายอย. บทวา อฏฏยนต ความวา ยอมเปนผอดอด คอ มความ ลาบากดวยกายนน. บทวา หรายนต แปลวา ยอมระอา. บทวา ชคจฉนต แปลวา เปนผเกดความเกลยดชงขนเอง. บทวา ทหโร แปลวา เดกรนหนม. บทวา ยวา แปลวา ผประกอบดวยความเปนหนม. บทวา มณฑนกชาตโย แปลวา ผชอบแตงตวเปนปกต.


สองบทวา สล นหาโต แปลวา ผอาบนาพรอมทงศรษะ. ในสองคาวา " ทหโร ยวา " น ทานพระอบาลเถระแสดง ความเปนผแรกเปนหนม ดวยคาวา ทหระ. จรงอย สตวทงหลาย ในคราวแรกเปนหนม ยอมมปกตเปนผชอบแตงตวโดยพเศษ. ทาน พระอบาลเถระ แสดงถงเวลาขวนขวายการแตงตวดวยคาทงสองวา สส นหาโต น. แทจรง แมคนหนมทาการงานบางอยางแลวมรางกาย เศราหมอง กหาเปนผขวนขวายการแตงตวไม. แตเขาอาบนาสระ เกลาเสรจแลวจงตามประกอบการแตงตวทเดยว ยอมไมปรารถนาแมท จะเหนของสกปรกมซากงเปนตน. [ พวกภกษฆากนเองและวานใหผอนฆา ] ขณะนน บรษหนมนน พงอดอด สะอดสะเอยน เกลยดชง ดวยซากง ซากสนข หรอซากศพมนษยอนคลองอยทคอ คอมบคคล ผเปนขาศกบางคนนนเองนามาผกไว คอสวมไวทคอ ฉนใด, ภกษ เหลานน กอดอด ระอา เกลยดชงดวยรางกายของตน ฉนนนเหมอน กน เปนผใครจะสละรางกายของตนเสย เพราะเปนผปราศจากความรก ดวยอานาจความพอใจ ดจบรษคนนนผใครจะสละทงซากศพนนเสย ฉะนน จงถอเอาศสตรา แลวปลงชวตตนเองบาง วานกนและกนให ปลงชวต ดวยพดอยางนวา " ทานจงปลงกระผมเสยจากชวต กระผม จะปลงทานเสยจากชวต. " คาวา มคลณฑกะ ในสองบทวา มคลณฑกมป สมณกตตก นเปนชอของเขา.


บทวา สมณกตตโก ไดแก ผทรงเพศสมณะ. ไดยนวา มคลณฑกะนน โกนศรษะไวเพยงจก นงผากาสาวะผนหนง อกผน หนง พาดไวบนไหล เขาอาศยวหารนนแล เปนอยโดยความเปนคน กนเดน. ภกษทงหลายเขาไปหามคลณฑกะ ผทรงเพศสมณะแมนน แลวกลาวอยางนน. ศพทวา สาธ เปนนบาต ลงในอรรถวาขอรอง. บทวา โน เปนทตยาวภตต พหวจนะ. มคาอธบายวา " พอคณ ! ดละ เธอจง ชวยปลงชวตพวกฉนท. " กบรรดาภกษเหลานน ภกษผเปนอรยะไม กระทาปาณาตบาต ไมชกชวนบคคลอน ทงไมอนญาตดวย. สวน ภกษผเปนปถชน กระทาไดแทบทกอยาง. บทวา โลหตก แปลวา เปอนเลอด. แมนาทเขาสมมตกนวา เปนบญของชาวโลก เรยกวา วคค ในคาวา เยน วคคมทา น. ไดยนวา แมมคลณฑกะนน ไปยงแมนานน ดวยความสาคญวา " จกลอยบาปในแมนานน. " [ มคลณฑกะฆาภกษแลวเกดความเสยใจ ] สองบทวา อหเทว กกกจจ ความวา ไดยนวา บรรดาภกษ เหลานน ภกษบางรปไมไดทากายวการ หรอวจวการ, ทงหมดทก รป มสต รสกตวอย นอนลงโดยตะแคงขวา. เมอมคลณฑกะนน ตามระลกถงความไมกระทากายวการ และวจวการนน ไดมความราคาญ ใจแลวนนเทยว. บาปแมมประมาณนอย ชอวาเขาละไดแลว ดวย อานภาพแหงแมนายอมไมม.


คาวา อห วปปฏสาโร นน ทานกลาวไว เพอกาหนดสภาพ แหงความราคาญนนนนแล. ไดมความราคาญ เพราะความวปฏสาร มใชความราคาญทางพระวนยแล. ทานกลาวคาวา " อลาภา วต เม " เปนตน เพอแสดง อาการคอความเปนไปแหงความราคาญ. บรรดาบทเหลานน คาวา อลาภา วต เม ความวา มคลณฑกะ นน ทอดถอนใจอยวา " บดน ชอวาลาภ คอประโยชนเกอกลและ ความสขของเรา ยอมไมมตอไป. " กเขาเนนเนอความนนนนเอง ให หนกแนน ดวยคาวา " ลาภของเราไมมหนอ " น. แทจรง ในคาวา " น วต เม ลาภา " น มอธบายดงนวา " แมถามใคร ๆ พงกลาววา ' เปนลาภของทาน ' คานนผด ลาภของเรา ยอมไมมเลย. " ขอวา ทลลทธ วต เม มความวา ความเปนมนษยน แมท เราไดแลวดวยกศลานภาพ กเปนอนเราไดไมดหนอ. กเขายอมเนน เนอความนนนนเอง ใหหนกแนน ดวยคานวา " เราไดไมดหนอ. " จรงอย ในคาวา " น วต เม สลทธ " น มอธบายดงนวา " แมถาใคร ๆ พงกลาววา ' ทานไดดแลว ' คานนผด เราไดไม ดหนอ. " สองบทวา อป ปสต ความวา สงมใชบญเราสงสมหรอ กอใหเกดขนแลว. หากจะพงมผถามวา " เพราะเหตไร ? " พงเฉลย วา " เพราะเหตทเราไดปลงภกษทงหลาย ซงเปนผมศล มกลยาณ- ธรรม เสยจากชวต. " คานนมอธบายวา " เพราะเหตทเราไดปลง


ภกษทงหลาย ซงเปนผมศล มกลยาณธรรม คอผมอดมธรรม มธรรม อนประเสรฐ เพราะความเปนผมศลนนแล จากชวต. " [ เทวดาชวยปลอบโยนมคลณฑกะใหฆาภกษตอไป ] สองบทวา อ ตรา มารกายกา มความวา ภมเทวดาตนหนง ไมปรากฏชอ เปนมจฉาทฏฐ เปนฝกฝายแหงมาร ประพฤตตามมาร คดวา " มคลณฑกะน จกไมกลาลวงบวงของมาร คอวสยของมารไป ได ดวยอบายอยางน " ดงนแลวจงประดบดวยเครองอาภรณทงปวง เมอจะแสดงอานภาพของตน จงเดนมาบนนา อนไมแตกแยก ดจเดน ไปมาอยบนพนดนฉะนน ไดกลาวคานน กะมคลณฑกะสมณกตก. ศพทวา สาธ สาธ เปนนบาต ลงในอรรถ คอความราเรง เพราะเหตนน ในพระบาลน จงกลาวยา ๒ ครง อยางนแล. สองบทวา อตณเณ ตาเรส ความวา ทานชวยสงพวกคนท ยงขามไมพน ใหขามพน คอชวยเปลอง ใหพนจากสงสาร ดวยการ ปลงเสยจากชวตน. ไดยนวา เทวดาผเปนพาลทรามปญญาตนนน ม ลทธดงนวา " บคคลทงหลาย ผยงไมตาย ชอวายงไมพนจากสงสาร, ผทตายแลวจงพน. " เพราะเหตนน เทวดาผมลทธอยางนน. กเปน เหมอนชนชาว๑ปา ผจะเปลองตนจากสงสารฉะนน ไดประกอบแม มคลณฑกะนนไวในการใหชวยปลงเสยจากชวตนน จงกลาวอยางนน. [ มคลณฑกะฆาภกษตอไปวนละ ๑ รปถง ๕๐๐ รป ] ครงนนแล มคลณฑกะสมณกตก ถงแมเปนผมความเดอดรอน เกดขนกลาแขงเพยงนนกตาม ครนเหนอานภาพของเทวดานน กถง ๑. มลกข มลกโข คนชาวปา, คนปา, ผพดอยางเสยงสตวรอง, เปนคนมไดรบการศกษาเลย.


ความตกลงใจวา " เทวดาตนน ไดกลาวอยางน, ประโยชนน พงเปน อยางนทเดยว แนแท " แลวกลาวคาเปนตนวา " นยวาเปนลาภของ เรา " จงจากวหารเขาไปสวหาร จากบรเวณเขาไปสบรเวณ แลวกลาว อยางน คอ เขาไปยงวหารและบรเวณนน ๆ แลวเปดประต เขาไป ภายใน กลาวกะภกษทงหลายอยางนวา " ใครยงขามไมพน ขาพเจา จะชวยสงใหขามพน. " สองบทวา โหตเยว ภย ความวา มจตสะดง เพราะอาศย ความตาย. บทวา ฉมภตตต ความวา มรางกายสนเทา ตงแตเนอหวใจ เปนตนไป. อาจารยพวกหนงกลาววา " ความมรางกายแขงทอ เพราะ กลวจด " ดงนบาง. จรงอย ความมรางกายแขงดจเสา ทานเรยกวา " ความหวาดเสยว " ความมขนตงชขนขางบน ชอวาความมขนชชน. สวนพระขณาสพทงหลาย ยอมไมเหนสตวตายเลย เพราะทานเหนดแลว โดยความเปนของวางจากสตว. เพราะฉะนน บณฑตพงทราบวา " อนตรายมความกลวเปนตนนนแมทงหมด หาไดมแกพระขณาสพเหลานน ไม. " มคลณฑกะนนไดปลงภกษมประมาณ ๕๐๐ รป แมทงหมด เหลานนเสยจากชวต ดวยอานาจการคานวณอยางนคอ เขาไดปลงภกษ จากชวตเสย วนละ ๑ รปบาง ๒ รปบาง ฯ ล ฯ ๖๐ รปบาง. [ พระผมพระภาคเจาทรงทราบวาภกษสงฆเบาบางไป ] สองบทวา ปฏสลลานา วฏ โต ความวา พระผมพระภาค ทรง ทราบขอทภกษมประมาณ ๕๐๐ รปเหลานนถงมรณภาพ จงเสดจออก


จากความเปนผโดดเดยวนน ถงแมจะทรงทราบ กเปนเหมอนไมทรง ทราบ จงไดตรสเรยกทานพระอานนทมา เพอใหตงเรองขน. ขอวา กนน โข อานนท ตนภโต วย ภกขสงโฆ ม ความวา พระองคทรงรบสงวา " ดกอนอานนท ! ในกาลกอนแตนไป พวกภกษเปนจานวนมาก ยอมมาสทอปฏฐาก โดยรวมเปนพวกเดยวกน เรยนเอาอเทศ ปรปจฉา สาธยายอย, อารามยอมปรากฏดจรงเรอง เปนอนเดยวกน, แตบดน โดยลวงไปเพยงกงเดอน ภกษสงฆดเหมอน นอยไป คอเปนประหนงวาเบาบาง เลกนอย รอยหรอ โหรงเหรงไป มเหตอะไรหรอ ? พวกภกษหลกไปในทศทงหลายหรอ ? " [ พระอานนททลใหตรสบอกกรรมฐานอยางอนแกพวกภกษ ] ลาดบนน ทานพระอานนท เมอไมกาหนดเหตทภกษเหลานน ถงมรณภาพไป เพราะผลแหงกรรม แตมากาหนดเพราะความหมน ประกอบในอสภกรรมฐานเปนปจจย จงไดกราบทลคาเปนตนวา " ตถา ห ปน ภนเต ภควา " ดงน เมอจะทลขอพระกรรมฐานอยางอน เพอใหภกษทงหลายบรรลอรหตผล จงไดกราบทลคาเปนตนวา " สาธ ภนเต ภควา " ดงน คานนมใจความวา " ขาแตพระองคผเจรญ ! ดงขาพระองคขอโอกาส ขอพระผมพระภาคเจาโปรดตรสบอกการณ อยางอน ซงเปนเหตใหภกษสงฆดารงอยในพระอรหตผล. " อธบายวา " จรงอย พระกรรมฐานทเปนคณชาตหยงลงสพระนพพาน ดจทา เปนทหยงลงสมหาสมทร แมเหลาอนกมมาก ตางโดยประเภทคอ อนสสต ๑๐ กสณ ๑๐ จตธาตววฏฐาน ๔ พรหมวหาร ๔ และ


อานาปานสสต. ขอพระผมพระภาคเจา ทรงปลอบภกษทงหลายให เบาใจในพระกรรมฐานเหลานน แลวตรสบอกพระกรรมฐานอยางใด อยางหนงเถด. " ลาดบนน พระผมพระภาคเจา มพระประสงคจะทรงทาเชนนน เมอจะสงพระเถระไป จงทรงรบสงวา " เตนห อานนท " ดงน เปนตน. บรรดาบทเหลานน สองบทวา เวสาล อปนสสาย ความวา ภกษมประมาณเทาใด ซงอาศยเมองไพศาลอย โดยรอบในทคาวต หนงบาง กงโยชนบาง. เธอจงเผดยงภกษเหลานนทงหมดใหประชมกน. ขอวา สพเพ อปฏานสาลาย สนนปาเตตวา ความวา ไปส ทท ตนเองควรจะไปแลว ในทอนสงภกษหนมไปแทน จดพวกภกษให ประชมกนไมใหเหลอ ทอปฏฐานศาลาโดยครเดยวเทานน. ในคาวา ยสสทาน ภนเต ภควา กาล ม ต นมอธบาย ดงนวา " ขาแตพระผมพระภาค ! ภกษสงฆประชมพรอมกนแลว, นเปนกาลเพอทรงทาธรรมกถา เพอประทานพระอนศาสนแกภกษทง- หลาย, ขอพระองคทรงทราบกาลแหงกจทควรทรงกระทาในบดนเถด. " [ พระผมพระภาคเจาตรสบอกอานาปานสสตแกพวกภกษ ] ขอวา อถโข ภควา ฯ เป ฯ ภกข อามนเตส อยมป โข ภกขเว มความวา กแล พระผมพระภาคเจา ครนรบสงตกเตอน แลว เมอจะตรสบอกปรยายอยางอนจากอสภกรรมฐานทตรสบอกแลว ในกอน เพอบรรลพระอรหตแกภกษทงหลาย จงตรสวา " อานา-


ปานสสตสมาธ " เปนตน. บดน เพราะวา พระผมพระภาคเจาตรส บาลน เพอทรงแสดงพระกรรมฐาน ทเปนคณสงบและประณตจรง ๆ แกภกษทงหลาย; ฉะนน ขาพเจาจกทาการพรรณนาในพระบาล ตาม ลาดบอรรถโยชนา ไมละทงใหเสยไป. บรรดาบทเหลานน บทวา อยมป โข ภกขเว เปนตนน มโยชนาดงตอไปนกอนวา " ดกอนภกษทงหลาย ! อสภภาวนาอยาง เดยวเทานน ยอมเปนไปเพอละกเลส หามได, อกอยางหนง อานา- ปานสสตสมาธแมนแล อนภกษอบรมทาใหมากแลว ยอมเปนคณสงบ ประณต เยอกเยน อยเปนสข และยงบาปอกศลธรรมทเกดขนแลว ๆ ใหอนตรธานสงบไปโดยฉบพลน. " กในคาวา " อานาปานสสตสมาธ " เปนตนน มอรรถวรรณนาดงตอไปน :- สตกาหนดลมหายใจเขาและลมหายใจออก ชอวา อานาปานสสต. สมจรงดงคาทพระธรรมเสนาบดสารบตรกลาวไวในปฏสมภทาวา " ลม หายใจเขา ชอวา อานะ ไมใชปสสาสะ, ลมหายใจออก ชอวา ปานะ๑ ไมใชอสสาสะ, สตเขาไปตงอย ดวยอานาจลมหายใจเขา สต เขาไปตงอย ดวยอานาจลมหายใจออก ยอมปรากฏแกบคคลผหายใจเขา ยอมปรากฏแกบคคลผหายใจออก๒. " ความทจตมอารมณเดยว ซงเกดขนพรอมกบสตทกาหนดลมหายใจ เขาและหายใจออกนน ชอวา สมาธ. กเทศนาน ทานกลาวไว ดวยหวขอคอสมาธ หาใชดวยหวขอคอสตไม. เพราะฉะนน ในบทวา ๑. อปานนต ปาล. ๒. ข. ปฏ. ๓๑/๒๕๘.


" อานาปานสสตสมาธ " น พงทราบใจความอยางนวา " สมาธท ประกอบดวยอานาปานสสต หรอสมาธในอาปานสสต ชอวา อานา- ปานสสตสมาธ. " บทวา ภาวโต แปลวา ใหเกดขน หรอใหเจรญแลว. บทวา พหลกโต แปลวา กระทาบอย ๆ. สองบทวา สนโต เจว ปณโต จ คอ เปนคณสงบดวย นนเทยว เปนคณประณตดวยทเดยว. ในบททงสอง พงทราบความ แนนอนดวยเอวศพท. ทานกลาวอธบายไวอยางไร ? ทานกลาวอธบาย ไววา " จรงอย อานาปานสสตสมาธน จะเปนธรรมไมสงบ หรอไม ประณต โดยปรยายอะไร ๆ เหมอนอสภกรรมฐานซงเปนกรรมฐาน สงบ และประณต ดวยอานาจการแทงตลอดอยางเดยว แตไมสงบ ไมประณตดวยอานาจอารมณ เพราะมอารมณหยาบและเพราะมอารมณ ปฏกลฉนนนหามได, อนงแล อานาปานสสตสมาธน สงบ คอระงบ ดบสนท เพราะมอารมณสงบบาง เพราะมองคคอการแทงตลอดสงบบาง ประณต คอไมกระทาใหเสยเกยรต เพราะมอารมณประณตบาง เพราะ มองคประณตบาง, เพราะเหตนน พระผมพระภาค จงตรสคาวา " สงบ และประณต. " กในคาวา อเสจนโก จ สโข จ วหาโร น มวนจฉยดงน :- อานาปานสสตสมาธนน ไมมเครองรด; เพราะฉะนน จงชอวา เยอกเยน คอไมมเครองราดไมเจอปน แผนกหนงตางหาก ไมทวไป. อนง ความสงบโดยบรกรรม หรอโดยอปจารในอานาปานสสตสมาธน


ไมม. อธบายวา " เปนธรรมสงบและประณต โดยสภาพของตน ทเดยว จาเดมแตเรมตนใฝใจ. " แตอาจารยบางพวกกลาววา "บทวา อเสจนโก ความวา ไมมเครองราด คอมโอชะ มรสอรอยโดยสภาพ ทเดยว. " โดยอรรถดงกลาวมาอยางน อาปานสสตสมาธน บณฑต พงทราบวา " เยอกเยนและอยเปนสข เพราะเปนไปเพอใหไดความสข ทางกายและทางจต ในขณะทเขาถงแลว ๆ. " บทวา อปปนนปปนเน หมายความวา ทยงขมไมได ๆ. บทวา ปาปเก หมายความวา เลวทราม. สองบทวา อกสเล ธมเม ไดแก ธรรมทเกดจากความไม ฉลาด. สองบทวา านโส อนตรธาเปต ความวา ยอมใหอนตรธานไป คอขมไวไดโดยฉบพลนทเดยว. บทวา วปสเมต ความวา ยอมใหสงบไปดวยด. อกอยางหนง อธบายวา " อานาปานสสตสมาธน ยอมถงความเจรญดวยอรยมรรค โดยลาดบ เพราะมสวนแหงการแทงตลอด ยอมตดขาดดวยด คอยอม สงบราบคาบได. " คาวา " เสยยถาป " น เปนคาแสดงความอปมา. หลายบทวา คมหาน ปจฉเม มาเส ไดแก ในเดอนอาสาฬหะ (เดอน ๘). บทวา อหตรโชชลล๑ ความวา ฝนละออง ถกลมพดฟง ๑. บาลเปน อหต รโชชลล.


ขนเบองบน คอลอยขนบนอากาศ จากพนดนทแตกระแหง เพราะ กบโคและกระบอเปนตนกระทบ ซงแหงเพราะลมและแดดแผดเผาตลอด กงเดอน. เมฆซงขนเตมทองฟาทงหมด แลวใหฝนตกตลอดกงเดอนทงสน ในชณหปกขแหงเดอนอาสาฬหะ ชอวาฝนหาใหญ ทตกในสมยมใช ฤดกาล. จรงอย เมฆนน ทานประสงคเอาในอธการนวา " อกาลเมฆ " เพราะเกดขนในเวลายงไมถงฤดฝน. หลายบทวา านโส อนตรธานเปต วปสเมต ความวา ฝน หาใหญ ทตกในสมยมใชฤดกาลนน ยอมพดเอาฝนและละอองนน ๆ ไป ไมใหแลเหน คอพดใหจมหายไปในแผนดนโดยฉบพลนทเดยว. คาวา " เอวเมว โข " น เปนคาเปรยบเทยบขออปไมย ถดจากคาวา " เอวเมว โข " นนไป มนยดงกลาวมาแลวนนแล. ในคาวา " กถ ภาวโต จ ภกขเว อานาปานสสตสมาธ " น พงทราบวนจฉยดงตอไปน :- คาวา " กถ " เปนคาถาม คอความเปนผใครจะยงอานาปานสสต- สมาธภาวนาใหพสดาร โดยประการตาง ๆ. คาวา " ภาวโต จ ภกขเว อานาปานสสตสมาธ " เปนคา แสดงไขขอธรรมทถกถาม เพราะความเปนผใครจะยงอานาปานสสต- สมาธนนใหพสดาร โดยประการตาง ๆ. แมบททสอง กนยนน. กในคาวา " กถ ภาวโต จ " เปนตนน มความสงเขปดงน วา " ดกอนภกษทงหลาย ! อานาปานสสตสมาธ อนภกษอบรมแลว


ดวยประการไร ดวยอาการไร ดวยวธไร ? ทาใหมากแลว ดวย ประการไร ? จงเปนคณสงบ ประณต เยอกเยน อยเปนสข และยงบาป อกศลธรรมทเกดขนแลว ๆ ใหอนตรธานไปโดยฉบพลน. " บดน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงยงเนอความนนใหพสดาร จงตรสวา " อธ ภกขเว " เปนตน. บรรดาบทเหลานน ขอวา " อธ ภกขเว ภกข " มความวา ดกอนภกษทงหลาย ! ภกษในศาสนาน. จรงอย อธศพทน ในบทวา " ภกขเว " น แสดงศาสนาซงเปนทอาศยของบคคลผใหอานาปานส- สตสมาธเกดขนโดยประการทงปวง และปฏเสธความไมเปนเชนนน แหงศาสนาอน. สมจรงดงพระดารสทพระผมพระภาคเจาตรสไววา " ดกอนภกษทงหลาย ! สมณะ (ท ๑) มในธรรมวนยนเทานน สมณะ ท ๒ มในธรรมวนยน, สมณะท ๓ มในธรรมวนยน สมณะท ๔ ม ในธรรมวนยน ลทธอนวางจากสมณะทง๑ ๔. " เพราะเหตนน ทาน จงกลาวไววา " ภกษในศาสนาน. " คาวา " อร คโต วา ฯ เป ฯ ส าคารคโต วา " นแสดง การทภกษนนเลอกหาเสนาสนะทเหมาะแกการเจรญอานาปานสสตสมาธ. เพราะวา จตของภกษนเคยซานไปในอารมณทงหลายมรปเปนตนเสยนาน จงไมอยากจะกาวขนสอารมณของอานาปานสตสมาธ คอยแตจะแลน ไปนอกทางอยางเดยว ดจรถทเขาเทยมดวยโคโกงฉะนน. เพราะฉะนน คนเลยงโคตองการจะฝกลกโคโกง ตวดมนานมทงหมดของแมโคโกง ๑. อง. จตกก. ๒๑/๓๒๓.


เตบโตแลว พงพรากออกจากแมโคนม ปกหลกใหญไวสวนหนง แลวเอาเชอกผกไวทหลกนน, คราวนนลกโคนนของเขาดนรนไปทาง โนนทางน ไมอาจหนไปได พงยนพงหรอนอนองหลกนนนนแล ชอแม ฉนใด; ภกษแมรปน กฉนนนเหมอนกน ประสงคจะฝกฝนจตทถกโทษ ประทษราย ซงเจรญดวยการดมรสแหงอารมณมรปเปนตนมานานแลว พงพรากออกจากอารมณมรปเปนตน แลวเขาไปสปา หรอโคนไม หรอ เรอนวางเปลา แลวพงเอาเชอกคอสตผกไวทหลก คอลมอสสาสะและ ปสสาสะนน เมอเปนเชนนน จตของเธอนน แมจะกวดแกวงไปทางโนน และทางนกตาม เมอไมไดรบอารมณทเคยชนมาในกาลกอน ไมสามารถ จะตดเชอกคอสตหนไปได ยอมจดจอและแนบสนทอารมณนนแล ดวย อานาจอปจาระและอปปนา. เพราะเหตนน พระโบราณาจารยทงหลาย จงกลาววา " นรชน เมอจะฝกลกโค พงผกตดไวทหลก ฉนใด ภกษในศาสนาน พงเอาสตผกจตของตนไวทอารมณ ใหมน ฉนนน. " เสนาสนะนน ยอมเปนสถานทเหมาะแกการเจรญอานาปานสสต- สมาธนน ดวยประการฉะน. เพราะเหตนน ขาพเจาจงกลาววา " คานแสดงการทภกษนน เลอกหาเสนาสนะทเหมาะแกการเจรญอานา- ปานสสตสมาธ. " อกอยางหนง เพราะอานาปานสสตกรรมฐานนเปน ยอดในประเภทแหงกรรมฐาน เปนปทฏฐานแหงการบรรลคณพเศษ และเปนสขวหารธรรมในปจจบนของพระสพพญพทธเจา พระปจเจก- พทธเจา และพระสาวก อนพระโยคาวจรไมละชายบานทออองดวยเสยง


สตร บรษ ชาง และมาเปนตน จะเจรญใหถงพรอม ทาไมไดงาย เพราะเสยงเปนขาศกตอฌาน; แตในปาซงไมใชบาน พระโยคาวจร กาหนดกรรมฐานนแลว ยงจตตถฌานอนมลมหายใจเขาและหายใจออก เปนอารมณใหเกดแลว ทาฌานนนนนเองใหเปนบาท พจารณาสงขาร ทงหลาย ไดบรรลพระอรหตอนเปนผลทเลศจะทาไดงาย; เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงเสนาสนะทเหมาะแกภกษนน จง ตรสพระพทธพจนมอาทวา " อร คโต วา " ดงน. ดวยวา พระผม- พระภาคเจา เปนประดจอาจารยผทรงวทยาคณรชยภมพนท, อาจารยผ ทรงวทยารพนท เหนพนททจะสรางนครแลว พจารณาโดยตระหนกแลว ชวา " ขอพระองคจงโปรดสรางพระนครในทน " เมอนครสาเรจแลว โดยสวสด ยอมไดมหาสกการะแตราชตระกล ฉนใด, พระผมพระภาค- เจานน ทรงพจารณาเสนาสนะอนสมควรแกพระโยคาวจรแลว ยอม ทรงชวา " กรรมฐาน อนกลบตรผมความเพยรพงพากเพยรพยายามใน ทน. " แตนน เมอพระโยคาวจรประกอบกรรมฐานอยในเสนาสนะนน แลว บรรลพระอรหตโดยลาดบ ยอมไดมหาสกการะวา " พระผม- พระภาคนนเปนสมมาสมพทธเจาแทแล " ฉนนนเหมอนกน. สวนภกษ นทานวา " เชนกบพยคฆ. " เหมอนอยางพญาเสอใหญ แอบอาศย พงหญา ชฏปา หรอเทอกเขา อยในไพร ยอมจบหมมฤคมกระบอปา ชะมด (หรอกวาง) และสกรเปนตน (เปนภกษา) ฉนใด ภกษพาก เพยรกรรมฐานอยในเสนาสนะมปาเปนตน กฉนนน บณฑตพงทราบ วา " ยอมยดไวไดซงโสดาปตตมรรค สกทาคามมรรค อนาคามมรรค อรหตมรรค และอรยผลโดยลาดบ. " เพราะฉะนน พระโบราณาจารย


ทงหลาย จงกลาววา " ขนชอวา พยคฆ ยอมแอบจบหมมฤค (เปน ภกษา) แมฉนใด พทธบตรผประกอบความเพยร บาเพญวปสสนาน กเหมอนกน เขาไปสปาแลว ยอมยดไวไดซงผลอนอดม. " เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงอรญญ- เสนาสนะ อนเปนภมควรแกการประกอบเชาวนปญญา เพอความ เจรญกาวหนา แกพระโยคาวจรนน จงตรสพระพทธพจนมอาทวา " อร คโต วา " ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา อร คโต วา ความวา ไปสปา อนสะดวกแกความสงดแหงใดแหงหนง ในบรรดาปาซงมลกษณะทกลาว ไวอยางนวา " ทชอวาปา ไดแกสถานทภายนอกจากเสาเขอนออกไป นนทงหมด ชอวา ปา๑ " และวา " เสนาสนะทสดไกลประมาณ ๕๐๐ ชวธน ชอวา เสนาสนะปา.๒ " บทวา รกขมลคโต วา ความวา ไปสทใกลตนไม. บทวา ส าคารโต วา ความวา ไปสทโอกาสสงด ซง วางเปลา. แตในอธการน แมภกษจะเวนปาและโคนตนไมเสย ไปยง เสนาสนะ ๗ อยางทเหลอ กควรเรยกไดวา " ไปสเรอนวางเปลา. " พระผมพระภาคเจา ครนทรงชเสนาสนะอนสมควรแกการเจรญ อานาปานสสต ซงเหมาะแกฤดทง ๓ และเหมาะแกธาต และจรยาแก ภกษนน อยางนนแลว เมอจะทรงชอรยาบถทสงบ ซงเปนฝายแหง ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๒๖๔. อภ. ว. ๓๕/๓๓๘. ๒. ว. มหา. ๒/๑๔๖.


ความไมทอแทและไมฟงซาน จงตรสวา " นสทต " ดงน, ภายหลง เมอจะทรงแสดงภาวะแหงการนง เปนของมนคง ขอทลมอสสาสะ ปสสาสะเปนไปสะดวก และอบายเครองกาหนดจบอารมณแกเธอนน จงตรสพระพทธพจนมอาทวา " ปลลงก อาภชตวา " ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปลลงก ไดแก การนงพบขาทง ๒ โดยรอบ (คอนงขดสมาธ). บทวา อาภชตวา แปลวา คเขาไว. ขอวา อช กาย ปณธาย มความวา ตงรางกายสวนบนให ตรง คอใหกระดกสนหลง ๑๘ ทอน จดทสดตอทสด. จรงอย เมอ ภกษนงดวยอาการอยางนนแลว หนง เนอ และเสนเอน ยอมไม หงกงอ. เวลานน เวทนาทงหลาย ทจะพงเกดขนแกเธอในขณะ ๆ เพราะ ความหงกงอแหงหนงเนอและเอนเหลานนเปนปจจยนนแล ยอมไมเกดขน. เมอเวทนาเหลานนไมเกดขน จตกมอารมณเปนอนเดยว. กรรมฐานไมตก ไป ยอมเขาถงความเจรญรงเรอง. ขอวา ปรมข สต อปฏเปตวา มความวา ตงสตมงหนา ตอกรรมฐาน. อกอยางหนง กในคาวา " ปรมข สต อปฏเปตวา " น พงเหนใจความตามนยดงทพระธรรมเสนาบดสารบตรกลาวไวในปฏ- สมภทานนแล อยางนวา ศพทวา " ปร " มความกาหนดถอเอาเปน อรรถ, ศพท " มข " มความนาออกเปนอรรถ, ศพทวา " สต " มความเขาไปตงไวเปนอรรถ; เพราะเหตนน ทานจงกลาววา " ตงสตไว เฉพาะหนา.๑ " ในบทวา " ปรมข สต " นน มความยอดงนวา ทาสต ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๒๖๔-๕.


เปนเครองนาออกทตนกาหนดถอเอาแลว. " [ อรรถาธบายวธอบรมสต ๓๒ อยาง ] ขอวา โส สโตว อสสสต มความวา ภกษนนนงอยางนน และตงสต ไวอยางนนแลว เมอไมละสตนน ชอวา มสตหายใจเขา ชอวา มสต หายใจออก. มคาอธบายวา " เปนผอบรมสต. " บดน พระผมพระภาคเจา เมอจะทรงแสดงอาการเปนเครองอบรม สตเหลานน จงตรสพระพทธพจนวา " ทฆ วา อสสสนโต " เปนตน. สมจรงดงคาทพระธรรมเสนาบดสารบตรกลาวไวในวภงคเฉพาะแหงสองคา นวา " โส สโตว อสสสต สโต ปสสสต " ในปฏสมภทา วา " ภกษ ยอมเปนผอบรมสต โดยอาการ ๓๒ อยาง คอ สตของ ภกษผรความทมจตอารมณเดยว ไมฟงซาน ดวยอานาจลมหายใจเขา ยาว ยอมตงมน, เธอชอวาเปนผอบรมสต ดวยสตนน ดวยญาณ นน, สตของภกษผรความทจตมอารมณเดยว ไมฟงซาน ดวยอานาจ ลมหายใจออกยาว ยอมตงมน, เธอชอวาเปนผอบรมสต ดวยสตนน ดวยญาณนน ฯ ล ฯ สตของภกษผรความทจตมอารมณเดยว ไมฟงซาน ดวยอานาจความเปนผพจารณาเหนความสละคน หายใจเขา ดวยอานาจ ความเปนผพจารณาเหนความสละคน หายใจออก ยอมตงมน, เธอ ชอวาเปนผอบรมสต ดวยสตนน ดวยญาณนน.๑ " [ มตลมหายใจเขาและออกตามอรรถกถาวนยและพระสตร ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา ทฆ วา อสสสนโต ไดแก เมอใหลมหายใจเขายาวเปนไปอย. ในอรรถกถาวนย ทานกลาวไววา ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๒๖๔-๕.


" ลมทออกไปขางนอก ชอวา อสสาสะ คอลมหายใจออก๑ ลมทเขา ไปขางใน ชอวา ปสสาสะ คอลมหายใจเขา๒. " สวนในอรรถกถาแหง พระสตรทงหลาย มาโดยกลบลาดบกน. บรรดาลมทงสองนน ในเวลาทสตวผนอนอยในครรภแมทกชนด ออกมาจากทองแม, ลมภายในครรภยอมออกไปขางนอกกอน, ภาย- หลง ลมขางนอกพาเอาละอองทละเอยดเขาไปขางใน กระทบเพดาน แลวดบไป. พงทราบลมอสสาสะและปสสาสะอยางนกอน. สวน ความทลมหายใจเขาและลมหายใจออกเหลานน มระยะยาวและสน พง ทราบดวยอานาจแหงกาล. เหมอนอยางวา นาหรอทราย แผออกไป ตลอดระยะ คอโอกาสตงอย เขาเรยกวา " นายาว ทรายยาว นาสน ทรายสน " ฉนใด, ลมหายใจเขาและหายใจออกแมทละเอยด จนยบกฉนนน ยงประเทศอนยาวในตวชางและตวง กลาวคออตภาพ ของชางและงเหลานน ใหคอย ๆ เตมแลวกคอย ๆ ออกไป; เพราะฉะนน ทานจงเรยกวา " ยาว. " ลมหายใจเขาและหายใจออก ยงประเทศ อนสน กลาวคออตภาพแหงสนขและกระตายเปนตน ใหเตมเรวแลว กออกเรวเหมอนกน; เพราะฉะนน ทานจงเรยกวา " สน. " แตบรรดา ๑-๒. ศพทวา อสสาโส และ ปสสาโส หรอ อสสสต และ ปสสสต ทง ๒ ศพทน บาง ทาน แปล อสสาโส หรอ อสสสต วา หายใจออก, ปสสาโส หรอ ปสสสต วา หายใจ เขา, สวนในหนงสอเลมนตงแตตนมาไดแปล อสสาโส หรอ อสสสต วา หายใจเขา, ปสสาโส หรอ ปสสสต วา หายใจออก, ทแปลเชนน กเพราะอาศยนยอรรถกถาแหงพระสตรเปน หลก เชนอรรถกถามหาหตถปโทปมสตรในปปญจสทน ทตยภาค หนา ๓๐๘ เปนตน ซงทาน อธบายไวดงนคอ:- อสสาโสต อนโต ปวสนนาสกวาโต ลมทจมกเขาไปขางใน ชอวา อสสาสะ คอ ลมหายใจเขา, ปสสาโสต พห นกขมนนาสกวาโต ลมทออกไปภายนอก ชอวา ปสสาสะ คอ ลมหายใจออก, สวนในอรรถกถาวนย ทานกอธบายไวกลบกนดงทปรากฏอยขาง บนน แมในปกรณวสทธมรรค ภาค ๒ หนา ๑๖๕ ทานกชกอรรถกถามหาหตถปโทปมสตร

นนเองมาอธบายไว. เรอง ศพทวา อสสาสะ และ ปสสาสะ น ความจรงทานผแตงอรรถกถา ทงพระวนยและพระสตรกคนเดยวกน คอทานพระพทธโฆสะ และกคานกนอยทงสองแหง คอ ทงอรรถกถาพระวนย และพระสตร ถงในอรรถกถาอภธรรมกแกอธบายไวเหมอนพระสตร ขอ ไดพจารณาดเถด.


หมมนษย มนษยบางจาพวกหายใจเขาและหายใจออกยาว ดวยอานาจ ระยะกาล ดจชางและงเปนตน, บางจาพวกหายใจเขาและหายใจออกสน ดจสนขและกระตายเปนตน; เพราะฉะนน ลมหายใจเขาและหายใจออก เหลานนของมนษยเหลานน ดวยอานาจกาลทออกและเขาอยกนเวลา นาน พงทราบวา " ยาว " ทออกและเขาอยชวเวลานอย พงทราบวา " สน. " [ ผเจรญอานาปานสสตกรรมฐานยอมไดความปราโมทยเปนตน ] ในลมหายใจเขาและออกนน ภกษนเมอหายใจเขาและหายใจออก ยาว โดยอาการ ๙ อยาง ยอมรชดวา " เราหายใจเขาหายใจออก ยาว. " กเมอเธอรชดอยางน พงทราบวา " การเจรญกายานปสสนา- สตปฏฐาน ยอมสาเรจ ดวยอาการอนหนง. " เหมอนอยางททาน พระธรรมเสนาบดสารบตรกลาวไวในปฏสมภทาวา " ถามวา ' ภกษ เมอหายใจเขายาว กรชดวา เราหายใจเขายาว๑ ฯ ล ฯ เมอหายใจ ออกสน กรชดวา ' เราหายใจออกสน ' อยางไร๒ ? แกวา ' ภกษเมอหายใจเขายาว ยอมหายใจเขาในขณะทนบวา ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๑๖๕. ๒. ข. ปฏ. ๓๑/๒๒๔.


ยาว, เมอหายใจออกยาว ยอมหายใจออกในขณะทนบวายาว, เมอหาย ใจเขาและหายใจออกยาว ยอมหายใจเขาบาง หายใจออกบาง ในขณะ ทนบวายาว, ฉนทะยอมเกดแกภกษ ผเมอหายใจเขาและหายใจออกยาว หายใจเขาบาง หายใจออกบาง ในขณะทนบวายาว, ภกษเมอหายใจเขา ยาวละเอยดกวานน ดวยอานาจฉนทะ ยอมหายใจเขาในขณะทนบวายาว, เมอหายใจออกยาวละเอยดกวานน ดวยอานาจฉนทะ ยอมหายใจออกใน ขณะทนบวายาว, เมอหายใจเขาและหายใจออกละเอยดกวานน ดวย อานาจฉนทะ ยอมหายใจเขาบาง หายใจออกบาง ในขณะทนบวายาว, ความปราโมทยยอมเกดขนแกภกษ ผเมอหายใจเขาและหายใจออกยาว ละเอยดกวานน ดวยอานาจฉนทะ หายใจเขาบาง หายใจออกบาง ใน ขณะทนบวายาว, เมอหายใจเขายาวละเอยดกวานน ดวยอานาจความ ปราโมทย ยอมหายใจเขาในขณะทนบวายาว, เมอหายใจออกยาวละเอยด กวานน ดวยอานาจความปราโมทย ยอมหายใจออกในขณะทนบวายาว ฯ ล ฯ เมอหายใจเขาและหายใจออกยาวละเอยดกวานน ดวยอานาจ ความปราโมทย ยอมหายใจเขาบาง หายใจออกบาง ในขณะทนบวายาว, จตของภกษผเมอหายใจเขาและหายใจออกยาวละเอยดกวานน ดวย อานาจความปราโมทย หายใจเขาบาง หายใจออกบาง ในขณะทนบวา ยาว ยอมหลกออกจากการหายใจเขาและหายใจออกยาว, อเบกขายอม ดารงอย. กายคอลมหายใจเขาและหายใจออกยาวดวยอาการ ๙ อยาง เหลานยอมปรากฏ, สตเปนอนปสสนาญาณ, กายปรากฏ ไมใชสต, สตปรากฏดวย เปนตวสตดวย; ภกษยอมพจารณาเหนกายนน ดวยสต นน ดวยญาณนน; เพราะเหตดงนนน ทานจงกลาววา ' การเจรญสต-


ปฏฐาน คอการพจารณาเหนกายในกาย๑ ดงน. แมในบททกาหนดดวยลมสน กนยนเหมอนกน. สวนความ แปลกกนมดงตอไปน :- ในบททกาหนดดวยลมยาวนน ทานกลาว ไววา " เมอลมหายใจยาว ยอมหายใจเขาในขณะทนบวายาว " ดงน ฉนใด, ในบททกาหนดดวยลมสนน กมคาทมาในบาลวา " เมอหายใจ เขาสน ยอมหายใจเขาในขณะทนบวาเลกนอย " ฉนนน. เพราะ- ฉะนน พงประกอบดวยสามารถแหงบททกาหนดวาสนนน จนถงคาวา " เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ' การเจรญสตปฏฐาน คอการพจารณา เหนกายในกาย. " ภกษน เมอรชดลมหายใจเขาและหายใจออกโดย อาการ ๙ อยางเหลาน ดวยอานาจกาลยาวและดวยอานาจกาลนดหนอย ดงพรรณนามาฉะน บณฑตพงทราบวา " ภกษเมอหายใจเขายาว ยอมรชดวา ' เราหายใจเขายาว ' ฯ ล ฯ หรอเมอหายใจออกสน ยอมรชดวา ' เราหายใจออกสน ' ดงน. อนง เมอภกษนนรอยางน วรรณะ (คออาการ) ทง ๔ คอ ลมหายใจเขา ยาวและสน แมลมหายใจออกกเชนนน ยอมเปน ไปเฉพาะทปลายจมกของภกษ ฉะนแล. ขอวา สพพกายปฏสเวท อสสสสสามต ฯ เป ฯ ปสสสสสามต สกขต มอธบายวา เธอยอมสาเหนยกวา " เราจกทาเบองตน ทาม- กลาง และทสด แหงกองลมหายใจเขาทงสน ใหรแจง คอทาให ปรากฏหายใจเขา " (และ) ยอมสาเหนยกวา " เราจกทาเบองตน ทามกลาง และทสด แหงกองลมหายใจออกทงสน ใหรแจง คอทาให ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๒๖๕-๒๗๔.


ปรากฏหายใจออก. " เมอเธอทาใหรแจง คอทาใหปรากฏดวยอาการ อยางนน ยอมหายใจเขาและหายใจออก ดวยจตทสมปยตดวยญาณ; เพราะฉะนน ทานจงเรยกวา " ยอมสาเหนยกวา ' เราจกหายใจเขา จกหายใจออก . " จรงอย เบองตนในกองลมหายใจเขาหรอในกองลมหายใจออกท แลนไปอยางละเอยด๑ ยอมปรากฏแกภกษรปหนง, แตทามกลางและทสด ไมปรากฏ, เธอสามารถกาหนดไดเฉพาะเบองตนเทานน ยอมลาบาก ในทามกลางและทสด. อกรปหนง ยอมปรากฏแตทามกลาง, เบองตน และทสด ไมปรากฏ, เธอสามารถกาหนดไดเฉพาะทามกลางเทานน ยอมลาบากในเบองตนและทสด, อกรปหนง ยอมปรากฏแตทสด, เบองตนและทามกลางไมปรากฏ, เธอสามารถกาหนดไดเฉพาะทสด เทานน ยอมลาบากในเบองตนและทามกลาง. อกรปหนง ยอม ปรากฏไดแมทงหมด, เธอสามารถกาหนดไดแมทงหมด ยอมไมลาบาก ในสวนไหน ๆ. พระผมพระภาคเจาจะทรงชวา " อนภกษพงเปนผ เชนนน " จงตรสวา " ภกษยอมสาเหนยกวา ' เราจกรแจงซงกอง ลมทงปวงหายใจเขา; ยอมสาเหนยกวา ' เราจกรแจงซงกองลมทงปวง หายใจออก " ดงน. บรรดาบทเหลานน บทวา สกขต ความวา ยอมพากเพยร คอพยายามอยางนน. อกอยางหนง ในบทวา " สกขต " น พงเหน ใจความอยางนวา " ความสารวมของภกษผเปนอยางนน นชอวา ๑. วสทธมรรค. ๒/๖๑ เปน จณณวสเฏ. สารตถทปน ๒/๒๙๕ แกวา จณณวคเตต อเนก- กลาปตาย จณณวจณณภาเวน วสเฏ.


อธสลสกขา ในอธการวาดวยอานาปานสสตภาวนาน, สมาธของเธอ ผเปนอยางนน นชอวา อธจตตสกขา, ปญญาของเธอผเปนอยางนน นชอวาอธปญญาสกขา, เธอยอมสาเหนยก คอยอมสองเสพ เจรญ กระทาใหมาก ซงสกขา ๓ อยาง ดงพรรณนามาน ดวยสตนน ดวย มนสการนน ในอารมณ. เพราะวา โดยนยกอน บรรดาสองนย นน ภกษพงหายใจเขาและหายใจออกอยางเดยวเทานนไมตองทากจ อะไร ๆ อน, แตจาเดมแตเวลาทรชดลมหายใจเขาและหายใจออกน ไป ควรทาความพากเพยรในอาการทใหญาณเกดขนเปนตน: เพราะ- ฉะนน ผศกษาพงทราบวา " ในนยกอน พระผมพระภาคเจาตรส บาลไวดวยอานาจเปนวตตมานาวภตตวา ' ยอมรชดวา เราหายใจเขา, ยอมรชดวา เราหายใจออก' เทานน แลวยกพระบาลขนดวยอานาจ คาทเปนอนาคตกาลโดยนยมอาทวา ' เธอยอมสาเหนยกวา ' เราจกร แจง ซงกองลมทงปวงหายใจเขา " ดงน เพอจะทรงแสดงอาการท ใหญาณเกดขนเปนตนซงควรทาจาเดมแตกาลนไป. [ ภกษกาหนดกรรมฐานแลว กายสงขารจงสงบ ] ขอวา ปสสมภย กายสงขาร อสสสสสามต ฯ เป ฯ ปสส- สสสามต สกขต ความวา เธอยอมสาเหนยกวา " เราจกเปนผสงบ คอ ระงบ ดบ ไดแกใหกายสงขารทหยาบสงบไป หายใจเขาหายใจ ออก. " ในคาวา " จกเปนผระงบกายสงขารทหยาบ " นน พงทราบ ความทลมเปนของหยาบและละเอยด และความระงบอยางน คอ :- ก ในกาลกอนคอในเวลาทภกษน ยงไมไดกาหนดกรรมฐาน กายและจต


ยงมความกระวนกระวาย ยงหยาบ๑ เมอกายและจตซงเปนของหยาบ ยงไมสงบแมลมหายใจเขาและลมหายใจออก กเปนของหยาบ คอเปนไป เกนกาลง จมกไมพอหายใจ ตองยนหายใจเขาบาง หายใจออกบางทาง ปาก ตอเมอใด กายกด จตกด เปนของอนเธอกาหนดแลว, เมอ นน กายและจตนนจงเปนของสงบระงบ. ครนเมอกายและจตนนสงบ แลว ลมหายใจเขาและหายใจออกยอมเปนไปละเอยด คอเปนสภาพ ถงอาการทจะตองคนหาวา " มอยหรอไมหนอ. " เปรยบเหมอนลมหาย ใจเขาและหายใจออก ของบรษผวงลงจากภเขา หรอผปลงของหนกลง จากศรษะแลวยนอย ยอมเปนของหยาบ จมกไมพอหายใจ ตองยน หายใจเขาบาง หายใจออกบางทางปาก, ตอเมอใด เขาบรรเทา ความกระวนกระวายนนเสย อาบและดมนาแลว เอาผาเปยกคลมท หนาอกนอนพกทรมไมเยน ๆ; เมอนน ลมหายใจเขาและหายใจ ออกนนของเขา จงเปนของละเอยด คอถงอาการทจะตองคนหาวา " มอยหรอไมหนอ " แมฉนใด. ในกาลกอน คอในเวลาทภกษน ยงไมไดกาหนดกรรมฐาน กายและจต ฯ ล ฯ คอถงอาการทตองคน หาวา " มอยหรอไมหนอ " ฉนนนเหมอนกน. ขอนนเปนเพราะเหต ไร ? เพราะความจรงเปนอยางนน ในกาลกอน คอในเวลาทเธอยง มไดกาหนดกรรมฐาน การคานง การประมวลมา การมนสการ และ การพจารณาวา " เราจะระงบกายสงขารสวนหยาบ ๆ " ดงน หาม แกเธอนนไม. แตในเวลาทเธอกาหนดแลว จงมได. เพราะเหตนน ๑. ศพทวา โอฬารกาน ใหแกเปน โอฬารกา เปนบทคณของกายและจต. วสทธมรรค ภาค ๒/๖๒ กเปนอยางน.


ในเวลาทกาหนดกรรมฐาน กายสงขารของเธอนน จงเปนของละเอยด กวาเวลาทยงไมไดกาหนด. เพราะเหตนน พระโบราณาจารยทงหลาย จงกลาวไววา " เมอกายและจต ยงระสาระสายอย กายสงขาร ยอมเปนไปเกนประมาณ, เมอกายและจต ไม ระสาระสาย กายสงขารยอมเปนไปละเอยด. " [ กายสงขารในฌานชนสงขนไปยอมละเอยดไปตามลาดบ ] กายสงขารแมในเวลากาหนดกยงหยาบ, ในอปจารแหงปฐมฌาน ละเอยด. ถงแมในอปจารแหงปฐมฌานนน กยงหยาบ, ในปฐมฌาน ละเอยด. ในปฐมฌานและในอปจารแหงทตยฌานยงหยาบ, ในทตยฌาน ละเอยด. ในทตยฌานและในอปจารแหงตตยฌาน ยงหยาบ, ใน ตตยฌานละเอยด. ในตตยฌานและอปจารแหงจตตถฌาน ยงหยาบ, ในจตตถฌานละเอยดยงนก ถงความไมเปนไปทเดยว. คานเปนมต ของพระอาจารยผกลาวทฆนกาย และสงยตตนกายกอน. สวนพระ อาจารยทงหลายผกลาวมชฌมนกาย ยอมปรารถนาความละเอยดกวากน แมในอปจารแหงฌานชนสง ๆ ขนไปกวาฌานชนตา ๆ อยางน คอ กายสงขารทเปนไปในปฐมฌาน ยงเปนของหยาบ ในอปจารแหง ทตยฌาน จงจดวาละเอยด ดงนเปนตน. กตามมตของพระอาจารย ทงหมดนนแล ควรทราบดงนวา " กายสงขารทเปนไปในเวลาท ยงมไดกาหนด (กรรมฐาน) ยอมระงบไปในเวลาทกาหนดแลว, กาย- สงขารทเปนไปในเวลาทไดกาหนด ยอมระงบไปในอปจารแหงปฐม-


ฌาน ฯ ล ฯ กายสงขารทเปนไปในอปจารแหงจตตถฌาน ยอมระงบไป ในจตตถฌาน. " ในสมถะมนยเทานกอน. สวนในวปสสนา พงทราบนยดงน :- กายสงขารทเปนไปใน เมอยงมไดกาหนด ยงหยาบ ในการกาหนดมหาภตรปละเอยด, แมการ กาหนดมหาภตรปนน กยงหยาบ, ในการกาหนดอปทายรป ละเอยด, แมการกาหนดอปทายรปนน กยงหยาบ, ในการกาหนดรปทงสน ละเอยด, แมการกาหนดรปทงสนนน กยงหยาบ, ในการกาหนดอรป ละเอยด, แมการกาหนดอรปนน กยงหยาบ, ในการกาหนดรปและอรป ละเอยด, แมการกาหนดรปและอรปนน กยงหยาบ, ในการกาหนดปจจย ละเอยด, แมการกาหนดปจจยนน กยงหยาบ, ในการเหนนามรป พรอมทงปจจย ละเอยด, แมการเหนนามรปพรอมทงปจจยนน กยงหยาบ, ในวปสสนาทประกอบดวยลกษณะและอารมณ ละเอยด, แมนนกยงหยาบ ในวปสสนาทมกาลงเพลา, ในวปสสนาทมกาลงจงจดวาละเอยด, ใน วปสสนานยนน พงทราบความสงบไปแหงลมอสสาสะ และปสสาสะ กอน ๆ ดวยลมอสสาสะและปสสาสะหลง ๆ โดยนยกลาวแลวในกอน นนแล. ในคาวา " ระงบกายสงขารทหยาบ " น พงทราบความทลม หยาบละเอยดและสงบไป โดยนยดงพรรณนามาฉะนแล. สวนในปฏสมภทา พระธรรมเสนาบดสารบตร กลาวเนอความ แหงบทนน พรอมกบคาทวงและคาแกใหกระจางอยางน :- ภกษยอมสาเหนยกอยางไร ? ยอมสาเหนยกอยางนวา " เรา จกระงบกายสงขารหายใจเขา, ยอมสาเหนยกวา ' เราจกระงบกายสงขาร หายใจออก. "


กายสงขารเปนไฉน ? ลมหายใจเขายาว เปนไปทางกาย ธรรม เหลานเนองดวยกาย เปนกายสงขาร, ภกษระงบ คอดบ สงบกายสงขาร เหลานน สาเหนยกอย; ลมหายใจออกยาวเปนไปทางกาย ธรรมเหลาน เนองดวยกาย เปนกายสงขาร, ภกษระงบ คอดบ สงบกายสงขาร เหลานน สาเหนยกอย; ลมหายใจเขาสน ลมหายใจออกสน ลมทภกษ รแจงซงกองลมทงปวงหายใจเขา ลมทภกษรแจงซงกองลมทงปวงหายใจ ออก เปนไปทางกาย ธรรมเหลานเนองดวยกาย เปนกายสงขาร, ภกษ ระงบ คอดบ สงบกายสงขารเหลานน สาเหนยกอย. ความออนไป ความนอมไป ความเอนไป ความโอนไป ความหวนไป ความดนรน ความโยก ความโคลงแหงกาย เพราะกายสงขารเหนปานใด, ภกษยอม สาเหนยกวา ' เราจกระงบกายสงขารเหนปานนน หายใจเขา ' ยอม สาเหนยกวา ' เราจกระงบกายสงขารเหนปานนน หายใจออก. ' ความ ไมออนไป ความไมนอมไป ความไมเอนไป ความไมโอนไป ความ ไมหวนไหว ความไมดนรน ความไมโยก ความไมโคลงแหงกาย เพราะกายสงขารเหนปานใด, ภกษยอมสาเหนยกวา ' เราจกระงบกาย- สงขารทละเอยดสขมเหนปานนน หายใจเขา หายใจออก. ' หากวาภกษ สาเหนยกอยอยางน ' เราจกระงบกายสงขารหายใจเขา ' ยอมสาเหนยก วา ' เราจกระงบกายสงขารหายใจออก. ' เมอเปนอยางนน ความไดลม๑

(อสสาสะและปสสาสะ) กไมเปนไป (คอไมเกดขน); ลมอสสาสะ และปสสาสะ กไมเปนไป, อานาปานสสตกไมเปนไป, อานาปานสสต- สมาธ กไมเปนไป, และสมาบตนน บณฑตทงหลายจะเขาบาง จะออกบาง ๑. วาตปลทธ ความสาเหนยก, กาหนดหมายลม.


กหาไม, ถาหากวาภกษ สาเหนยกอยอยางนวา ' เราจกระงบกายสงขาร หายใจเขา หายใจออก. ' เมอเปนอยางน ความไดลม๑ (อสสาสะและ ปสสาสะ) ยอมเปนไป (คอเกดขน), ลมอสสาสะและปสสาสะ ยอม เปนไป, อานาปานสสต ยอมเปนไป, อานาปานสสตสมาธ ยอมเปนไป, และสมาบตนน บณฑตทงหลาย ยอมเขาบาง ยอมออกบาง. ขอนนเปรยบ เหมอนอะไร ? เปรยบเหมอนเมอบคคลตกงสดาล เสยงดง (เสยง หยาบ) ยอมกระจายไปกอน. เพราะกาหนด ใสใจ จาไวดวยด ซง นมตแหงเสยงดง แมเมอเสยงดงดบไปแลว; ตอมาเสยงละเอยด (เสยง ครวญ) ยอมกระจายไปภายหลง, เพราะกาหนด ใสใจ จาไวดวยด ซงนมตแหงเสยงครวญ แมเมอเสยงครวญดบไปแลว; ตอมาจตยอมเปน ไปภายหลง แมเพราะมนมตแหงเสยงครวญเปนอารมณ ขอนกเหมอนกน ฉะนน ลมหายใจเขาและหายใจออกทหยาบ ยอมไปกอน, เพราะ กาหนดใสใจจาไวดวยด ซงนมตแหงลมหายใจเขาและหายใจออกทหยาบ เมอลมหายใจเขาและหายใจออกทหยาบ แมดบไปแลว, ตอมาลมหายใจ เขาและหายใจออกทละเอยดยอมเปนไปภายหลง, เพราะกาหนดใสใจ จาไวดวยด ซงนมตแหงลมหายใจเขาและหายใจออกทละเอยด เมอลม หายใจเขาและลมหายใจออกทละเอยดแมดบไปแลว, ตอมาจตไมถงความ ฟงซานในภายหลง แมเพราะมนมตแหงลมหายใจเขาและหายใจออกท ละเอยดเปนอารมณ. เมอเปนอยางน ความไดลม (อสสาสะและปสสาสะ) ยอมเปนไป, ลมอสสาสะและปสสาสะ ยอมเปนไป, อานาปานสสต ยอม เปนไป, อานาปานสสตสมาธ ยอมเปนไป, และสมาบตนน บณฑต ๑. วาตปลทธ ความสาเหนยก, กาหนดหมายลม.


ทงหลายยอมเขาบาง ยอมออกบาง. กายคอความทบคคลระงบกายสงขาร หายใจเขาและหายใจออกยอมปรากฏ. สตเปนอนปสสนาญาณ, กายยอม ปรากฏ, ไมใชสต, สตปรากฏดวย เปนตวสตดวย, ภกษยอมพจารณา เหนกายนนดวยสตนน ดวยญาณนน, เพราะเหตดงนนน ทานจงกลาววา " การเจรญสตปฏฐานคอการพจารณาเหนกายในกาย๑ " ดงน. ในบทวา " ปสสมภย กายสงขาร " น มการพรรณนาตาม ลาดบบทแหงปฐมจตกกะ ซงตรสไวดวยสามารถแหงกายยานปสสนา เพยงเทานกอน. แตเพราะในอธการน จตกกะนเทานน ตรสไวดวย สามารถแหงกรรมฐานของกลบตรผเรมทา, สวนอก ๓ จตกกะนอกน ตรสไวดวยสามารถแหงเวทนานปสสนา จตตานปสสนา และธมมา- นปสสนา ของกลบตรผบรรลฌานแลวในปฐมจตกกะน; ฉะนน พทธ- บตร ผปรารถนาจะเจรญกรรมฐานน แลวบรรลพระอรหตพรอมกบ ปฏสมภทา ดวยวปสสนาอนมอานาปานจตตถฌานเปนปทฏฐาน ควรทราบ กจทตนควรทากอนทงหมด ตงแตตน ในอธการแหงอานาปานสสต- กรรมฐานนแล ดวยสามารถแหงกลบตรผเรมทา. [ กลบตรจะเรยนกรรมฐานตองบาเพญศลใหบรสทธกอน ] กลบตรควรชาระศล ๔ อยางใหหมดจดกอน. ในศลนน มวธ ชาระใหหมดจด ๓ อยาง คอ ไมตองอาบต ๑ ออกจากอาบตทตอง แลว ๑ ไมเศราหมองดวยกเลสทงหลาย ๑. จรงอย ภาวนายอมสาเรจ แกกลบตรผมศลอยางนน. กลบตรควรบาเพญแมศลททานเรยก วาอภสมาจารกศล ใหบรบรณดเสยกอน ดวยอานาจวตรเหลาน คอ ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๒๗๘-๒๘๐.


วตรทลานพระเจดย วตรทลานตนโพธ อปชฌายวตร อาจรยวตร วตร ทเรอนไฟ วตรทโรงอโบสถ ขนธกวตร ๘๒ มหาวตร ๑๔. จรงอย กลบตรใด พงกลาววา " เรารกษาศลอย, กรรมดวยอภสมาจารกวตร จะมประโยชนอะไร ? " ขอทศลของกลบตรนน จกบรบรณได นน ไมใชฐานะทจะมได. แตเมออภสมาจารกวตรบรบรณ ศลกจะบรบรณ. เมอศลบรบรณ สมาธยอมถอเอาหอง. สมจรงดงพระดารสทพระผม พระภาคเจาตรสไววา " ดกอนภกษทงหลาย ! ขอทภกษนนหนอ ไมบาเพญธรรม คอ อภสมาจารกวตรใหบรบรณแลว จกบาเพญศล ทงหลายใหบรบรณได นนมใชฐานะทจะมได๑ " เรองนควรใหพสดาร. เพราะเหตฉะนน กลบตรนควรบาเพญแมวตร มเจตยงคณวตรเปนตน ททานเรยกวา อภสมาจารกวตร ใหบรบรณดวยดเสยกอน. เบองหนาแตการชาระศลใหหมดจดนน กควรตดปลโพธ (ความ กงวล) อยางใดอยางหนง ซงมอย ในบรรดาปลโพธ ๑๐ อยางทพระ อาจารยทงหลายกลาวไวอยางนวา " ปลโพธ (ความกงวล) ๑๐ อยางนน คอ อาวาส ๑ ตระกล ๑ ลาภ (คอปจจยส) ๑ คณะ (คอหม) ๑ การงาน (คอการกอสราง) เปนท คารบหา ๑ อทธานะ (คอเดนทางไกล) ๑ ญาต ๑ อาพาธ ๑ คณฐะ (คอการเรยนปรยต) ๑ อทธฤทธ ๑. " ๑. อง. ป จก. ๒๒/๑๕-๑๖.


กลบตรผตดปลโพธไดอยางนแลว จงควรเรยนกรรมฐาน. [ กรรมฐาน ๒ พรอมทงอธบาย ] กรรมฐานนน มอย ๒ อยาง คอ สพพตถกมมฏฐาน (กรรม- ฐานมประโยชนในกศลธรรมทงปวง) ๑. ปารหารยกมมฏฐาน (กรรม- ฐานควรบรหารรกษา) ๑. บรรดากรรมฐาน ๒ อยางนน ทชอวา สพพตถกกมมฏฐาน ไดแก เมตตา (ทเจรญไป) ในหมภกษเปนตน และมรณสสต (การระลกถงความตาย). พระอาจารยพวกหนงกลาววา " อสภสญญา " บาง. จรงอย ภกษผจะเจรญกรรมฐาน ครงแรกตอง ตดปลโพธเสยกอน แลวจงเจรญเมตตาไปในหมภกษผอยในสมา, ลาดบ นน พงเจรญไปในเหลาเทวดาผอยในสมา, ถดจากนนพงเจรญไปใน อสรชนในโคจรคาม, ตอจากนนพงเจรญไปในเหลาสรรพสตวกระทง ถงชาวบานในโคจรคามนน. แทจรง ภกษนน ทาพวกชนผอยรวมกน ใหเกดมจตออนโยน เพราะเมตตาในหมภกษ. เวลานน เธอจะมความ อยเปนสข. เธอยอมเปนผอนเหลาเทวดาผมจตออนโยน เพราะเมตตา ในเหลาเทวดาผอยในสมาจดการอารกขาไวอยางด ดวยการรกษา ทชอบธรรม. ทงเปนผอนอสรชนทงหลาย ผมจตสนดานอนออนโยน เพราะเมตตาในอสรชนในโคจรคาม จดรกษาระแวดระวงไวอยางด ดวยการรกษาทชอบธรรม. และเปนผอนชาวบานเหลานนผมจตถกอบรม ใหเลอมใส เพราะเมตตาในพวกชาวบานในโคจรคามนน ไมดหมน เทยวไป. เปนผเทยวไปไมถกอะไร ๆ กระทบกระทงในททกสถาน เพราะเมตตาในเหลาสรรพสตว. อนง เธอเมอคดวา " เราจะตองตาย


แนแท " ดวยมรณสสต ละการแสวงหาทไมสมควรเสย เปนผมความ สลดใจสงขนเปนลาดบ ยอมเปนผมความประพฤตไมยอหยอน. ตณหายอมไมเกดขน แมในอารมณทเปนทพย เพราะอสภสญญา. เพราะ เหตนน คณธรรมทง ๓ (คอ เมตตา ๑ มรณสสต ๑ อสภสญญา ๑) นน ของภกษนน ทานเรยกวา " สพพตถกกมมฏฐาน " เพราะทา อธบายวา " เปนกรรมฐานอนกลบตรพงปรารถนา คอ พงตองการ ในททกสถาน เพราะเปนธรรมมอปการะมาก " และเพราะความเปน ปทฏฐาน แหงการหมนประกอบเนอง ๆ ซงความเพยร ตามทประสงคไว โดยนยดงพรรณนามาฉะน. กบรรดาอารมณ ๓๘ ประการ กรรมฐานใด ทคลอยตามจรต ของกลบตรใด กรรมฐานนน ทานเรยกวา ปารหารยกรรมฐาน เพราะ เปนกรรมฐานทกลบตรนน ควรบรหารไวเปนนตย โดยนยตามทกลาว แลวนนเอง. แตในตตยปาราชกน อานาปานกรรมฐานนแล ทานเรยกวา " ปารหารยกรรมฐาน. " ในอธการวาดวยอานาปานกมมฏฐานน มความ สงเขปเทาน. สวนความพสดารนกศกษาผตองการกถาวาดวยการชาระศล ใหหมดจด และกถาวาดวยการตดปลโพธ พงถอเอาจากปกรณวเสสชอ วสทธมรรคเถด. [ ควรเรยนกรรมฐานในสานกพทธโอรสกระทงถงทานผไดฌาน ] อนง กลบตรผมศลบรสทธ และตดปลโพธไดแลวอยางนน เมอ จะเรยนกรรมฐานน ควรเรยนเอาในสานกพทธบตร ผใหจตตถฌาน เกดขนดวยกรรมฐานนแล แลวเจรญวปสสนา ไดบรรลความเปนพระ-


อรหนต. เมอไมไดพระขณาสพนน ควรเรยนเอาในสานกพระอนาคาม เมอไมไดแมในพระอนาคามนน กควรเรยนเอาในสานกพระสกทาคาม, เมอไมไดแมพระสกทาคามนน กควรเรยนเอาในสานกพระโสดาบน, เมอ ไมไดแมพระโสดาบนนน กควรเรยนเอาในสานกของทานผไดจตตถฌาณ ซงมอานาปานะเปนอารมณ, เมอไมไดทานผไดจตตถฌานแมนน กควร เรยนเอาในสานกของพระวนจฉยาจารย ผไมเลอะเลอนทงในบาลและ อรรถกถา. จรงอย พระอรยบคคลทงหลาย มพระอรหนตเปนตน ยอม บอกเฉพาะมรรคทตนไดบรรลแลวเทานน. สวนพระวนจฉยาจารยนเปน ผไมเลอะเลอน กาหนดอารมณเปนทสบายและไมสบาย ในอารมณทงปวง แลวจงบอกให เหมอนผนาไปสทางชางใหญ ในปาทรกชฏฉะนน. [ กรรมฐานมสนธคอทตอ ๕ อยาง ] ในอธการวาดวยการเรยนกรรมฐานนน มอนบพพกถาดงตอไปน :- ภกษนนควรเปนผมความประพฤตเบา สมบรณดวยวนยและมรรยาท เขาไปหาอาจารยซงมประการดงกลาวแลว พงเรยนกรรมฐาน มสนธ ๕ ในสานกของอาจารยนน ผมจตอนตนใหยนด ดวยวตรและขอปฏบต. ในคาวา " กรรมฐาน มสนธ ๕ " นน สนธม ๕ อยางเหลาน คอ อคคหะ การเรยน ๑ ปรปจฉา การสอบถาม ๑ อปฏฐานะ ความ ปรากฏ ๑ อปปนา ความแนนแฟน ๑ ลกษณะ ความกาหนดหมาย ๑. ในอคคหะเปนตนนน การเรยนกรรมฐาน ชอวา อคคหะ. การสอบถามกรรมฐาน ชอวา ปรปจฉา. ความปรากฏแหงกรรมฐาน ชอวา อปฏฐานะ. ความแนวแนแหงกรรมฐาน ชอวาอปปนา. ลกษณะ


แหงกรรมฐาน ชอวา ลกษณะ. มคาอธบายวา " ความใครครวญแหง สภาพกรรมฐานวา " กรรมฐานน มลกษณะอยางน. " ภกษเมอเรยน กรรมฐาน ซงมสนธ ๕ อยางน แมตนเองกไมลาบาก ทงไมตอง รบกวนอาจารยใหลาบาก. เพราะฉะนน ควรเรยนอาจารยใหบอกแตนอย สาธยายตลอดเวลาเปนอนมาก ครนเรยนกรรมฐาน ซงมสนธ ๕ อยาง นนแลว, ถาในอาวาสนน มเสนาสนะเปนตนเปนทสบายไซร, ควรอย ในอาวาสนนนนแล, ถาในอาวาสนน ไมมเสนาสนะเปนทสบายไซร, ควรบอกลาอาจารย, ถาเปนผมปญญาออน ควรไปสนระยะโยชนหนง เปนอยางยง, ถาเปนผมปญญากลา กควรไปแมไกล ( กวานน ) ได แลวเขาไปยงเสนาสนะทประกอบดวยองคแหงเสนาสนะ ๕ อยาง เวน เสนาสนะทมโทษ ๑๘ อยาง แลวพกอยในเสนาสนะนน ตดปลโพธ หยมหยมเสย ฉนภตตาหารเสรจแลว บรรเทาความเมาอาหาร ทาจตให ราเรงดวยการอนสรณถงคณพระรตนตรย ไมหลงลมกรรมฐานแมบทหนง แตทเรยนเอาจากอาจารย พงมนสการอานาปานสสตกรรมฐานน. ในวสย แหงตตยปาราชกน มความสงเขปเทาน. สวนความพสดาร นกศกษา ผตองการกถามรรคน พงถอเอาจากปกรณวเสสชอวสทธมรรคเถด. [ วธมนสการอานาปานสสตกรรมฐาน ๘ อยาง ] กในคาทขาพเจากลาววา " พงมนสการอานาปานสสตกรรมฐาน น " มมนสการวธดงตอไปน :- คอ การนบ การตามผก การถกตอง การหยดไว การกาหนด การเปลยนแปลง ความหมดจด และการเหน ธรรมเหลานนแจมแจง.


การนบนนแล ชอวา คณนา. การกาหนดตามไป ชอวา อนพนธนา. ฐานทลมถกตอง ชอวา ผสนา. ความแนวแน ชอวา ฐปนา. ความเหนแจง ชอวา สลลกขณา. มรรค ชอวา ววฏฏนา. ผลชอวา ปารสทธ. การพจารณา ชอวา เตสญจะ ปฏปสสนา. [ อธบายวธนบลมหายใจเขาออก ] บรรดามนสการวธ มการนบเปนตนนน กลบตรผเรมบาเพญน ควรมนสการกรรมฐานนโดยการนบกอน. และเมอจะนบไมควรหยดนบ ตากวา ๕ ไมควรนบใหเกนกวา ๑๐, ไมควรแสดง ( การนบ ) ใหขาด ในระหวาง. เพราะเมอหยดนบตากวา ๕ จตตปบาทยอมดนรนในโอกาส คบแคบ ดจฝงโคทรวมขงไวในคอกทคบแคบฉะนน. เมอนบเกนกวา ๑๐ ไป จตตบาทกพะวงอยดวยการนบเทานน. เมอแสดง ( การนบ ) ใหขาดในระหวาง จตยอมหวนไปวา " กรรมฐานของเราถงทสดหรอ ไมหนอ. " เพราะฉะนน ตองเวนโทษเหลานเสยแลว จงคอยนบ. เมอจะนบ ครงแรก ควรนบโดยวธนบชา ๆ คอนบอยางวธคนตวง ขาวเปลอก. จรงอย คนตวงขาวเปลอก ตวงเตมทะนานแลวบอกวา " ๑ " จงเทลง, เมอตวงเตมอก พบหยากเยอบางอยาง เกบมนทงเสย จงบอกวา " ๑-๑ " ในคาวา " ๒-๒ " เปนตน กนยน. กลบตร แมน กฉนนนเหมอนกน บรรดาลมหายใจเขาและหายใจออก สวนใด ปรากฏ พงจบเอาสวนนน แลวพงกาหนดลมทกาลงผานไป ๆ ตงแตตน วา " ๑-๑ " ไป จนถงวา " ๑๐-๑๐ " เมอกลบตรนนนบอยโดยวธ อยางน ลมอสสาสะปสสาสะ ทกาลงผานออกและผานเขา ยอมปรากฏ.


ลาดบนน กลบตรนควรละวธนบชา ๆ คอนบอยางวธคนตวง ขาวเปลอกนนเสย แลวพงนบโดยวธนบเรว ๆ คอนบอยางวธนายโคบาล. แทจรง นายโคบาลผฉลาด เอากอนกรวดใสพก มอถอเชอกและไม ตะพดไปสคอกแตเชาตร ตโคทหลงแลว นงอยบนเสาลมสลก นบ แมโคตวมาถงประตแลว ๆ ใสกอนกรวดลงไปวา " ๑-๒ " เปนตน. ฝงโคทอยลาบากในโอกาสทคบแคบ ตลอดราตร ๓ ยาม เมอออก ( จากคอก ) เบยดเสยดกนและกนรบออกเปนหม ๆ. นายโคบาลนน ยอมนบอยางรวดเรวทเดยววา " ๓-๔-๕-๑๐ " เปนตน. แมเมอกลบตร น นบอยโดยนยกอนอยางวามาแลวน ลมอสสาสะและปสสาสะ ยอม ปรากฏสญจรไปมา อยางรวดเรว. ลาดบนนเธอรอยวา " ลมอสสาสะ และปสสาสะ ยอมสญจรไปมา อยางรวดเรว " แลวไมถอเอาลมภายใน และภายนอก พงกาหนดเอาเฉพาะลมทมาถงชอง ๆ เทานน นบอยางเรว ๆ ทเดยววา " ๑-๒-๓-๔-๕ ๑-๒-๓-๔-๕-๖ ๑-๒-๓-๔-๕-๖-๗ ๑-๒-๓-๔-๕-๖-๗-๘ ๑-๒-๓-๔-๕-๖-๗-๘-๙ ๑-๒-๓-๔-๕-๖-๗-๘-๙-๑๐ เพราะวาในกรรมฐานทเนองดวยการนบ จตยอมมอารมณเปน หนงได ดวยกาลงแหงการนบเทานน ดจการหยดเรอไวในกระแสนา เชยว ดวยอานาจทเอาถอคาไวฉะนน. เมอเธอนบอยเรว ๆ อยางน


กรรมฐานยอมปรากฏเปนดจวา ดาเนนไปไมขาดสาย. เวลานน ครน เธอรวา " กรรมฐานดาเนนไปไมขาดสาย " แลว อยากาหนดลมทง ภายในและภายนอก พงนบเรว ๆ ตามนยกอนนนแล. เมอเธอสงจต เขาไปพรอมกบลมทเขาไปภายใน ฐานภายใน ถกลมกระทบแลว ยอม เปนเหมอนเตมดวยมนขนฉะนน. เมอนาจตออกมาพรอมกบลมทออก มาภายนอก จตยอมสายไปในอารมณมากหลายในภายนอก. แตภาวนา ยอมสาเรจแกผตงสตไว ในโอกาสทลมถกตอง เจรญอยเทานน. เพราะ เหตนน ขาพเจาจงกลาววา " อยากาหนดลมทงภายในและภายนอก พงนบเรว ๆ ตามนยกอนนนแล. ถามวา " จะพงนบลมอสสาสะและปสสาสะนน นานเทาไร ? " แกวา " พงนบไปจนกวาสตทเวนจากการนบ จะตงมนอยใน อารมณ คอลมอสสาสะและปสสาสะ. เพราะวาการนบ กเพอจะตด วตกทพลานไปในภายนอก แลวตงสตไวในอารมณ คอ ลมอสสาสะ และปสสาสะเทานน. " [ อธบายเบองตนทามกลางและทสดลมหายใจเขาออก ] พระโยคาวจร ครนมนสการโดยการนบอยางนนแลว พงมนสการ โดยการตามผก. กรยาทหยดพกการนบ แลวสงสตไปตามลมอสสาสะ และปสสาสะตดตอกนไป ชอวาการตามผก. กแลการสงสตไปตามนน หาใชดวยอานาจการไปตามเบองตน ทามกลาง และทสด ( แหงลม อสสาสะและปสสาสะ ) ไม. จรงอย นาภ ( สะดอ ) เปนเบองตนแหง


ลมออกไปภายนอก หทย ( หวใจ ) เปนทามกลาง นาสก (จมก ) เปนทสด. ปลายนาสก เปนเบองตน แหงลมเขาไปภายในหทย เปน ทามกลาง นาภ เปนทสด. กเมอพระโยคาวจรนน ไปตามเบองตน ทามกลาง และทสด ( แหงลมอสสาสะและปสสาสะ ) นน จตทถงความ ฟงซาน ยอมเปนไปเพอความกระวนกระวาย และเพอความหวนไหว. เหมอนอยางททานพระธรรมเสนาบดสารบตรกลาวไววา " เมอพระ โยคาวจรสงสตไปตามเบองตน ทามกลางและทสดแหงลมหายใจเขา กาย กด จตกด ยอมมความระสาระสาย หวนไหว และดนรน เพราะจตถงความ ฟงซานไปภายใน, เมอพระโยคาวจรสงสตไปตามเบองตน ทามกลาง และทสดแหงลมหายใจออก กายกด จตกด ยอมมความระสาระสาย หวนไหว และดนรน เพราะจตถงความฟงซานไปภายนอก๑. " เพราะ- ฉะนน พระโยคาวจรเมอมนสการโดยการตามผก ไมพงมนสการดวย อานาจแหงเบองตน ทามกลางและทสด, อนงแล พงมนสการดวย อานาจการถกตอง และดวยอานาจการหยดไว. เพราะวาไมมการมนสการ เปนแผนกหนง ดวยอานาจแหงการถกตองและหยดไว เหมอนกบดวย อานาจแหงการนบและการตามผก. แตพระโยคาวจรเมอนบอยในฐานท ลมถกตองแลว ๆ นนแหละ ชอวามนสการดวยการนบและการถกตอง. พระโยคาวจรเมอหยดพกการนบในฐานทลมถกตองแลว ๆ นนนนแล ใชสตตามผกลมอสสาสะและปสสาสะนน และตงจตไวดวยอานาจอปปนา ทานเรยกวา " มนสการดวยการตามผก การถกตอง และการหยดไว. " ใจความนนนพงทราบดวยขออปมาเหมอนคนงอยและคนรกษาประต ท ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๒๔๙.


ทานกลาวไวในอรรถกถา และดวยขออปมาเหมอนเลอยททานพระธรรม- เสนาบดสารบตรกลาวไวในปฏสมภทา. [ ขออปมาเหมอนคนงอยโลชงชา ] บรรดาขออปมา ๓ อยางนน ขออปมาเหมอนคนงอยโลชงชา มดงตอไปน :- เปรยบเหมอนคนงอยไกวชงชา ใหแกมารดาและบตร ผเลนชงชาอย แลวนงอยทโคนเสาชงชาในทนนนนเอง เมอกระดาน ชงชาไกวมาและไกวไปอยโดยลาดบ ยอมเหนทสดทงสองขางและตรง กลาง, แตมไดขวนขวายเพอจะแลดทสดทงสองขางและตรงกลาง แม ฉนใด, ภกษนกฉนนนเหมอนกน ยนทใกลโคนเสาอนเขาไปผกไวดวย อานาจสตแลวโลชงชาคอลมหายใจเขาและลมหายใจออก นงอยดวยสต ในนมตนนนนเอง สงสตไปตามเบองตน ทามกลาง และทสดแหง ลมหายใจเขาและลมหายใจออก ในฐานทลมถกตองแลว ซงพดผานมา และผานไปอยโดยลาดบ และตงจตเฉยไวในนมตนน และไมขวนขวาย เพอจะและดลมเหลานน. นเปนขออปมาเหมอนคนงอย. [ ขออปมาเหมอนคนรกษาประต ] สวนขออปมาเหมอนคนรกษาประตมดงตอไปน :- คนรกษาประต จะไมสอบสวนบรษทงหลายทงภายในและภายนอกพระนครวา " ทาน เปนใคร ? มาแตไหน ? จะไปไหน ? หรอวา ในมอของทานม อะไร ? " ความจรง พวกมนษยผเดนไปทงภายในและภายนอกพระ นครเหลานนไมใชหนาทของคนรกษาประตนน, แตเขายอมสอบสวน เฉพาะคนผมาถงประตแลว ๆ เทานน แมฉนใด, ลมทเขาไปขางใน


และลมทออกไปขางนอก ยอมไมเปนหนาทของภกษน ฉนนนเหมอน กน, จะเปนหนาทกเฉพาะแตลมทมาถงชองแลว ๆ เทานน. นเปนขอ อปมาเหมอนคนรกษาประต. [ การกาหนดลมหายใจเปรยบเหมอนเลอย ] สวนขออปมาเหมอนเลอย ควรทราบจาเดมแตตนไป. สมดงคา ททานพระธรรมเสนาบดสารบตรกลาวไววา " นมต ลมหายใจเขา และลมหายใจออก มใช เปนอารมณแหงจตดวงเดยว และเมอบคคลไมร ธรรมทง ๓ ประการ ยอมไมไดภาวนา ( ภาวนา ยอมไมสาเรจ ). นมต ลมหายใจเขา และลม หายใจออก มใชเปนอารมณแหงจตดวงเดยว และ เมอบคคลรซงธรรม ๓ ประการ ยอมไดภาวนา. " ถามวา ' ธรรม ๓ ประการเหลาน จะไมเปนอารมณแหงจต ดวงเดยว และธรรม ๓ ประการเหลาน จะไมปรากฏกหามได จตจะไม ถงความฟงซาน ประธาน ( ความเพยร ) ยอมปรากฏ และพระโยคา- วจรจะทาประโยคใหสาเรจ ไดบรรลคณวเศษอยางไร ? ' แกวา " เปรยบเหมอนตนไมทเขาวางไวบนภาคพนทเรยบเสมอ บรษเอาเลอยเลอยตนไมนน, สตของบรษ ยอมปรากฏ ดวยอานาจแหง ฟนเลอยทถกตนไม, และเขายอมไมไดใฝใจถงฟนเลอยทผานมาหรอ ผานไป ทงฟนเลอยทผานมาหรอผานไป จะไมปรากฏกหามได, ประธาน ( ความเพยรในการตดตนไม ) ยอมปรากฏ และเขายอม


ใหประโยค ( กรยาทตดไมนน ) สาเรจได.๑ นมตคอสตเปนเครอง เขาไปผกไว เปรยบเหมอนตนไมทเขาวางใหบนภาคพนทเรยบเสมอ. ลมหายใจเขาและลมหายใจออก เปรยบเหมอนฟนเลอย. ภกษนนตงสต ไวมน ทปลายจมกหรอทรมฝปาก ยอมไมใฝใจถงลมหายใจเขาและ หายใจออกทผานมาหรอทผานไป, ลมหายใจเขาและลมหายใจออกทผาน มาหรอผานไป จะไมปรากฏกหามได, ประธานยอมปรากฏ และภกษนน ยอมใหประโยคสาเรจได ทงไดบรรลคณพเศษดวย เหมอนบรษตงสตไว ดวยอานาจแหงฟนเลอยซงถกทตนไม เขายอมไมไดใฝใจถงฟนเลอยท ผานมาหรอทผานไป ทงฟนเลอยทผานมาหรอทผานไป จะไมปรากฏ กหามได, ประธานยอมปรากฏ และเขายอมทาประโยคใหสาเรจได ฉะนน. คาวา ' ประธาน ' ประธานเปนไฉน ? กายกด จตกด ของ ภกษผปรารภความเพยร ยอมควรแกการงาน, นเปนประธาน. ประโยค เปนไฉน ? ภกษผปรารภความเพยร ยอมละอปกเลสได วตกยอมสงบ ไป, นเปนประโยค. คณพเศษเปนไฉน ? ภกษผปรารภความเพยร ยอมละสงโยชนได อนสยยอมหมดสนไป, นเปนคณพเศษ. ธรรม ๓ ประการเหลาน ยอมไมเปนอารมณแหงจตดวงเดยว และธรรม ๓ ประการเหลาน จะไมปรากฏกหามได, จตยอมไมถงความฟงซาน, ประธาน ( ความเพยร ) ยอมปรากฏ, และพระโยคาวจร ทาให ประโยค ( การหมนประกอบภาวนา ) สาเรจได ทงไดบรรลคณพเศษ ดวย. ๑. บาลทมาเดม มศพทวา วเสสมธคจฉต. ข. ปฏ. ๓๒/๒๕๗.


ภกษใด เจรญอานาปานสสตใหบรบรณด อบรม มาโดยลาดบ ตามทพระพทธเจาทรงแสดงไวแลว, ภกษนน ยอมทาโลกนใหสวางได เหมอนพระจนทร พนแลวจากหมอกฉะนนแล๑. ขอนอปมาเหมอนเลอย. กในขออปมาเหมอนเลอยน พงทราบวา " เหตเพยงไมใฝใจ ดวยอานาจลมหายใจเขาและลมหายใจออก ทผานมาแลว ๆ เทานน เปน ประโยชนแกภกษนน. " กรรมฐานนเมอภกษบางรปมนสการ นมต ยอมเกดขนโดยไมชกชาเลย และฐปนา กลาวคออปปนา ซงประกอบ ดวยองคฌานทเหลอ กยอมสาเรจ. แตสาหรบภกษบางรปมจาเดมแต เวลามนสการโดยอานาจการนบนนแล คอตงแตเวลาทาไวในใจดวย อานาจการนบ เมอความกระวนกระวายทางกายสงบไป ดวยอานาจ ลมหายใจเขาและลมหายใจออกทหยาบดบไปโดยลาดบ กายกด จตกด ยอม เปนของเบา รางกายยอมเปนดจถงอาการลอยขนไปในอากาศ เหมอนภกษ ผมกายกระสบกระสาย เมอนงลงบนเตยงหรอตง เตยงและตงยอมโอนเอน คดงอไป เครองปลาดยอมยนเปนเกลยว, แตเมอเธอมกายไมกระสบกระสาย นงลง เตยงและตงยอมไมโอนเอน ไมคดงอ เครองปลาดกไมยนเปนเกลยว, เตยงตงเปนเหมอนเตมดวยปยนน, เพราะเหตไร ? เพราะเหตวา กายไม กระสบกระสาย ยอมเปนของเบาฉะนน. เมอลมอสสาสะและปสสาสะท หยาบดบไปแลว จตของภกษนนมนมต คอ ลมอสสาสะและปสสาสะท ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๒๕๗-๒๕๘.


ละเอยดเปนอารมณ ยอมเปนไป, แมเมอจตดวงนนดบไปแลว จต ดวงตอ ๆ ไป ซงมอารมณคอนมตทละเอยดจนละเอยดกวาจตนน ยอม เปนไปนนเทยว. ถามวา " จตดวงตอ ๆ ไป ยอมเปนไปอยางไร ? " แกวา " เปรยบเหมอนบรษ พงเอาซเหลกทอนใหญตกงสดาล ดวยการตเพยงครงเดยว เสยงดง พงเกดขน, จตของบรษนน ซงม เสยงดง ( หยาบ ) เปนอารมณ พงเปนไป, เมอเสยงดงดบไป ตอจาก นนภายหลง จตซงมเสยงละเอยดเปนอารมณ พงเปนไป, แมเมอจต ซงมนมต คอเสยงละเอยดเปนอารมณนนดบไปแลว จตดวงตอ ๆ ไป ซงมอารมณคอนมตทละเอยดจนละเอยดกวาจต ซงมนมต คอเสยง ละเอยดเปนอารมณนน ยอมเปนไปทเดยว ฉนใด, จตซงมนมตคอลม อสสาสะและปสสาสะเปนอารมณนน บณฑตพงทราบวา ยอมเปนไป ฉนนน. " แมขอนสมจรงดงคาทพระธรรมเสนาบดสารบตรกลาวไววา " เปรยบเหมอนบคคลตกงสดาล ( เสยงดงคอเสยงหยาบ ยอมกระจาย ไปกอน๑ ) " ดงน เปนตน. ควรใหพสดาร. เหมอนอยางวา กรรมฐาน เหลาอน ยอมปรากฏชดในชนสง ๆ ขนไป ฉนใด, อานาปานสสต- กรรมฐานนจะเปนฉนนน กหามได. แตอานาปานสสตกรรมฐานน เมอภกษเจรญ ๆ ในชนสงขนไป ยอมถงความเปนของละเอยด คอ จะไมถงแมความปรากฏ. กเมอกรรมฐานนน ไมปรากฏอยอยางนน ภกษนนไมควรลกขนจากอาสนะ ตบทอนหนงไปเสย. ไมควรลกขน ดวยคดวา " จะพงทาอยางไร ? เราจกถามพระอาจารย " หรอวา " บด นกรรมฐานของเราเสอมแลว. " จรงอย เมอเธอใหอรยาบถกาเรบเดนไป ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๒๗๙.


กรรมฐานยอมปรากฏเปนของใหม ๆ เรอยไป ; เพราะเหตนน ควรนงอย ตามเดมนนแหละ นากรรมฐานมาจากทถกตองตามปกต. [ อบายเปนเหตนาอานาปานสสตกรรมฐานมา ] ในอธการวาดวยอานาปานสสตกรรมฐานนน มอบายเปนเครอง นามา ดงตอไปน :- จรงอย ภกษนนรวา กรรมฐานไมปรากฏ ควรพจารณาสาเหนยก อยางนวา " ชอวา ลมหายใจเขาและหายใจออกน มอยในทไหน ? ไมมในทไหน ? ของใครม ? ของใครไมม ? " ภายหลง เมอภกษนน พจารณาดอยอยางน กรไดวา " ลมหายใจ เขาและหายใจออกน ( ของทารกผอย ) ภายในทองของมารดา ไมม, พวกชนผดานากไมม, พวกอสญญสตว คนตายแลว ผเขาจตตถฌาน ทานผพรอมเพรยงดวยรปภพและอรปภพ ทานผเขานโรธ กไมม เหมอนกน " แลวพงตกเตอนตนดวยตนเองอยางนวา " แนะบณฑต ! ตวเธอไมใชผอยในทองมารดา ไมใชผดานา ไมใชเปนอสญญสตว ไมใชคนตาย ไมใชผเขาจตตถฌาน ไมใชผพรอมเพรยง ดวยรปภพ และอรปภพ ไมใชผเขานโรธ มใชหรอ ? ตวเธอยงมลมหายใจเขา และหายใจออกอยแท ๆ, แตตวเธอกไมสามารถจะกาหนดได เพราะยงม ปญญาออน. " ภายหลง เธอนน ควรตงจตไวดวยอานาจทลมถกตองโดยปกต นนเอง ในมนสการเปนไป. จรงอย ลมหายใจเขาและหายใจออกน กระทบโครงจมกของผมจมกยาวผานไป, กระทบรมฝปากขางบนของผ


มจมกสนผานไป. เพราะฉะนน เธอนน จงควรตงนมตไววา " ลม หายใจเขาและหายใจออก ยอมกระทบฐานชอน. " ความจรง พระผม- พระภาคเจา ทรงอาศยอานาจประโยชนนแล จงตรสวา " ดกอน ภกษทงหลาย ! เราไมกลาวการเจรญอานาปานสสต แกภกษผหลงลมสต ไมรสกตวอย.๑ " จรงอย กรรมฐานอยางใดอยางหนง ยอมสาเรจแกผมสต ม ความรตวเทานน แมกจรง, ถงกระนน กรรมฐานอยางอน นอกจาก อานาปานสสตกรรมฐานน ยอมปรากฏไดแกผทมนสการอย. แต อานาปานสสตกรรมฐานนเปนภาระหนก เจรญสาเรจไดยาก ทงเปน ภมแหงมนสการ ของมหาบรษทงหลาย คอ พระพทธเจา พระปจเจก- พทธเจา และพทธบตรเทานน, ไมใชเปนกรรมฐานตาตอย, ทงมได เปนกรรมฐานทสตวผตาตอยสองเสพ, เปนกรรมฐานสงบและละเอยด โดยประการทมหาบรษทงหลายยอมทาไวในใจ ; เพราะฉะนน ในอานา- ปานสสตกรรมฐานน จาตองปรารถนาสตและปญญาอนมกาลง. เหมอน อยางวา ในเวลาชนผาสาฎกเนอเกลยง แมเขมกจาตองปรารถนาอยาง เลก, แมดายซงรอยในบวงเขม กจาตองปรารถนาเสนละเอยดกวานน ฉนใด, ในเวลาเจรญกรรมฐานน ซงเปนเชนกบผาสาฎกเนอเกลยง กฉนนนเหมอนกน สตมสวนเปรยบดวยเขมกด ปญญาทสมปยตดวย สตนน มสวนเปรยบดวยดายรอยบวงเขมกด จาตองปรารถนาใหกาลง. กแล ภกษผประกอบดวยสตและปญญานนแลว ไมจาตองแสวงหา ลมหายใจเขาและหายใจออกนน นอกจากโอกาสทลมถกตองโดยปกต. ๑. ม. อป. ๑๔/๑๙๖-๗.


เปรยบเหมอนชาวนาไถนาแลวปลอยพวกโคถก ใหบายหนาไปสทหากน แลวพงนงพกทรมไม, คราวนนพวกโคถกเหลานนของเขา กเขาดงไป โดยเรว. ชาวนาผฉลาด ประสงคจะจบโคถกเหลานนมาเทยมไถอก จะ ไมเดนตามรอยเทาโคถกเหลานนเขาไปยงดง, โดยทแท เขาจะถอเอา เชอกและประตกเดนตรงไปยงทานาซงโคถกเหลานนลงทเดยว นงหรอ นอนคอยอย. เวลานนเขาไดเหนโคเหลานน ซงเทยวไปสนทงวน แลว ลงไปสทานาดมอาบและกนนาแลว ขนมายนอย จงเอาเชอกผกแลว เอาประตกทมแทง นาไปเทยม ( ไถ ) ทาการงานอก ฉนใด. ภกษ นน กฉนนนเหมอนกน ไมจาตองแสวงหาลมหายใจเขาและหายใจออก นอกจากโอกาสทลมถกตองโดยปกต, แตพงถอเอาเชอก คอสต และ ประตก คอปญญาแลว ตงจตไวในโอกาสทลมถกตองโดยปกต ยง มนสการใหเปนไป. เพราะวา เมอเธอมนสการอยอยางนน ตอกาล ไมนานเลย ลมหายใจเขาและหายใจออกนน จะปรากฏดจพวกโคปรากฏ ททาลงดมฉะนน. ในลาดบนน เธอพงเอาเชอกคอสตผกประกอบไวใน ทนนนนแหละ แลวแทงดวยประตกคอปญญา ตามประกอบกรรมฐานอก. เมอเธอหมนประกอบอยอยางนน ตอกาลไมนานเลย นมตจะปรากฏ. อาจารยบางพวกกลาวไววา " กนมตนนน ยอมไมเปนเชนเดยว กน แกพระโยคาวจรทกรป. อนงแล นมตนน ยอมปรากฏแกพระ- โยคาวจรบางรป ดจปยนน ดจปยฝาย และดจสายลม ใหเกดสขสมผส. สวนวนจฉยในอรรถกถา มดงตอไปน :- จรงอย นมตน ยอม ปรากฏแกพระโยคาวจรบางรป ดจดวงดาว ดจพวงแกวมณ และดจ พวงแกวมกดา บางรปปรากฏเปนของมสมผสหยาบ ดจเมลดฝาย


และดจเสยนไมแกน, บางรปปรากฏเปนดจสายสงวาลทยาว ดจพวง แหงดอกคา และดจเปลวควนไฟ. บางรปดจใยแมลงมมทกวาง ดจ ชอกลบเมฆ ดจดอกปทม ดจลอรถ ดจมณฑลพระจนทร และดจ มลฑลพระอาทตยฉะนน. กแล กรรมฐานนนนเปนอนเดยวกนแท ๆ แตปรากฏโดยความ ตางกน เพราะมสญญาตางกน เหมอนบรรดาภกษหลายรปดวยกน นงสาธยายพระสตรอย เมอภกษรปหนงพดวา " พระสตรน ยอม ปรากฏแกพวกทานเปนเชนไร ? " รปหนงพดวา " ยอมปรากฏแกผม เปนเหมอนแมนาไหลตกจากภเขาใหญ, " อกรปอนพดวา " ยอมปรากฏ แกผม เปนเหมอนรกขชาตทเพยบพรอมดวยภาระ คอผลไม ซงม รมเงาเยน สมบรณดวยกง. " จรงอย พระสตรของเธอเหลานนกเปนสตร เดยวกนนนเอง แตปรากฏโดยความเปนของตางกน เพราะมสญญา ตางกนฉะนน. ความจรง กรรมฐานน เกดแตสญญา มสญญาเปน ตนเหต มสญญาเปนแดนเกด; เพราะฉะนน พงทราบวา " ยอมปรากฏ โดยความตางกน เพราะมสญญาตางกน. " [ ธรรม ๓ อยางมบรบรณกรรมฐานจงถงอปปนา ] กบรรดาลมหายใจเขา หายใจออก และนมตน จตทมลมหายใจ เขาเปนอารมณ กอยางหนงตางหาก จตทมลมหายใจออกเปนอารมณ กอยางหนง จตทมนมตเปนอารมณ กอยางหนง. จรงอย กรรมฐาน ของภกษผไมมธรรม ๓ อยางน ยอมไมถงอปปนา ไมถงอปจาระ. สวน กรรมฐานของภกษผมธรรม ๓ อยางน ยอมถงอปปนาและอปจาระดวย สมจรงดงคาททานพระธรรมเสนาบดสารบตรกลาวไววา


" นมต ลมหายใจเขา และลมหายใจออก มใช เปนอารมณแหงจตดวงเดยว, และเมอภกษไมร ธรรม ๓ ประการ ยอมไมไดภาวนา ( ยอมไม สาเรจ ), นมต ลมหายใจเขา และลมหายใจออก มใชเปนอารมณแหงจตดวงเดยว, และเมอภกษรซง ธรรม ๓ ประการ ยอมไดภาวนา๑. " พระอาจารยทงหลาย ผกลาวทฆนกาย ไดกลาวไวอยางนกอน วา " กเมอนมตปรากฏแลวอยางนน ภกษนนควรไปสานกของอาจารย แลวบอกวา ' นมตชอเหนปานน ยอมปรากฏแกผมขอรบ ! ' สวน อาจารยไมควรพดวา ' นนเปนนมต ' หรอวา ' ไมใชนมต ' ควรพด วา ' ยอมเปนอยางนนละคณ ! ' แลวพงพดวา ' คณจงมนสการบอย ๆ. ' จรงอย เมออาจารยพดวา ' เปนนมต ' เธอจะพงถงความถอยหลง, เมอ อาจารยพดวา ' ไมใชนมต ' เธอกจะเปนผหมดหวงจมอย; เพราะเหต นน ไมควรพดแมทงสองอยางนน ควรประกอบเธอนนไวในมนสการ นนแล. " สวนอาจารยทงหลายผกลาวมชฌมนกายไดกลาวไววา " เธอ อนอาจารยพงพดวา ' นเปนนมต คณ ! ขอใหคณจงมนสการกรรมฐาน บอย ๆ เถดสตบรษ ! " ภายหลง เธอรปนน พงตงจตไวในนมตนนเอง. จาเดมแตปฏภาค- นมตเกดขนน ภาวนานของเธอรปนน. ยอมมไดดวยอานาจการตงไวดวย ประการอยางน. สมจรงดงคาทพระโบราณาจารยทงหลายกลาวไววา ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๒๕๗.


" พระโยคผเปนธรชน เมอตงจตไวในนมต เจรญ ลมหายใจเขา และหายใจออก ซงมอาการตาง ๆ อยชอวา ยอมผกจตของตนไว. " จาเดมตงแตนมตปรากฏ โดยนยดงกลาวแลวนน นวรณทงหลายยอม เปนอนพระโยคนนขมไดโดยแท กเลสทงหลาย สงบนง สตเขาไปตงมน ทเดยว จตกตงมนเชนกน. [ จตยอมตงมนเปนสมาธดวยองค ๒ ] จรงอย จตน ยอมชอวาเปนธรรมชาตตงมน ดวยองค ๒ คอ ดวยการละนวรณในอปจารภม หรอดวยความปรากฏแหงองคในปฏลาภ- ภม. บรรดาภม ๒ อยางนน ทชอวา อปจารภม ไดแก อปจารสมาธ. ทชอวา ปฏลาภภม ไดแก อปปนาสมาธ. ถามวา " สมาธทงสองนน มการทาตางกนอยางไร ? " แกวา " อจารสมาธ แลนไปในกศลวถแลว กหยงลงสภวงค. อปปนาสมาธ เมอพระโยคนงแนบสนทตลอดทงวน แลนไปในกศลวถ แมตลอดทงวน กไมหยงลงสภวงค. บรรดาสมาธ ๒ อยางเหลาน จตยอมเปนธรรมชาตตงมนดวยอปจารสมาธ เพราะนมตปรากฏ. " ภายหลง ภกษนไมพงมสการนมตนนโดยส ทงไมพงพจารณาโดย ลกษณะ. ก อกอยางหนงแล เธออยาประมาท ควรรกษานมตไว ดจพระมเหสของกษตรย ทรงรกษาครรภแหงพระเจาจกรพรรด และ ดจชาวนารกษารวงแหงขาวสาลและขาวเหนยวฉะนน. จรงอย นมตท รกษาไวได ยอมจะอานวยผลแกเธอ.


เมอพระโยครกษานมตไวได จะไมมความเสอม จากอปจารฌานทตนไดแลว, เมอไมมการอารกขา ( นมต ) ฌานทตนไดแลว ๆ กจะพนาศไปฉะนแล. [ อบายสาหรบรกษาอานาปานสสตกรรมฐานไมใหเสอม ] ในอธการแหงอานาปานสสตกรรมฐานนน อบายสาหรบรกษา ดงตอไปน :- ภกษนน ควรเวนอสปปายะ ๗ อยางเหลาน คอ อาวาส ๑ โคจร ๑ การสนทนา ๑ บคคล ๑ โภชนะ ๑ ฤด ๑ อรยาบถ ๑ แลว เสพสปปายะ ๗ อยางเหลานนนนแล มนสการนมตนนบอย ๆ. พระโยคนน ครนทานมตใหมนคงดวยการเสพสปปายะอยางนน แลว ควรรอคอยความเจรญงอกงามไพบลย บาเพญความเพยรไมละทง อปปนาโกศล ๑๐ อยางเหลาน คอ ทาวตถใหสละสลวย ๑ ประคอง อนทรยไมเปนไปเสมอ ๑ ฉลาดในนมต ๑ ขมจตใจสมยทควรขม ๑ ประคองจตใหสมยทควรประคอง ๑ ปลอบจตใหราเรงในสมยทควร ปลอบจตใหราเรง ๑ เพงดจตในสมยทควรเพงด ๑ เวนบคคลผมจตไม ตงมน ๑ เสพบคคลผมจตตงมน ๑ นอมไปในสมาธนน ๑. เมอพระโยคนนหมนประกอบโดยนยดงกลาวมาอยางนอย มโน- ทวาราวชชนะ ซงมนมตเปนอารมณ ตดภวงคแลวกเกดขนในขณะท ควรกลาววา " อปปนา จกเกดขนในบดน. " ก เมอมโนทวาราวชชนะ นนดบไป บรรดาชวนะทงหลาย ๔ หรอ ๕ ดวง ยดเอาอารมณนน นนแลแลนไป ซงชวนะดวงแรก ชอบรกรรม ท ๒ ชออปจาระ ท ๓ ชออนโลม ท ๔ ชอโคตรภ ท ๕ ชออปปนาจต อกอยางหนง ดวง


แรกเรยกวา บรกรรมและอปจาระ ท ๒ เรยกวา อนโลม ท ๓ เรยก วา โคตรภ ท ๔ เรยกวา อปปนาจต. จรงอย ชวนะดวงท ๔ เทานน บางท ท ๕ ยอมเปนไป๑ ไมถงดวงท ๖ หรอท ๗ เพราะอาสนนภวงค ( ภวงคใกลอปปนา ) ตกไป. สวนพระโคทตตเถระ ผชานาญอภธรรม กลาวไววา " กศล- ธรรมทงหลาย ยอมเปนธรรมทกาลง โดยอาเสวนปจจย; เพราะฉะนน ชวนะยอมถงท ๖ หรอท ๗. " คานนถกคดคานในอรรถกถาทงหลาย. ในชวนจตเหลานน จตทเปนบรพภาค เปนกามาวจร, สวนอปปนาจต เปนรปาวจร. ปฐมฌาน ซงละองค ๕ ประกอบดวยองค ๕ สมบรณ ดวยลกษณะ ๑๐ มความงาม ๓ ยอมเปนอนพระโยคนบรรลแลว โดย นยดงกลาวมาฉะน. เธอยงองคฌานทงหลาย มวตกเปนตนใหสงบ ราบคาบในอารมณนนนนเอง ยอมบรรลฌานท ๒ ท ๓ และท ๔. และดวยเหตมประมาณเพยงน เธอยอมเปนผถงทสดแหงภาวนา ดวย อานาจแหงการหยดไว. ในอธการน มสงเขปกถาเทาน สวนนกศกษา ผตองการความพสดาร พงถอเอาจากปกรณวเสส ชอวสทธมรรคเถด. สวนในกายานปสสนาน ภกษผบรรลจตตถฌานแลวอยางนน มความประสงคทจะเจรญกรรมฐาน ดวยอานาจการกาหนดและการ เปลยนแปลง แลวบรรลความหมดจด กระทาฌานนนนนแล ใหถง ความชานชานาญ ( วส ) ดวยอาการ ๕ อยาง กลาวคอ อาวชชนะ การราพง สมาปชชนะ การเขา อธฏฐานะ การตงใจ วฏฐานะ การออก และ ปจจเวกขณะ การพจารณา แลวกาหนด รปและอรป ๑. โยชนา ๑/๓๓๘ แก อปเปต เปน ปวตตต.


วา " รป มอรปเปนหวหนา หรออรป มรปเปนหวหนา " แลวเรมตง วปสสนา. ถามวา " เรมตงวปสสนาอยางไร ? " แกวา " จรงอย พระโยคนน ครนออกจากฌานแลวกาหนด องคฌาน ยอมเหนหทยวตถ ซงเปนทอาศยแหงองคฌานเหลานน ยอมเปนภตรป ซงเปนทอาศยแหงหทยวตถนน และยอมเหนกรชกาย แมทงสน ซงเปนทอาศยแหงภตรปเหลานน. ในลาดบแหงการเหนนน เธอยอมกาหนดรปและอรปวา ' องคฌานจดเปนอรป, ( หทย ) วตถ เปนตนจดเปนรป. ' อกอยางหนง เธอนนครนออกจากสมาบตแลว กาหนดภตรปทง ๔ ดวยอานาจปฐวธาตเปนตน ในบรรดาสวนทงหลาย มผมเปนอาท และรปซงอาศยภตรปนน ยอมเหนวญญาณพรอมทง สมปยตธรรมซงมรปตามทตนกาหนดแลวเปนอารมณ หรอมรปวตถ และทวารตามทตนกาหนดแลวเปนอารมณ. ลาดบนน เธอยอม กาหนดวา ' ภตรปเปนตน จดเปนรป, วญญาณทมสมปยตธรรม จด เปนอรป. ' อกอยางหนง เธอครนออกจากสมาบตแลว ยอมเหนวา ' กรชกายและจตเปนทเกดขนแหงลมอสสาสะและปสสาสะ. ' เหมอนอยาง วา เมอสบของชางทองยงสบอย ลมยอมสญจรไปมา เพราะอาศย การสบ และความพยายามอนเกดจากการสบนนของบรษ ฉนใด, ลมหายใจเขาและหายใจออก ยอมเขาออก เพราะอาศยกายและจต ฉนนนเหมอนกนแล. ลาดบนน เธอกาหนดลมหายใจเขาหายใจออก และกายวา ' เปนรป, ' กาหนดจตนนและธรรมทสมปยตดวยจตวา ' เปนอรป. ' ครนเธอกาหนดนามรปดวยอาการอยางนนแลว ยอมแสวงหา


ปจจยแหงนามรปนน. และเธอเมอแสวงหาอย กไดเหนปจจยมอวชชา และตณหาเปนตนนนแลว ยอมขามความสงสย ปรารภความเปนไปแหง นามรปในกาลทง ๓ เสยได. " เธอนน ขามความสงสยไดแลว ยกไตรลกษณขนดวยอานาจ พจารณากลาป ละวปสสนปกเลส ๑๐ อยาง มโอภาสเปนตน ซงเกด ขนแลวในสวนเบองตน ดวยอทยพพยานปสสนา ( การพจารณาเหน ความเกดและความดบ ) กาหนดปฏปทาญาณทพนจากอปกเลสวา ' เปนมรรค ' ละความเกดเสย ถงภงคานปสสนา ( การพจารณาเหน ความดบ ) เบอหนายคลายกาหนดพนไปในสรรพสงขาร ซงปรากฏโดย ความเปนของนากลว ดวยพจารณาเหนความดบตดตอกนไป ไดบรรล อรยมรรคทง ๔ ตามลาดบ แลวตงอยในพระอรหตผล ถงทสดแหง ปจจเวกขณญาณ ๑๙ อยาง เปนอครทกขไณยแหงโลก พรอมทงเทวดา. กการเจรญอานาปานสสตสมาธ ของภกษผประกอบในอานาปานกรรม- ฐานนน ตงตนแตการนบ จนถงมรรคผลเปนทสด จบบรบรณเพยง เทานแล. นพรรณนาปฐมจตกกะโดยอาการทกอยาง. กเพราะใน ๓ จตกกะนอกน ขนชอวานยแหงการเจรญกรรมฐาน แผนกหนงยอมไมม ; เพราะฉะนน ผศกษาควรทราบเนอความแหง ๓ จตกกะเหลานน โดยนยแหงการพรรณนาตามบทนนแล. บทวา ปตปฏสเวท ความวา เธอยอมสาเหนยกวา " เราจก ทาปตใหรแจง คอทาใหปรากฏหายใจเขา หายใจออก. " บรรดาปต


และสขเหลานน ปต ยอมเปนอนภกษรแจงแลวโดยอาการ ๒ อยาง คอ โดยอารมณ และโดยความไมงมงาย. ถามวา " ปต ยอมเปนอนภกษรแจงแลว โดยอารมณ อยางไร ? " แกวา " ภกษยอมเขาฌานทง ๒ ( ปฐมฌานและทตยฌาน ) ซงมปต, ปตชอวาเปนอนภกษนนรแจงแลวโดยอารมณ ดวยการไดฌาน ในขณะเขาสมาบต เพราะอารมณเปนธรรมชาตอนภกษนนรแจงแลว. " ถามวา " ปต ยอมเปนอนภกษรแจงแลวโดยความไมงมงาย อยางไร ? " แกวา " ภกษนนเขาฌานทง ๒ ซงมปต ออกจากฌานแลว ยอมพจารณา ปตทสมปยตดวยฌาน โดยความสน ความเสอม, ปต ชอวาเปนอนภกษรปนนรแจงแลว โดยความไมงมงาย เพราะแทงตลอด ลกษณะ ในขณะแหงวปสสนา. ขอน สมจรงดงคาททานพระธรรมเสนาบด สารบตรกลาวไวในปฏสมภทาวา ' เมอภกษรความทจตมอารมณเดยว ไมฟงซาน ดวยอานาจลมหายใจเขายาว สตยอมตงมน, ปตนน ยอม เปนอนเธอนนรแจงแลว ดวยสตนน ดวยญาณนน, เมอภกษรความ ทจตมอารมณเดยว ไมฟงซาน ดวยอานาจลมหายใจออกยาว สตยอม ตงมน, ปตนน ยอมเปนอนเธอรแจงแลว ดวยสตนน ดวยฌานนน, เมอภกษรความทจตมอารมณเดยว ไมฟงซาน ดวยอานาจลมหายใจเขาสน สตยอมตงมน, ปตนน ยอมเปนอนเธอนนรแจงแลว ดวยสตนน ดวย ญาณนน, เมอภกษรความทจตมอารมณเดยว ไมฟงซาน ดวยอานาจ ลมหายใจออกสน สตยอมตงมน, ปตนน ยอมเปนอนเธอนนรแจงแลว


ดวยสตนน ดวยญาณนน, เมอภกษรความทจตมอารมณเดยว ไมฟงซาน ดวยอานาจความเปนผรแจงกองลมทงปวง หายใจเขาและหายใจออก สต ยอมตงมน, ปตนน ยอมเปนอนเธอนนรแจงแลว ดวยสตนน ดวย ฌานนน, เมอภกษรความทจตมอารมณเดยว ไมฟงซาน ดวยอานาจ ความเปนผระงบกายสงขาร หายใจเขาและหายใจออก สตยอมตงมน, ปตนน ยอมเปนอนเธอนนรแจงแลว ดวยสตนน ดวยญาณนน, เมอ ราพงถง ปตนน ยอมเปนอนเธอนนรแจงแลว, เมอร เมอเหน เมอ พจารณา เมออธษฐานจต เมอนอมใจไปดวยศรทธา เมอประคอง ความเพยร เมอเขาไปตงสตไว เมอตงจตไวมน เมอรชดดวยปญญา เมอรยงซงธรรมทควรรยง เมอกาหนดรธรรมทควรกาหนดร เมอละธรรม ทควรละ เมอเจรญธรรมทควรเจรญ เมอทาใหแจงซงธรรมทควรทา ใหแจง ปตนน ยอมเปนอนเธอนนรแจงแลว, ปตนน ยอมเปนอนภกษ รแจงแลว ดวยอาการอยางน.๑ " แมบททเหลอ กพงทราบโดยเนอความตามนยนนนแล. แตใน สองบทนมความสกวาแปลกกน ดงตอไปน :- พงทราบความเปนผรแจง สข ดวยอานาจแหงฌาณ ๓, พงทราบความเปนผรแจงจตตสงขาร ดวย อานาจแหงฌานทง ๔. ขนธ ๒ มเวทนาเปนตน ชอวาจตตสงขาร. กบรรดาสนองบทน ในสขปฏสงเวทบท ทานพระสารบตรเถระกลาวไวใน ปฏสมภทา เพอแสดงภมแหงวปสสนาวา " คาวา สข ไดแกสข ๒ อยาง คอ กายกสข ๑ เจตสกสข๒ ๑. " สองบทวา ปสสมภย จตตสงขาร ความวา ระงบ คอดบจตต- ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๒๘๑-๒. ๒. ข. ปฏ. ๓๑/๒๘๓-๔.


สงขารทหยาบ ๆ เสย. ความดบจตตสงขารนน พงทราบโดยพสดาร ตามนยดงทกลาวแลวในกายสงขารนนแหละ. อกอยางหนง บรรดาบทเหลานน ในปตบท ทานกลาวเวทนาไว ดวยปตเปนประธาน, ในสขปฏสงเวทบท ทานกลาวเวทนาไวโดย สรปทเดยว. ในจตตสงขารบททงสอง เปนอนทานกลาวเวทนาทสมปยต ดวยสญญาไว เพราะพระบาลวา " สญญา และ เวทนา เปนเจตสก ธรรมเหลานเนองดวยจต เปนจตตสงขาร๑ " ดงน. จตกกะน บณฑต พงทราบวา พระผมพระภาคตรสโดยเวทนานปสสนานย ดวยประการ อยางน. แมในจตกกะท ๓ มวนจฉยดงน :- บณฑตพงทราบความเปนผร แจงจต ดวยอานาจแหงฌาน ๔. สองบทวา อภปปโมทย จตต ความวา ภกษยอมสาเหนยกวา " เราจกยงจตใหบนเทง คอใหราเรง ไดแกใหเบกบานหายใจเขา หายใจออก. " ในสองบทนน ความบนเทง ยอมมไดดวยอาการ ๒ อยาง คอ ดวยอานาจสมาธ และดวยอานาจวปสสนา. ถามวา " ความบนเทง ยอมมไดดวยอานาจสมาธอยางไร ? " แกวา " ภกษยอมเขาฌานทง ๒ ( ปฐมฌานและทตยฌาน ) ซงมปต. เธอนน ยอมใหจตรนเรง ดวยปตทสมปยตในขณะแหง สมาบต. " ถามวา " ความบนเทง ยอมมไดดวยอานาจวปสสนาอยางไร ? " แกวา " ภกษครนเขาฌานทง ๒ ซงมปต ออกจากฌานแลว ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๒๘๓-๔.


พจารณาอยซงปตทสปยตดวยฌาน โดยความสน ความเสอม. เธอ ทาปตทสมปยตดวยฌานใหเปนอารมณ ในขณะแหงวปสสนาอยางนนแลว ใหจตรนเรง บนเทงอย. ผปฏบตอยางนน ทานเรยกวา " ยอมสาเหนยก วา ' เราจกยงจตใหบนเทง หายใจเขาหายใจออก. " สองบทวา สมาทห จตต ความวา ดารงจตไวเสมอ คอตงจต ไวเสมอในอารมณ ดวยอานาจแหงฌานมปฐมฌานเปนตน. กหรอวา เมอเธอเขาฌานเหลานนแลวออกจากฌาน พจารณาอยซงจตทสมปยต ดวยฌาน โดยความสน ความเสอม, ความทจตมอารมณเดยวชวขณะ ( ขณกสมาธ ) ยอมเกดขน เพราะการแทงตลอดลกษณะในขณะแหง วปสสนา, ภกษผดารงจตไวเสมอ คอตงจตไวเสมอในอารมณ แมดวย อานาจแหงความทจตมอารมณเดยวชวขณะ ซงเกดขนแลวอยางนน ทาน กเรยกวา " ยอมสาเหนยกวา ' เราจกตงจตไวมน หายใจเขาหายใจออก. " สองบทวา วโมจย จตต ความวา เมอเปลอง เมอปลอยจตให พนจากนวรณทงหลาย ดวยปฐมฌาน คอเมอเปลอง ปลอยจตใหพน จากวตกวจาร ดวยทตยฌาน จากปต ดวยตตยฌาน จากสขและทกข ดวยจตตถฌาน. กหรอวา เธอเขาฌานเหลานนแลวออกมาพจารณา อยซงจตทสมปยตดวยฌาน โดยความสน ความเสอม, ในขณะแหง วปสสนา เธอนนเปลอง คอปลอยจตใหพนจากนจจสญญา ( ความ สาคญวาเทยง ) ดวยอนจจานปสสนา ( ความพจารณาเหนวาไมเทยง ) เปลอง คอปลอยจตใหพนจากสขสญญา ( ความสาคญวาเปนสข ) ดวยทกขานปสสนา ( ความพจารณาเหนวาเปนทกข ) จากอตตสญญา ( ความสาคญวาเปนตวตน ) ดวยอนตตานปสสนา ( ความพจารณาเหน


วาไมใชตวตน ) จากนนท ( ความเพลดเพลน ) ดวยนพพทานปสสนา ( ความพจารณาเหนความเบอหนาย ) จากราคะ ( ความกาหนด ) ดวย วราคานปสสนา ( ความพจารณาเหนธรรมเครองคลายกาหนด ) จากสมทย ( ตณหาทยงทกขใหเกด ) ดวยนโรธานปสสนา ( ความ พจารณาเหนธรรมเปนเครองดบ ) จากอาทาน ( ความยดถอ ) ดวย ปฏนสสคคานปสสนา ( ความพจารณาเหนธรรมเปนเครองสละคนซง อปธ ) หายใจเขาและหายใจออกอย. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา " ยอมสาเหนยกวา ' เราจกปลอยจตหายใจเขาหายใจออก. " จตกกะน บณฑตพงทราบวา พระผมพระภาคตรสดวยอานาจแหง จตตานปสสนาอยางน. สวนในจตกกะท ๔ มวนจฉยดงน :- ในบทวา " อนจจานปสส " น พงทราบ อนจจง ( ของไมเทยง ) พงทราบ อนจจตา ( ความ เปนของไมเทยง ) พงทราบ อนจจตานปสสนา ( การพจารณาเหน ของไมเทยง ) พงทราบ อนจจานปสส ( ผพจารณาเหนของไมเทยง ) เสยกอน. ในลกษณะ ๔ อยาง มอนจจงเปนตนนน ทชอวา อนจจง ไดแก เบญจขนธ, เพราะเหตไร ? เพราะเหตวา เบญจขนธมความ เกดขน มความเสอมไป และมความเปนไปโดยประการอน. ทชอวา อนจจตา ไดแก ขอทเบญจขนธเหลานนนนเอง มความ เกดขน มความเสอมไป และมความเปนไปโดยอาการอน หรอมแลว กลบไมม, อธบายวา " เบญจขนธเหลานน เกดขนแลว ไมตงอย โดยอาการนนนนแล แตกดบเพราะความแตกดบไปชวขณะ. "


ทชอวา อนจจานปสสนา ไดแก การพจารณาเหนในเบญจขนธ ทงหลาย มรปเปนตนวา " ไมเทยง " ดวยอานาจแหงความเปนของ ไมเทยงนน. ทชอวา อนจจานปสส ไดแก พระโยคาวจรผประกอบดวย อนปสสนานน. เพราะเหตนน พระโยคาวจรผเปนแลวอยางนหายใจเขา และหายใจออกอย บณฑตพงทราบในอธการนวา " ยอมสาเหนยกวา ' เราจกพจารณาเหนวาไมเทยง หายใจเขา หายใจออก. " สวนวราคะ ในบทวา " วราคานปสส " น ม ๒ อยาง คอ ขยวราคะ คลายความกาหนด คอความสนไป ๑ อจจนตวราคะ คลายความกาหนดโดยสวนเดยว ๑ บรรดาวราคะ ๒ อยางนน ความ แตกดบไปชวขณะแหงสงขารทงหลาย ชอวา ขยวราคะ. พระนพพาน ชอวา อจจนตวราคะ. วปสสนาและมรรคทเปนไปดวยอานาจแหงการ เหนวราคะทง ๒ อยางนน ชอวา วราคานปสสนา ( การพจารณา เหนการคลายความกาหนด ). พระโยคาวจรเปนผประกอบดวยอนปสสนา แมทง ๒ อยางนน หายใจเขาและหายใจออกอย บณฑตพงทราบวา " ยอมสาเหนยกวา ' เราจกพจารณาเหนวราคะ หายใจเขา หายใจออก. " แมในบทวา นโรธานปสส กมนยเหมอนกนน. ปฏนสสคคะ ( ความสละคนอปธ ) แมในบทวา " ปฏนส- สคคานปสส " นกม ๒ อยางคอ ปรจจาคปฏนสสคคะ ความสละคน คอความเสยสละ ๑ ปกขนทนปฏนสสคคะ ความสละคน คอความ แลนไป ๑. การพจารณาเหน คอความสละคนนนเอง ชอวา ปฏ- นสสคคานปสสนา. คาวา " ปฏนสสคคานปสสนา " นน เปนชอ


แหงวปสสนาและมรรค. จรงอย วปสสนา พระผมพระภาคตรสเรยกวา " การสละคน คอการละ เพราะยอมละกเลสทงหลายพรอมทงขนธา- ภสงขาร ดวยอานาจตทงคปหาน และวา การสละคน คอการแลนไป เพราะยอมแลนไปในพระนพพาน ซงผดจากสงขารนน เหตทนอมไป ในพระนพพานนน เพราะเหนโทษแหงสงขตธรรม. " มรรคพระผม- พระภาคตรสเรยกวา " การสละคน คอการละ เพราะยอมละกเลส พรอมทงขนธาภสงขาร ดวยสามารถสมจเฉทปหาน และวา การสละคน คอการแลนไป เพราะยอมแลนไปในพระนพพาน ดวยการกระทาให เปนอารมณ. " กวปสสนาญาณและมรรคญาณแมทง ๒ พระผมพระภาค ตรสเรยกวา " อนปสสนา " เพราะเลงเหนญาณตน ๆ ในภายหลง. ภกษเปนผประกอบดวยปฏนสสคคานปสสนาทง ๒ อยางนน หายใจออก และหายใจเขาอย บณฑตพงทราบ " สาเหนยกอยวา ' เราจกเปนผ มปกตเลงเหนญาณชอปฏนสสคคะ ในภายหลง หายใจออก หายใจ เขา " ดงน. คาวา เอว ภาวโต ความวา เจรญแลวดวยการอาการอยางน คอ ดวยอาการ ๑๖ อยาง. คาทเหลอมนยดงกลาวแลวนนแล. กถาวาดวยอานาปานสสตสมาธ จบ.


ประชมสงฆทรงบญญตตตยปาราชกสกขาบท กในคาวา " อถโข ภควา " เปนตน มความสงเขปดงตอไปน :- พระผมพระภาคเจา ครงทรงปลอบภกษทงหลายใหเบาใจ ดวยอานา- ปานสสตสมาธกถา อยางนแลว ในลาดบนน ตรสใหประชมภกษสงฆ เพราะเกดเรองทภกษทงหลายปลงชวตซงกนและกน อนเปนเหตกอให เกดผล และเปนเหตเรมแรกแหงการบญญตตตยปาราชกสกขาบทนแลว ตรสสอบถามและทรงตเตยนแลว เพราะในการปลงชวตนน การปลง ชวตตนเอง และการใชใหมคลณฑกสมณกตกปลงชวตตน ยอมไมเปน วตถแหงปาราชก; ฉะนน จงทรงเวนการปลงชวต ๒ อยางนนเสย ทรง ถอเอกการปลงชวตซงกนและกน อนเปนวตถแหงปาราชกอยางเดยว ทรงบญญตปาราชกสกขาบท ตรสพระพทธพจน มคาวา " อนง ภกษใด แกลงพรากกายมนษยจากชวต " ดงนเปนตน.๑ กใน พระบาลน พระผมพระภาคเจา ไมตรสวา " โมฆปรสา " ตรสวา " เต ภกข " เพราะภกษเหลานน เจอดวยพระอรยบคคล. [ ภกษฉพพคคยพรรณนาคณแหงความตาย ] ครนเมอตตยปาราชก อนพระผมพระภาคทรงบญญตทาใหมน ดวยอานาจแหงความขาดมล ดวยประการฉะนแลว เรองพรรณนา คณแหงความตายแมอนอก กไดเกดขน เพอประโยชนแกอนบญญต. เมอแสดงความเกดขนแหงเรองนน ทานพระอบาลเถระ จงกลาววา ๑. ว. มหา. ๑/๑๓๔.


" เอว จท ภควตา " เปนอาท. บรรดาบทเหลานน บทวา ปฏพทธจตตา มความวา ผมจต รกใครดวยฉนทราคะ, อธบายวา " เปนผมความรกมาก คอมความ เพงเลง. " สองบทวา มรณวรณณ สวณเณม มความวา เราจะชโทษ ในความเปนอย แลวพรรณาคณ คอแสดงอานสงสแหงความตาย. ในบทวา " กตกลยาโณ " เปนอาท มเนอความเฉพาะบท ดงตอไปน :- กรรมอนงาม คอสะอาดอนทานทาแลว; เพราะเหตนน ทานยอมเปนผชอวามกรรมงามอนทาแลวแล. อนง กศล คอกรรม อนหาโทษมได อนทานทาแลว; เพราะเหตนน ทานชอวาผมกศล อนทาแลว. ความเปนผขลาด กลาวคอความกลวอนใด ยอมเกดขนแก สตวทงหลาย ในเมอมรณกาลมาถงเขา. เครองตานทาน คอกรรม เครองปองกนจากความเปนผขลาดนน อนทานทาแลว; เพราะเหตนน ทานชอวาผมเครองตานทานจากความเปนผขลาดอนกระทาแลว. กรรม ทเปนบาป คอลามก อนทานมไดทาแลว; เพราะเหตนน ทานชอวาผ ไมไดทาบาป. กรรมของผละโมบ คอกรรมทารณ ไดแกกรรมเครอง เปนผทศล อนทานมไดทาไว ; เพราะเหตนน ทานชอวาผมไดทากรรม ของผละโมบ. กรรมหยาบชา คอกรรมเลวทราม เปนทหนาขนแหง กเลสมโลภะเปนตน อนทานมไดทาไว; เพราะเหตนน ทานชอวา ผมไดทากรรมทหยาบชา. คาวา " ทานมกรรมงามไดทาแลว เปนตนน เราทงหลายยอมกลาวเพราะเหตไร ? เพราะกรรมงามแมทกประการอน ทานทาแลว, กรรมอนเปนบาปแมทกประการอนทานมไดทาแลว; เพราะ


เหตนน เราทงหลาย จงกลาวกะทานวา " จะประโยชนอะไรของทาน ดวยชวต อนชอวาเลวทราม คอตาชา เพราะถกโรคครอบงา อนชอวา เปนทกข เพราะมากไปดวยทกขน, ความตายของทานประเสรฐกวา ความเปนอย. " เพราะฉะนน จงมอธบายวา " ความตายของทาน ดกวาความเปนอย. " เพราะเหตไร ? เพราะเหตวา ทานเปนผทากาละ แลว คอมกาละอนทาแลว, อธบายวา ทากาลกรยา คอตายแลวจาก โลกน, ตอจากตายเพราะกายแตก จกเขาถงสคตโลกสวรรค, และทาน เขาถงแลวอยางนน จกเอบอมพรงพรอมดวยกามคณ ๕ คอสวนแหง วตถกาม ๕ มรปเปนทนาชอบใจ เปนตน อนเปนทพยซงเกดขนใน เทวโลกนน ยงอตภาพใหเทยวไป; อธบายวา " จกเปนผประกอบพรอม คอถงความพรงพรอม ( ดวยกามคณ ๕ คอสวนแหงวตถกาม ๕ อนเปน ทพยซงเกดขนในเทวโลกนน ) จกเทยวไปขางน และขางน คอจกอย หรอจกอภรมย. บทวา อสปปายาน ความวา โภชนาหารเหลาใด ยงตนให ถงความสนไปแหงชวตอยางเรวพลน โภชนาหารเหลานน จดวาไมเกอกล คอไมทาความเจรญให. [ อธบาย สญจจจ ศพท ] ศพทวา " ส จจจ " น เปนศพทหนนสญจจจบท ทพระผม- พระภาคเจาตรสแลวในมาตกาวา " ส จจจ มนสสวคคห. " ศพทวา " ส " ในบทวา " ส จจจ " นน เปนอปสค, คาวา " ส จจจ " น เปนคาบงถงบพพกาลกรยา รวมกบ ส อปสคนน. ใจความแหง บทวา " ส จจจ " นน วา " จงใจ คอแกลง. " กภกษใดแกลง


ปลง, ภกษนนเปนผรอย คอรพรอมอย, และการปลงนนของภกษนน เปนความแกลง คอฝาฝนละเมด; เพราะเหตนน เพอจะไมทาความ เออเฟอในพยญชนะ แสดงแตใจความเทานน ทานพระอบาลเถระ จงกลาวบทภาชนะแหงบทวา " ส จจจ " นน อยางนวา " รอย รพรอมอย แกลง คอฝาฝนละเมด. " บรรดาบทเหลานน บทวา ชานนโต คอ รอยวา " สตวมปราณ. " บทวา ส ชานนโต คอ รพรอมอยวา " เราจะปลงเสยจากชวต. " อธบายวา " รอยพรอมกบอาการทรวา สตวมปราณนนนนเอง. " บทวา เจจจ ความวา จงใจ คอปกใจ ดวยอานาจเจตนาจะฆา. บทวา อภวตรตวา ความวา สงจตทหมดความระแวงสงสยไป ยาย ดวยอานาจความพยายาม. ดวยบทวา " วตกกโม " มคาอธบายททานกลาวไววา " ความ ลวงละเมดแหงจตหรอบคคล ซงเปนไปแลวอยางนน น เปนความ อธบายสดยอดแหง สญจจจ ศพท. " [ อธบายปฐมจตของมนษยผเรมลงสครรภ ] บดน ทานพระอบาลเถระกลาวคาเปนตนวา " ชอวากายมนษย " เพอจะแสดงอตภาพของมนษย ทพระผมพระภาคเจาตรสไว ในคาวา " ปลงกายมนษยเสยจากความเปนอย " น ตงแตแรก. บรรดาบทเหลานน หลายบทวา " ( ปฐมจต ) อนใด ( เกดขน แลว ) ในทองแหงมารดา " ทานพระอบาลเถระกลาวเพอแสดงอตภาพ อนละเอยดทสด ดวยอานาจแหงเหลาสตวผนอนในครรภ. ปฏสนธจต


ชอจตดวงแรก. บทวา ผดขน ไดแก เกด. คาวา " วญญาณ ดวงแรก มปรากฏ " น เปนคาไข ของคาวา " จตดวงแรก ทผดขน " นนนนแหละ. บรรดาคาเหลาน ดวยคาวา " จตดวงแรก ( ทผดขน ) ในทองมารดา " นนแหละ เปนอนทานแสดงปฏสนธของสตวผมขนธ ๕ แมทงสน. เพราะเหตนน กายมนษยอนเปนทแรกทสดน คอจตดวงแรก นน ๑ อรปขนธ ๓ ทเกยวเกาะดวยจตนน ๑ กลละรปทเกดพรอมกบ จตนน ๑. บรรดาอรปขนธ และกลละรปแหงจตดวงแรกนน รป ๓๐ ถวน ดวยอานาจแหงกาย ๑๐ วตถ ๑๐ และภาวะ ๑๐ แหงสตรและบรษ, รป ๒๐ ดวยอานาจแหงกาย ๑๐ และวตถ ๑๐ แหงพวกกะเทย ชอวา กลละรป. บรรดาสตร บรษ และกะเทยนน และรปของสตรและบรษ มขนาดเทาหยาดนามนทชอนขนดวยปลายขางหนง แหงขนแกะแรกเกด เปนของใน กระจาง จรงอย ในอรรถกถาทานกลาวคานวา " หยาดนามนงา หรอสปปใส ไมขนมว ฉนใด, รปมสวนเปรยบดวยส ฉนนน เรยกวากลละรป. " อตภาพของสตวมอย ๑๒๐ ปตามปกต ทถงความเตบโตโดยลาดบ ในระหวางน คอตงตนแตเปนวตถเลกนดอยางนน จนถงเวลาตาย น ชอวากายมนษย. สองบทวา ปลงเสยจากชวต ความวา พงพรากเสยจากชวต ดวยการนาบ และรด หรอดวยการวางยา ในกาลทยงเปนกลละกด หรอดวยความพยายามทเหมาะแกรปนน ๆ ในกาลถดจากเปนกลละนน ไปกด. กขนชอวาปลงเสยจากชวต โดยความกคอการเขาไปตดอนทรย คอชวตเสยนนเอง; เพราะฉะนน ในวาระจาแนกบท แหงสองบทวา


" ปลงเสยจากชวต " นน ทาน ( พระอบาล ) จงกลาววา " เขาไปตด คอเขาไปบนอนทรยคอชวตเสย ( ไขความวา ! ) ทาความสบตอให ขาดสาย. " เมอเขาไปตด และเขาไปบนความสบตอเชอสายแหงอนทรย คอชวตเสย ทานกลาววา " ยอมเขาไปตด เขาไปบนอนทรยคอชวตเสย " ในบทภาชนะนน. เนอความนนน ทานแสดงดวยบทวา " ทาความ สบตอใหขาดสาย. " บทวา ใหขาดสาย คอพรากเสย. ในบทวา " อนทรยคอ ชวต " นน อนทรยคอชวต ม ๒ อยางนน คอ รปชวตนทรย ๑ อรปชวตนทรย ๑. ใน ๒ อยางนน ในอรปชวตนทรย ไมมความ พยายาม ใคร ๆ ไมสามารถปลงอรปชวตนทรยนนได. แตในรป- ชวตนทรย ม, บคคลอาจปลงได. กเมอปลงรปชวตนทรยนน ชอวา ปลงอรปชวตนทรยดวย. จรงอย อรปชวตนทรยนน ยอมดบพรอมกบ รปชวตนทรยนนนนเอง เพราะพฤตการณเนองดวยรปชวตนทรย. ถามวา " กเมอปลงชวตนทรยนน ยอมปลงทเปนอดต หรอเปน อนาคต หรอปจจบน ? " ตอบวา " ไมใชอดต ไมใชอนาคต. กในชวตนทรย ๒ ประการ นน ประการหนงดบไปแลว ประการหนงยงไมเกดขน; เพราะฉะนน ชอวาไมมทง ๒ ประการ เพราะเปนสงทไมม, ความพยายามจงไมม; เพราะความพยายามไมม จงไมอาจปลงได แมประการหนง. จรงอย แมคานทานพระธรรมเสนาบดสารบตรกไดกลาวไววา ' สตวเปนอยแลว ในขณะจตทเปนอดต ไมใชกาลงเปนอย ไมใชจกเปนอย, จกเปนอย ในขณะจตทเปนอนาคต ไมใชเปนอยแลว ไมใชกาลงเปนอย กาลง


เปนอย ในขณะจตทเปนปจจบน ไมใชเปนอยแลว ไมใชจกเปนอย๑ ' เพราะฉะนน ชวตยอมเปนอยในขณะจตใด, ความพยายามเปนของสมควร ในขณะจตนน ; เพราะเหตนน บคคลชอวายอมปลงชวตนทรยทเปน ปจจบน. " [ ชวตนทรยปจจบนม ๓ ขณะ ] กขนชอวา ชวตนทรยเปนปจจบนน ม ๓ อยาง คอ ขณปจจบน ๑ สนตตปจจบน ๑ อทธาปจจบน ๑. ใน ๓ อยางนน ปจจบนทพรอมเพรยงดวยความเกด ความเสอม และความสลาย ชอ ขณปจจบน, ใคร ๆ ไมสามารถจะปลงขณปจจบนนนได. เพราะเหต ไร ? เพราะเหตวา ดบไปเองทเดยว. ( ขณะจต ) ชว ๗-๘ ชวน- วาระ ทเปนไปดวยอานาจสภาคสนตตแลวดบไป ชอสนตตปจจบน, เมอบคคลมาจากทรอน เขาสหองนอยแลวนง อนธการยงมเพยงใด หรอวาเมอบคคลมาจากทเยน นงในหองนอย ฤดทมอยกอน ยงไม ระงบไปดวยความปรากฏแหงฤดทเปนวสภาคกนเพยงใด, ในระหวางน ทานเรยกวา " สนตตปจจบน " เพยงนน. สวนตงแตปฏสนธไปจนถง จต นชอวาอทธาปจจบน. บคคลอาจปลงหมวดสองแหงชวตนทรยท เปนสนตตปจจบน และอทธาปจจบนนนไดบาง. ถามวา " อาจปลง ไดอยางไร ? " แกวา " จรงอย เมอบคคลทาความพยายามในหมวด ๒ แหงสนตตปจจบน และอทธาปจจบนนน, หมวดแหงรป ๑๐ ประการ ซงกาหนดดวยชวต ไดความพยายามแลว เมอดบ ยอมเปนปจจยแหง สนดานททรพล มกาลงเสอมสนไปแลว, ตอจากนน สนตตปจจบน ๑. ข. มหา. ๒๙/๔๘.


หรออทธาปจจบน ยงไมทนถงกาลทกาหนดไว ยอมดบไปในระหวาง เทยว ดวยประการใด, บคคลอาจปลงแมซงหมวดสองแหงชวตนทรยท เปนสนตตปจจบน และอทธาปจจบนนนไดบาง ดวยประการนน. เพราะเหตนน บณฑตพงทราบสนนษฐานวา " คาวา ' ทาความสบตอ ใหขาดสาย ' น ทานกลาวหมายเอาหมวดสองปจจบนนนเอง. " กแล เพอประกาศเนอความน ควรทราบปาณะ, ควรทราบ ปาณาตบาต, ควรทราบปาณาตปาต, ควรทราบประโยคแหงปาณาตบาต. บรรดาปาณะเปนตนเหลานน ทชอวา ปาณะ โดยโวหาร ไดแก สตว โดยปรมตถ ไดแกชวตนทรย. จรงอย บคคลผยงชวตนทรยให ตกลวงไป ทานกลาววา " ยงสตวมชวตใหตกลวงไป. " ชวตนทรยนน มประการดงกลาวแลวนนแล. ปาณาตบาตนน คอ บคคลยงประโยค อนเขาไปตดเสย ซงชวตนทรย ใหตงขนดวยเจตนาใด เจตนานน ชอวา วธกเจตนา ทานเรยกวา ปาณาตบาต ( เจตนาธรรมเปนเหต ลางผลาญชวตสตวมปราณ ). บคคลผพรอมเพรยงดวยเจตนาดงกลาวแลว พงเหนวา " ผลางผลาญสตวมปราณ. " [ ประโยคแหงการฆา ๖ อยาง ] ทชอวา ประโยคแหงปาณาตบาตนน ไดแกประโยคแหงปาณา- ตบาต ๖ อยาง คอ สาหตถกประโยค ๑ อาณตตกประโยค ๑ นสสคคยประโยค ๑ ถาวรประโยค ๑ วชชามยประโยค ๑ อทธมย- ประโยค ๑. บรรดาประโยคเหลานน การประหารดวยกายหรอของท เนองดวยกาย แหงบคคลผฆาใหตายเอง ชอวา สาหตถกประโยค การสงบงคบวา " ทานจงแทงหรอประหารใหตาย ดวยวธอยางน "


ของบคคลผใชคนอน ชอวา อาณตตกประโยค. การซดเครองประหาร มลกศร หอกยนต และหนเปนตนไป ดวยกาย หรอของทเนองดวยกาย แหงบคคลผมงหมายจะฆาบคคลซงอยในทไกล ชอวา นสสคคยประโยค. การขดหลมพรางวางกระดานหก วาง ( เครองประหาร ) ไวใกล และ การจดยา ( พษ ) แหงบคคลผมงหมายจะฆา ดวยเครองมออนไม เคลอนท ชอวา ถาวรประโยค. ประโยคแมทง ๔ นน จกมแจงโดย พสดารในอรรถกถาแหงบาลขางหนานนแล. สวนวชชามยประโยค และ อทธมยประโยค ไมไดมาในบาล. พงทราบประโยคทง ๒ นนอยางน. กโดยสงเขป การรายมนตเพอจะใหเขาตาย ชอวา วชชามยประโยค. แตในอรรถกถาทงหลาย ทานแสดงวชชามยประโยคไวอยางนวา " วชชามยประโยคเปนไฉน ? พวกหมออาถรรพณ ยอมประกอบ อาถรรพณ เมอเมองถกลอม หรอเมอสงครามเขาประชดกน ยอมกอ ความจญไร ความอบาทว โรค ความไขใหเกดขนในพวกปจจามตรผเปน ขาศก ยอมทาใหเปนโรคจกเสยด ใหเปนโรคปวงเพอจะปองกน, พวก หมออาถรรพณยอมประกอบอาถรรพณอยางน พวกทรงวชาคณ รายเวท แลว เมอเมองถกลอม หรอ ฯ ล ฯ ยอมทาใหเปนโรคปวง " ดงนแลว กลาวเรองเปนอนมากคนทงหลายทถกพวกหมออาถรรพณ และพวก ทรงวชาคณฆาเสย จะมประโยชนอะไรดวยเรองเหลานน ? กลกษณะใน วชชามยประโยคน มดงน :- คอการรายมนตเพอจะใหเขาตาย ชอวา วชชามยประโยค. การประกอบฤทธอนเกดแตผลแหงกรรม ชอวา อทธมยประโยค. จรงอย ขนชอวาฤทธอนเกดแตผลแหงกรรมน ม มากอยาง เปนตนวา " ฤทธนาคของพวกนาค ฤทธสบรรณของพวก


สบรรณ ฤทธยกษของพวกยกษ เทวฤทธของพวกเทพ ราชฤทธของ พวกพระราชา. " บรรดาฤทธนาคเปนตนนน พงทราบฤทธนาคของ พวกนาค ซงมพษในขณะเหน ขบกดและถกตอง ขณะทาการเบยดเบยน สตวอน เพราะเหน ขบกดถกตอง พงทราบฤทธสบรรณของพวกสบรรณ ในการฉดนาคยาวประมาณ ๑๓๒ วา ขนจากมหาสมทร. สวนพวกยกษ เมอมาไมปรากฏ เมอประหารกไมปรากฏ, แตสตวทพวกยกษเหลานน ประหารแลวยอมตายในทนนนนเอง, พงทราบฤทธยกษของพวกยกษ เหลานน ในเพราะเหตนน พงทราบเทวฤทธในเพราะความตายของพวก กมภณฑ ททาวเวสสวรรณมองดดวยนยนาวธ ในกาลกอน แตกาลเปน พระโสดาบน และในเพราะฤทธานภาพของตน ๆ แหงพวกเทวดาเหลาอน. พงทราบราชฤทธในเพราะความเหาะไปได ในอากาศเปนตน ของ พระเจาจกรพรรดพรอมทงบรษท ในเพราะความแผพระราชอานาจไป เปนตน ในทโยชนหนง ทงเบองตาและเบองบนของพระเจาอโศก และ ในเพราะการฆาเสยซงกฎมพชอวาจฬสมนะดวยการตอกเขยวแหงจอมนระ ชาวสงหลพระนามวาปตราช ดงนแล. สวนพระอาจารยบางพวก แสดงพระสตรทงหลายเปนตนวา " ดกอนภกษทงหลาย ! เรองอนยงมอยอก สมณะหรอพราหมณ ผม ฤทธ ถงความเปนผมความชานาญแหงจต ยอมเปนผเพงเลงทารกทอย ในทองของหญงอน ดวยใจอนลามกวา ' ทาไฉนหนอ หญงคนนไมพง คลอดทารกทอยในทองนนโดยความสวสด ' ดกอนภกษทงหลาย ! แม อยางนกเปนการเบยดเบยนสตวทอยในครรภ " ดงน แลวกลาวถงกรรม คอการเบยดเบยนสตวอน แมดวยภาวนามยฤทธ, และปรารถนาความ


พนาศไปแหงฤทธ พรอมกบการเบยดเบยนสตวอน เหมอนการแตกแหง หมอนา ทเขาโยนขนไปบนเรอนทถกไฟไหมฉะนน. คาทกลาวมานน เปนแตเพยงความปรารถนาของเกจอาจารยเหลานนเทานน. เพราะ เหตไร ? เพราะไมสมดวย กสลตตกะ เวทนตตกะ วตกกตตกะ. และปรตตตตกะ. ขอนอยางไร ? กชอวาภาวนามยฤทธน ใน กสลตตกะ เปนทงกศลดวย เปนทงอพยากฤตดวย, ปาณาตบาตเปน อกศล; ในเวทนตตยะ สมปยตดวยอทกขมสข; ปาณาตบาตสมปยตดวย ทกข, ในวตกกตตกะ เปนอวตกกอวจาระ, ปาณาตบาทเปนสวตกก- สวจาระ, ในปรตตตตกะ เปนมหคคตะ, ปาณาตบาต เปนปรตตะ. [ อธบายวตถทเปนเครองประหาร ] พงทราบวนจฉยในคาวา " สตถหารก วาสส ปรเยเสยย " น ดงตอไปน :- เครองประหารใด ยอมนาเสย; เหตนน เครองประหาร นน ชอวา สงนาเสย. ถามวา " นาเสยซงอะไร ? " ตอบวา " นาเสย ซงชวต. " อกอยางหนง เครองประหารใด อนบคคลพงนาไป; เหตนน เครองประหารนน ชอวาสงอนบคคลพงนาไป. อธบายวา " เครอง ประหารอนบคคลพงจดเตรยมไว " ศสตรานนดวย เปนสงนาเสยดวย; เหตนน ชอศสตราอนนาเสย. บทวา อสส ไดแก กายของมนษย. บทวา ปรเยเสยย มความวา พงทาโดยประการทตนจะได. อธบายวา " พงจดเตรยมไว. " ดวยคาวา " สตถหารก วาสส ปรเยเสยย " น พระผมพระภาคเจาทรงแสดงถาวรประโยค. เมอจะถอเอาเนอความ


แมโดยประการอนจากนแลว ภกษจะพงเปนปาราชกดวยเหตสกวา ศสตราอนตนแสวงหามาแลวเทานน. อนทจรง ขอนนไมถก. แตใน พระบาล ทานพระอบาลเถระ ไมเออเฟอพยญชนะทงปวง เพอจะแสดง เฉพาะศสตราทสงเคราะหเขาในถาวรประโยค ในคาวา " สตถหารก " นเทานน จงกลาวไวในบทภาชนะวา " อส วา " ฯ เป ฯ รชช วา " ดงน. บรรดาเครองประหารเหลานน เครองประหารทมคมชนดใด ชนดหนง ซงนอกจากทกลาวแลว พงทราบวา " เปนศสตรา. " และ พงทราบวา สงเคราะหไมคอน กอนหน ยาพษ และเชอกเขาเปนศสตรา ดวย เพราะเปนเครองผลาญชวตใหพนาศ. พงทราบวนจฉยในคาวา " มรณวณณ วา " น ดงตอไปน :- ภกษแมแสดงโทษในความเปนอย โดยนยมคาวา " จะมประโยชนอะไร ดวยความเปนอยอนชวชาลามกเชนน ของทานผไมไดเพอบรโภคโภชนะ อนด " ดงนเปนตน แมกลาวสรรเสรญคณแหงความตาย โดยนยมคาวา " อบาสก ! ทานแล เปนผทากรรมงามไวแลว ฯ ล ฯ บาปทานไมได ทาเลย ความตายของทานดกวาความเปนอย, ทานทากาละจากอตภาพน แลว ฯ ล ฯ จกยงตนใหเทยวไป คอจกมนางอปสรแวดลอม ถงความสข อยในสวนนนทวน " ดงนเปนตน ชอวาพรรณนาคณแหงความตาย ทเดยว. ฉะนน ทานพระอบาลเถระจงกลาวบทภาชนะแยกออกเปน ๒ สวนวา " ชโทษในความเปนอย ๑ สรรเสรญคณในความตาย ๑ " คาวา มรณาย วา สมาทเปยย มความวา พงแนะนาใหฉวย เอาอบาย เพอประโยชนแกความตาย. สวนคาวา " ทานจงตกบอตาย หรอวาจงตกเหวตาย " เปนตน แมทพระอบาลเถระมไดกลาวไวในคาม


อาทวา " สตถ วา อาหร " ดงน ทงหมด กพงทราบวา " ทาน กลาวไวแลวโดยใจความนนเอง " เพราะเปนคาซงมนยดงกลาวแลว ขางหนา. จรงอย ใคร ๆ กไมสามารถกลาวคาชกชวนทกอยางโดยสนเชง ได. บทวา อต จตตมโน มความวา เธอมจตอยางน มใจอยางน อธบายวา " เธอมจตหมายความตาย มใจหมายความตายดงกลาวแลวใน คานวา " ความตายของทานดกวาความเปนอย " กเพราะในบทวา " จตต- มโน " น มนศพท ทานกลาวแลว เพอแสดงใจความแหงจตตศพท, แตจตและใจ แมทง ๒ น โดยใจความ กเปนอนเดยวกนนนเอง ; เพราะฉะนน เพอแสดงความไมตางกน โดยใจความแหงจตและใจนน ทานพระอบาลเถระจงกลาวไววา " ธรรมชาตอนใด เปนจต ธรรมชาต อนนน กคอใจ. ธรรมชาตอนใด เปนใจ ธรรมชาตอนนน กคอจต. " สวนเนอความยงไมไดกลาวกอน แมเพราะถอนอตศพทออกเสย. อตศพท พงชกมาดวยอานาจเปนเจาหนาทในบทวา " จตตสงกปโป " น. จรงอย บทวา " จตตสงกปโป " น แมไมไดตรสอยางนวา " อต จตตสงกปโป " กพงทราบวา เปนอนตรสแลวโดยความเปน เจาหนาทนนเอง. จรงอยางนน เมอทานจะแสดงเฉพาะเนอความนน แหง บทวา " จตตสงกปโป " นน จงกลาวคาวา " มรณส " ( มความหมายในอนตาย ) เปนอาท. แตคาวา " สงกปโป " น ใน บทวา " จตตสงกปโป " นน มไดเปนชอของวตก, อนทแทคานน เปนคาเรยกกรรมเพยงการจดแจง, และการจดแจงนน ยอมถงความ สงเคราะหดวยความหมาย ความจงใจ และความประสงคในอรรถน ;


เพราะเหตนน ผศกษาพงเหนเนอความอยางนวา " ชอวาผมจตตสงกปปะ เพราะอรรถวเคราะหวา เธอมความจดแจงแปลก คอมประการตาง ๆ. " จรงอยางนน แมบทภาชนะแหงบทวา " จตตสงกปโป " นน ทาน พระอบาลเถระ กกลาวดวยอานาจแหงความหมาย ความจงใจ และความ ประสงค. แตในอธการน วตก พงทราบวา " เปนความประสงค. " สองบทวา อจจาวเจห อากาเรห มความวา ดวยอบาลทงหลาย ทใหญและใหญโดยลาดบ. บรรดาการพรรณนาคณความตายและการชก ชวนในความตายเหลานน ในการพรรณนาคณความตายกอน อวจาการตา พงทราล ดวยอานาจการชโทษในความเปนอย อจจาการตา พงทราบ ดวยอานาจการสรรเสรญคณแหงความตาย. สวนในการชกชวน อจจา- การตา พงทราบ ดวยอานาจการชกชวนในความตาย เพราะเหต ทงหลาย มกามอและปรบเขาเปนตน, อวจาการตา พงทราบ ดวย อานาจการใสยาพษเขาในเลบมอ ของบคคลผบรโภครวมกน แลวชกชวน ในความตายเปนตน. ในคาน " โสพเภ วา นรเก วา ปปาเต วา " น มวนจฉย ดงน :- บอทลก ซงมตลงชนโดยรอบ ชอวา โสพภะ. ทชอวา นรก ไดแกซอกใหญทเกดเองโดยแท ในเมอพนดนแตกระแหงในทนน ๆ อน เปนทซงชางตกไปบาง พวกโจรแอบซอนอยบาง. ทชอวา ปปาตะ ไดแกประเทศทขาดแหวงขางเดยว ในระหวางภเขา หรอในระหวาง บนบก. สองบทวา ปรเม อปาทาย ความวา ทรงเทยบเคยงบคคลผ เสพเมถนธรรม และผถอเอาสงของทเจาของไมไดให แลวตองอาบต


ปาราชก. คาทเหลอ ปรากฏชดแลวแล เพราะมนยดงกลาวแลวในกอน และเพราะมเนอความตน ฉะนแล. [ อธบายมาตกาในบทภาชนย ] ทานพระอบาลเถระ ครนจาแนกสกขาบททพระผมพระภาคเจา ทรงอเทศไวแลวตามลาดบบทอยางน บดน เมอจะตงมาตกาแสดง มนสสวคคหปาราชกโดยพสดารไว โดยนยมอาทวา " สาม อธฏาย " ดงนอก เพอใหภกษทงหลายถอเอานยโดยอาการทกอยาง และเพอ ปองกนโอกาสของบาปบคคลทงหลายในอนาคต เพราะเหตวา มนสส- วคคหปาราชก พระผมพระภาคเจาทรงแสดงในบทภาชนยในหนหลง โดยสงเขปเทานน ไมไดทรงยกอาบตขนปรบแลววางแบบแผนไวโดย พสดาร และภกษทงหลาย ไมสามารถจะถอเอานยไดโดยอาการทงปวง ในเนอความททรงแสดงไวโดยสงเขป ทงแมบาปบคคลทงหลาย ใน อนาคต กมโอกาส จงกลาวคาวา สามนต สย หนต ดงนเปนตน. ในคาเหลานน มถอยคาสาหรบวนจฉยพรอมดวยการพรรณนาบททยงไม งาย ดงตอไปน :- บทวา กาเยน ความวา ดวยมอ เทา กามอ หรอเขา หรอ ดวยอวยวะนอยใหญ อยางใดอยางหนง. บทวา กายปฏพทเธน ความวา ดวยเครองประหารมดาบเปนตน ทไมพนจากกาย. บทวา นสสคคเยน ความวา ดวยเครองประหารมลกศรและ หอกเปนตน ทพนจากกาย หรอจากของทเนองดวยกาย, ดวยลาดบแหง คาเพยงเทาน ประโยคทง ๒ คอ สาหตถกประโยคและนสสคคยประโยค


เปนอนทานกลาวแลว. ในประโยคทง ๒ นน แตละประโยคม ๒ อยาง โดยจาแนกเปนประโยคเจาะจงและไมเจาะจง. บรรดาประโยคเจาะจงและไมเจาะจงนน พงทราบวนจฉยใน ประโยคเจาะจง ดงตอไปน :- ภกษประหารเจาะจงผใด ดวยการตาย ของผนนนนแล ภกษนนยอมถกกรรมผกพน. ในประโยคทไมเจาะจง อยางนวา " ผใดผหนง จงตาย " ดงน ดวยการตายของผใดผหนง เพราะการประหารเปนปจจย ภกษยอมถกกรรมผกพน. ทง ๒ ประโยค ผถกประหารจะตายในขณะพอถกประหาร หรอจะตายในภายหลงดวยโรค นนกตามท, ภกษยอมถกกรรมผกพนในขณะทผตายถกประหารนนเอง. แตเมอภกษใหประหารดวยความประสงคเพอการตาย เมอผถกประหาร ไมตายดวยการประหารนน จงใหการประหารดวยจตดวงอนตอไป ถาผถก ประหารตายดวยการประหารครงแรก แมในภายหลง, ภกษถกกรรม ผกพนในเวลาประหารครงแรกเทานน, ถาตายดวยการประหารครงท ๒ ไมมปาณาตบาต. แมเมอผถกประหารตายดวยการประหารทง ๒ ครง ภกษกถกกรรมผกพนแท ดวยการประหารครงแรกนนเอง. เมอไมตาย ดวยการประหารทง ๒ คราวกไมมปาณาตบาตเหมอนกน. ในการทคน แมมากใหการประหารแกบคคลผเดยวกนยน ถงในการทคนมากคนให การประหารแมนน ผถกประหารตายดวยการประหารของผใด กรรมพนธ ยอมมแกผนนเทานน ฉะนแล. [ ภกษฆาพอแมเปนตนเปนอนนตรยกรรมและปาราชก ] อนง ในอธการแหงตตยปาราชกน เพอความฉลาดในกรรมและ


อาบต พงทราบแมหมวด ๔ วาดวยเรองแพะ. จรงอย ภกษรปใด สารวจดแพะซงนอนอยในทแหงหนง ดวยคดในใจวา " เราจกมาฆามน ในเวลากลางคน. " และมารดาหรอบดาของภกษนนหรอพระอรหนตหม ผากาสาวะสเหลอง แลวนอนอยในโอกาสทแพะนอน. เธอมาเวลากลาง คน ทาในใจวา " เราจะฆาแพะใหตาย " ดงน จงฆามารดาบดาหรอ พระอรหนตตาย. เพราะมเจตนาอยวา " เราจะฆาวตถนใหตาย " เธอ จงเปนผฆาดวย ถกตองอนนตรยกรรมดวย ตองปาราชกดวย. มคน อาคนตกะอนบางคนนอนอย. เธอทาในใจวา " เราจะฆาแพะใหตาย " จงฆาคนอาคนตกะนนตาย, จดเปนฆาตกรดวย ตองปาราชกดวย แต ไมถกตองอนนตรยกรรม. มยกษหรอเปรตนอนอย. เธอนนทาในใจวา " เราจะฆาแพะใหตาย " จงฆายกษหรอเปรตนนตาย. เปนเฉพาะฆาตกร ไมถกตองอนนตรยกรรมและไมตองปาราชก, แตเปนถลลจจย. ไมม ใคร ๆ อนนอนอย. มแตแพะเทานน. เธอฆาแพะตวนนตาย เปน ฆาตกรดวย ตองปาจตตยดวย. ภกษใดทาในใจวา " เราจะฆามารดา บดาและพระอรหนต คนใดคนหนงใหตาย " ดงนแลว กฆาบรรดา ทานเหลานนนนแหละ คนใดคนหนงใหตาย, ภกษนน เปนฆาตกร ดวย ถกตองอนนตรยกรรมดวย ตองปาราชกดวย. เธอทาในใจวา " เราจกฆามารดาบดาและพระอรหนตเหลานนนนแหละ คนใดคนหนง ใหตาย " แลว กฆาอาคนตกะคนอนตาย หรอฆายกษเปรตหรอแพะ ตาย. ผศกษาพงทราบ ( อาบตคอปาราชก ถลลจจยและปาจตตย ) โดยนยดงกลาวแลวในกอนนนแล. แตในวสยแหงการฆาสตวมอาคนตกะ เปนตนน เจตนายอมเปนของทารณ แล.


[ ภกษฆาพอแมเปนตนในกองฟางไมตองปาราชก ] ในวสยแหงตตยปาราชกน ผศกษาควรทราบเรองทงหลายแม เหลาอน มกองฟางเปนตน. จรงอย ภกษใด ทาในใจวา " เราจก เชดดาบหรอหอกทเปอนเลอด " แลวสอดเขาไปในกองฟาง ฆามารดา กด บดากด พระอรหนตกด คนอาคนตกะกด ยกษกด เปรตกด สตว ดรจฉานกด ซงนอนอยในกองฟางนนตาย, ภกษนน ดวยอานาจแหง โวหาร เรยกวา " ฆาตกร " ได, แตเพราะไมมวธกเจตนา เธอจง ไมถกตองกรรม ทงไมตองอาบต. สวนภกษใด เมอกาลงสอด ( ดาบ หรอหอกนน ) เขาไปดวยอาการอยางนน กาหนดไดวาสมผสกบรางกาย กสอดเขาไปฆาใหตายดวยคดวา " ชะรอยจะมสตวอยภายใน จงตายเสย เถอะ. " กรรมพนธ ( ขอผกพนทางกรรม ) และอาบตของเธอนน พง ทราบโดยสมควรแกเรองเหลานน. เมอภกษสอด ( ดาบหรอหอกนน ) เขาไปเพอเกบไวในกองฟางนนกด โยนเขาไปทพมไมในปาเปนตนกด กนยน. [ ภกษฆาพอในสนามรบเปนทงปาราชกและปตฆาต ] ภกษใด คอวา " เราจะฆาโจรใหตาย " แลวกฆาบดาซงกาลง เดนไปดวยเพศเหมอนโจรตาย, ภกษนน ยอมถกตองอนนตรยกรรมดวย เปนปาราชกดวย. สวนภกษใด เหนนกรบคนอนและบดาซงกาลงทางาน ( การรบ ) อยในเสนาฝายขาศก จงยงลกศรไปเฉพาะตวนกรบ ดวย คดในใจวา " ลกศรแทงนกรบคนนนแลวจกแทงบดาของเรา. " ภกษ รปนน ยอมชอวาเปนปตฆาตก ( ผฆาบดา ) ในเมอลกศรพงไปตาม


ความประสงค. เธอคดอยในใจวา " เมอนกรบถกลกศรแทงแลว บดา ของเรากจกหนไป " ดงนแลว จงยงลกศรไป, ลกศรไมพงไปตามความ ประสงค กลบทาใหบดาตาย, เธอรปนน ทานเรยก " ปตฆาตก " ( ผฆาบดา ) ดวยอานาจแหงโวหาร, แตไมเปนอนนตรยกรรม ดวย ประการฉะนแล. บทวา อธฏหตวา ไดแก ยนอยในทใกล. บทวา อาณาเปต ไดแก ภกษผสง สงเจาะตวหรอไมเจาะตว. บรรดาการสงเจาะตวไมเจาะ ตวนน ครนหมเสนาฝายขาศก ปรากฏขนเฉพาะแลว เมอภกษผสงสง ไมเจาะตวเลยวา " เธอจงแทงอยางน จงประหารอยางน จงฆาอยางน " เปนปาณาตบาตแกเธอทง ๒ รป มประมาณเทาจานวนขาศกทภกษผ รบสงฆา. บรรดาภกษผสงและผรบสงนน ถาภกษผสงมมารดาและบดา อยดวย, เธอผสง ยอมตองอนนตรยกรรมดวย, ถามพระอรหนตอยดวย, เธอแมทง ๒ รป ยอมตองอนนตยกรรมดวย. ถาภกษผรบสงเทานน มมารดาและบดาอย ( ในสนามรบ ), ภกษผรบสงเทานนแล ยอม ตองอนนตรยกรรม. แตเมอภกษผสง สงเจาะตววา " เธอจงแทง จง ประหาร จงฆานกรบคนนน ผสง ตา มเสอสแดง มเสอสเขยว ซงนง อยบนคอชาง ( หรอ ) นงอยตรงกลาง ( หลงชาง ), ถาภกษผรบสง นนฆานกรบคนนนนนเอง, เปนปาณาตบาตแมดวยกนทง ๒ รป, และ ในเรองแหงอนนตรยกรรม ยอมตองอนนตยกรรมดวยกนทง ๒ รป. ถาภกษผรบสงฆาคนอนตาย, ปาณาตบาต ยอมไมมแกภกษผสง. อาณตตกประโยค ยอมเปนอนทานกลาวไวแลว ดวยคาวา " อธฏหตวา อาณาเปต " เปนตนนน.


[ ฐานะ ๕ และ ๖ พรอมทงอรรถาธบาย ] ในอาณตตกประโยคนน :- ผพจารณาทฉลาด พงสอบสวนฐานะ ๕ ประการ คอ วตถ กาล โอกาส อาวธ และอรยาบถ แลวพงทรงไวซงอรรถคด. อกนยหนง :- เหตทาใหการสงแนนอน ( สาเรจได ) ม ๖ อยางน คอ วตถ กาล โอกาส อาวธ อรยาบถ และกรยาพเศษ. บรรดาฐานะมวตถเปนตนนน ฐานะวา " วตถ " ไดแก สตว ทจะพงถกฆาใหตาย. ฐานะวา " กาล " ไดแก กาลมกาลเชาและเยนเปนตน และ กาลมวยเปนหนมสาวมเรยวแรงและมความเพยรเปนตน. ฐานะวา " โอกาส " ไดแก สถานท มอาทอยางน คอ บาน ปา ประตเรอน ทามกลางเรอน ถนน รถ หรอทาง ๓ แพรง. ฐานะวา " อาวธ " ไดแก อาวธ มอาทอยางน คอ ดาบ ลกศร หรอหอก. ฐานะวา " อรยาบถ " ไดแก อรยาบถ มอาทอยางน คอ การเดน หรอนง ของผทจะพงถกฆาใหตาย. ฐานะวา " กรยาพเศษ " ไดแก กรยาททา มอาทอยางน คอ แทง ตด ทาลาย ถลกหนงศรษะทาใหเกลยงเหมอนสงข.๑

๑. ความหมายของศพทน ในสารตถทปน ๒/๔๐๕ อธบายไววา ตองตดหนงออก ( จากศรษะ ) กาหนดเพยงหมวกห และหลมคอ แลวเอากอนกรวดขดกะโหลกศรษะใหมสขาวเหมอนสงข.


[ อธบายวตถทจะพงถกฆา ] ก ถาหากวา ภกษผรบสงทาใหวตถพลาดไป ไพลไปฆาคนอน จากบคคลทผสง สงใหฆา, หรอถกสงวา " ทานจงประหารขางหนาฆา ใหตาย " ไพลไปประหารขางหลง หรอขาง ๆ หรอทอวยวะแหงใด แหงหนงใหตายไป, ขอผกพนทางกรรมยอมไมมแกภกษผสง, ขอผกพน ทางกรรม ยอมมแกภกษผรบสงเทานน. อกอยางหนง ภกษผรบสง ไมทาวตถใหพลาดไป ฆาผนนตายตามทสงไว, ขอผกพนทางกรรมยอม มแกเธอทง ๒ รป คอ แกผสงในขณะทสง ผรบสงในขณะทประหาร. กในเรองวตถน ความแปลกกนแหงกรรมและความแปลกกนแหงอาบต ยอมม เพราะความแปลกกนแหงวตถ. บณฑตพงทราบความถกทหมาย และผดทหมาย ในวตถอยางนกอน. [ อธบายกาลทสงใหทาการฆา ] สวนในกาล มวนจฉยดงน :- ภกษรปใด ไดรบคาสงวา " ทาน จงฆาใหตายในเวลาเชา " ไมกาหนดวา " วนน หรอพรงน, " ภกษผ รบสงนน ฆาเขาตายเวลาเชา ในกาลใดกาลหนง ความผดทหมายยอม ไมม. สวนภกษรปใด ไดรบสงวา " ทานจงฆาใหตายในเวลาเชาวนน, " ภกษผรบสงนน ฆาเขาตายในเวลาเทยงวน หรอเวลาเยน หรอเวลาเชา พรงน, ยอมผดทหมาย ; สาหรบภกษผสง ไมมความผกพนทางกรรม. แมในเมอภกษพยายามจะฆาใหตายในเวลาเชา แตกลายเปนเทยงวนไป กมนยเหมอนกน. บณฑต พงทราบถกทหมายและผดทหมาย ในประเภท แหงกาลทงปวงโดยนยน.


[ อธบายโอกาสทสงใหทาการฆา ] แมในโอกาส มวนจฉยดงน :- ภกษรปใด ถกสงวา " ทานจง ฆาบคคลนน ผยนอยในบานใหตาย, " แตภกษผรบสงนน ฆาบคคลนน ตายในทใดทหนง, ยอมไมผดทหมาย. สวนภกษรปใด ถกสงกาหนด ไววา " จงฆาใหตายในบานเทานน, " แตภกษผรบสงนนฆาเขาตายในปา, อนง เธอถกสงวา " จงฆาใหตายในปา, " แตเธอฆาเขาตายในบาน, ถกสงวา " จงฆาใหตายทประตภายในบาน " ฆาเขาตายตรงทามกลาง เรอน ; " ยอมผดทหมาย. บณฑตพงทราบความถกทหมายและผดทหมาย ในความตางกนแหงโอกาสทงปวง โดยนยน. [ อธบายอาวธทเปนเครองมอใชใหฆา ] แมในอาวธ มวนจฉยดงน :- ภกษรปใด ถกสงวา " ทาน จงเอาอาวธฆาใหตาย " ไมไดกาหนดไววา " ดาบ หรอ ลกศร, " ภกษผรบสงนน เอาอาวธชนดใดชนดหนงฆาใหตาย; ยอมไมผดทหมาย. สวนภกษรปใด ถกสงวา " จงใชดาบฆา " แตภกษผรบสงนน ใช ลกศรฆา, หรอถกสงวา " จงใชดาบเลมนฆา " ผรบสงใชดาบเลมอน ฆา หรอถกสงวา " จงเอาคมดาบเลมเดยวนเทานน ฆา " แตภกษผ รบสง ใชคมดาบนอกน หรอใชฝามอ หรอใชจะงอยปาก หรอใชดาม กระบฆา, ยอมผดทหมาย. บณฑตพงทราบความถกทหมายและผดทหมาย ในความแตกตางกนแหงอาวธทงปวง โดยนยน.


[ อธบายอรยาบถทสงใหทาการฆา ] สวนในอรยาบถ มวนจฉยดงน :- ภกษรปใด ถกสงวา " ทาน จงฆาบคคลผนน ซงกาลงเดนใหตาย, " แตแมถาภกษผรบสงนน ฆา บคคลผกาลงเดนไปตาย ยอมไมผดทหมาย. เมอภกษผสง สงวา " ทาน จงฆาบคคลผกาลงเดนอยเทานน ใหตาย " แตถาภกษผรบสง ฆาบคคล ผนงอยตาย, หรอภกษผสง สงวา " ทานจงฆาบคคลผนงอยเทานน ใหตาย, " แตภกษผรบสง ฆาบคคลผกาลงเดนไปตาย, ยอมผดทหมาย. บณฑตพงทราบความถกทหมายและผดทหมาย ในความตางแหงอรยาบถ ทงปวง โดยนยน. [ อธบายกรยาพเศษทสงใหทาการฆา ] แมในกรยาพเศษ มวนจฉยดงน :- ภกษรปใด ถกสงวา " ทานจงแทงใหตาย " ภกษผรบสงนน แทงใหตาย, ยอมไมผดท หมาย. สวนภกษรปใด ถกสงวา " จงแทงใหตาย, " แตภกษผรบสง นน ตด ( ฟน ) ใหตายเทยว, ยอมผดทหมาย. บณฑตพงทราบ ความถกทหมายและผดทหมาย ในความตางกนแหงกรยาพเศษทงปวง โดยนยน. สวนภกษรปใด สง ไมกาหนด ดวยอานาจเพศวา " ทานจงฆา คนผท สง ตา ดา ขาว ผอม อวน ใหตาย, " และภกษผรบสง ฆาคนใดคนหนง เชนนนตาย, ยอมไมผดทหมาย, เปนปาราชกดวย กนทง ๒ รป. แตถาภกษผสงนน สงหมายเอาตนเอง, และภกษผ รบสง ฆาภกษผสงนนเองตาย ดวยคดวา " ทานผสงนแหละ เปนเชน


น, " สาหรบภกษผสง เปนทกกฏ, ภกษผฆาเปนปาราชก. ภกษผสง สงหมายเอาตนเอง, ภกษผรบสงนอกน ฆาคนอนเชนนนตาย; ภกษ ผสง ยอมพน ( จากอาบต ), เปนปาราชกแกภกษผฆาเทานน. ถามวา " เพราะเหตไร ? " แกวา " เพราะไมไดกาหนดโอกาสไว. " แตถา ภกษผสง แมเมอสงหมายเอาตนเอง กกาหนดโอกาสไววา " ทานจงฆา บคคลชอเหนปานน ซงนงอยบนอาสนะพระเถระ หรอบนอาสนะพระ มชฌมะ ในทพกกลางคนหรอทพกกลางวน ชอโนนใหตาย, " แตใน โอกาสนน มภกษรปอนนงแทนอย, ถาภกษผรบสง ฆาภกษผทมานน อยนนตาย, ภกษผฆา ยอมไมพน ( จากอาบต ) แน, ภกษผสงกไม พน. ถามวา " เพราะเหตไร ? " แกวา " เพราะไดกาหนดโอกาสไว, " แตถาภกษผรบสง ฆาเขาตาย เวนจากโอกาสทกาหนดไว, ภกษผสง ยอมพน ( จากอาบต ), นยดงอธบายมาน พระอรรถกถาจารยกลาวไว เปนหลกฐานด ในมหาอรรถกถา; เพราะฉะนน ความไมเออเฟอใน นยน บณฑตจงไมควรทา ฉะนแล. อาณตตกปโยคกถา ดวยอานาจมาตกาวาอธฏฐาย จบ.


กถาวาดวยการสงทต บดน พงทราบวนจฉยใน ๔ วาระมวา " ภกข ภกข อาณาเปต " เปนตน ทพระอบาลเถระกลาวไว เพอแสดงไขบทมาตกาวา " ทเตน " น. ขอวา โส ต ม มาโน ความวา ภกษรปใด อนภกษผสง บอกวา " บคคลชอน, " ภกษผรบสงรปนน เขาใจวาบคคลนนแน จงปลงบคคลนนนนเองเสยจากชวต เปนปาราชกดวยกนทง ๒ รป. ขอวา ต ม มาโน อ ความวา ภกษผรบสง เขาใจ บคคลทภกษผสง สงใหปลงเสยจากชวต แตไพลไปปลงบคคลอนเชน นนจากชวตเสย, ภกษผเปนตนเดมไมเปนอาบต. ขอวา อ ม มาโน ต ความวา ภกษรปใด อนภกษผสง สงไวแลว, เธอเหนบคคลผเปนสหายทมกาลงของภกษผสงนน ซงยนอย ในทใกล จงคดวา " บคคลผน ยอมขดวยกาลงของภกษผสงน, เราจะ ปลงบคคลนจากชวตเสยกอน " เมอจะประหาร เขาใจวาเปนบคคล ทสงใหฆานอกนแนนอน ซงเปลยนกนมายนอยในทนนแทนวา " เปน สหาย " จงไดปลงเสยจากชวต; เปนปาราชกดวยกนทง ๒ รป. ขอวา อ ม มาโน อ ความวา ภกษผรบสง คดโดย นยกอนนนแหละวา " เราจะปลงบคคลผเปนสหายคนน ของภกษผสง นนจากชวตเสยกอน " แลวกปลงบคคลผเปนสหายนนแลจากชวต เปน ปาราชกแกภกษผรบสงนนเทานน.


[ อาณตตกประโยคเรองสงทตตอ ] ในคาเปนตนวา " อตถนนามสส ปาวท " ในนเทศวารแหง บทวาดวยการนาคาสงสบ ๆ กนมาแหงทต มวนจฉยดงน :- พงเหนวา อาจารยรปหนง อนเตวาสก ๓ รป มชอวา พทธรกขต ธรรมรกขต และสงฆรกขต. บรรดาบทเหลานน คาวา ภกข ภกข อาณาเปต ความวา อาจารยมความประสงคจะใหฆาบคคลบางคน จงบอกเนอความนน แลว สงพระพทธรกขต. สองบทวา อตถนนามสส ปาวท ความวา ( อาจารยสงวา ) " ดกอนพทธรกขต ! คณจงไปบอกเนอความนนแกพระธรรมรกขต. " ขอวา อตถนนาโม อตถนนามสส ปาวทต ความวา แม พระธรรมรกจต กบอกแกพระสงฆรกขต ( ตอไป ). ขอวา อตถนนาโม อตถนนาม ชวตา โวโรเปต ความวา พระธรรมรกขตถกทานสงไวอยางนนแลว กสงทานพระสงฆรกขต ( ตอ ไป ) วา " จงปลงบคคลชอนเสยจากชวต, เพราะวาบรรดาเราทง ๒ ตวทานเปนคนผมชาตกลาหาญ สามารถในกรรมน. " ขอวา อาปตต ทกกฏสส ความวา เปนอาบตทกกฏแกอาจารย ผสงอยอยางนนกอน. ขอวา โส อตรสส อาโรเจต ความวา พระพทธรกขตบอก พระธรรมรกขต พระธรรมรกขตบอกพระสงฆรกขตวา " อาจารย ของพวกเราสงอยางนวา ' ไดยนวา คณจงปลงบคคลชอนเสยจากชวต,


ไดยนวา บรรดาเราทง ๒ ตวทานเปนบรษผกลาหาญ. " เปนทกกฏ แมแกเธอเหลานน ดวยการบอกตอกนไปอยางนนเปนปจจย. สองบทวา วธโก ปฏคคณหาต ความวา พระสงฆรกขตรบวา " ดละ ผมจกปลง. " ขอวา มลฏสส อาปตต ถลลจจยสส มความวา ครนเมอ คาสงนน พอพระสงฆรกขตรบแลว เปนถลลจจยแกอาจารย, แตมหา- ชนอนอาจารยนนชกนาในความชวแลวแล. สองบทวา โส ต ความวา ถาภกษนน คอพระสงฆรกขต ปลงบคคลนนเสยจากชวตไซร, เปนปาราชกทงหมด คอทง ๔ คน และไมใชเพยง ๔ คนอยางเดยว, เมอทาไมใหลกลน สงตามลาดบ โดยอบายน สมณะตงรอย หรอสมณะตงพนกตาม เปนปาราชกดวย ทงหมด. ในนเทศแหงบทวสกกยทต มวนจฉยดงน :- ขอวา โส อ อาณาเปต ความวา ภกษนน คอพระพทธ- รกขต ทอาจารยสงไวไมพบพระธรรมรกขต หรอเปนผไมอยากบอก จงเขาไปหาพระสงฆรกขตทเดยว แลวทาใหลกลน สงวา " อาจารย ของเราสงไวอยางนวา ' ไดยนวา คณจงปลงบคคลชอนเสยจากชวต. " จรงอย ภกษน ทานเรยกวา " วสกกยทต " เพราะทาใหลกลนนนเอง. ขอวา อาปตต ทกกฏสส คอ เปนทกกฏแกพระพทธรกขต เพราะสงกอน. ขอวา ปฏคคณหาต อาปตต ทกกฏสส นน พงทราบวา เปนทกกฏแกภกษผเปนตนเดมทเดยว ในเมอพระสงฆรกขตรบ. เมอ


เปนอยางนน อาบตในเพราะรบ ไมพงม, แตแมในการรบชกสอ และ พอใจในการตาย กยงเปนอาบต, อยางไร จะไมพงเปนอาบต เพราะ รบฆาเลา ? เพราะเหตนน ทกกฏ มแกภกษผรบนนเอง; ดวยเหต นนแล พระผมพระภาคจงไมตรสคาวา " มลฏสส " ในนยน. และ แมในนยกอน กพงทราบทกกฏนแกภกษผรบเหมอนกน. แตเพราะไม มโอกาส จงไมตรสทกกฏนไว. เพราะฉะนน ภกษใด ๆ รบ เปน อาบตแกภกษนน ๆ เพราะมการรบนนเปนปจจยแท, นเปนความชอบใจ ของเราทงหลายในเรองนแล. เหมอนอยางวา ในมนสสวคคหะนฉนใด แมในอทนนาทาน กฉนนนแล. กถาพระสงฆรกขตนนปลงบคคลนน จากชวตไดไซร, เปนปาราชกทง ๒ รป คอ พระพทธรกขตผสง และพระสงฆรกขตผฆา. ไมเปนอาบตปาราชกแกพระอาจารยผเปนตน เดม เพราะการสงลกลน. ไมเปนอาบตโดยประการทงปวงแกพระธรรม- รกขต เพราะไมร. สวนพระพทธรกขตทาความสวสดแกภกษทง ๒ รป แลวพนาศดวยตนเอง ฉะนแล. ในนเทศแหง คตปจจาคตทต มวนจฉยดงน :- ขอวา โส คนตวา ปน ปจจาคจฉต ความวา ภกษผรบสงนน ไปสทใกลแหงบคคลซงตนจะพงปลงเสยจากชวตนน เมอไมอาจปลง บคคลนนจากชวต เพราะเขาทการอารกขาจดไวดแลวจงกลบมา. ขอวา ยทา สกโกส ตทา ต มความวา ภกษผสงนน สง ใหมวา " ตองฆาในวนนทเดยวหรอ จงเปนอนฆา ? ไปเถด ทาน อาจเมอใด จงปลงเขาเสยจากชวตเมอนน. " สองบทวา อาปตต ทกกฏสส มความวา เพราะสงอกอยางนน


ยอมเปนทกกฏเหมอนกน กถาบคคลนน เปนผจะพงถกปลงจากชวต แนนอนไซร, เจตนาทยงอรรถใหสาเรจ ยอมเปนเชนกบผลทเกดใน ลาดบแหงมรรค; เพราะฉะนน ภกษผสงน จงเปนปาราชกในขณะ สงทเดยว. ถาแมภกษผฆา จะฆาบคคลนนได โดยลวงไป ๖๐ ปไซร, และภกษผสง จะทากาลกรยา หรอสกเสยในระหวางนน, จกเปนผไม ใชสมณะทากาลกรยาหรอสกแท. ถาผสงหมายเอามารดาบดา หรอ พระอรหนต สงอยางนนในเวลาเปนคฤหสถแลวจงบวช, คนผรบสงฆา บคคลนนได ในเมอผสงนนบวชแลว, ผสง ยอมเปนผฆามารดา ฆา บดา ฆาพระอรหนตแตในเวลาเปนคฤหสถทเดยว; เพราะเหตนน บรรพชา อปสมบทของเขา ยอมไมขนเลย, ถาแมบคคลทจะพงถกฆา ในขณะสงยงเปนปถชนอย, แตเปนพระอรหนตในเวลาทถกผรบสงฆา, อกอยางหนง บคคลทจะพงถกฆานน ไดการประหารจากผรบสงแลว อาศยศรทธามทกขเปนมล เจรญวปสสนา บรรลพระอรหนต แลวทา กาลกรยาไปเพราะอาพาธนนนนเอง, ผสง ยอมเปนผฆาพระอรหนตใน ขณะสงนนเอง, สวนผฆายอมเปนในขณะทาความพยายามในท ทงปวงทเดยวแล. กในบรรดาวาระทง ๓ ทพระอบาลเถระกลาวไว เพอแสดงความ ถกทหมายและผดทหมาย ในบทมาตกาทตรสดวยอานาจทตทงหมดนนน บดน พงทราบวนจฉยในปฐมวารกอน. ภกษผเปนตนเดมพดคานน เบา ๆ หรอเพราะภกษผรบสงนนเปนคนหหนวก จงประกาศใหไดยน คาสงนวา " เธอจงอยาฆา, " ไมได; เพราะเหตนน ภกษผตนเดมจงไม พน. ในทตยวาร พนได เพราะทานประกาศใหไดยน. สวนในตตยวาร


แมทง ๒ รป กพนได เพราะพระภกษทเปนตนเดมนน ประกาศให ( ภกษผรบสง ) ไดยน และเพราะภกษผรบสงนอกน กรบคาวา " ดละ " แลวงดเวนเสย ฉะนแล ทตกถา จบ.


เรองทไมลบ สาคญวาทลบ ใน อรโห รโหสญญนเทส เปนตน มวนจฉยดงน :- บทวา อรโห ไดแก ตอหนา . บทวา รโห ไดแก ลบหลง. บรรดาชน ๒ คน ( คอ ผมความสาคญตอหนาวาลบหลง และผม ความสาคญลบหลงวาตอหนานน ) ภกษใด เมอภกษผมเวรกน มา พรอมกบภกษทงหลาย แลวนงอยขางหนานนเอง ในเวลาอปฏฐาก ไมทราบขอทเธอมา เพราะโทษคอความมด พอใจความตายของภกษ ผมเวรกนนน จงพดจาถอยคาเชนนขนมา " เจาพระคณ ! ขอใหภกษ มชออยางนถกฆา, ทาไมพวกโจรจงไมฆามนเสย, งจงไมกดมนเสย, ใคร ๆ จงไมเอาศสตราหรอยาพษมาวางมนเสย, " ภกษน ชอวาผมความ สาคญตอหนาวาลบหลงพดจา. อธบายวา " ผมความสาคญในทตอหนา นนวาลบหลง. " ฝายภกษใด เหนภกษผมเวรกนนนนงอยขางหนา เปน ผมความสาคญวา " เธอยงนงอยทนเอง " พดจาขนตามนยกอนนนแล ในเมอเธอแมไปพรอมกบภกษทงหลาย ผทาอปฏฐากแลว กลบไป, ภกษนชอวาผมความสาคญลบหลงวาตอหนาพดจา. บคคลผมความสาคญ ในตอหนาวาตอหนา และบคคลผมความสาคญในลบหลงวาลบหลง ผ ศกษาพงทราบโดยอบายนแล. และพงทราบวา เปนทกกฏทก ๆ คาพด แกภกษเหลานนแมทง ๔ รป. [ อธบายการพรรณนาความตายกาย ] บดน พงทราบวนจฉยในนเทศแหงมาตกา ๕ มพรรณนาดวย


กายเปนตน ททานพระอบาลกลาวไว เพอแสดงวภาคแหงการพรรณนา ความตาย. ขอวา กาเยน วการ ทสเสต๑ มความวา เขาจะไดรวา " เนอความน อนบคคลนกลาววา ' ผใดใชศสตราฆาตวตาย หรอ เคยวกนยาพษตาย หรอเอาเชอกผกคอตาย หรอกระโดดบอเปนตนตาย, ไดยนวา ผนน จะไดทรพย จะไดยศ หรอจะไปสวรรค " ดงนดวย ประการใด, ภกษแสดงดวยประการนน ดวยอวยวะทงหลายมหวแมมอ เปนตน. ขอวา วาจาย ภณต ความวา ภกษลนวาจา กลาวเนอความ นนนนแล. วาระท ๓ เปนอนกลาวแลว ดวยอานาจแหงวาระทง ๒. ทก ๆ วาระ ปรบเปนทกกฏทก ๆ ประโยค แหงการพรรณนา. เปน ถลลจจยแกภกษผพรรณนา ในเพราะทกขเกดขนแกเขา. เมอบคคล ทตนเจาะจงทาการพรรณนาตายไป เปนปาราชกแกภกษผพรรณนาใน ขณะทพรรณนาทเดยว. ผนน ยอมไมรขอความนน, ผอนรแลวคดวา " เราไดอบายเปนเหตเกดความสขแลวหนอ " ดงน ตายไปเพราะการ พรรณนานน ไมเปนอาบต. เมอภกษเจาะจงทาการพรรณนาแกคน ๒ คน รคนเดยวแลวตายไป เปนปาราชก, ทง ๒ คนตายเปนปาราชก ดวย เปนกองอกศลดวย. ในบคคลมากหลาย กนยน, ภกษเทยว พรรณนาความตายไมเจาะจง บคคลใด ๆ รการพรรณนานนแลวตายไป. บคคลนน ๆ ทงหมด เปนอนภกษรปนน ฆาแลว. ๑. บาล เปน กโรต.


[ อธบายพรรณนาความตายดวนทตและหนงสอ ] ในการพรรณนาดวยทต มวนจฉยดงน :- เปนทกกฏเมอภกษ เพยงแตบอกขาววา " ทานจงไปสเรอน หรอบานชอโนน แลว พรรณนาคณความตาย แกบคคลมชออยางนนนแล. " ทตอนตนสงไป เพอประโยชนแกบคคลใด เพราะทกขเกดแกบคคลนน เปนถลลจจย แกภกษผเปนตนเดม, เพราะเขาตาย เปนปาราชก. ทตคดวา " บดน เรารทางสวรรคนแลว " ไมบอกแกบคคลนน บอกแกญาตหรอสายโลหต ของตน, เมอเขาตาย เปนผดสงเกต, ภกษผเปนตนเดมรอดตวไป. ทตคดอยางนนแล ทากจทกลาวไวในการพรรณนาเสยเองตายไป, ผด ทหมายเหมอนกน. แตเมอภกษบอกขาวไมเจาะจง เปนปาณาตบาต ประมาณเทาจานวนมนษยทตายไป ดวยการพรรณนาของทต. ถามารดา และบดาตายไป เปนอนนตรยกรรมดวย. ในเลขาสงวรรณนา มวนจฉยดงน :- ขอวา เลข ฉนทต มความวา ภกษเขยนหนงสอลง ( จารก อกษรลง ) ทใบไมหรอทใบลานวา " ผใด ใชศสตราฆาตวตาย หรอ กระโดดเหวตาย หรอตายดวยอบายอยางอน มการกระโดดเขาไฟและ กระโดดนาเปนตน, ผนน จะไดสงน และสงน " หรอวา " ฯ ล ฯ เปนความชอบของผนน. " แมในการเขยนหนงสอทไมเจาะจงน บณฑต กพงทราบวา เปนทกกฏ ถลลจจย และปาราชก โดยนยดงกลาวแลว นนแล. แตเมอภกษเขยนหนงสอเจาะจง ตนเขยนเจาะจงบคคลใด. เพราะ


ผนนนนแลตาย เปนปาราชก. เมอเขยนหนงสอเจาะจงบคคลหลายคน เปนปาณาตบาต มประมาณเทาจานวนคนทตายไป. เพราะมารดาและ บดาตาย เปนอนนตรยกรรม. แมในหนงสอทเขยนไมเจาะจง กนยน แล. ภกษ เมอเกดความเดอดรอนขนวา " คนสตวเปนอนมากจะตาย " จงเผาใบลานนนเสย หรอทาโดยประการทอกษรทงหลายจะไมปรากฏ ยอมพนได. ถาใบลานนน เปนของคนอน, ภกษจะเขยนหนงสอเจาะจง กตาม หรอเขยนไวไมเจาะจงกตาม วางไวในททตนถอเอามา ยอม พน. ถาใบลานนน ยอมเปนของทเขาซอมาดวยมลคา, เธอใหใบลาน แกเจาของใบลานแลว ใหมลคาแกเหลาชนผทตนรบเอามลคาจากมอแลว ยอมพนได. ถาภกษมากรปดวยกนเปนผอธยาศยรวมกนวา " พวกเรา จกเขยนพรรณนาคณความตาย ดงน. รปหนงขนตนตาลแลว ตด ใบตาล, รปหนงนามา, รปหนงทาใหเปนใบลาน, อกรปหนงเขยน. อกรปหนง ถาเปนการเขยนดวยเหลกจาร กเอาเขมาทา ; ครนทาเขมา แลว จดใบลานนนเขาเปนผก, เธอทงหมดเทยวเอาไปวางไวทสภา หรอ ทรานตลาด หรอในสถานททประชาชนเปนอนมากผแตกตนเพอด หนงสอประชมกน. ประชาชนอานหนงสอนนแลว, ถาตายไปคนเดยว ไซร, เปนปาราชกแกภกษทงหมด. ถาตายไปมากคนไซร, กมนยเชน เดยวกนกบทกลาวแลวนนแล. แตเมอเกดความเดอดรอนขน ถาภกษ เหลานน เอาใบลานนนเกบไวในหบ, และมผอนพบเหนใบลานนนแลว นาออกมาแสดงแกชนเปนอนมากอก, เธอทงหมดนน จะไมรอดตวเลย, หบจงยกไว, ถาแมนพวกเธอเหวยงใบลานนนลงไป หรอลางในแมนา หรอทะเลเสย หนเปนทอนนอยทอนใหญ หรอใสไฟเผาเสย กยงไมรอด


ตวตราบเทาทตวหนงสอยงปรากฏอยในใบลาน แมทยงเชอมตอกนได ซงลางไมด หรอเผาไมด. แตเมอกระทาโดยประการทอกษรทงหลายจะ ไมปรากฏเลย จงรอดตวไปได แล. [ อธบายขดหลมพรางใหคนตกตาย ] บดน จะวนจฉยในนเทศแหงมาตกามหลมพรางเปนตน ททาน พระอบาลกลาวไว เพอแสดงวภาคแหงถาวรประโยค. ขอวา มนสส อททสส โอปาต ขนต ความวา ภกษขดหลม เจาะจงคนบางคนดวยตงใจวา " ผมชอน จะตกไปตาย ในททผนน เทยวไปแตลาพง. กอนอน ถาแมขดชาตปฐพ เปนทกกฏทก ๆ ประโยค แกภกษผขด เพราะเปนประโยคแหงปาณาตบาต. เปนถลลจจย เพราะ กอใหเกดทกขแกคนผทตนเจาะจงขดไว, เปนปาราชก เพราะเขาตาย. เมอผอน แมตกไปตาย ไมเปนอาบต. ถาขดไวไมเจาะจงดวยคดวา " ผใดใครผหนงจกตาย " เปนปาณาตบาตเทาจานวนสตวทตกไปตาย, เปนอนนตรยกรรม ในเพราะวตถแหงอนนตรยกรรม เปนถลลจจยและ ปาจตตย ในเพราะวตถแหงถลลจจยและปาจตตย. ถามวา " เจตนาในการขดหลมนนมมาก เปนปาราชกดวยเจตนา ไหน ? " แกวา " ทานกลาวไวในมหาอรรถกถากอนวา ' เมอภกษขดหลม ทงโดยสวนลกทงโดยสวนยาวและกวาง ไดประมาณ ( ขนาด ) แลว ถากเซาะกองไว ใชปงกสาหรบใสฝนโกยขน เจตนาทยงอรรถใหสาเรจ ซงเปนเหตใหตงขน เปนเชนเดยวกนกบผลในลาดบแหงมรรค, ถา


แมนวาโดยลวงไปถงรอยป จะมสตวตกลงตายแนนอน, เปนปาราชก ดวยเจตนาซงเปนเหตใหตงขนนนเอง. " สวนในมหาปจจรและในสงเขป อรรถกถา ทานกลาวไววา " เมอภกษใชจอบประหาร ( ฟน ) แม ครงเดยว ' บคคลจกตกทหลมนนตาย ' ดงน ถามใคร ๆ พลาดตกลง ไปทหลมนนตาย, เปนปาราชกเหมอนกน ; สวนพวกพระเถระผชานาญ ในพระสตร ยงยดเอาเจตนาซงเปนเหตใหตงขน ( เปนหลก ). " ภกษรปหนงขดหลมพราง แลวสงภกษรปอนวา " จงนาคนชอ โนนมาแลว ผลกใหตกตายในหลมพรางน. " ภกษอนนน ยงผนน ใหตกตาย, เปนปาราชกทง ๒ รป. ยงผอนใหตกตาย ตวเองตกไปตาย คนอนตกไปตายตามธรรมดาของตน. ในทกกรณมการผดทหมาย, ภกษ ผเปนตนเดมรอดตวไป. แมในหลมพรางทภกษขดไว ดวยคดวา " ภกษชอโนน จกนาคนชอโนนมา ให ( ตก ) ตายในหลมพรางน " กนยนเหมอนกน. ภกษขดไวดวยคดวา " คนทงหลายผอยากจะตาย จกตายในหลมพรางน. " เปนปาราชก เพราะคนคนเดยวตาย. เปน กองอกศล เพราะคนมากคนตาย. เปนอนนตรยกรรม เพราะมารดา และบดาตาย. เปนถลลจจยและปาจตตย ในเพราะวตถแหงถลลจจย และปาจตตย. ภกษขดไวดวยคดวา " ชนเหลาใดเหลาหนงมความ ประสงคจะฆาเขาใหตาย จกผลกชนเหลานน ใหตกตายในหลมพรางน " ดงน. พวกเขาผลก ใหตกตายในหลมพรางนน. เมอตายคนเดยว เปนปาราชก. เมอมากคนตาย เปนกองอกศล. เปนอนนตรยกรรม เปนตน ในเพราะวตถแหงอนนตรยกรรมเปนตน. และแมพระอรหนต ทงหลาย กถงความสงเคราะหเขาในนยหลงนดวย. แตนยแรก กรยา


ทพระอรหนตเหลานนจะตกไปเพราะความเปนผใครจะตาย ยอมไมม ; เพราะเหตนน พระอรหนตทงหลาย ทานจงไมสงเคราะหเขาดวย. แม ในนยทงสอง เมอบคคลตกไปตายตามธรรมดาของตน ยอมมการผดท หมาย. ภกษคดวา " ชนเหลาใดเหลาหนง จกผลกคนผมเวรของตน ใหตกตายในหลมพรางน " แลวขดไว. และเหลาชนผมเวรกน. กผลก คนมเวรใหตกตายในหลมพรางนน. เมอถกฆาตายคนเดยว เปนปาราชก, เมอถกฆาตายมากคน เปนกองอกศล เมอมารดาหรอบดา หรอพระ- อรหนต ถกเหลาชนผมเวรนามาฆาใหตายในหลมพรางนน เปน อนนตรยกรรม, เมอมารดาเปนตนเหลานน ตายตามธรรมดาของตน ยอมผดสงเกต. สวนภกษรปใด ขดไวมไดเจาะจง แมโดยประการทงปวงเลยวา " ชนเหลาใดเหลาหนง ผอยากจะตายกด ไมอยากจะตายกด ผประสงค จะฆาเขากด ไมประสงคจะฆากด จกตกไปตาย หรอถกผลกใหตกไป ตายในหลมพรางน, " ภกษนน ยอมถกตองกรรม และยอมตองอาบต ตามสมควร เพราะความตายของบคคลผทตายไปนน ๆ. ถาสตรมครรภ ตกไปตายทงกลม๑เปนปาณาตบาต ๒ กระทง. เฉพาะสตวผอยในครรภ เทานนพนาศไป เปนปาณาตบาตกระทงเดยว, สตวเกดในครรภไม พนาศ แตมารดาตาย เปนปาณาตบาตกระทงเดยวเหมอนกน. คนถก พวกโจรไลตดตาม ตกไปตาย, เปนปาราชกแกภกษผขดหลมพราง เชนกน. พวกโจรตกลงไปตายในหลมพรางนน เปนปาราชกเหมอนกน. พวกโจรนาผตกไปในหลมพรางนนออกไปภายนอก แลวฆาใหตาย, ๑. ตายพรอมทงครรภ คอลกในทอง.


เปนปาราชกเหมอนกน. ถามวา " เพราะเหตไร " แกวา " เพราะ เขาถกพวกโจรจบได กเพราะประโยคทตกไปในหลมพราง. " ผทตก หลมพรางออกมาจากหลมพรางไดแลวตายไป ดวยความเจบไขนนนนแล เปนปาราชกเหมอนกน. ครนลวงเลยมาหลายปแลว จงตายเพราะความ เจบไขนนนนเองซงกาเรบขนอก เปนปาราชกเหมอนกน. โรคชนดอน เกดแทรกขนแกบคคลผปวยไข ดวยโรคทเกดขน เพราะมการตกไปใน หลมพรางนนเปนปจจยนนแล, แตโรคทเกดขนเพราะหลมพราง เปน ของมกาลงกวา, แมเมอผตายเพราะโรคทเกดขนนน ภกษขดหลม พราง ยอมไมพน. ถาโรคทเกดขนภายหลง เปนของมกาลงไซร, เมอ ผนนตายเพราะโรคทเกดขนภายหลง เธอรอดตว. เมอผนนตายดวยโรค ทง ๒ ชนด ไมพน. มนษยผผดเกด ในหลมพราง ครนเกดแลว ไมสามารถจะขนได กตายไป, เปนปาราชกเหมอนกน. [ มตพระเถระสองรปในการขดหลมพราง ] พระอปตสสเถระ กลาววา " เมอยกษเปนตน ตกไปตายใน หลมพรางทภกษขดไวเจาะจงมนษย ไมเปนอาบต. ในมนษยเปนตน แมตายอยในหลมพราง ทภกษขดไวเจาะจงยกษเปนตน กนยนนแล. แตเปนทกกฏทเดยว แกภกษผขดเจาะจงยกษเปนตน เพราะการขดบาง เพราะกอทกขใหเกดขนแกยกษเปนตนเหลานนบาง, เพราะ ( ยกษ เปนตน ) ตาย เปนถลลจจยหรอปาจตตย ตามอานาจแหงวตถทเดยว. สตวตกลงในหลมพรางทภกษขดไวมไดเจาะจง โดยรปยกษ หรอรปเปรต ตายไป โดยรปสตวดรจฉาน, กรปทตกไป ยอมเปนประมาณ ; เพราะ


ฉะนน จงเปนถลลจจย. " พระปสสเทวเถระ กลาววา " รปทตายเปนประมาณ ; เพราะ- ฉะนน จงเปนปาจตตย. " แมในสตวตกไปดวยรปสตวดรจฉาน แลว ตายดวยรปยกษและรปเปรต กนยนนเหมอนกน. ภกษผขดหลมพราง ขายหรอใหเปลาซงหลมพรางแกภกษอน, ภกษนนแลยงตองอาบต และ มขอผกพนทางกรรม เพราะมผตกตายเปนปจจย, ผทไดหลมพรางไป ไมมโทษแล. ภกษผไดไปแลวคดวา " หลมอยางน สตวผตกไปยงอาจ ขนได จกไมพนาศ จกทรงตวขนไดงาย " จงทาหลมพรางนนใหลก ลงไป หรอใหตนขน ใหยาวออกไป หรอใหสนเขา ในกวางออกไป หรอใหแคบเขา, ตองอาบต และมขอผกพนทางกรรมดวยกนแมทง ๒ รป. เมอเกดวปฏสารขนวา " คนสตวจะตายกนมาก " จงกลบหลม- พรางใหเตมดวยดน. ถาสตวไร ๆ ยงตกไปในดนตายได, แมกลบให เตมแลว กไมพน. เมอฝนตกมโคลน, แมเมอสตวไร ๆ ตดตามใน โคลนนน, ตนไมลมกด ลมพดกด นาฝนตกกด พดพาดนไป หรอ พวกขดแผนดนเพอเหงามน ขดเปนหลมบอไวในทนน, ถาสตวไร ๆ ตด หรอตกไปตายในหลมนน ภกษผเปนตนเดมยงไมพน. แตในโอกาสนน ภกษใหทาบงหรอสระบวใหญใหประดษฐานเจดย ปลกตนโพธหรอให สรางวด หรอใหทาทางเกวยนแลวจงพนได. แมในกาลใด ตนไม เปนตน ในหลมพรางอนถกกลบเตมทาใหแนนแลว รากตอรากเกยวพน กน, เกดชาตปฐพ, แมในกาลนนกพนได. ถาแมนแมนาหลากมาลบ ลางหลมพรางเสย. แมอยางนน จงพนไดแล. กถาวาดวยหลมพรางเทานกอน.


[ วาดวยการดกบวงของภกษ ] กพงทราบวนจฉย แมในบวงเปนตน อนอนโลมแกหลมพราง นนแล ดงตอไปน :- ภกษรปใด ดกบวงไวกอน ดวยคดวา " สตว ทงหลายจกตดในบวงนตาย " เมอบวงพอพนไปจากมอ พงทราบวาเปน ปาราชก อนนตยกรรม ถลลจจย และปาจตตย แกภกษรปนนแนนอน ดวยอานาจสตวทตด ( บวง ). ในบวงทภกษทาเจาะจงไว มวนจฉยดงน :- บวงทภกษดกเจาะจง สตวตวใดไว เพราะสตวเหลาอนจากสตวตวนนมาตด ไมเปนอาบต. แมเมอภกษจาหนายบวงไป ดวยมลคาหรอใหเปลากตาม ขอผกพนทาง กรรม ยอมมแกภกษผเปนตนเดมเชนกน. ถาภกษผไดบวงไป ดกบวง เคลอนทไดไว หรอเหนพวกสตวเดนไปขาง ๆ จงทารวกนไว ตอนสตว ใหเขาไปตรงหนา หรอจดคนบวงไวใหแขงแรง หรอผกเชอกบวงไวให มนขน หรอตอกหลกไวใหมนคง ; เธอทง ๒ รป ไมพน ถาเมอเกด ความเดอดรอนขน เธอจงรดบวงใหหลดออกแลว ไปเสย. คนเหลาอน พบเหนบวงทรดออกแลวนน เอาดกไวอก, สตวทงหลายทตด ( บวง ) แลว ๆ ตายไป ; ภกษผเปนตนเดม ไมพนไปได. แตถาคนบวง อน เธอผเปนตนเดมนนไมไดทาไวเอง, แตวางไวในททตนรบมา ยอมพน. เธอตดไมคนบวงซงเกดอยในสถานทนนเสย ยอมพน. แตแมเมอเธอ เกบรกษาไมคนบวงทตนทาเองไว ยอมไมพน. จรงอย ถาภกษรปอน ถอเอาไมคนบวงนน ไปดกบวงไวอกไซร, เมอสตวทงหลายตายไป เพราะมการดกบวงนนเปนปจจย ภกษผเปนตนเดม ยอมไมพน, ถาเธอ


เผาคนบวงนน ทาใหเปนดนไฟแลวทงเสย, แมเมอสตวทงหลาย ไดการ ประหารดวยดนไฟนนตายไป ยอมไมพน. แตเผาหรอทาใหเสยหายไป โดยประการทงปวง ยอมพน. เธอวางแมเชอกบวงทคนเหลาอนฟนเสรจ แลวไวในททตนรบมา ยอมพน. เธอไดเชอกมาแลว คลเกลยวทเขา ฟนไวออกเสยเอง ( หรอ ) ทาเชอกทตนไดปอมาแลวฟนไว ใหเปน ชนนอยและชนใหญ ยอมพน. แตแมเมอเธอเกบรกษาเชอกทตนเองนา ปอมาจากปาฟนไว ยอมไมพน. แตเผาหรอทาใหเสยหายไปโดยประการ ทงปวง ยอมพน. [ วาดวยการใชฟาถลมดกสตวของภกษ ] ภกษเมอจกแจงฟาถลม วางเตยงฟาถลมไวบนเทาทง ๔ ยก หนขน เปนทกกฏทก ๆ ประโยค. เมอทาการตระเตรยมทกอยางแลว พอฟาถลมพนไปจากมอ พงทราบวาเปนปาราชกเปนตน ตามสมควร แกประโยคททาเจาะจงและไมเจาะจง ดวยอานาจแหงพวกสตวทจะพงถก ทบแนนอน. แมเมอภกษจาหนายฟาถลม ดวยมลคา หรอใหเปลากตาม ขอผกพนทางกรรม ยอมมแกภกษผเปนตนเดมทเดยว. ถาภกษผไดฟา ถลมไป ยกฟาถลมทตกขนไว หรอยกหนแมกอนอนขน ทาใหมนา หนกกวา หรอเหนพวกสตวเดนไปขาง ๆ ทารวกนไวตอนสตวใหเขาไป ทฟาถลม ; เธอทง ๒ รป ยอมไมพน. ถาเมอเกดความเดอดรอนขน เธอจงทาฟาถลมใหตกแลว ไปเสย, ภกษรปอนพบเหนฟาถลมทตก แลวนน กตงดกไวอก, ภกษผเปนตนเดม ไมพน. ภกษวางกอนหน ไวในททตนรบมา และวางขาฟาถลมไวในททตนรบมา หรอเผาเสย


โดยนยดงกลาวไวแลวในคนบวง ยอมพน. แมเมอภกษปกหลาว พอทาการตระเตรยมทกอยางเสรจแลว พน จากมอ พงทราบวา เปนปาราชกเปนตน โดยสมควรแกประโยคททา เจาะจงและไมเจาะจง ดวยอานาจแหงพวกสตวทจะตกไปตายบนคมหลาว แนนอน. แมเมอภกษจาหนายหลาว ดวยมลคา หรอใหเปลากตาม ขอผกพนทางกรรม ยอมมแกภกษผเปนตนเดมเชนกน. ถาภกษผได หลาวไปแตงหลาวใหคมกรบ ดวยคดวา " สตวทงหลาย จกตายดวย การประหารครงเดยวเทานน " หรอแตงหลาวใหทอเขา ดวยคดวา " สตวทงหลาย จกตายเปนทกข " หรอกาหนดวา " หลาวสงไป " ปกใหตาลง หรอกาหนดวา " หลาวตาไป " ปกใหสงขนอก หรอดด ทคดใหตรง หรอดดทตรงเกนไปใหโคงนดหนอย ; เธอทง ๒ รป ไมพน. กถาเธอเหนวา " ไวในทไมเหมาะ แลวเอาไปปกไวในทอน, ถาหลาวนน ยอมเปนของทเธอแสวงหามาทาไวตงแตตนเพอตองการฆา ใหตาย; ภกษผเปนตนเดม ไมพน. แตเมอมไดแสวงหาไดของทเขาทา ไวแลวนนแล ยกขนไว, ภกษผเปนตนเดม ยอมพน. เมอเกดความ เดอดรอนขน เธอวางหลาวไวในททตนรบมา หรอเผาเสย โดยนย ดงกลาวไวแลวในคนบวง ยอมพน. [ ลอบวางศสตราไวในวตถสาหรบพง ] ในคาวา " อปสเสเน สตถ วา " น มวนจฉยดงน :- ชอวา ทพง ไดแก เตยง หรอตง หรอกระดานสาหรบพง ทใชเปนนจ หรอ เสาสาหรบพง ของภกษผนงพกอยในทพกกลางวน หรอตนไมซงเกดอย


ในทนน หรอตนไมสาหรบยดเหนยว ของภกษผยนพงอยในทจงกรม หรอกระดานสาหรบยดเหนยว ; วตถมเตยงเปนตนนนแมทงหมด ชอวา ทพง เพราะอรรถวา เปนทตงแหงการพง ( เปนทตงแหงการมองไม เหน ). ภกษทาเหมอนอยางคนแทงหรอฟนบคคลทไมเหน วางบรรดา ศสตราชนดใดชนดหนง มมด ขวาน หอก เหลกแหลม และหนาม เปนตนไวในทสาหรบพงนน เปนทกกฏ. เมอผหมดความสงสย นง หรอนอน หรอพงอยในสถานทใชประจา เปนถลลจจย เพราะกอนทกข ใหเกดขน ซงมความถกตองศสตราเปนปจจย, เปนปาราชก ในเพราะ เขาตาย. ถาภกษผมเวรของเธอนนแมรปอน เทยวจารกไปในวหาร พบเหนศสตรานนแลว ยนดอยวา " ชะรอยศสตรานเปนของทเธอรปน วางไว เพอเปนเครองสงหาร, ดละ จงตายใหสนทเถด " เดนไป เปนทกกฏ. แตถาภกษผมเวรแมรปนน คดวา " เมอเธอทาศสตรานน ไวอยางนนแลว จกเปนอนเธอทาไวดแลว " จงทากรรมบางอยาง ดวย การทาศสตราใหคมกรบเปนตน, เปนปาราชกแมแกเธอผมเวรรปนน. แตถาภกษผมเวรเหนวา " เธอรปนนวางศสตราไวในทไมเหมาะ " จง ยกขนมาวางไวในทอน, เมอเธอทาแลววางไว เพอประโยชนนน ๆ เอง ภกษผเปนตนเดม ยอมไมพน. ภกษไดศสตราแลววางไวตามปกตเดม ยอมพน. ภกษนาศสตรานนออกไปเสย แลวจงเอาศสตราอยางอนทคม กวามาวางไวแทน; ภกษผเปนตนเดม ยอมไมพนเหมอนกน. [ ลอบวางยาพษแทรกไวในเภสช ] แมในการทายาพษไว มวนจฉยดงน :- เปนทกกฏ เพราะเขา


ยนดความตาย จนกระทงถงนยนเหมอนกน. ก ถาภกษแมรปนน กาหนดไดวา " กอนยาพษเลกไป " จงทาใหเของขน หรอกาหนดไดวา " กอนยาพษเของไป หรอเของเกนไป " จงทาใหเลกลง หรอบางไป จงทาใหหนา หรอหนาไป จงทาใหบางลง แลวลนใหรอนดวยไฟ ทาใหแลนไปขางลางหรอขางบน ; เปนปาราชกแมแกภกษรปนน. เธอ เหนวา " กอนยาพษน วางไวในทไมเหมาะ จงถากไสใหบางทกสวน ทเดยว แลวเชดถ ( ใหเกลยง ) เอาวางไวในทอน. เมอภกษปรงเภสช ดวยตนเอง แลวแทรกยาพษเขาดวย ภกษผเปนตนเดม ยอมไมพน เมอตนเองไมไดทา ยอมพน. แตถาภกษรปนนเหนวา " ยาพษนมนอย เกนไป " จงนาเอายาพษแมอนมาเตมใสไว, เปนปาราชกแกภกษเจาของ ยาพษซงเปนเหตใหเขาตาย. ถาเขาตายไปเพราะยาพษซงเปนของภกษ แมทง ๒ รป กเปนปาราชกแกเธอแมทง ๒ รป. ภกษเหนวา " ยาพษ น หมดฤทธกลาแลว " จงนายาพษนนออกเสย แลววางยาพษของตน เองไวแทน; เปนปาราชกแกภกษนนเทานน, ภกษผเปนตนเดม รอด ตวไป. [ ลอบวางอาวธไวใตเตยงหรอตง ] สองบทวา ทพพล วา กโรต ความวา ภกษตดเตยงและตง ภายใตแมแคร หรอตดหวายและเชอกทเขารอยไว ทาใหเหลอไว นดหนอยเทานน จงสอดอาวธไวภายใต. เธอตดสวนอนแมแหงวตถ ม กระดานสาหรบพงเปนตน ซงมตนไมและกระดานสาหรบยดเหนยวในท จงกรมเปนทสดออก แลวเอาอาวธสอดไวภายใต ดวยหวงวา " คน


จกตกตายทอาวธน. " ภกษนาเตยงตง หรอกระดานสาหรบพงมาวางไว ใกลบอเปนตน โดยประการทคนพอนงหรอพงทเตยงเปนตนนนกจะ ตกลงไป. หรอทาสะพานสาหรบเดนไปมาบนบอเปนตนใหชารดไว. เมอภกษทาอยอยางนน เปนทกกฏ เพราะทา, เปนถลลจจย เพราะกอ ทกขใหเกดขนแกคนนอกน, เปนปาราชก ในเพราะเขาตาย. ภกษนา เอาภกษดวยกนไปแลวพกไวบนรมปากบอเปนตน ดวยคดวา " เธอเหน แลว สะทกสะทาน เพราะกลว จกตกตาย " ดงน เปนทกกฏ. เธอ ตกไปอยางนนจรง ๆ. เปนถลลจจย เพราะกอทกขใหเกดขน, เปน ปาราชก ในเพราะเขาตาย. ตนเองผลกภกษรปนนใหตกไป, ใหผอน ใหผลกตกไป, ผอนมไดสงเลยผลกใหตกไปตามธรรมดาของตน, อมนษย ผลกใหตกลงไป, ตกไปเพราะถกลมพด, ตกไปตามธรรมดาของตน; เปนปาราชก ในเพราะผนนตายทกกรณ. เพราะเหตไร. เพราะผตายอย ใกลรมปากบอเปนตน ดวยประโยคของภกษผเปนตนเดมนน. [ วาดวยการลอบวางดาบไว ] การวาง ( ดาบเปนตน ) ไวในทใกล ชอวา การลอบวาง. ในการลอบวางนน มวนจฉยดงน :- ภกษใดพรรณนาคณแหงความตาย โดยนยเปนตนวา " ผใด ตายดวยดาบน, ผนน จะไดทรพย " กด พดวา " ผตองการตาย จงตายดวยดาบน " กด พดวา " ผตองการ ตาย จงใหเขาฆาดวยดาบน " กด แลวลอบวางดาบไว, เปนทกกฏ แกภกษรปนน ในการลอบวางไว. บคคลผอยากจะตาย จะใชดาบนน ประหารตนเองกตาม ผมความประสงคจะใชใหคนอนฆา จะเอาดาบนน


ประหารคนอนกตาม, แมดวยการประหารทง ๒ วธ เปนถลลจจยแก ภกษผลอบวาง เพราะกอทกขใหเกดขนแกบคคลอน, เปนปาราชก ใน เพราะเขาตาย. เมอภกษวางไวไมเจาะจงเปนกองอกศล ในเพราะคน สตวเปนอนมากตาย, เปนปาราชกเปนตน ในเพราะวตถแหงปาราชก เปนตน. ภกษนน เมอเกดความเดอดรอนขนจงเกบดาบไวในททตน รบมา ยอมพน. ดาบเปนของทเธอรบซอมา, เธอคนดาบใหแกเจาของ ดาบ ใหมลคาแกเหลาชนผทตนรบเอามลคามาจากมอของเขาแลว ยอม พน. ถาภกษเอาแทงโลหะ ผาลไถหรอจอบไปใหชางทาเปนดาบไซร, ถอเอาภณฑะใดมาใหทาดาบ ครนทากลบใหเปนภณฑะนนอยางเดม แลวจงจะพน. ถาภกษยงดาบทเอาจอบมาใหชางทา ใหเสยหายไป แลว ทาใหเปนผาลไซร, แมเมอสตวมากหลาย ไดการประหารดวยผาลตายไป ภกษนน ยอมไมพนจากปาณาตบาต. แตถาเธอใหหลอมโลหะขนมาแลว ใหชางทาเปนดาบ เพอการลอบวางนนเอง, เมอดาบทเธอเอาปลายเหลก ครดถแลวทาใหแหลกละเอยดกระจดกระจายไป เธอจงจะพน. แมถา เปนดาบทภกษมากรปรวมอธยาศยกนทาไว เปนเหมอนใบลานทเขยน พรรณนา ( คณความตาย ) ไวฉะนน, วนจฉยถงขอผกพนทางกรรม พงทราบโดยนยดงทกลาวแลวในใบลานนนแล. ในหอกและฉมวกกนยน. ในหลาวและไมคอน มวนจฉยเชนกบทกลาวแลวในไมคนบวง. ในหน กอยางนน. ในศสตรากมวนจฉยเหมอนดาบนนเอง. [ วาดวยการลอบวางยาพษไวเปนตน ] บทวา วส วา ความวา เมอภกษลอบวางยาพษไว พงทราบวา


เปนปาราชกเปนตน ในวตถแหงปาราชกเปนตน โดยควรแกการเจาะจง และไมเจาะจง ดวยอานาจแหงวตถ. ในยาพษทภกษซอมาเกบไว เธอ ทาใหเปนปกตเดมโดยนยกอนแลว จงจะพน. เมอภกษผสมยาพษเขากบ เภสชเสยเอง เธอทาไมใหเปนยาพษแลวจงจะพนได. ในเชอกมวนจฉย เชนกบดวยเชอกบวงนนแล. ในเภสช มวนจฉยดงน :- ภกษใด เมอภกษผมเวรเกดเปน ไขเชอม หรอโรคมสวนเปนพษขน มความประสงคจะใหตายเรยกวา " วตถมเนยใสเปนตน เปนทสบาย " ดงน จงถวายเภสชแมอนเปน ทไมสบาย หรอเหงาบวรากไมและผลไมชนดอนบางอยาง. พงทราบวา เปนทกกฏแกภกษนน ในเพราะถวายเภสชอยางนน. เปนถลลจจยและ ปาราชก ในเพราะกอทกขใหเกดขนแกผอน และในเพราะเขาตาย, เปน อนนตรยกรรม ในวตถแหงอนนตรยกรรม. [ การนารปและเสยงเปนตนเขาไป ] ในการนารปเขาไป มวนจฉยดงน :- บทวา อปสหรต ความวา ภกษพกคนอนผมรปไมนาพอใจ ไวในทใกล ๆ บคคลนน หรอเธอ แปลงเพศเปนยกษและเปรตเปนตน ดวยตนเองแลวยนอย พอเมอนารป เขาไป เปนทกกฏแกภกษนน. เปนถลลจจย ในการกอภยใหเกดขนแก คนอน เพราะเหนรปนน, เปนปาราชก ในเพราะเขาตาย. แตถารป นนเอง ยอมเปนทชอบใจของคนบางคนไซร, และเขายอมซบผอมตาย เพราะไมได ( รปนน ), ยอมผดสงเกต. แมในรปซงเปนทชอบใจ ก มนยเหมอนกนน.


กบรรดารปซงเปนทชอบใจเหลานน วาโดยพเศษ รปบรษ ยอม เปนทชอบใจของเหลาสตร และรปสตร ยอมเปนทชอบใจของเหลาบรษ ภกษตกแตงรปนนแลวกนาเขาไป คอทาเพยงใหเขาเหนเทานน, แตไม ยอมใหแมเพอจะดนาน ๆ. คนนอกนยอมซบผอมตาย เพราะไมได ( รปนน ), ภกษเปนปาราชก. ถาเขาตกใจตาย, ยอมผดสงเกต. แต ถาภกษไมพจารณาเลยวา " เขาจกตกใจตาย หรอจกซบผอมตาม เพราะ ไมได " นาเขาไปดวยคดอยางเดยววา " เขาเหนแลว จกตาย " ดงน, เมอเขาตกใจตาย หรอซบผอมตาย เปนปาราชกเหมอนกน. แมกจ ทงหลายมการนาเสยงเขาไปเปนตน กพงทราบโดยอบายนนนแล. จรงอย ในเสยงเปนตนน ( มความแปลกกน ) อยางเดยว คอ ( อารมณภายนอก ) มเสยงของอมนษยเปนตน พงทราบวา เปนเหต ใหเกดความสะดง เปนสงทไมชอบใจ, เสยงสตรและเสยงของนกฟอน ทไพเราะเปนตน พงทราบวา ทาความชนจตให เปนเสยงทชอบใจ, กลนแหงรากไมเปนตน ของตนไมทมพษ ในปาหมพานต และกลนแหง ซากศพ พงทราบวา เปนกลนทไมชอบใจ, กลนอนเกดแตรากไมม กฤษณาและกายานเปนตน พงทราบวา เปนกลนทชอบใจ รสอนเกด แตรากไมทปฏกลเปนตน พงทราบวา เปนรสทไมชอบใจ, รสอนเกด แตรากไมทไมปฏกลเปนตน พงทราบวา เปนรสทชอบใจ, ความสมผส ยาพษ และสมผสหมามยใหญเปนตน พงทราบวา เปนโผฏฐพพะทไม ชอบใจ, ความสมผสผาททอในเมองจน ขนปกหงสและนนสาลเปนตน พงทราบวา เปนโผฏฐพพะทชอบใจ.


[ การนาธรรมารมณเขาไป ] ในการนาธรรมเขาไป มวนจฉยดงน :- เทศนาธรรม พง ทราบวา " ธรรม. " อกอยางหนง ธรรมารมณแล อนตางกนดวย ความวบตในนรก และสมบตในสวรรค ดวยอานาจแหงเทศนา ( กพง ทราบวา " ธรรม. " ) บทวา เนรยกสส ไดแก กลาวกถาพรรณนาเรองนรก มเครอง จองจา ๕ อยาง และเครองกรรมกรณเปนตน แกสตวผเสยสงวร ทา บาปไว ซงควรเกดในนรก. ถาเขาฟงนรยกถานนตกใจตาย, เปน ปาราชกแกภกษผกลาว. แตถาแมเขาฟงแลว ตายไปตามธรรมดาของ ตน, ไมเปนอาบต. ภกษแสดงนรยกถาดวยตงใจวา " ผนไดฟงนรย- กถานแลว จกไมทากรรมเหนปานน จกงด จกเวน " บคคลนอกน ฟงนรยกถานนตกใจตาย, ไมเปนอาบตง บทวา สคคกถ ไดแก กลาวกถาพรรณนาสมบตแหงของม วญญาณมเทพนาฏกาเปนตน และแหงของไมมวญญาณมสวนนนทวน เปนตน. บคคลนอกนไดฟงสคคกถานน นอมใจไปในสวรรคตองการ ไดสมบตนนเรว ๆ ยงทกขใหเกดขน ดวยใชศสตราประหาร กนยาพษ อดอาหาร และกลนลมอสสาสะปสสาสะเปนตน, เปนถลลจจยแกภกษ ผกลาว, เขาตายไป เปนปาราชกแกภกษผกลาว. แตถาแมเขาฟงแลว ตงอยตลอดอายแลวจงตายตามธรรมดาของตน, ไมเปนอาบต. ภกษกลาว ดวยตงใจวา " ผนไดฟงสคคกถานแลวจกทาบญ " บคคลนอกนฟงสคค- กถานนแลว กลนใจทากาลกรยา, ไมเปนอาบต ( แกผกลาว ).


ในการบอก มวนจฉยดงน :- สองบทวา ปฏโ ภณต ม ความวา ภกษถกเขาถามอยางนวา " ทานขอรบ; บคคลตายอยางไร จง จะไดทรพย หรอจะเกดขนในสวรรค ? " ดงน จงบอก. ในการพราสอน มวนจฉยดงน :- บทวา อปฏโ ไดแก ไมถก เขาถามอยางนน บอกเสยเองนนแล. สงเกตกรรมและนมตกรรม พงทราบตามนยทกลาวมาแลว ใน อทนนาทานกถา. [ วาดวยอนาปตตวาร ] พระอบาลเถระ ครนแสดงประเภทของอาบตโดยประการตาง ๆ อยางนนแลว บดน เมอจะแสดงอนาบต จงกลาวคาวา " อนาปตต อส จจจ " เปนอาท. บรรดาบทเหลานน บทวา อส จจจ ไดแก ไมไดคดวา " เราจกฆาผน ดวยความพยายามน. " จรงอย เมอผอนแมตายไป ดวย ความพยายามทตนไมไดคดทาอยางนน ไมเปนอาบต. ประหนงพระผม- พระภาคเจาตรสไววา " ดกอนภกษ ! ไมเปนอาบตเพราะไมแกลง. " บทวา อชานนตสส ไดแก ไมรวา " ผน จกตายดวยความ พยายามน. " เมอผอนแมตายไปดวยความพยายาม ไมเปนอาบต. ดงพระ ผมพระภาคเจาตรสไวในเรองบณฑบาตเจอดวยยาพษวา " ดกอนภกษ ! ไมตองอาบตแกเธอผไมร. " ขอวา น มรณาธปปายสส ไดแก ไมปรารถนาจะใหตาย.


จรงอย ผอนจะตายดวยความพยายามใด, ครนเมอผนน แมถกฆาตาย ดวยความพยายามนน ไมเปนอาบตแกภกษผไมประสงคจะใหตาย ดง พระผมพระภาคเจาตรสไววา " ดกอนภกษ ! ไมเปนอาบตแกเธอผไม ประสงคจะใหตาย. " ภกษบาเปนตน มนยดงกลาวแลวในกอนนนแล. กแล ภกษทงหลายผฆากนและกน เปนตนบญญตในสกขาบทน ไมเปน อาบตแกภกษเหลานน. แตคงเปนอาบตแกภกษทงหลายทเหลอ มภกษ ผพรรณนาคณความตายเปนตนแล. ปทภาชนยวรรณนา จบ.


[ ตตยปาราชกสกขาบท มสมฏฐาน ๓ ] ในสมฏฐานเปนตน มวนจฉยดงน :- สกขาบทน มสมฏฐาน ๓ คอ เกดแตกายกบจต ๑ เกดแตวาจากบจต ๑ เกดแตกายวาจากบ จต ๑, เปนกรยา เปนสญญาวโมกข เปนสจตตกะ เปนโลกวชชะ เปนกายกรรม วจกรรม เปนอกศลจต เปนทกขเวทนา. จรงอย ถา แมนพระราชาเสดจขนสพระทบรรทมอนทรงสร เสวยสขในราชสมบตอย เมอราชบรษกราบทลวา " ขาแตสมมตเทพ ! โจรถกนามาแลว " ตรส ทงททรงรนเรงแลวา " จงไปฆามนเสยเถด " พระราชานน บณฑตพง ทราบวา " ตรสดวยพระหฤทยองโทมนสนนแล. " แตพระหฤทยทอง โทมนสนน อนปถชนทงหลายรไดยาก เพราะเจอดวยความสข และ เพราะไมตดตอกน ( ในวถแหงโทมนส ) ดวยประการฉะนแล.


วนตวตถในตตยปาราชก [ เรองพรรณนาคณความตาย ] ในเรองแรก ( ซงมอย ) ในคาถาแหงวนตวตถทงหลาย ม วนจฉยดงตอไปน :- บทวา การ เน ความวา ภกษเหลานน เหนความทกข เพราะความเปนไขอยางมากของเธอแลว เกดความกรณาขน ทงเปน ผมความตองการจะใหตายดวย แตไมทราบวาเธอมความตองการจะ ตาย จงไดพรรณนาคณความตายอยางนวา " ทานเปนผมศล ไดทา กศลไวแลว เพราะเหตไร เมอจะตายจงกลวเลา ? ขนชอวา สวรรค ของผมศล เปนของเนองดวยเหตเพยงความตายเทานน มใชหรอ ? " ภกษแมนนกตดอาหาร เพราะการพรรณนา ( คณความตาย ) ของ ภกษเหลานน แลวกมรณภาพไปในระหวางนนเอง เพราะเหตนน ภกษเหลานน จงตองอาบต. แตทานพระอบาลเถระกลาวไวดวยอานาจ โวหารวา " ภกษเหลานน ไดพรรณนาคณความตายดวยความกรณา, " เพราะฉะนน ถงในบดนภกษผเปนบณฑต กไมควรพรรณนาคณความ ตายอยางนน แกภกษผอาพาธ. จรงอย ถาภกษผอาพาธนนไดฟงการ พรรณนาของภกษนนแลว มรณภาพลงในระหวาง ในเมออายแม ยงเหลออยชวชวนวาระเดยว ดวยความพยายามมการอดอาหารเปนตน ไซร, เธอเปนผชอวาอนภกษนแลฆาแลว. แตควรใหคาพราสอน โดยนยนวา " ความเกดขนแหงมรรคและผลของทานผมศล เปนของ ไมนาอศจรรยเลย; เพราะฉะนน ทานไมควรทาความเกยวของใน


สถานทมวหารเปนตน ควรตงสตใหไปในพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆ และในกาย ทาความไมประมาทในมนสการ. และแม เมอภกษพรรณนาคณความตายแลว ภกษใดไมทาความพยายามอะไร ๆ เพราะการพรรณนานน มรณภาพไปตามธรรมดาของตนตามอาย และ ตามความสบตอ ( แหงอาย ), ภกษผพรรณนา อนพระวนยธรไมควร ปรบอาบต เพราะความตายของภกษนนเปนปจจย ฉะนแล. [ เรองภกษนงทบเดกตาย ] ในคาวา " น จ ภกขเว อปฏเวกขตวา " เปนตนน ( ซงม อย ) ในเรองท ๒ มวนจฉยดงน :- ถามวา " อาสนะ เชนไรตองพจารณา เชนไรไมตองพจารณา ? " แกวา " อาสนะลวน ๆ ไมมเครองปลาดขางบน และอาสนะ ทเขาปลาดตอหนาพวกภกษผมายนดอย ไมตองพจารณา, ควรนงได. แมบนอาสนะทชาวบานเขาเอามอปรบ ๆ เองแลวถวายวา ' ขอนมนตนง บนอาสนะนเถด ขอรบ ! ดงน กควรนงได. ถาแมนวา ภกษหลาย รปมานงอยกอนแลว, ภายหลงจงขยบขนไปขางบนหรอถอยรนลงมาขาง ลาง, ไมมกจทจะตองพจารณา. แมบนอาสนะทเขาเอาผาบาง ๆ คลมไว ใหมองเหนพน ( อาสนะ ) ได ไมมกจทจะตองพจารณา. สวนอาสนะใด ซงเปนของทเขาเอาผาปาวารและผาโกเชาวเปนตน ปลาดไวกอนทเดยว, ภกษควรเอามอลบคลากาหนดดอาสนะนนเสยกอนจงนง. แตในมหา- ปจจร ทานกลาวไววา ในอาสนะใด แมทเขาเอาผาสาฎกทหนาปลาดไว รอยยนยอมไมปรากฏ, อาสนะนน ไมตองพจารณา. "


[ เรองภกษทาสากลมฟาดถกเดกตาย ] ในเรองสาก มวนจฉยดงน :- บทวา อส จจโจ ไดแก ผไมม เจตนาจะฆา. จรงอย ภกษนนมความประกอบผดพลาดไป; เพราะ- ฉะนน เธอจงกราบทลวา " ขาพระพทธเจามไดแกลง " เรองครกม เนอความชดเจนแลวแล. [ เรองภกษผบตรผลกภกษผบดาลมตาย ] ในเรองแรก ( ซงมอย ) ในเรองพวกพระขรวตา มวนจฉยดงน :- ( ภกษผบตรไดกลาวกะภกษผบดา ) วา " ทานอยาไดทาใหภกษสงฆเปน กงวล " ดงน จงผลก ( ภกษผบดา ) ไป. ในเรองท ๒ มวนจฉยดงน :- ( ภกษผบตรถกเพอนพรหมจาร ) กลาวลอเลยนอยทงในทามกลางสงฆบาง ในทามกลางคณะบางวา " บตร ของพระเถระแก " อดอดอยดวยคาพดนน จงไดผลก ( ภกษผบดา ) ไปดวยคดวา " พระขรวตาน จงตายเสยเถด. " ในเรองท ๓ มวนจฉยดงน :- เปนถลลจจยแกภกษผบตรเพราะ กอทกขใหเกดแกภกษผบดานน. ๓ เรองถดจากนนไป มเนอความ ชดเจนทงนน. [ เรองภกษฉนบณฑบาตเจอยาพษตาย ] ในเรองบณฑบาตเจอดวยยาพษ มวนจฉยดงน :- ภกษผบาเพญ สาราณยธรรมนน ถวายบณฑบาตสวนเลศแกเพอนพรหมจารทงหลาย เสยกอนจงฉน. เพราะเหตนน. ทานพระอบาลเถระ จงกลาวไววา " ไดถวายบณฑบาตนน ทาใหเปนสวนเลศ. "


บทวา อคคการก ไดแก บณฑบาตทตนไดมาครงแรก ซงทา ใหเปนสวนเลศ, อกอยางหนง อธบายวา " บณฑบาตทยอดเยยม คอทประณต ๆ. " กกรยาททาใหเปนสวนเลศ กลาวคอการใหของภกษ นนใคร ๆ ไมอาจถวายได. จรงอย ถงบณฑบาต ( ตามปกต ) เธอ กไดถวายตงตนแตอาสนะพระเถระลงไป. สองบทวา เต ภกข ไดแก ภกษเหลานน คอ ผฉนบณฑบาต ตงตนแตอาสนะพระเถระลงไป, ไดยนวา ภกษเหลานน ไดมรณภาพ ทงหมอทกรป. คาทเหลอในเรองน ชดเจนทงนน. อนภกษได บณฑบาตทประณตโดยเคารพ ในตระกลพวกมจฉาทฐผไมมศรทธา ยงไมไดพจารณา ตนเองไมควรฉนดวย ทงไมควรถวายแกภกษ เหลาอนดวย. ภกษไดภตตาหารหรอของควรขบฉนแมสงใด ทเปนของ คางคนมาจากตระกลมจฉาทฐนน, ภตตาหารเปนตนแมนน ไมควรฉน เพราะวา ตระกลเหลานน ยอมถวายแมวตถทเขาไมไดเอาอะไรปดไว ซงมงและแมลงปองเปนตนนอนทบอย เปนของทจะตองทงเปนธรรมดา, ภกษไมควรรบบณฑบาตแมทเปอนดวยวตถ มของหอมและขมนเปนตน จากตระกลมจฉาทฐนน. จรงอย ตระกลมจฉาทฐเหลานน ยอมสาคญ ซงภตตาหารอนตนเอาเชดถทมโรคในรางกายแลวเกบไววา เปนของควร ถวายแล. [ เรองภกษทดลองยาพษ ] ในเรองทดลองยาพษ มวนจฉยดงน :- ภกษเมอจะทดลอง จงทดลองทง ๒ อยาง ( ทดลองยาพษและบคคล ) คอ ทดลองยาพษ


ดวยคดวา " ยาพษขนานน จะสามารถฆาบคคลคนนตายหรอไมหนอ ? " หรอทดลองบคคลดวยคดวา " บคคลคนน ดมยาพษขนานนแลวจะพง ตายหรอไมหนอ ? " เมอภกษใหยาพษดวยความประสงคจะทดลองแม ทง ๒ อยาง เขาจะตายหรอไมกตาม เปนถลลจจย. แตเมอภกษให ยาพษดวยคดอยางนวา " ยาพษขนานน จงฆาบคคลนใหตาย ) หรอวา " บคคลคนน ดมยาพษขนานนแลว จงตาย " ดงน, ถาบคคลนนตาย เปนปาราชก, ถาไมตาย เปนถลลจจย. เรองการสงศลา ๓ เรอง ถดจากเรองทดลองยาพษนไป และ เรองกออฐ เรองสงมด และเรองสงกลอนอยางละ ๓ เรอง มเนอความ ชดเจนทงนน. กความแตกตางแหงอาบตและอนาบตน หามดวยอานาจ แหงศลาเปนตนอยางเดยวเทานนไม. แตยอมมไดดวยอานาจแมแหง วตถมไมพลอง คอน สว และฟนเปนตนเหมอนกน. เพราะฉะนน วตถมไมพลอยเปนตนนน แมมไดมาในพระบาล กพงทราบโดยนยทมา แลวนนเอง. [ เรองภกษผกรางราน ] ในเรองผกรางราน มวนจฉยดงน :- เตยงเหน๑ฟา ซงเปนของ ทพวกชนผกไว เพอประโยชนแกการงาน มเสตกรรม ( ฉาบทาสขาว ) มาลากรรม ( เขยนลายดอกไม ) และลดากรรม ( เขยนลายเถาวลย ) เปนตน เขาเรยกวา " รางราน. " ในเรองผกรางรานนน ภกษผม ความประสงคจะใหตาย กลาวหมายเอาสถานทซงภกษผยนอยแลวจะพง ๑. เตยงทผกไวบนอากาศ หรอขดหางทเขาทาไวบนตนไมสาหรบพกเพอดกยงสตว เรยกวา เตยงเหนฟา หรอขดหาง.


พลดตกลงกระทบตอ หรอจะพงมรณภาพไป ในบอและเหวเปนตนวา " อาวโส ! คณจงยนผกทตรงน. " กบรรดาสถานทเหลาน ภกษบางรป ยอมกาหนดทขางบนไวดวย คดวา " เขาจกพลดตกจากทนตาย " บางรป ยอมกาหนดทขางลางไว ดวยคดวา " เขาจกพลดตกตายจากทน " บางรป ยอมกาหนดทแมทง ๒ แหง ดวยคดวา " เขาจกพลดตกตายจากทน แลวตายในทน. " บรรดา สถานททภกษกาหนดไวนน ผใดไมพลดตกไปจากททภกษกาหนด ขางบน พลดตกไปจากทอนกด, ไมพลดตกไปในทภกษกาหนด ไวขางลาง พลดตกไปในทอนกด. พลดตกพลาดไปในบรรดาทกาหนด ไวทง ๒ แหง แหงใดแหงหนงกด, เมอผนนตาย ชอวาไมเปนอาบต เพราะมความลกลน. แมในเรองมงวหารกนยน. [ เรองภกษโจนลงเหวทบชางสานตาย ] ในเรองภกษกระสน มวนจฉยดงน :- ไดยนวา ภกษนนเหน ความฟงขนแหงอกศลวตกทงหลาย มกามวตกเปนตน เมอไมอาจหามได ทงไมยนดในพระศาสนา จงเปนผมงหนาไปเพอเปนคฤหสถ แตภายหลง คดไดวา " เราจกตาย ตราบเทาทเรายงไมเสยศล. " คราวนนเธอจงขน ภเขานน แลวโจนลงไปในเหว ทบชางสานคนใดคนหนงตาย. บทวา วลวการ แปลวา ชางสานไมไผ. หลายบทวา น จ ภกขเว อตตาน ปาเตตพพความวา ตน อนภกษไมพงใหตกลงไป. กบทวา " อตตาน " นน พระผมพระ- ภาคเจาตรสดวยวภตตเปลยนแปลงไป. แตในอธการวาดวยการยงตนให


ตกไปน ภกษไมควรยงตนใหตกไปอยางเดยวกหาไม, ถงบคคลอนกไม ควรฆาดวยความพยายามอยางใดอยางหนง โดยทสดแมดวยการอดอาหาร. จรงอย แมภกษใด อาพาธ มความประสงคจะตาย เมอเภสชและผ อปฏฐากมอย กตดอาหารเสย, ภกษตองทกกฏทเดยว. สวนภกษใด อาพาธหนกเปนเครองผกพนอยนาน ( ตองรกษาพยาบาลอยนาน ) ภกษ ทงหลาย ผอปฏฐากอย ยอมลาบาก เกลยดชง คออดอดอย ดวยคดวา " เมอไรหนอ ? พวกเราจกพนจากภกษอาพาธ. " ถาภกษนน คดวา " อตภาพน แมถกประคบประคองไวกไมดารงอย, และภกษทงหลายก ลาบาก " แลวตดอาหารเสย ไมเสพเภสช. ขอทเธอตดอาหารเสยนน ยอมควร. สวนภกษใดคดวา " โรคนรายแรง. อายสงขาร ยอมไมดารง อย, และการบรรลคณวเศษของเราน ยอมปรากฏ เหมอนอยในเงอม มอแลว " จงตดอาหารเสย; ขอทเธอตดอาหารเสยนน ยอมควรเหมอน กน. แมเมอภกษผไมอาพาธ เกดความสงเวชขนแลว ตดอาหารเสย ดวยหวขอกรรมฐาน เพราะคดไดวา " ชอวาการแสวงหาอาหารเปนท เนนชา. เราจกตามประกอบกรรมฐานเทานน " ดงน, ขอทเธอตดอาหาร เสยนน ยอมควร ภกษพยากรณการบรรลคณวเศษ แลวตดอาหารเสย; ขอนน ยอมไมควร. แตจะบอกแกลชชภกษทงหลาย ผเปนสภาคกน ควรอย. [ เรองภกษฉพพคคยกลงศลาเลนทบคนเลยงโคตาย ] ในเรองศลา มวนจฉยดงน :- บทวา ทวาย แปลวา ดวยการ เลน คอดวยการหวเราะ, อธบายวา " ดวยการเลนคะนอง. " ทชอวา ศลา ไดแกกอนหน. และไมใชแตหนอยางเดยว ถงทอนไมหรอกอนอฐ


อยางใดอยางหนงแมอน ภกษจะใชมอหรอเครองยนตกลง ยอมไมควร. พวกภกษพากนหวเราะเสสรวลกลงอยกด ยกขนอยกด ซงวตถมหน เปนตน เพอประโยชนแกพระเจดยเปนตน, จดเปนคราวทาการงาน; เพราะเหตนน กจมการกลงเปนตน จงควร พวกภกษ เมอจะทานวกรรม แมอยางอนเชนน หรอจะชกสงของ ยกตนไมหรอทอนไมสาหรบชกขน แลว กลงไป, ขอนน ยอมควร. ในเวลาทาภตกจเปนตน ภกษขวาง ทอนไมหรอกระเบองถวยไปไลฝงกา และเหลาสนขใหหนไป; ขอนน ยอมควร. เรองทงหลายมเรองนงตวเปนตน มเนอความชดเจนทงหมดแลว แล. อนง ในวสยแหงเรองนงตวเปนตนน อนภกษไมควรทาคลาน- ปฏฐาก ดวยคดวา " เรามความรงเกยจ " ทกอยาง พงเขาไปกาหนด กาลงหรอไมมกาลง ความชอบใจและความสบายของภกษอาพาธ แลว ทาโดยความเปนผหวงประโยชนเกอกล. [ เรองภกษทายาใหหญงมครรภกบชตกไปเปนตน ] ในเรองหญงมครรภกบชมวนจฉยดงน :- บทวา ปวฏปตกา แปลวา หญงผมสามหยารางไปนานแลว. บทวา คพภปาตน ไดแก เภสชเชนกบขนานทหญงบรโภคแลว เปนเหตใหครรภตกไป. เรอง หญงรวมผว ๒ คน มเนอความชดเจนแลวแล. ในเรองรดลก มวนจฉยดงน :- หญงมครรภนน เมอภกษบอก วา " จงรดใหตกไปเองเถด " วานใหผอนรด ทาใหตกไป; เปนผด ความมงหมาย. แมเมอภกษบอกวา " จงวานผอนรดทาใหตกไปเถด " แตนางรดทาใหตกไปเสยเอง; เปนผดความมงหมายเหมอนกน. ชอวา


ปรยาย ในมนสสวคคหะ ยอมไมม; เพราะเหตนน เมอภกษพดวา " ขนชอวาครรภถกรดแลว จะตกไปเอง, " หญงมครรภนน จงรดเอง หรอจงวานใหผอนรดใหตกไปกตาม, ไมมความลกลน เปนปาราชก ทเดยว แมในเรองนาบครรภใหรอนกนยนเหมอนกน. [ เรองภกษทายาใหหญงหมนมบตรตาย ] ในเรองหญงหมน มวนจฉยดงน :- หญงผไมตงครรภ ชอวา หญงหมน. ธรรมดาหญงไมตงครรภ ยอมไมม, แตวาครรภแมทหญง ตนใดตงขนแลว ไมดารงอย, ขอน ทานกลาวหมายเอาหญงนน. ได ยนวา ในคราวมระด หญงทกจาพวก ยอมตงครรภ, แตกศลวบากมา ประจวบเขา แกพวกสตวผเกดในทองของหญงทเรยกกนวา " เปนหมน " น. สตวเหลานน ถอปฏสนธมาดวยกศลวบากเพยงเลกนอย ถกอกศล- วบากครอบงา จงพนาศไป. จรงอย ในขณะปฏสนธใหม ๆ นนเอง ครรภตงอยไมได ดวยอาการ ๒ อยาง คอดวยลมหรอสตวเลก ๆ เพราะ กรรมานภาพ ลมพด ( ครรภ ) ใหแหงแลว ทาใหอนตรธานไป. สตวเลก ๆ ทงหลาย กดกน ( ครรภ ทาใหอนตรธานไป. ) แตเมอ แพทยประกอบเภสช เพอกาจดลมและพวกสตวเลกนนแลว ครรภพง ตงอยได. ภกษนน ไมไดปรงเภสชขนานนน ไดใหเภสชทรายแรง ขนานอน. นางไดตายไป เพราะเภสชขนานนน พระผมพระภาคเจา ไดทรงบญญตทกกฏไว เพราะภกษปรงเภสช. แมในเรองท ๒ กนยน เหมอนกน.


[ ภกษไมควรทายาแกชนอน แตควรทาใหสหธรรมกทง ๕ ] เพราะฉะนน ภกษไมควรทาเภสชแกชนอนผมาแลว ๆ. เมอทา ตองทกกฏ. แตควรทาใหแกสหธรรมกทง ๕ คอ ภกษ ภกษณ สกขมานา สามเณร สามเณร. จรงอย สหธรรมกทง ๕ เหลานนเปนผมศล ศรทธา และปญญาเสมอกน ทงประกอบในไตรสกขาดวย ภกษจะไมทาเภสชให ยอมไมได. และเมอจะทา ถาสงของของสหธรรมกเหลานนมอย, พง ถอเอาสงของของสหธรรมกเหลานน ปรงให. ถาไมม, ควรเอาของของ ตนทาให ถาแมของของตนกไมม พงแสวงหาดวยภกขาจารวตร หรอ จากทแหงญาตและคนปวารณา ( ของตน ). เมอไมได ควรนาสงของ มาทาให แมดวยการไมทาวญญต ( คอขอในททเขาไมไดทาปวารณา ไว ) เพอประโยชนแกคนไข. ควรทายาใหแกคน ๕ จาพวก แมอนอก คอ มารดา ๑ บดา ๑ คนบารงมารดาบดานน ๑ ไวยาวจกรของตน ๑ คนปณฑปลาส ๑. คนผทชอวาปณฑปลาส ไดแก คนผเพงบรรพชา ยงอยในวหารตลอดเวลาทยงตระเตรยมบาตรและจวร. บรรดาชน ๕ จาพวกเหลานน ถามารดาและบดาเปนใหญ ไมหวงตอบแทนไซร, จะไมทาให กควร. เมอทานทง ๒ หวงเภสช ควรใหเภสช. แทนอย, จะไมทา ไมควร. เมอทานทง ๒ หวงเภสช ควรใหเภสช. เมอทานทง ๒ ไมรวธประกอบยา ควรประกอบยาให. ควรแสวงหาเภสช เพอประโยชนแกชน ๕ จาพวก มมารดาเปนตนแมทงหมด โดยนยดงท กลาวแลวในสหธรรมกานนแล. กถาภกษนามารดาปรนนบตอยในวหาร, อยาถกตอง พงบรกรรมทกอยาง. พงใหของเคยวของบรโภคดวยมอตน เอง. สวนบดาพงบารงทากจทงหลายมการใหอาบนาและการนวดเปนตน


ดวยมอตนเอง เหมอนอยางสามเณรฉะนน. ชนเหลาใดยอมบารง ประคบ ประคองมารดาและบดา, ภกษควรทาเภสชแมแกชนเหลานน อยาง นนเหมอนกน. คนผทชอวา ไวยาจกร ไดแก ผรบเอาคาจางแลว ตดฟนในปา หรอทาการงานอะไร ๆ อยางอน. เมอเกดเปนโรคขนแก เขา ภกษควรทาเภสชใหจนกวาพวกญาตจะพบเหน. สวนผใดเปนเพยง คนอาศยภกษ ทาการงานทกอยาง, ภกษควรทาเภสชใหแกคนคนนน เหมอนกน. แมในปณฑปลาส กควรปฏบตเหมอนในสามเณรฉะนน. [ ภกษควรทายาใหคน ๑๐ จาพวก ] ภกษควรทายาใหแกชน ๑๐ จาพวก แมอนอก คอ พชาย ๑ นองชาย ๑ พหญง ๑ นองหญง ๑ นาหญง ๑ ปา ๑ อาชาย ๑ ลง ๑ อาหญง ๑ นาชาย ๑. กเมอจะทาใหแกชนมพชายเปนตนนนแมทงหมด ควรเอาเภสชอนเปนของของคนเหลานนนนแล ปรงใหอยางเดยว. แต ถาสงของของชนเหลานน ไมเพยงพอ และชนเหลานนกขอรองอยวา " ทานขอรบ ! โปรดใหพวกกระผมเถด พวกกระผมจกถวายคนแกพระ คณทาน, " ควรใหเปนของยม. ถงหากพวกเขาไมขอรอง, ภกษควรพด วา " อาตมา มเภสชอย. พวกทานจงถอเอาเปนของยมเถด " หรอควร ทาความผกใจไววา " สงของของชนเหลานนจกมเมอใด เขาจกใหเมอ นน " ดงน แลวพงใหไป. ถาเขาคนให ควรรบเอา. ถาไมคนให ไมควรทวง. เวนญาต ๑๐ จาพวกเหลานนเสย ไมควรใหเภสชแกชน เหลาอน. กเมอภกษใชใหญาตนาจตปจจยมาตราบเทาจนถง ๗ ชวเครอ สกล โดยสบ ๆ กนมาแหงบตรของญาต ๑๐ จาพวก มพชายเปนตน


เหลานน ไมเปนการทาวญญต เมอทาเภสช ( แกชนเหลานน ) กไม เปนเวชกรรม หรอไมเปนอาบต เพราะประทษรายสกล. ถาพสะใภ นอง สะใภ หรอพเขย นองเขย เปนไข, ถาเขาเปนญาต, จะทาเภสชแก ญาตแมเหลานน กควร. ถาเขามใชญาต พงทาใหแกพชาย และพหญง ดวยสงวา " จงใหในทปฏบตของพวกทาน. " อกอยางหนง พงทาให แกบตรของเขา ดวยสงวา " จงใหแกมารดาและบดาของพวกเจาเถด. " พงทราบวนจฉยในบททงปวงโดยอบายน. อนภกษเมอจะใชสามเณร ทงหลาย ใหนาเภสชมาจากปา เพอประโยชนแกพสะใภ นองสะใภ เปนตนเหลานน ควรใชพวกสามเณรทเปนญาตใหนามา หรอพงใหนามา เพอประโยชนแกตนแลวจงใหไป. แมพวกสามเณรผไมใชญาตเหลานน กควรนามาดวยหวขอวตรวา " พวกเราจะนามาถวายพระอปชฌายะ. " โยมมารดาและบดาของพระอปชฌายะ เปนไข มายงวหาร. และพระ อปชฌายะหลกไปสทศเสย. สทธวหารก ควรใหเภสชอนเปนของของ พระอปชฌายะ. ถาไมม, ควรบรจาคเภสชของตน ถวายพระอปชฌายะ ใหไป. แมเมอของของตน กไมม ควรแสวงหาทาใหเปนของของพระ อปชฌายะแลวใหไป โดยนยดงกลาวแลว. ในโยมมารดาและบดาของ สทธวหารก แมพระอปชฌายะ กควรปฏบตเหมอนอยางนนเหมอนกน. ในอาจารยและอนเตวาสกกนยน. [ ภกษควรทายาใหแกคน ๕ จาพวก ] บคคลแมอนใด คอ คนจรมา ๑ โจร ๑ นกรบแพ ๑ ผเปนใหญ ๑ คนทพวกญาตสละเตรยมจะไป ๑ เปนไขเขาไปสวหาร. ภกษผไมหวง


ตอบแทน ควรทาเภสชแกคนทงหมดนน. ตระกลทมศรทธา บารงดวย ปจจย ๔ ยอมตงอยในฐานเปนมารดาและบดาของภกษสงฆ. ถาใน ตระกลนน มคนบางคนเปนไข, ชนทงหลายเรยนขอเพอประโยชนแก ผเปนไขนนวา " ทานขอรบ ! ขอพระคณทานทาเภสชใหดวยความ วสาสะเถด. " ไมควรให ทงไมควรทาเลย. กถาพวกเขารสงทควร เรยน ถามอยางนวา " ทานขอรบ ! เขาปรงเภสชอะไรแกโรคชอโนน ? ภกษ จะตอบวา " เขาเอาสงนและสงน ทา ( เภสช ) " ดงน กควร. ก ภกษถกคฤหสถเรยนถามอยางนวา " ทานขอรบ ! มารดาของกระผม เปนไข ขอไดโปรดบอกเภสชดวยเถด " ดงน ไมควรบอก. แตควร สนทนาถอยคากะกนและกนวา " อาวโส ! ในโรคชนดนของภกษชอ โนน เขาปรงเภสชอะไรแก ? " ภกษทงหลายเรยนวา " เขาเอาสงน และนปรงเภสช ขอรบ ! " ฝายชาวบาน ฟงคาสนทนานนแลว ยอม ปรงเภสชแกมารดา; ขอทภกษสนทนากนนน ยอมสมควร. [ เรองพระมหาปทมเถระสนทนาเรองยาแกโรค ] ไดยนวา แมพระมหาปทมเถระ เมอพระเทวของพระเจาวสภะ เกดประชวรพระโรคขน กถกนางนกสนมคนหนงมาเรยนถาม ทานกไม พดวา " ไมร " ไดสนทนากบพวกภกษเหมอนอยางทกลาวมาแลวนนแล. ขาราชบรพารฟงคาสนทนานนแลว ไดปรงเภสชถวายแดพระเทวพระองค นน. และเมอพระโรคสงบลงแลว ขาราชบรพารไดบรรทกผอบเภสชให เตมพรอมทงไตรจวรและกหาปณะ ๓๐๐ นาไปวางไวใกลเทาของพระ เถระ แลวเรยนวา " ทานเจาขา ! โปรดทาการบชาดวยดอกไมเถด. "


พระเถระคดวา " นชอวาเปนสวนของอาจารย " แลวใหไวยาวจกรรบไว ดวยอานาจเปนของกบปยะ ไดทาการบชาดวยดอกไมแลว. ภกษควน ปฏบตในเภสชอยางนกอน. [ เรองสวดพระปรตร ] กในพระปรตร มวนจฉยดงน :- ภกษถกชาวบานอาราธนาวา " โปรดทาพระปรตรแกคนไขเถด ขอรบ ! " ดงน ไมควรทา. แตเมอ เขาอาราธนาวา " โปรดสวดเถด. " ควรทา. ถาแมภกษนน มความ วตกวา " ธรรมดามนษยทงหลาย ยอมไมร, เมอเราไมทา จกเปนผ เดอดรอน " ดงน. กควรทา. สวนภกษถกอาราธนาวา " โปรดทานา พระปรตร เสนดายพระปรตรใหเถด " ควรเอามอ ( ของตน ) กวนนา ลบคลาเสนดาย ของมนษยเหลานนนนแลใหไป. ถาภกษใหนาจากวหาร หรอเสนดายซงเปนของของตน เปนทกกฏ. พวกชาวบานนงถอนาและ เสนดาย กลาวอยวา " ขอนมนตสวดพระปรตร " ดงน ควรทา. ถาเขาไมร ควรบอกให. พวกชาวบานกรวจนาทกษโณทก๑ลง และวาง เสนดายไวใกลเทาทงหลายของพวกภกษผนงอยแลว กไป ดวยเรยนวา " ขอนมนตทาพระปรตรสวดพระปรตรเถด " ดงน. ภกษไมพงชกเทา ออก. เพราะวาพวกชาวบานจะเปนผมความเดอดรอน. พวกชาวบานสง คนไปยงวหาร เพอประโยชนแกคนไขภายในบาน ดวยสงวา " ขอภกษ ทงหลาย โปรดสวดพระปรตร " ดงน. ภกษควรสวด. เมอโรคหรอ ความจญไรเกดขนในพระราชมณเฑยรเปนตน ภายในบาน อสรชนม กษตรยเปนตน รบสงใหอาราธนาภกษมาแลว นมนตใหสวด ( พระ ๑. อทกนต ทกขโณทก. บทวา อทก ไดแก นาทกษโณทก. สารตถทปน ๒/๔๒๗.


ปรตรเปนตน ). ภกษพงสวดพระสตรทงหลาย มอาฏานาฏยสตรเปนตน. แมเมอพวกชาวบานสงคนไปนมนตวา " ขอภกษทงหลายจงมาใหสกขา- บท แสดงธรรมแกคนไขเถด " หรอวา " จงมนใหสกขาบท แสดง ธรรมทพระราชวงหลวง หรอทเรอนของอามาตยเถด " ดงน ภกษควร ไปใหสกขาบท ควรกลาวธรรม. พวกชาวบานนมนตวา " ขอภกษ ทงหลายจงมาเพอเปนบรวาร ( เพอน ) ของคนตาย, " ไมควรไป. ภกษจะไปดวยมงกรรมฐานเปนหลกวา " เราจกกลบไดมรณสต เพราะ เหนกระดกในปาชา และเพราะเหนอสภ " ดงน ควรอย. ภกษควร ปฏบตในปรตร ดงพรรณนามาฉะน. [ วาดวยเรองอนากฏฐบณฑบาต ] สวนในบณฑบาต มวนจฉยดงน :- ถามวา " อนามฏฐบณฑบาต ควรใหแกใคร ไมควรใหแกใคร ? " แกวา " ควรใหแกมารดาและบดา กอน. กหากวา บณฑบาตนน จะเปนของมราคาตงกหาปณะ กไมจด วาเปนการศรทธาไทยใหตกไป. ควรใหแมแกคนเหลาน คอ พวกคน บารงมารดาบดา ไวยาวจกร คนปณฑปลาส. บรรดาคนเหลานน สาหรบคนปณฑปลาส จะใสในภาชนะให กควร. เวนคนปณฑปลาส นนเสย จะใสในภาชนะใหแกคฤหสถเหลาอนแมเปนมารดาบดา กไม ควร. เพราะวาเครองบรโภคของบรรพชตตงอยในฐานเปนเจดยของพวก คฤหสถ. อกอยางหนง ชอวาอนามฏฐบณฑบาตน พงใหแกโจรผลอชอ บาง ทงแกอสรชนบาง ผมาถงเขา. เพราะเหตไร ? เพราเหตวา ชนเหลานนแมเมอไมให กโกรธวา " ไมให " แมเมอจบตองให ก


โกรธวา " ใหของเปนเดน. " ชนเหลานน โกรธแลว ยอมปลงจากชวต เสยบาง ยอมทาอนตรายแกพระศาสนาบาง. กในขอน พงแสดงเรอง พระเจาโจรนาคผเทยวปรารถนาราชสมบต ( เปนอทาหรณ ). ภกษควร ปฏบตในบณฑบาต ดงพรรณนามาฉะน. [ วาดวยเรองปฏสนถาร ] สวนในปฏสนถาร มวนจฉยดงน :- ถามวา " ปฏสนถารควร ทาแกใคร ไมควรทาแกใคร. แกวา " ชอวาปฏสนถาร อนภกษควร ทาทงนน แกผใดผหนงทมาถงวหาร จะเปนคนจรมา คนเขญใจ เปนโจร หรอเปนอสรชนกตาม. " ถามวา " พงทาอยางไร. " แกวา " เหน อาคนตกะหมดเสบยงลง มาถงวหาร พงใหนาดมกอน ดวยกลาววา " เชญดมนาเถด. " พงใหนามนมาเทา. อาคนตกะมาในกาล พงใหขาว ยาคและภต. อาคนตกะมาในเวลาวกาล ถาขาวสารม พงใหขาวสาร. ไมควรพดวา ' ทานมาถงในคราวมใชเวลา, จงไปเสย. ' พงใหทนอน. ไมหวงความตอบแทนเลย ควรทากจทกอยาง. ไมควรใหความคดเกด ขนวา ' ธรรมดามนษยผใหปจจย ๔, เมอเราทาการสงเคราะหอยอยางน จกเลอมใสทาอปการะบอย ๆ. " ถงแมวตถของสงฆ กควรใหแกพวก โจรได. และเพอแสดงอานสงสปฏสนถาร พระอรรถกถาจารย จงกลาว เรองไวหลายเรอง ในมหาอรรถกถา โดยพสดาร มอาทอยางน คอ เรองพระเจาโจรนาค เรองพระเจามหานาคผเสดจไปชมพทวปพรอมกบ พระราชภาดา เรองอามาตย ๔ นาย ในรชสมยแหงพระเจาปตราช เรองอภยโจร.


[ เรองพระอภยเถระทาปฏสนถารกบอภยโจร ] บรรดาเรองเหลานน จะแสดงเรองหนงดงตอไปน :- ดงไดสดบมา ในเกาะสงหล โจรชออภย มบรวารประมาณ ๕๐๐ คน ตงคายอย ณ ทแหงหนง ทาประชาชนใหอพยพไปตลอด ( ทมประมาณ ) ๓ โยชน โดยรอบ. ชาวเมองอนราธบร ขามแมนากฬมพนทไมได. ในทางไป เจตยครวหาร ขาดการสญจรไปมาของประชาชน. ตอมาวนหนง โจร ไดไปดวยหมายใจวา " จกปลนเจตยครยวหาร. " พวกคนวดเหนจงบอกแก พระทฆภาณกอภยเถระ. พระเถระถามวา " เนยใสและนาออยเปนตน มไหม ! " พวกคนวด. ม ขอรบ ! พระเถระ. พวกทานจงใหแกพวกโจร. พระเถระ. ขาวสาร มไหม ? พวกคนวด. ม ขอรบ ! ขาวสาร ผกดอง และโครส ทเขานา มาเพอประโยชนแกสงฆ. พระเถระ. พวกทานจงจดภตใหแกพวกโจร พวกคนวด ทาตามพระเถระสงแลว. พวกโจรบรโภคภตแลว จงถามวา " ใครทาการตอนรบ ! " พวกคนวด. พระอภยเถระผเปนเจาของพวกเรา. พวกโจรไปยงสานกของพระเถระ ไหวแลว กราบเรยนวา " พวกกระผมมาดวยหมายใจวา ' จกปลนเอาของสงฆและของเจดย ' แต กลบเลอมใสดวยปฏสนถารนของพวกทาน, ตงแตวนนไป การรกษาท ชอบธรรมในพระวหาร จงเปนหนาทของพวกกระผม, พวกชาวเมองจง


มาถวายทาน จงไหวพระเจดยเถด. " และตงแตวนนนมา เมอชาวเมอง มาถวายทาน พวกโจรกไปตอนรบถงรมฝงแมนาทเดยว คอยรกษานาไป พระวหาร; เมอพวกชาวเมองกาลงถวายทานอยแมในพระวหาร กพากน ยนทาการรกษาอย. แมชาวเมองเหลานนกใหภตทเหลอจากภกษทงหลาย ฉนแลวแกพวกโจร. แมในเวลากลบไป พวกโจรเหลานน กชวยสง ชาวเมองถงรมฝงแมนาแลวจงกลบ. [ พระเถระถกพวกภกษโพนทะนา ] ตอมาวนหนง เกดคาคอนขอดขนในหมภกษวา " พระเถระไดให ของ ๆ สงฆแกพวกโจร เพราะถอวาตวเปนใหญ. " พระเถระสงให ทาการประชม ( สงฆ ) แลว กลาววา " พวกโจรพากนมา ดวยหมาย ใจวา ' จกปลนเอาทรพยคาอาหารตามปกตของสงฆ และของเจดย; เมอเปนเชนนน เราจงไดทาปฏสนถารแกพวกโจรเหลานน ซงมประมาณ เทาน ดวยคดเหนวา ' พวกโจรจกไมปลนดวยอาการอยางน; พวกทาน จงประมวลสงของนนแมทงหมด รวมกนเขาแลวใหตราคา, จงประมวล สงของทพวกโจรไมปลนไป ดวยเหตนนรวมกนเขาแลวใหตราคา ( เทยบกนด ). " ทรพยทพระเถระใหไปแมทงหมดจากทรพยของสงฆนน มราคาไมเทาเครองลาดอนวจตรดวยรปภาพอนงามผนหนง ในเรอนพระ- เจดย. ลาดบนน ภกษทงหลายกลาววา " ปฏสนถารทพระเถระทาแลว เปนอนทาชอบแลว, ใคร ๆ ไมไดเพอจะโจทหรอเพอทาใหทานใหการ, ไมมสนใช หรออวหาร. " ปฏสนถารมอานสงสมากอยางน ภกษผ บณฑต กาหนดดงกลาวมานแลว ควรทาปฏสนถาร ฉะนแล.


[ เรองภกษฉพพคคยจภกษสตตรสวคคยเปนตน ] ในเรองจดวยนวมอ มวนจฉยดงน :- บทวา อตตสนโต ไดแก ผเหนดเหนอย. บทวา อนสสาสโก ไดแก ผหายใจออกไมทน. กแล อาบตทจะพงมในเรองน ทรงแสดงไวแลว ในพวกขททกสกขาบท; เพราะเหตนน จงไมตรสไวในสกขาบทน. ในเรองอนมในลาดบแหงเรองจดวยนวมอนน มวนจฉยดงน :- บทวา โอตถรตวา แปลวา เหยยบแลว. ไดสดบมาวา ภกษรปนน ลมลง ถกพวกภกษสตตรสวคคยเหลานนฉดลากไปอย. ภกษรปหนง ขนนงทบทองเธอ. ภกษ ๑๕ รปแมทเหลอ กชวยกนทบลงไปทแผนดน จนตาย เหมอนหนฟาถลมทบมฤคตายฉะนน. กเพราะภกษสตตรสวคคย เหลานน มความประสงฆจะลงโทษ หามความประสงคจะฆาใหตายไม; ฉะนน พระผมพระภาคเจา จงไมปรบเปนปาราชก. [ เรองภกษฆายกษตองถลลจจย ] ในเรองภกษหมอผ มวนจฉยดงน :- สองบทวา ยกข มาเรส ความวา พวกอาจารยผขบไลภตผ ตองการจะปลดเปลองบคคลผถก ยกษเขาสง จงเรยกยกษใหออกมา แลวพดวา " จงปลอย, " ถายกษ ไมปลอย, อาจารยหมอผ กเอาแปงหรอดนเหนยว ทาเปนรปหนแลว ตดอวยวะมมอและเทาเปนตนเสย. อวยวะใด ๆ ของรปหนนนขาดไป, อวยวะนน ๆ ของยกษ ยอมชอวาเปนอนหมอผตดแลวเชนกน. เมอ ศรษะ ( ของรปหนนน ) ถกตด แมยกษกตาย. ภกษหมอผแมนน ไดฆายกษตาย ดวยวธดงกลาวมาน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา


จงปรบเปนถลลจจย. เปนถลลจจยแกภกษผฆายกษอยางเดยวเทานน กหาไม. จรงอย แมภกษใด พงฆาทาวสกกเทวราชตาย, ภกษแมนน กตองถลลจจยเหมอนกน. [ เรองสงภกษไปสทมสตวรายและยกษด ] ในเรองยกษดราย มวนจฉยดงน :- บทวา วาฬยกขวหาร ความวา ( สงไป ) สวหารทมยกษดรายอย, จรงอย ภกษใด เมอ ไมทราบวหารเหนปานนน จงไดสง ( ภกษบางรป ) ไป เพอตอง การใหพกอยอยางเดยว, ไมเปนอาบตแกภกษนน. ภกษใด มความ ประสงคจะใหตาย จงสงไป, ภกษนนตองปาราชก ในเพราะภกษนอก นตาย ตองถลลจจย เพราะไมตาย. บณฑตพงทราบความตางกนแหง อาบตและอนาบต แมของภกษผสง ( ภกษอกรปหนง ) ไปสวหาร ทดราย ซงมพวกมฤคมราชสหและเสอโครงทดรายเปนตน หรอมทฆชาต ทงหลายมงเหลอมและงเหาเปนตนอยอาศย เหมอนอยางภกษสงภกษอกรป หนงไปสวหารทยกษดรายฉะนน. นยทพนจากบาล มดงตอไปน :- บณฑตพงทราบความตางแหง อาบตและอนาบตของภกษผสงแมยกษทดรายไปสสานกของภกษ เหมอน อยางภกษสงภกษไปสวหารทมยกษดรายฉะนน. ในเรองทงหลายมทาง กนดารดวยสตวรายเปนตน กนยนเหมอนกน. จรงอย ในเรองทาง กนดารทสตวรายเปนตนน มเพยงใจความเฉพาะบทอยางเดยวเทานนเปน ชอ ( ทตางกน ) อยางนคอ ทางกนดารทมพวกมฤคทดราย หรอม ทฆชาตอย ชอวาฬกนดาร; ทางกนดาร ทมพวกโจรอย ชอโจร-


กนดาร. อนธรรมดาวา มนสสวคคหปาราชกนละเอยด ยอมไมพนดวย ปรยายกถา ( กถาโดยทางออม ). เพราะฉะนน ภกษใด พงกลาววา " ผใดตดศรษะของโจร ผนงอยในโอกาสชอโนนแลวนามา, ผนนยอม ไดสกการะวเศษจากพระราชา " ดงน. ถามใคร ๆ ไดฟงคาของภกษนน แลวไปฆาโจรนนเสย, ภกษนยอมเปนปาราชกแล. [ เรองสาคญวาเปนภกษคเวรแนจงฆาเสย ] ในคามอาทวา " ต ม มาโน " มวนจฉยดงน :- ไดยนวา ภกษนน ใครจะฆาภกษผมเวรของตน จงคดวา " การทเราจะฆาภกษผ คเวรนในกลางวน หนไปโดยความปลอดภย ไมพงเปนสงททาไดงาย เราจกฆาภกษนนในกลางคน, " ครงกาหนดไวแลว มาในกลางคน สาคญวาภกษผคเวรนนแน ในสถานทภกษมากรปจาวด จงปลงภกษ รปนนนนเองจากชวต, อกรปหนง สาคญวาภกษผคเวรนนแน แตปลง ภกษรปอนจากชวต, อกรปหนง สาคญวาภกษอนแน ซงเปนสหาย ของภกษผคเวรนนนนเอง แตกปลงภกษผคเวรนนจากชวต, อกรปหนง สาคญวาภกษอนแน ซงเปนสหายของภกษผคเวรนนนนเอง แตกปลง ภกษอน ซงเปนสหายของภกษผคเวรนนนนแลจากชวต; เปนปาราชก แกเธอทงหมดเหมอนกน. [ เรองผเขาสงภกษ ] ในเรองของภกษผถกผเขาสง มวนจฉยดงน :- ภกษอกรปหนง ไดใหการประหาร ( แกภกษผถกผเขาสงนน ) ดวยคดวา " จกขบไล


ยกษใหหนไป. " ภกษนอกน คดวา " คราวน ยกษน ไมสามารถ จะทาพรธได, เราจกฆามนเสย " ไดใหการประหาร. และในเรอง ของภกษผถกผเขาสงเรองแรกน พระผมพระภาคเจาตรสวา ไมเปน อาบตแกภกษ ผไมมความประสงคจะใหตาย เพราะเหตนน ดวยพระ- พทธดารสเพยงเทานนนแล ภกษจงไมควรใหการประหารแกภกษผถก ผสง, แตพงเอาใบตาลหรอเสนดวยพระปรตรผกไวทมอหรอเทา, พงสวด พระปรตรทงหลาย มรตนสตรเปนตน พงทาธรรมกถาวา " ทานอยา เบยดเบยนภกษผมศล " ดงน. เรองพรรณนาสวรรคเปนตน มเนอความชดเจนแลว. กคาทจะ พงกลาวในเรองพรรณนาสวรรคเปนตนน ขาพเจาไดกลาวไวแลวแล. [ เรองภกษตดตนไม ] เรองตดตนไม กเชนเดยวกบเรองผกรางราน. แตมความแปลกกน ดงตอไปน :- ภกษใด แมถกตนไมลมทบแลว ยงไมมรณภาพ และ เธอสามารถจะตดตนไม หรอขดแผนดนแลวออกไปโดยขาง ๆ หนงได, และในมอของเธอกมมดและจอบ๑อย, ภกษแมนนควรสละชวตเสย, และ ไมควรตดตนไม หรอไมควรขดดน. เพราะเหตไร ? เพราะเหตวา ภกษเมอทาอยางนน ยอมตองปาจตตย ยอมหกรานเสยซงพทธอาณา ยอมไมทาศลใหมชวตเปนทสด; เพราะเหตนน ถงแมชวตกควรสละเสย แตไมควรสละศล; ครนภกษคานวณไดรอบคอบดงกลาวมาแลวน ไม พงทา ( การตดตนไมและขดดน ) ดวยอาการอยางน. การตดตนไม ๑. กธาร ผงถากไม, ขวานโยน, จอบ.


หรอขดดน แลวนาภกษนนออก ยอมควรแกภกษรปอน. ถาเธอจะ พงถกเขากลงตนไมไปดวยครกยนตนาออก, ควรตดเอาตนไมนนนนเอง ใชเปนครกแล. พระมหาสมตเถระกลาววา " จะตดเอาตนไมแมอนกควร. " พระมหาปทมเถระกลาววา " ในการผกพะอง ( บนได ) ชวยคนแมผ ตกลงไปในบอเปนตนใหขนไดกนยนเหมอนกน, ภกษไมควรตดภตคาม ทาพะองดวยตนเอง. การทา ( พะอง ) แลวยกขน ยอมสมควรแกภกษ เหลาอน. [ เรองภกษฉพพคคยเผาปา ] ในเรองเผาปา มวนจฉยดงน :- สองบทวา ทาย ลมเปส๑

ความวา พวกภกษฉพพคคย ไดจดไฟในปา. กในเรองเผาปาน บณฑต พงทราบวาเปนปาราชกเปนตน โดยสมควรแกวตถแหงปาราชก อนน- ตรยกรรม ถลลจจย และปาจตตย ดวยอานาจประโยคทเจาะจงและ ไมเจาะจง และความเปนกองกศล โดยนยดงกลาวแลวในกอนนนแล. พระอรรถกถาจารยกลาวไวในสงเขปอรรถกถาวา " กเมอภกษเผาดวย คดวา ' หญาสดและไมเจาปาทงหลาย จงถกไฟไหม ' เปนปาจตตย, เมอเผาดวยคดวา ' เครองอปกรณไมทงหลาย จงพนาศไป ' เปนทกกฏ, เมอเผาแมดวยความประสงคจะเลน กเปนทกกฏ. " เมอเผาดวยคดวา " ไมสดและไมแหงชนดใดชนดหนง ซงมอนทรยและไมมอนทรยกตาม จงถกไฟไหม " พงทราบวาเปนปาราชก ถลลจจย ปาจตตย และทกกฏ ดวยอานาจแหงวตถ. กการจดไฟรบและทาการปองกน พระผม- พระภาคเจาทรงอนญาตไวแลว. เพราะฉะนน การทภกษเหนไปทพวก ๑. บาล เปน อาลมเปส.


วนกรรมกชนจด หรอเกดขนเองในปากาลงลกลามมา แลวจดไฟรบ ไฟซงจะเปนเหตใหไฟลกลามมาบรรจบกนเขาไหมเชอหมดแลวดบไป ดวยตงใจวา " กระทอมหญาทงหลาย จงอยาพนาศ " ดงน ยอมควร. การทภกษจะทาแมเครองปองกน คอการถากพนดน หรอขดคไวโดย รอบกระทอมมงหญา โดยประการทไฟซงลกลามมา ไมไดเชอแลว จะดบไปเอง กควร. และเมอไฟลกลามขนแลวเทานน จงควรทากจ มจดไฟรบเปนตนทงหมดนน. เมอไฟยงไมลกลามขน พงใชอนปสมบน ใหทาดวยกปปยโวหาร. และเมอจะใหดบดวยนา ควรใชนาทไมมตว สตวเทานนรด. [ เรองภกษสงนายเพชฌฆาตใหประหารหนเดยว ] ในเรองตะแลงแกง มวนจฉยดงน :- เปนปาราชก เพราะวา สงประหารครงเดยว ฉนใด, แมในคาสงเปนตนวา " ทวห " ปหา- เรห " กพงทราบวา เปนปาราชก ฉะนน. กเมอภกษสงวา " ทวห " ดงน แมเมอนกโทษถกนายเพชฌฆาตฆาตาย ดวยการประหารครงเดยว ชอวาเปนปาราชก เพราะหยงลงสเขตแลวนนเอง. แตเมอนกโทษถก นายเพชฌฆาตฆาตาย ดวยการประหาร ๓ ครง เปนผดทหมาย. เมอ ถกฆาตาย ในเขตตามทกาหนดไว หรอในรวมในทกาหนดไว ยอมไม ผดทหมาย ดวยประการฉะน. แต ( เมอถกฆาตาย ) ในเมอลวงเลยท กาหนดไว ยอมลกลน ในททกแหง, ภกษผสงยอมพน, เพชฌฆาตผ ฆาเทานน มโทษ. เหมอนอยางวานยทกลาวไวแลวในการประหารหลาย ครง เปนฉนใด ขอนกฉนนน บณฑตพงทราบวา " เมอภกษสงวา


' แมบรรดาบรษทงหลาย บรษนายหนง จงฆาบคคลคนหนงใหตาย ' ดงน. เมอบคคลนน ถกบรษนายหนงนนเอง ฆาตาย ภกษตองปาราชก, เมอบคคลนน ถกบรษสองนายฆาตาย เปนผดสงเกต, เมอภกษสงวา ' บรษสองคน จงพากนฆาบรษคนหนงใหตาย ' ดงน เมอบคคลนนถก บรษนายหนง หรอสองนายฆาตาย ภกษตองปาราชก, เมอถกบรษสาม นายฆาตาย เปนผดสงเกต. " เมอมผถาม กลาววา " ภกษรปหนง เอาดาบตดศรษะของบรษผวงไปโดยเรวในสนามรบขาด, ตวกพนธไมม ศรษะ ยอมวงพลานไป, ภกษรปอนจงประหารตวกพนธไมมศรษะนน ใหตกไป, ภกษรปไหนเลา เปนปาราชก ดงน, พระเถระจานวนครง กลาวแกวา " เปนปาราชกแกภกษผตดการไป. " พระโคทตตเถระ ผ ชานาญพระอภธรรม กลาวแกวา " เปนปาราชกแกภกษผตดศรษะ. " ในการแสดงเนอความแหงเรองน บณฑตควรกลาวเรองทงหลาย แม เหนปานฉะนแล. [ เรองภกษสงใหบรษดวนดมเปรยงตาย ] ในเรองเปรยง มวนจฉยดงน :- เมอภกษสงไมกาหนดวา " พวกทานจงใหบรษผมมอและเทาดวนนนดมเปรยง " ดงน, เมอบรษ นน ถกพวกญาตใหดมเปรยงชนดใดชนดหนงตายไป, ภกษตองปาราชก, แตเมอภกษสงกาหนดไววา " จงใหดมเปรยงโค เปรยงกระบอ เปรยง- แพะ " หรอสงไววา " จงใหดมเปรยงทเยน เปรยงทรอน เปรยงท รมควน ทไมไดรมควน " เมอบรษนนถกพวกญาตใหดมเปรยงชนดอน จากเปรยงทภกษสงไวนนตายไป เปนผดสงเกต.


[ เรองยาดองพเศษชอโลณโสจรกะ ] ในเรองยาดองโลณโสจรกะ มวนจฉยดงน :- เภสชขนานหนง ซงปรงดวยขาวทกชนด ชอวา โลณโสจรกะ. เมอเขาจะทาเภสช ขนานนน เอานาฝาดแหงผลสมอ มะขามปอม และสมอพเภก ธญชาต ทกชนด อปรณชาตทกชนด ขาวสกแหงธญชาตทง ๗ ชนด ผล ทกชนดมผลกลวยเปนตน ผลไมซงงอกในหวทกชนด มผลแหงหวาย การะเกด และเปงเปนตน ชนปลาและเนอ แลเภสชหลายอยางมนาผง นาออย เกลอสนเธาว เกลอธรรมดา และเครองเผดรอน ๓ ชนด เปนตน แลวใสรวมกนลง ( ในหมอ ) ปดฉาบไลปากหมอไวอยางด แลวเกบไว ๑ ป ๒ ป หรอ ๓ ป ยาโลณโสจรกะนน กลนใหมส เหมอนรสนาชมพ เปนเครองบรโภคอยางสนท ( เปนยาแกโรคอยาง สงด ) แหงบคคลผเปนโรคลม โรคไอ โรคเรอน โรคผอมเหลอง และบานทะโรคเปนตน และเปนเครองดมภายหลง แหงบคคลผรบ- ประทานอาหารแลว. เภสชเปนเครองยอยอาหารทบรโภคแลว เชน ยาขนานนนยอมไมม. กยาโลณโสจรกะนนน ยอมควรแกภกษทงหลาย แมในปจฉาภต. สาหรบภกษผอาพาธ จดเปนยาตามปกตทเดยว แตผ ไมอาพาธตองผสมกบนา จงควร โดยความเปนเครองดมและเครอง บรโภคแล. ตตยปาราชกวรรณนา ในอรรถกถาพระวนย ชอสมนตปาสาทกา จบ.


จตตถปาราชก วรรณนา พระศาสดา ผทรงรแจงสจจะทง ๔ ทรงประกาศ จตตถปาราชกใดไวแลว, บดน มาถงลาดบ สงวรรณนาแหงจตตถปาราชกนนแลว; เพราะเหต- นน คาใดทจะพงรไดงาย และคาทขาพเจาได ประกาศแลวในเบองตน, สงวรรณนาน แหง จตตถปาราชกแมนน จะเวนคานน ๆ เสย. [ เรองภกษพวกจาพรรษารมฝงแมนาวคคมทา ] คาวา " เตน สมเยน พทโธ ภควา เวสาลย วหรต ฯ เป ฯ คหน กมมนต อธฏเม " ความวา พวกเราจงชวยกนอานวยกจการ ทควรทา ในนาและในสวนเปนตน ของพวกคฤหสถเถด. มคาอธบายวา " พวกเราจงบอก และจงพราสอนวา ' พวกทานควรทาอยางน ไมควร ทาอยางน. " บทวา ทเตยย ไดแก การงานของทต. บทวา อตตรมนสสธมมสส ไดแก ธรรมทลวงเลยพวก มนษยไป. อธบายวา " ธรรมทลวงเลยพวกมนษยไป ใหลถงความ เปนพรหม หรอพระนพพาน. " อกอยางหนง ไดแกธรรมของมนษย ผยวดยง คอบรษผประเสรฐสด ซงเปนผไดฌาน และเปนพระ อรยเจา.


ในคาวา " อสโก ภกข " เปนตน มวนจฉยดงน :- ภกษ ทงหลาย ปรกษากบตนอยางนนแลว ภายหลง เมอกลาวแกพวกคฤหสถ พงทราบวา " ไดกลาวสรรเสรญดวยอานาจแหงชอทเดยว อยางนวา ' ภกษชอพทธรกขต ไดปฐมฌาน ชอวาธรรมรกขต ไดทตยฌาน ' ดงน เปนตน. บรรดาบทเหลานน ขอวา เอโสเยว โข อาวโส เสยโย มความวา การชวยอานวยกจการ และการนาขาวสาสนไปดวยความเปนทต มขาศกมาก มการแขงดกนมาก ทงเปนของไมสมควรแกสมณะ, สวน ขอทพวกเราพากนกลาวชมอตรมนสธรรมของกนและกนแกพวกคฤหสถ นแล เปนสงทนาสรรเสรญกวา คอยอดเยยมกวา ไดแกดกวากจ ทงสองนเปนไหน ๆ. ทานกลาวอธบายไวอยางไร ? กลาวไววา " ขอ ทพวกเราจกพากนกลาวชมอตรมนสธรรมของกนและกนแกพวกคฤหสถ ผถามถง หรอผมไดถามถงภกษผนงพกอรยาบถอย หรอโดยนยมอาท อยางนวา ' ภกษชอโนนน ไดปฐมฌาน ' นแลประเสรฐทสด. " [ อธบายศพทกรยาอนาคต ] กเมอความสมพนธดวยกรยาอนาคต ไมม ภกษเหลานนจกกลาว ชมคณนน ในขณะนนไมไดเลย, เพราะเหตนน เนอความททานมได แตงปาฐะทเหลอ กลาวไววา " ภาสโต ภวสสต " จงไมถก; เพราะ- ฉะนน ในบทวา " ภาสโต " น บณฑตควรทาใหมความสมพนธ ดวยกรยาอนาคต แลวพงทราบอรรถอยางนวา " คณอยางใด จกเปน สงทพวกเรากลาวชมเชยอยางนน คณอยางนนตองประเสรฐทสด. " แต นกศกษา ควรแสวงหาลกษณะจากคมภรศพทศาสตร.


สองบทวา วณณวา๑ อเหส ความวา วรรณะแหงสรระทใหม เอยมอยางอนแล เกดขนแกภกษเหลานน, ภกษเหลานน ไดเปนผม นานวล ดวยวรรณะนน. บทวา ปนนทรยา ความวา ชอวาเปนผมอนทรยอม โดยความท อนทรยทงหลายมใจเปนท ๖ ไมเหยวแหง เพราะโอกาสทประสาททง ๕ ตงมน เปนของบรบรณ. บทวา ปสนนมขวณณา มความวา เปนผมนานวลโดยไม แปลกกน แมกจรง, ถงกระนน สหนาของภกษเหลานน กผองในเกด ไป กวาวรรณะแหงสรระ. อธบายวา " ผองใสไมหมนหมอง คอ บรสทธ. " บทวา วปปสนนจฉววณณา มความวา กภกษเหลานนเปนผม นานวลดวยวรรณะใด ซงเปนเชนกบดอกกรรณการ, วรรณะเชนนน ของมนษยทงหลายแมเหลาอน กมอย.๒ เหมอนอยางวา ( วรรณะ เชนนน ) ของมนษยเหลาน เปนฉนใด, ของภกษเหลานน ไมเปนฉนนน คอ ผวพรรณของภกษเหลานน ผดผอง. เพราะเหตนน พระธรรม- สงคาหกาจารยทงหลาย จงกลาวไววา " มผวพรรณผดผอง. " ดวย ประการอยางนแล ภกษเหลานน ไมหมนประกอบอเทศและปรปจฉาเลย ทงไมหมนประกอบพระกรรมฐานดวย, โดยทแท ครนฉนโภชนะท ประณต ซงไดมาดวยการพรรณนาคณทไมเปนจรง เปนการหลอกลวง แลวตามประกอบอยซงความเปนผยนดในความหลบตามสบาย และความ ๑. บาลเปน วณณวนโต. ๒. นาจะเปน นตถ ตามในอตถโยชนา ๒/๔๑๔. เพราะรปเรอง กเปนเชนนน คอพวกภกษมสหนาผองใส แตพวกมนษยไมผองใสเหมอนพวกภกษ.


เปนผยนดในการคลกคลดวยหม จงถงความโสภาทางสรระน มสวน เปรยบเหมอนพวกพาลมฤคคกคะนอง ฉะนแล. [ พระผมพระภาคเจาตรสถามภกษทอยฝงแมนาวคคมทา ] บทวา วคคมทาตรยา ไดแก พวกภกษผอยทฝงแมนาวคคมทา. ขอวา กจจ ภกขเว ขมนย ความวา พระผมพระภาคเจา ตรสถามวา " ดกอนภกษทงหลาย ! สรรยนตนของพวกเธอ ซงม จกร ๔ มทวาร ๙ ยงพอทนไดแลหรอ ? คอพวกเธอยงอาจเพออดทน อดกลน เพอบรหารไดละหรอ ? สรรยนตของพวกเธอ ไมใหทกข อะไร ๆ เกดขนบางหรอ ? " ขอวา กจจ ยาปนย ความวา พระผมพระภาคเจาตรสถามวา " พวกเธอยงอาจเพอใหสรรยนตเปนไป คอใหดาเนนไปในกจทงปวง บางหรอ ? สรรยนตของพวกเธอไมแสดงอนตรายอะไร ๆ บางหรอ ? " สองบทวา กจฉ ปรกนโต ความวา ทองอนพวกเธอควานแลว พงเปนของดกวา. ปาฐะวา " กจฉ ปรกตโถ " บาง กใชได. [ โจรภายนอกศาสนาเทยวปลนบานชายแดนเปนตน ] ครงนนแล พระผมพระภาคเจา ครนทรงตเตยนพวกภกษผอย รมฝงแมนาวคคมทา โดยอเนกปรยายอยางนแลว บดน จงตรสเรยก ภกษทงหลายมา, กแล ครนตรสเรยกมาแลว จงตรสวา " ดกอน ภกษทงหลาย ! มหาโจร ๕ จาพวกเหลาน " เปนตน เพอมใหภกษ แมเหลาอนกระทากรรมเหนปานนนตอไป เพราะกรรมทภกษผอยรมฝง แมนาวคคมทาเหลานนกระทา จดเปนโจรกรรม.


บรรดาบทเหลานน สองบทวา สนโต สวชชมานา มคาอธบายวา " มอย และหาไดอย. " บทวา อธ คอ ในสตวโลกน. สองบทวา เอว โหห ความวา ความปรารถนาในสวนเบองตน ยอมเกดขนอยางน. ศพทวา " ส " ในคาวา " กทาส นามาห " น เปนนบาต. ความวา " ชอ เมอไรหนอ ? " ขอวา โส อปเรน สมเยน ความวา มหาโจรนน ครนคดใน สวนเบองตนอยางนนแลว. กเพมพนบรษทขนโดยลาดบ กระทากรรมม อาทอยางนคอ กรรมเปนเหตประทษรายคนเดนทาง ปลนสะดมชาวบาน ทอยชายแดน เปนบรษผถงความเจรญไพบลยขนแลว ทาบานมใหเปน บานบาง ทาชนบทมใหเปนชนบทบาง ฆาเอง ใหผอนฆา ตดเอง ให ผอนตด เผาผลาญเอง ใหผอนเผาผลาญ. [ มหาโจรในพระศาสนาเทยวยายสกขาบทนอยใหญ ] พระผมพระภาคเจา ครนทรงแสดงโจรภายนอกอยางนแลว จง ตรสพระดารสวา " เอวเมว โข " เปนตน เพอทรงแสดงมหาโจร ๕ จาพวกในพระศาสนา ผเชนกบโจรภายนอกนน. บรรดาบทเหลานน บทวา ปาปภกขโน ความวา ในทอน ๆ ภกษตองปาราชก มมลขาดแลว ทานเรยกวา " ภกษผเลวทราม. " สวนในสกขาบทน ภกษผมไดตองปาราชก แตตงอยในอจฉาจาร เทยว ยายสกขาบทนอยใหญ ทานประสงคเอาวา " ภกษผเลวทราม. " ความ ปรารถนาในสวนเบองตน ยอมเกดขนแมแกภกษผเลวทรามนน เหมอน


เกดขนแกมหาโจรภายนอก อยางนวา " เมอไรหนอ ? เราจงจกเปน ผอนภกษรอยหนงหรอพนหนงแวดลอมแลว เทยวจารกไปในคามนคม และราชธาน อนคฤหสถและบรรพชตสกการะ เคารพ นบถอ บชา ยาเกรง ไดจวร บณฑบาต เสนาสนะ และคลานปจจยเภสชบรขาร๑. " บรรดาบทเหลานน บทวา สกกโต ไดแก ผประสบสกการะ. บทวา ครกโต ไดแก ผไดรบความเคารพ. บทวา มานโต ไดแก ผอนเขารกดวยนาใจ. บทวา ปชโต ไดแก ผอนเขาบชาแลว ดวยการบชา คอนามา เฉพาะซงปจจยทง ๔. บทวา อปจโต ไดแก ผลถงความยาเกรง. บรรดาบคคล เหลานน ชนทงหลายสกการะปจจย ๔ คอ ทาปจจย ๔ ทตกแตง ไวอยางดใหประณต ๆ แลวจงถวายแกทานผใด, ทานผนน ชอวา อนเขาสกการะแลว. ชนทงหลายใหความเคารพเขาไปตงอยเฉพาะใน ทานผใด แลวจงถวาย, ทานผนน ชอวาอนเขาเคารพแลว. ชน ทงหลาย ยอมรกใครทานผใด ดวยนาใจ, ทานผนน ชอวาอนเขา นบถอแลว. ชนทงหลาย ยอมทากจ มการสกการะเปนตนนน แม ทงหมด แกทานผใด, ทานผนน ชอวา อนเขาบชาแลว. ชนทงหลาย ยอมทาความนบนอบอยางยง ดวยอานาจแหงจต มการกราบไหว ลกรบ และประณมมอไหวเปนตน แกทานผใด, ทานผนน ชอวา อนเขา ยาเกรงแลว. กความปรารถนาอยางน ยอมมแกภกษผเลวทรามน ผ ปรารถนาอยซงโลกามส แมทงหมดน. ๑. ว. มหา. ๑/๑๔.๑๖๙-๑๗๐.


ขอวา โส อปเรน สมเยน มความวา ภกษผเลวทรามนน ครงคดในสวนเบองตน อยางนนแลว สงเคราะหพวกภกษเลวทราม ผไมมความเคารพกลาในสกขา ฟงซาน จองหอง หลกหลก ปากจด พดพราเพอ หลงลมสต ไมมสมปชญญะ มอนทรยเปด ( ผไม สารวมอนทรย ) ทพระอาจารยและอปชฌายละทงแลว ผหนกในลาภ โดยลาดบ แลวใหสาเหนยก ธรรมเนยมของคนหลอกลวงทงหลาย มการวางกรยาทาทางเปนตน เปนผมคณอนพวกภกษเลวทราม ผทา ความสงสม ในนทานชาดกเปนตน สมบรณดวยกระแสเสยง สามารถ เพอลวงตมชาวโลก สรรเสรญอย ดวยอบายทงหลาย มการพรรณนาถง เสนาสนะทชาวโลกสมมตเปนตน อยางนวา " พระเถระรปน เขาจา พรรษาอยในเสนาสนะชอโนน บาเพญวตรปฏบตอย ออกพรรษาแลว กจะออกไป " เปนผอนภกษรอยหนง หรอพนหนง แวดลอม เทยว จารกไปในคามนคม และราชธาน อนคฤหสถและพรรพชต สกการะ เคารพ นบถอ บชา ยาเกรง ไดจวร บณฑบาต เสนาสนะ และ คลานปจจยเภสชบรขาร. [ มหาโจรในพระศาสนาม ๕ จาพวก ] ขอวา อย ภกขเว ปโม มหาโจโร มความวา ภกษผ เลวทราม เปนเหมอนโจรผตดทตอเปนตน น พงทราบวา " เปน มหาโจรจาพวกท ๑ " เพราะมใชจะหลอกลวงตระกลหนง หรอสอง ตระกลเทานนกหาไม, โดยทแท ยงหลอกลวงมหาชน ถอเอาปจจย ๔ ดวย. สวนภกษเหลาใด ผเชยวชาญในพระสตร เชยวชาญในพระอภธรรม


หรอทรงพระวนย เมอภกษาจารไมสมบรณ เทยวจารกไปตามชนบท บอกบาล กลาวอรรถกถา ยงชาวโลกใหเลอมใสดวยอนโมทนา ดวย ธรรมกถา และดวยความเรยบรอยแหงกรยาทาทาง, ภกษเหลานน เขาสกการะ เคารพ นบถอ บชา ยาเกรงแลว พงทราบวา " เปน ผยงพระศาสนาใหรงเรอง สบตอแบบแผนและประเพณไว. " บทวา ตถาคตปปเวทต ความวา อนพระตถาคตแทงตลอดแลว คอ กระทาใหประจกษแลว หรอยงผอนใหรแลว. สองบทวา อตตโน ทหต มความวา ภกษผเลวทราม เทยบ เคยงบาลและอรรถกถา อยในทามกลางบรษท กลาวพระสตรอนเปน ทตงแหงความเลอมใส ดวยเสยงอนไพเราะ ถกวญ ชนผเกดมความ อศจรรยใจไตถามในทสดแหงธรรมกถาวา " โอ ! ทานผเจรญ บาล และอรรถกถา บรสทธ, พระคณเจาเรยนเอาในสานกของใคร ? " ดงน กลาววา " ใครจะสามารถใหคนเชนเราเรยน " แลวไมแสดง อาจารย ประกาศธรรมวนยทตนแทงตลอดเอง คอ ทตนไดบรรลดวยสยมภญาณ. ภกษผขโมยธรรมทพระตถาคตทรงบาเพญบารมสน ๔ อสงไขยยงดวยแสน กป ไดตรสรโดยแสนยากลาบาก น จดเปนมหาโจรจาพวกท ๒. ขอวา สทธ พรหมจาร ไดแก ภกษผสนอาสวะแลว. ขอวา ปรสสทธ พรหมจรย จรนต ไดแก เพอนพรหมจาร ผประพฤตจรยาทประเสรฐ อนหาอปกเลสมได. อกอยางหนง ไดแก ผประพฤตพรหมจรรยทบรสทธ อนเปนทตงแหงความไมเดอดรอน เปนตนแมอน ตงตนแตพระอนาคามตราบเทาถงปถชนผมศล.


ขอวา อมลเกน อพรหมจรเยน อนทธเสต มความวา ภกษผเลวทราม ยอมกลาวหา คอโจท ดวยอนตมวตถ ซงไมมอย ในบคคลนน. ภกษผลบหลคณทมอย ขโมยอรยคณ น จดเปนมหาโจร จาพวกท ๓. ในสองบทวา " ครภณฑาน ครปรกขาราน " น พงทราบ วนจฉยดงน :- ในอทนนาทานสกขาบท ภณฑะมราคา ๕ มาสก ทานจดวา " ครภณฑ " ในคาวา " ชน ๔ คน ชวนกนลกครภณฑ๑ " นฉนใด, ในสกขาบทน จะไดจดฉนนน หามได, โดยทแท ภณฑะ ทจดเปนครภณฑ กเพราะเปนของทไมควรจาหนาย โดยพระบาลวา " ดกอนภกษทงหลาย ! ภณฑะ ๕ หมวดน ไมควรจาหนาย อยา จาหนาย. สงฆ หรอคณะ หรอบคคล แมจาหนายไป กไมเปนอน จาหนาย; ภกษใดพงจาหนาย ปรบอาบตถลลจจยแกภกษนน; ภณฑะ ๕ หมวด คออะไรบาง ? คอ อาราม อารามวตถ ฯ ล ฯ ภณฑะ ไม ภณฑะดน๒ " บรขารทจดเปนครบรขาร โดยความเปนบรขาร สาธารณะ เพราะเปนของไมควรแจก โดยพระบาลวา " ดกอนภกษ ทงหลาย ! บรขาร ๕ หมวดน กไมควรแจก อยาแจก, สงฆ หรอ คณะ หรอบคคล แมแจกไปแลว ไมเปนอนแจก, ภกษใดพงแจก ปรบอาบตถลลจจยแกภกษนน; บรขาร ๕ หมวด คออะไรบาง ? คอ อาราม อารามวตถ ฯ ล ฯ ภณฑะไม ภณฑะดน๓. " คาใดทควรกลาว ในบทวา อาราโม อารามวตถ เปนตน ขาพเจาจกกลาวคานนทงหมด ในวรรณนาแหงสตร ซงมาในขนธกะวา ป จมาน ภกขเว อวสชชยาน ๑. ว. ปรวาร. ๘/๕๓๐. ๒-๓. ว. จล. ๗/๑๓๓-๔.


นนเทยว. ขอวา เตห คห สงคณหาต มความวา ใหครภณฑ ครบรขาร มอารามเปนตนเหลานน สงเคราะห คออนเคราะหพวกคฤหสถ. บทวา อปลาเปต มความวา ทาใหพวกคฤหสถบนถง คอ ใหเปนผตดใจ ไดแกใหมความรกใคร อยางนวา " ดจรง ! พระ ผเปนเจาของพวกเรา. " ภกษผลกครบรขาร ทไมควรจาหนาย และ ไมควรแจกโดยความเปนอยางนน สงเคราะหคฤหสถ น จดเปนมหาโจร พวกท ๔. กแล ภกษนนน เมอจาหนายครภณฑน เพอสงเคราะห สกล ยอมตองกลทสกทกกฏดวย ยอมเปนผควรแกปพพาชนยกรรม ดวย, เมอจาหนายดวยความเปนผมความเปนใหญเหนอภกษสงฆ ยอม ตองถลลจจย, เมอจาหนายดวยไถยจต พงใหตราคาสงของ ปรบอาบต แล. ขอวา อย อคโค มหาโจโร มความวา ภกษทลกฉอโลกตรธรรม ซงสขมละเอยดนก เปนไปลวงการถอเอาดวยอนทรย ๕ น จดเปน โจรใหญทสดของมหาโจรเหลาน, ขนชอวาโจรผเชนกบภกษน ยอมไมม. ถามวา " กโลกตรธรรม บคคลอาจลวง คอลกฉอเอา เหมอน ทรพยมเงนและทองเปนตนหรอ ? " แกวา " ไมอาจ. " ดวยเหตนนนนแล พระผมพระภาคเจา จงตรสวา " ภกษใด กลาวอวดอตรมนสธรรม ทไมมอย ไมเปน จรง. " แทจรง ภกษน ยอมกลาวอวดธรรมทไมมอยในตนอยางเดยววา " ธรรมนของเรา มอย. " แตไมอาจใหอตรมนสธรรมนน เคลอนไป จากทได หรอไมอาจทาใหมอยในตนได.


ถามวา " เมอเปนเชนนน เพราะเหตไร จงกลาววา เปน โจรเลา ? " แกวา " เพราะวาภกษน กลาวอวดอตรมนสธรรมนนแลว ถอเอาปจจยทเกดขน เพราะการอวดคณทไมมอย; เพราะเหตนน ปจจย เหลานน ยอมเปนอนเธอผถอเอา ( ดวยการอวดธรรมทไมมอย ) อยางนน ลอลวง คอลกฉอ เอาดวยอบายอนสขม. " ดวยเหตนนแล พระผม- พระภาคเจา จงตรสวา " ขอนนเพราะเหตไร ? ดกอนภกษทงหลาย ! เพราะเหตทกอนขาวของชาวแวนแควน อนภกษนนฉนแลว ดวยความ เปนขโมย. " อนเนอความในคาวา " ต กสส เหต " น พงทราบดงตอไป น :- เราไดกลาวคาใดวา ' ภกษใด กลาวอวดอตรมนสธรรมทไมม ไมจรง, ภกษน เปนยอดมหาโจร; ถาจะมผโจทกทวงวา ' ขอนน เพราะเหตไร ? คอ เราไดกลาวคานน ดวยเหตอะไร ?; เราพงเฉลย วา " เพราเหตทกอนขาวของชาวแวนแควน อนภกษนนฉนแลวดวย ความเปนขโมยแล ภกษทงหลาย ! อธบายวา ' ดกอนภกษทงหลาย เพราะกอนขาวของชาวแวนแควน เปนอนภกษนนฉนแลวดวยไถยจต; เพราะเหตนน เราจงไดกลาวคานน. " จรงอย โว ศพท ในคาวา " เถยยาย โว " น เปนนบาต ลงในอรรถสกวาเปนเครองทาบทใหเตม เหมอน โว ศพท ในคาวา เย ห โว อรยา อร วนปฏาน เปนอาท แปลวา " จรงอย พระอรยเจาทงหลายแล ยอมเสพราวไพรในปา. " เพราะเหตนน ผศกษา


ไมพงเหนเนอความแหง โว ศพทนน อยางนวา " ตมเหห ภตโต แปลวา อนทานทงหลายฉนแลว " ดงน. [ แกอรรถนคมคาถา ] บดน พระผพระภาคเจา เมอจะทรงทาเนอความนนนนแล ใหแจมแจงขนโดยคาถา จงตรสพระคาถาวา " อ ถา สนต " เปนตน. บรรดาเหลานน สองบทวา อ ถา สนต ความวา อน มอยโดยอาการอน ซงมกายสมาจารไมบรสทธเปนตน. บาทคาถาวา อ ถา โย ปเวทเย ความวา ภกษรปใด พง ประกาศดวยอาการอยางอน ซงมกายสมาจารบรสทธเปนตน คอให ชนอนเขาใจอยางนวา " เราเปนผบรสทธอยางยง โลกตรธรรมมอยใน ภายในของเรา. " กแล ครงประกาศแลว ( แสดงตน ) ดจพระอรหนต ฉนโภชนะทเกดขน เพราะการประกาศนน. บทวา " นกจจ " ในสองบาทคาถาวา " นกจจ กตวสเสว ภตต เถยเยน ตสส ต " น แปลวา ลอลวง คอแสดงตนอนมอย โดยอาการอน ดวยอาการอยางอน ไดแกแสดงตน ซงไมใชพมไม และไมใชกอไมเลย ใหเปนเหมอนพมไมและใหเหมอนกอไม เพราะ เอากงไม ใบไม และใบออนเปนตน ปดบงไว. บทวา กตวสเสว ความวา ดจพรานนกผลวง คอหลอกจบนก ตวทมาแลว ๆ ในปา ดวยมความสาคญวา เปนพมไมและกอไม แลว เลยงชวตฉะนน.


บาทคาถาวา ภตต เถยเยน ตสส ต ความวา เมอภกษ แมนน ผไมใชพระอรหนตเลย แสดงวาเปนพระอรหนต ฉนโภชนะ ทตนไดมา, โภชนะทเธอฉน ชอวาเปนอนเธอฉนแลว ดวยความ เปนขโมย เพราะเธอฉนโภชนะทตนลอลวงมนษยทงหลายแลวไดมา เปรยบเหมอนนายพรานนกผมเครองปกปด ลอ คอ ลวงจบนกฉะนน. กภกษเหลาใด เมอไมรอานาจแหงประโยชนน ยอมฉนดวยอาการ อยางนน, ภกษเปนอนมาก มผากาสาวะพนคอ มกรรมเลวทราม ไมสารวมแลว, ภกษผเลวทรามเหลานน ยอมเขาถงซงนรกเพราะกรรม ทงหลายทเลวทราม. บทวา กาสาวกณา ไดแก ผมคอทพนดวยผากาสาวะ. มคา อธบายวา " คณเครองเปนสมณะ คอ พระอรหตผล ยอมไมมแกบคคล เหลาใด, บคคลเหลานน มแตการทรงไวซงธงชยแหงพระอรยะเพยงน เทานน. " คาวา " ผมผากาสาวะพนคอ " น เปนชอแหงบรรพชต ผทศล ทพระผมพระภาคเจาตรสไวอยางนวา " ดกอนอานนท ! กแล โคตรภสงฆทงหลาย ผมผากาสาวะพนคอ จกมในกาลอนาคต. " บทวา ปาปธมมา ไดแก ผมธรรมลามก. บทวา อส ตา ไดแก ผไมสารวมทางกายเปนตน บทวา ปาปา ไดแก บคคลลามก. สองบทวา ปาเปห กมเมห ความวา เพราะกรรมทเลวทราม ทงหลาย มการลอลวงผอนเปนตนเหลานน อนตนทาแลว เพราะไมเหน โทษในเวลากระทา.


บาทคาถาวา นรยนเต อปปชชเร ความวา ภกษผเลวทราม เหลานน ยอมเขาถงทคต ทหมดความแชมชน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรสพระคาถาวา " เสยโย อโยคโฬ " เปนตน. พงทราบเนอความแหงพระคาถานนวา " ถาบคคลผทศล ไม สารวม ตงอยในอจฉาจาร เปนผลวงโลกดวยกรยาหลอกลวงน พง บรโภค คอพงกลนกนกอนเหลกแดงดงเปลวไฟ, การทผทศลพงฉน กอนขาวของชาวแวนแควนน ๑ การทบคคลพงกนกอนเหลกแดงน ๑ ใน ๒ อยางนน กอนเหลกเทยว อนภกษนนบรโภคแลว พงเปนของ ประเสรฐกวา คอ ดกวา และประณตกวา; เพราะวา ภกษนน จะไมเสวยทกขซงมการกาหนดรไดยาก แมดวยสพพญ ตญาณ ใน สมปรายภพ เพราะบรโภคกอนเหลกแดง, แตจะไดเสวยทกขมประการ ดงกลาวแลวในสมปรายภพ เพราะเธอบรโภคกอนขาวของชาวแวนแควน ซงตนไดมาแลวดวยอาการอยางนน. จรงอย อาชพน จดเปนมจฉาชพ ขนสดยอด. [ ปฐมบญญตจตตถปาราชก ] ครงนนแล พระผมพระภาคเจา ครงทรงแสดงโทษแกพวก ภกษผไมเหนโทษในการกระทาความชวอยางนนแลว จงทรงตเตยน พวกภกษผอยรมฝงแมนาวคคมทา โดยอเนกปรยาย แลวตรสโทษ แหงความเปนผเลยงยาก ความเปนบารงยาก ฯ ล ฯ แลวทรงรบสงวา " ดกอนภกษทงหลาย ! กแล พวกเธอพงแสดงสกขาบทนขนอยางน... " ดงนแลว เมอจะทรงบญญตจตตถปาราชก จงตรสวา โย ปน ภกข อนภชาน เปนอาท แปลวา " อนง ภกษใดไมรเฉพาะ " ดงนเปนตน.


[ อนบญญตจตตถปาราชก ] ครงเมอพระผมพระภาคเจา ทรงบญญตจตตถปาราชก ทาให หนกแนนขนดวยอานาจความขาดมลอยางนนแลว เรองสาคญวาไดบรรล แมอนอก กเกดขน เพอประโยชนแกอนบญญต. เพอแสดงความเกดขน แหงเรองสาคญวาไดบรรลนน พระธรรมสงคาหกเถระทงหลาย จงได กลาวไวอยางนวา " กสกขาบทน ยอมเปนอนพระผมพระภาคเจาทรง บญญตแลวแกภกษทงหลาย ดวยประการอยางน. " บรรดาบทเหลานน สองบทวา อทฏเ ทฏส โน ความวา ( ภกษทงหลาย ) เปนผมความสาคญในพระอรหตผล อนตนยงมไดเหน ดวยญาณจกษเลยวาไดเหน ดวยคาวา " พระอรหตผล อนเราทงหลาย เหนแลว. " ในพระอรหตผลทตนยงมไดถงเปนตน กนยน. แตมความ แปลกกนดงตอไปน :- บทวา อปปตเต ความวา ทตนยงมไดถง ดวยอานาจความ เกดขนในสนดานของตน. บทวา อนธคเต ไดแก ทตนยงมไดบรรล ดวยมรรคภาวนา. ความวา " อนตนยงไมได " บาง. บทวา อสจฉกเต ไดแก ทตนยงมไดแทงตลอด หรอยงมได ทาใหประจกษ ดวยอานาจการพจารณา. บทวา อธมาเนน ไดแก ดวยความสาคญวาตนไดบรรล อธบายวา " ดวยความสาคญทเกดขนอยางนวา ' เราไดบรรลแลว " อกอยางหนง ความวา " ดวยความถอตวยง คอ ดวยมานทแขง กระดาง. "


สองบทวา อ พยากรส ความวา ไดพยากรณพระอรหตผล คอ ไดบอกแกภกษทงหลายวา " อาวโส ! พวกเราไดบรรลพระ- อรหตผลแลว กจทควรทา พวกเราไดทาเสรจแลว. " เพราะยงละกเลส ไมไดดวยมรรค จตของเธอเหลานน ผขมกเลสไวได ดวยอานาจสมถะ และวปสสนาอยางเดยว โดยสมยตอมา คอ ในเวลาประกอบพรอมดวย ปจจยเหนปานนน ยอมนอมไปเพอความกาหนดบาง อธบายวา " ยอม นอมไปเพอตองการความกาหนด. " ในบททงหลายนอกน กนยน. ขอวา ต จ โข เอต อพโพหารก มความวา กแล การ พยากรณพระอรหตนนน ของเธอเหลานนน เปนอพโพหารก ยงไม ถงโวหารในการเปนเหตใหบญญตอาบต, อธบายวา " ยงไมเปนองค แหงอาบต. " ถามวา " ก ความสาคญวาไดบรรลน ยอมเกดขนแกใคร ? ไมเกดขนแกใคร ? " แกวา " ยอมไมเกดขนแกพระอรยสาวกกอน. จรงอย พระ- อรยสาวกนน มโสมนสเกดขนแลวดวยญาณเปนเครองพจารณา มรรค ผล นพพาน กเลสทละไดแลว และกเลสทยงเหลอ เปนผไมมความ สงสยในการแทงตลอดอรยคณ; เพราะเหตนน มานะ ( ความถอตว ) จงไมเกดขนแกพระอรยสาวกทงหลาย มพระโสดาบนเปนตน ดวย อานาจความถอวา ' เราเปนพระสกทาคาม ' เปนตน. และไมเกดขน แมแกบคคลผทศล. เพราะวา บคคลผทศลนน เปนผหมดความหวง ในการบรรลอรยคณทเดยว. ทงไมเกดขนแมแกผมศล ซงสละกรรมฐาน เสย แลวตามประกอบเหตแหงความเกยจคราน มความเปนผยนดใน


ความหลบนอนเปนตน. แตจะเกดขนแกทานผเรมเจรญวปสสนา มศล บรสทธด ไมประมาทในกรรมฐาน ขามพนความสงสยแลว เพราะ กาหนดนามรป จบปจจยได ยกไตรลกษณขนพจารณาสงขารทงหลายอย. และความสาคญวาไดบรรลเกดขนแลว ยอมพกบคคลผไดสมถะลวน ๆ หรอผไดวปสสนาลวน ๆ เสยในกลางคน. จรงอย บคคลนน เมอไม เหนความฟงขนแหงกเลส ตลอด ๑๐ ปบาง ๒๐ ปบาง ๓๐ ปบาง ยอมเขาใจวา " เราเปนพระโสดาบน " หรอวา " เราเปนพระ- สกทาคาม " หรอวา " เราเปนพระอนาคาม. " แตความสาคญวาได บรรลนน ยอมตงบคคลผไดทงสมถะและวปสสนาไวในพระอรหตผล ทเดยว. จรงอย บคคลนนขมกเลสทงหลายไดดวยกาลงสมาธ กาหนด สงขารทงหลายไดดดวยกาลงวปสสนา; เพราะฉะนน กเลสทงหลายจงไม ฟงขน ตลอด ๖๐ ปบาง ๘๐ ปบาง ๑๐๐ ปบาง, ความเทยวไปแหงจต เปนเหมอนของพระขณาสพฉะนน. บคคลนน เมอไมเหนความฟงขน แหงกเลสตลอดราตรนานดวยอาการอยางนน ไมหยดในกลางคนเลย จงสาคญวา " เราเปนพระอรหนต " ฉะนแล. บทวา อนภชาน ไดแก ไมรเฉพาะ. กเพราะเหตทภกษน ไมรจรง กลาวอวดอย, อตรมนสธรรมนน ไมเกดขนในสนดานของเธอ ทงเธอกมไดทาใหแจงดวยญาณ จงชอวาไมมจรง; เพราะฉะนน ในวาระ แจกบทแหงบทวา " อนภชาน " นน ทานพระอบาลกลาววา " ( อตรมนสธรรม ) ไมมจรง ไมเปนจรง หาไมได " แลวจงกลาววา " ( ภกษ ) ไมรอย ไมเหนอย " ดงน. บทวา อตตรมนสสธมม แปลวา ธรรมของมนษยผยวดยง


คอ ทานผไดฌาน และพระอรยเจาทงหลาย. บทวา อตตปนายก มอรรถวเคราะหวา ภกษยอมนอมอตร- มนสธรรมนนเขามาในตน หรอวา ยอมนอมตนเขาไปในอตรมนสธรรม นน; เพราะเหตนน อตรมนสธรรมนน จงชอวา อตตปนายกะ. ( ภกษ กลาวอวด ) อตรมนสธรรมนน เปนทนอมเขามาในตน หรอวาเปน ทนอมเขาไปหา. เชอมความวา " ภกษทาอยางน กลาวอวด " แตใน วาระแจกบท เพราะเหตททานพระอบาลกลาวธรรมหลายประการ มฌาน เปนตนไว อยางนวา " ฌาน วโมกข สมาธ สมาบต ญาณทสสนะ ฯ ล ฯ ( การยงมรรคใหเจรญ การทาใหแจงซงผล การละกเลส ความ ทจตปราศจากนวรณ ) ความยนดยงในเรอนวางเปลา ชอวาอตรมนส- ธรรม " ดงน; เพราะฉะนน เมอทานจะแสดงความทอตรมนสธรรมนน เปนธรรมทนอมเขามาในตน ดวยอานาจแหงธรรมเหลานนทงหมด จง ไดกระทานเทศเปนพหวจนะวา " ภกษยอมนอมกศลธรรมเหลานนเขามา ในตน " กด. ในบรรดาการนอม ๒ อยางนน เมอภกษอวดวา " ธรรม เหลาน ยอมปรากฏในขาพเจา " พงทราบวา " ชอวานอม ( ธรรม เหลานน ) เขามาในตน, " เมออวดวา " ขาพเจา ยอมปรากฏในธรรม เหลาน พงทราบวา " ชอวานอมตนเขาไปในธรรมเหลานน. " พงทราบความเชอมอรรถแหงบทในคาวา อลมรยาณทสสน น อยางน คอ " ปญญาทงทเปนโลกยะและโลกตระ ชอวา ญาณ เพราะอรรถวาร, ชอวา ทสสนะ เพราะอรรถวา เหน เพราะกระทา ซงธรรมใหเปนประดจเหนดวยจกษ; เพราะฉะนน จงชอวา ญาณทสสนะ. ญาณทสสนะ อยางประเสรฐ คอ อยางบรสทธ อยางสงสด; เพราะฉะนน


จงชอวา อรยญาณทสสนะ. ญาณทสสนะอยางประเสรฐ อยางสามารถ คอ แกลวกลา สามารถกาจดกเลส มอยในอตรมนสธรรมตางประเภท มฌานเปนตนน หรอวาญาณทสสนะอยางประเสรฐ อยางสามารถ เปน ของแหงอตรมนสธรรมนน; เพราะเหตนน อตรมนสธรรมนน จงชอวา มความรเหนอยางประเสรฐ อยางสามารถ. ภกษไมรจรง กลาวอวด อตรมนสธรรม อนมความรเหนอยางประเสรฐ อยางสามารถนน. " ในบทภาชนะนน อตรมนสธรรมนน ทานเรยกวา " อลมรย- ญาณทสสนะ " ดวยญาณทสสนะใด, เพอแสดงญาณทสสนะนนนนแล ทานอบาลจงกลาวบทภาชนะ ดวยวชชาเปนใหญวา " ญาณ นน ไดแก วชชา ๓, ทสสนะ นน คอ ญาณอนใด ทสสนะกอนนน ทสสนะอนใด ญาณกอนนน. " แตในบทวา " ญาณ " น ปญญา แมทงหมดทเปนมหคคตะและโลกตะ พงทราบวา " ญาณ. " บทวา สมทาจเรยย ความวา พงอวดอตรมนสธรรม มประ- การดงกลาวแลวน ทาใหนอมเขามาในตน. สวนบทวา " อตถยา วา " เปนตน ชถงบคคลทภกษจะพงอวด. จรงอย เมออวดอตรมนสธรรมแก บคคลเหลานน ยอมเปนอนอวด. เมออวดแกเทวดา มาร พรม หรอแมแกเปรต ยกษ และสตวดรจฉาน หาเปนอนอวดไม แล. คาวา " อต ชานาม อต ปสสาม " น แสดงอาการอวด. แต ในบทภาชนะแหงบทวา " อต ชานาม อต ปสสาม " นน คาวา " ขาพเจารธรรมเหลาน ขาพเจาเหนธรรมเหลาน " น แสดงถงความ เปนไปแหงความรและความเหน ในธรรมมฌานเปนตนเหลานน. คาวา " และธรรมเหลาน มแกขาพเจา " เปนตน แสดงความนอมเขามาในตน.


คาวา " โดยสมยอนแตสมยนน " น แสดงถงสมยทปฏญญาวา เปนอาบต. แตภกษนตองปาราชกในขณะทอวดทเดยว. และเธอตอง อาบตแลว ถกภกษอนโจทกตาม ไมถกโจทกตาม ยอมปฏญญา; เพราะฉะนน ทานจงกลาววา " เธออนผใดผหนง เชอกตาม ไมเชอ กตาม. [ เหตทใหเชอถอมฐานะ ๖ อยาง ] บรรดาความเชอ และไมเชอ นน ในความเชอ พงทราบวนจฉย กอน คอ :- ๑. ขอวา ทานไดบรรลอะไร ? คอ เปนคาถามถงธรรมทได บรรล. มคาอธบายวา บรรดาคณธรรมมฌานและวโมกขเปนตน หรอ บรรดามรรค มโสดาปตตมรรคเปนตน ทานไดบรรลอะไร ? " ๒. ขอวา ทานไดบรรลดวยวธอะไร ? คอ เปนคาถามถง อบาย. ความจรงในขอน มอธบายดงตอไปน คอ ทานทาอนจจ- ลกษณะใหเปนธระ แลวจงไดบรรล ? หรอทานทาบรรดาทกขลกษณะ และอนตตลกษณะ อยางใดอยางหนงใหเปนธระแลว จงไดบรรล ? ทานตงมนแลวดวยอานาจสมาธ เหมอนตงมนแลวดวยอานาจวปสสนา จงไดบรรล ? อนง ทานตงมนแลวในรปธรรม หรอตงมนแลวใน อรปธรรม จงไดบรรล ? ทานตงมนแลวในกายเปนภายใน หรอตงมน แลวในกายเปนภายนอก จงไดบรรล ? ๓. ขอวา ทานไดบรรลเมอไร ? คอ เปนคาถามถงกาล. ม คาอธบายวา " ในบรรดากาลเชาและเทยงเปนตน กาลใดกาลหนง ? "


๔. ขอวา ทานไดบรรลทไหน ? คอ เปนคาถามถงโอกาส. มคาอธบายวา " ในโอกาสไหน ? คอในทพกกลางคน ในทพกกลางวน ทโคนตนไม มมณฑป หรอในวหารหลงไหน ? " ๕. ขอวา ทานละกเลสเหลาไหนได ? คอ เปนคาถามถงกเลส ทละไดแลว. มคาอธบายวา " กเลสทงหลายมมรรคจาพวกไหนฆา ทานละไดแลว. " ๖. ขอวา ทานไดธรรมเหลาไหน ? คอ เปนคาถามถงธรรม ทไดแลว มคาอธบายวา " บรรดามรรคมปฐมมรรคเปนตน ทานได ธรรมเหลาไหน ? " [ อรรถาธบายฐานะ ๖ อยาง ] เพราะฉะนน ในบดน ถาแมภกษรปไร ๆ พงพยากรณการบรรล อตรมนสธรรม, เธออนใคร ๆ ไมควรสกการะ ดวยคาพยากรณม ประมาณเพยงเทานกอน. แตเธอควรถกทกทวง เพอสอบสวนให ขาวสะอาด ในฐานะทง ๖ เหลานวา " ทานไดบรรลอะไร ? คอวาทาน ไดบรรลฌาน หรอไดบรรลบรรดาวโมกขเปนตนอยางใดอยางหนงหรอ ? " จรงอย ธรรมทบคคลใด ไดบรรลแลว ยอมเปนของปรากฏแกบคคล นน. ถาเธอกลาววา " ขาพเจาไดบรรลธรรมชอน, " ลาดบนน ควร สอบถามเธอวา " ทานไดบรรลดวยวธไร ? " คอควรซกถามวา " ทาน ทาอะไร ในบรรดาไตรลกษณ มอนจจลกษณะเปนตน ใหเปนธระ หรอตงมนอยดวยหวขออะไร ในบรรดาอารมณ ๓๘ อยาง หรอใน


บรรดาธรรมอนตางดวยรปธรรม อรปธรรม กายเปนภายในและกายเปน ภายนอกเปนตน จงไดบรรล ? " แมจรง ความตงมนใดของบคคลใดม ความตงมนนนยอมปรากฏแกบคคลนน. ถาภกษกลาววา " ความตงมน ชอนของขาพเจามอย, ขาพเจาไดบรรลดวยวธอยางน " ดงน, ลาดบนน ควรสอบถามเธอดวา " ทานไดบรรลเมอไร ? " คอ ควรซกถามเธอวา " ทานไดบรรลในเวลาเชา หรอในเวลาเทยงเปนตน เวลาใดเวลาหนง หรอ ? " ความจรง กาลทตนไดบรรล ยอมเปนของปรากฏแกชนทก จาพวก. ถาภกษกลาววา " ขาพเจาไดบรรลในกาลชอโนน, " ลาดบ นน ควรสอบถามเธอดวา " ทานไดบรรลทไหน ? " คอ ควรซกถาม เธอวา " ทานไดบรรลในทพกกลางวน หรอในบรรดาทพกกลางคน เปนตน โอกาสใดโอกาสหนงหรอ ? " ความจรง โอกาสทตนไดบรรล ยอมปรากฏแกชนทกจาพวก. ถาภกษกลาววา " ขาพเจาไดบรรลใน โอกาสชอโนน, " ลาดบนน ควรสอบถามเธอดวา " ทานละกเลสเหลา ไหนได ? " คอ ควรซกถามเธอวา " กเลสทงหลาย ทปฐมมรรคพงฆา หรอททตยมรรคเปนตนพงฆา ทานละไดแลว ? " ความจรง กเลสอน มรรคทตนไดบรรลละไดแลว ยอมปรากฏแกชนทกจาพวก. ถาภกษ กลาววา " กเลสชอเหลาน ขาพเจาละไดแลว, " ลาดบนน ควรสอบ ถามเธอดวา " ทานไดธรรมเหลาไหน ? " คอ ควรซกถามเธอดวา " ทานไดโสดาปตตมรรค หรอไดบรรดามรรคมสกทาคามมรรคเปนตน อยางใดอยางหนงหรอ ? ความจรง ธรรมทตนไดบรรลแลว ยอมปรากฏ แกชนทกจาพวก. ถาภกษกลาววา " ขาพเจาไดธรรมชอเหลาน, " ไมควร เชอถอคาพดของเธอ แมดวยคาพยากรณมประมาณเพยงเทาน. จรงอย


ภกษทงหลาย ผพหสต เปนผฉลาดในการเรยนและการสอบถาม ยอม สามารถสอบสวนฐานะทง ๖ เหลาน ใหขาวสะอาดได. [ เรองสอบสวนดปฏปทาของภกษผอางตนวาไดบรรลธรรม ] สวนอาคมนปฏปทา ( ขอปฏบตเปนเหตมาแหงมรรค ) ของ ภกษน ควรสอบสวนใหขาวสะอาด. ถาอาคมนปฏปทา ไมบรสทธ, ภกษทงหลายควรกลาววา " ขนชอวาโลกตรธรรม ทานจะไมไดดวย ปฏปทาน " แลวนาเธอออกไปเสย. แตอาคมนปฏปทาของภกษนน บรสทธ, ถาภกษ๑ นน ปรากฏในปฏปทานนวา " เปนผไมประมาทใน ไตรสกขา ทงหมนประกอบธรรมเปนเครองตนอย ตลอดราตรนาน ไมของอยในปจจยทง ๔ อยดวยใจเสมอดวยฝามอในอากาศ " คาพยากรณ ของภกษนน ยอมเทยบเคยงกบขอปฏบตได คอ เปนเชนกบพระ พทธพจนทตรสไววา " นาแมนาคงคากบนาแมนายมนา เทยบเคยงกน ได เขากนได ชอแมฉนใด, ปฏปทาทใหถงพระนพพานอนพระผม- พระภาคเจานนทรงบญญตดแลวแกสาวกทงหลาย กฉนนนเหมอนกน, ทงพระนพพานและปฏปทาเทยบเคยงกนได. " อกอยางหนงแล สกการะ อนใคร ๆ ไมควรทา แมดวยคาพยากรณมประมารณเพยงเทาน. เพราะ เหตไร ? เพราะวา แมภกษผเปนปถชนบางรปกมปฏปทาเปนเหมอน ขอปฏบตของพระขณาสพ. เพราะฉะนน ภกษรปนน อนใคร ๆ พงทา ใหหวาดสะดงไดดวยอบายนน ๆ. ธรรมดาพระขณาสพ แมเมออสนบาต ผาลงมาบนกระหมอม กหามความกลว ความหวาดสะดง หรอขนพอง สยองเกลาไม. ถาความกลวกด ความหวาดสะดงกด ขนพองสยองเกลา ๑. แปลตามสารตถทปน ๒/๔๔๑.


กด เกดขนแกภกษนน, เธออนภกษทงหลายพงกลาวเตอนวา " ทาน ไมใชเปนพระอรหนต " แลวพงนาออกเสย. แตถาภกษนน เปนผไม กลว เปนผไมหวาดเสยว เปนผไมสะดง ยอมนงนงเหมอนราชสห ฉะนน, ภกษน ชอวาเปนผมการพยากรณอยางสมบรณ ยอมควรรบ สกการะ ทพระราชาและราชมหาอามาตยเปนตน สงไปถวายโดยรอบ ฉะนแล. บทวา ปาปจโฉ ไดแก ภกษผประกอบดวยความเปนผปรารถนา ลามก ซงพระผมพระภาคเจาตรสไว โดยนยเปนตนวา " ภกษบางรป ในศาสนาน เปนผทศลแล ยอมปรารถนาวา ' ขอชนจงรเราวาเปนผม ศล๑ " ดงน. บทวา อจฉาปกโต ไดแก ภกษผเปนปาราชก ถกความปรารถนา ลามกนนครอบงา คอยาย. บทวา วสทธาเปกโข ไดแก ผมง คอตองการ ปรารถนาความ บรสทธเพอตน. จรงอย เพราะเหตทภกษน ตองปาราชกแลว; ฉะนน เธอยงดารงอยในความเปนภกษ เปนผไมควร เพอบรรลคณธรรมมฌาน เปนตน. แทจรง ความเปนภกษของเธอ ยอมเปนอนตรายตอสวรรคดวย เปนอนตรายตอมรรคดวย. สมจรงดงพระดารสทพระผมพระภาคเจาตรส ไววา " คณเครองเปนสมณะ ทบคคลลบคลาไมด ยอมฉดคราเขาไปใน นรก๒. " แมพระดารสอนอกกตรสวา " เพราะวา สมณธรรมเครอง ละเวนทยอหยอน ยงเกลยธลลง.๓ " ดงน ความเปนภกษของเธอ ยอม ชอวาเปนของไมบรสทธ ฉะนแล. ๑. อภ. ว. ๓๕/๔๗๓. ๒-๓. ข. ธ. ๒๕/๖๕.


อนง ภกษผตองปาราชกนน ( ละภกษภาวะ ) เปนคฤหสถ หรอ เปนอบาสก เปนอารามกะ หรอเปนสามเณร ยอมเปนผควร เพอยง ทางสวรรคใหสาเรจ ดวยคณธรรมทงหลายม ทาน สรณะ ศล และ สงวรเปนตน หรอยงทางพระนพพานใหสาเรจ ดวยคณธรรมทงหลาย มฌานและวโมกขเปนตน; เพราะเหตนน ความเปนคฤหสถเปนตนของ เธอ จงชอวาเปนความบรสทธ. เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงตรสเรยกเธอวา " ผมงความบรสทธ " เพราะเพงถงความบรสทธ นน. กดวยเหตนนนนแล ในบทภาชนะแหงบทวา " วสทธาเปกโข " นน ทานพระอบาลเถระจงกลาวคาเปนตนวา " ประสงคจะเปนคฤหสถ. " สองบทวา เอว วเทยย แปลวา พงกลาวอยางน. ถามวา " พงกลาวอยางไร ? " แกวา " พงกลาววา แนะทาน ! ขาพเจาไมร อยางนน ไดกลาววาร ไมเหนอยางนน ไดกลาววาเหน. " สวนในบท ภาชนะ ทานพระอบาลเถระมไดยกบทวา " เอว วเทยย " นขนเลย ไดกลาวคาเปนตนวา " ขาพเจาไมรธรรมเหลานน " ดงน เพอแสดง อาการทภกษผกลาวเปนเหตใหทานเรยกชอวา ยอมกลาววา " แนะทาน ! ขาพเจาไมรอยางนน ไดกลาววาร ไมเหนอยางนน ไดกลาววาเหน. " ขอวา ตจฉ มสา วลป มคาอธบายวา " ขาพเจาไดพด คอ ไดกลาวพลอย ๆ โดยเวนจากประโยชนแหงคาพด เปนเทจเปลา ๆ โดย ความประสงคจะลวง. " สวนในบทภาชนะแหงบทนน ทานพระอบาล กลาวคาเปนตนไววา " ขาพเจาพดพลอย ๆ " ดงน กเพอแสดงเพยง เนอความ ดวยบทและพยญชนะอยางอน. สองบทวา ปรเม อปาทาย ความวา เทยบบคคลผตอง


ปาราชกทง ๓ กอน ๆ. คาทเหลอ ชอวาปรากฏชดแลวแล เพราะมนย ดงกลาวแลวในเบองตน และเพราะมเนอความชดเจน ฉะนแล. [ อธบายบทภาชนย ] พระผมพระภาคเจา ครนทรงจาแนกสกขาบทททรงอเทศไวตาม ลาดบบทอยางนนแลว บดน มพระประสงคจะทรงตงบทภาชนะนนแลใน ฐานเปนมาตกาอก แลวแสดงอตรมนสธรรมโดยพสดาร แสดงประเภท อาบต เพอถอเอาใจความโดยอาการทงปวง จงตรสคาวา " ฌานนน ไดแก ปฐมฌาน ทตยฌาน " เปนอาท เพราะเหตวา ในบทภาชนย ในหนหลง ไดทรงแสดงอตรมนธรรมไวแตโดยยออยางนวา " ฌาน วโมกข สมาธ สมาบต ญาณทสสนะ ฯ ล ฯ ความยนดเฉพาะในสญญาคาร " ไมไดทรงยกอาบตตงเปนแบบไวโดยพสดาร และเมอแสดงเนอความไว แตโดยยอแลว ผศกษาทงหลายไมอาจถอเอาใจความไดโดยถถวน. ในคาวา " ปมชฌาน " เปนตน นน มวนจฉยดงน :- อปปมญญาฌาน มเมตตาฌานเปนตนกด อสภฌานเปนตนกด อานา- ปานสสตสมาธฌานกด โลกยฌานกด โลกตรฌานกด สงเคราะหเขา ดวยปฐมฌานเปนตนนนแล; เพราะเหตนน เมอภกษอวดวา " ขาพเจา เขาปฐมฌานแลวกด... ขาพเจาเขาจตตถฌานแลวกด " อวดวา " ขาพเจาเขาเมตตาฌานกด... ขาพเจาเขาอเบกขาฌานกด ขาพเจาเขา อสภฌานแลวกด ขาพเจาเขาอานาปานสสตสมาธฌานแลวกด ขาพเจา เขาโลกยฌานแลวกด ขาพเจาเขาโลกตรฌานแลวกด " พงทราบวา " เปนปาราชกทงนน. "


อรยมรรค ทพนดวยด หรอทพนจากกเลสมอยางตาง ๆ เพราะ- ฉะนน อรยมรรคนน จงชอวาวโมกข. กแล วโมกขนนน ทาน เรยกวา " สญญตวโมกข " เพราะเปลาจากราคะ โทสะ และโมหะ, ทานเรยกวา " อนมตตวโมกข " เพราะไมมนมตดวยนมต คอ ราคะ โทสะ และโมหะ, ทานเรยกวา " อปปณหตวโมกข " เพราะไมมทตง คอ ราคะ โทสะ และโมหะ. ธรรมชาตทชอวา สมาธ เพราะอรรถ วา ตงจตไวเสมอ คอ ตงจตไวในอารามณ. ทชอวา สมาบต เพราะ เปนธรรมชาต ทพระอรยเจาทงหลายพงเขา. บททเหลอในคาเหลาน มนยดงกลาวแลวนนแล. กอรยมรรคเทยว พระผมพระภาคเจาตรสไว ในตกะเหลาน ดวยหมวด ๓ แหงวโมกข และดวยหมวด ๓ แหง สมาธ. ผลสมาบต ตรสไวดวยหมวด ๓ แหงสมาบต. ในบทเหลานน ภกษถอเอาบทอนใดอนหนงเพยงบทเดยว กลาววา " ขาพเจามปกตได ธรรมน " ยอมเปนปาราชกแท. ทชอวา วชชา ๓ ไดแก บพเพนวาสานสสต ทพพจกษ อาสวกขยญาณแล. ในวชชา ๓ นน เมอภกษถอเอาชอแมแหงวชชา อนหนงอวดวา " ขาพเจามปกตไดวชชาน " ยอมเปนปาราชกแท. แตในสงเขปอรรถกถา ทานกลาววา " เมอภกษกลาววา ' ขาพเจาม ปกตไดวชชาทงหลาย ' ดงนกด กลาววา ' ขาพเจามปกตไดวชชา ๓ ดงนกด ยอมเปนปาราชกเหมอนกน. " มรรคภาวนา ไดกลาวแลวใน บทภาชนะ. โพธปกขยธรรม ๓๗ ประการ ทสมปยตดวยมรรค เปน โลกตระแท ทานประสงคเอาในบทวา " มรรคภาวนา. " น เพราะ- เหตนน ในมหาอรรถกถา ทานจงกลาววา " เปนปาราชกแกภกษ


ผกลาววา ' ขาพเจามปกตไดสตปฏฐานทเปนโลกตระ ขาพเจามปกต ไดสมมปปธาน... อทธบาท... อนทรย... พละ... โพชฌงค... อรยมรรค มองค ๘ ทเปนโลกตระ. " สวนในมหาปจจรเปนตน ทานกลาวไววา " เมอภกษกลาวดวย อานาจสวนอนหนง ๆ อยางนวา ' ขาพเจาเปนผมปกตไดสตปฏฐาน ' ดงนกด ดวยอานาจธรรมอยางหนง ๆ ในสวนเหลานน อยางนวา ' ขาพเจาเปนผมปกตไดกายานปสสนาสตปฏฐาน ' ดงนกด เปนปาราชก เหมอนกน. " แมคาททานกลาวไวในมหาปจจร เปนตนนน ยอมสมกน. เพราะเหตไร ? เพราะเหตททานกลาวหมายเอาสตปฏฐาน ทเกดขนใน ขณะแหงมรรคเหมอนกน. แมในการทาใหแจงซงผล กพงทราบวา เปน ปาราชก ดวยอานาจแหงผลอนหนง ๆ. เฉพาะความละกเลสพระผมพระภาค ตรสในหมวด ๓ มคาวา " ราคสส ปหาน " เปนตน. กการละกเลส นน เวนมรรคเสยแลว ยอมไมม, จรงอย การละราคะและโทสะ ยอม มดวยมรรคท ๓, การละโมหะ ยอมทดวยมรรคท ๔; เพราะเหตนน จงเปนปาราชกแมแกภกษผกลาวคาเปนตนวา " ราคะ ขาพเจาละไดแลว. " เฉพาะโลกตรจต กบสมาบต พระผมพระภาคตรสในหมวด ๓ มคาวา " ราคา จตต วนวรณตา " เปนอาท. เพราะเหตนน แมเมอภกษ กลาวคาเปนตนวา " จตของขาพเจา พรากออกจากราคะ " กเปน ปาราชกเหมอนกน. สวนในบทภาชนะแหงบทสญญาคารทานไมประสงค ปาราชก ดวยเพยงคาทไมเนองดวยฌานวา " ขาพเจายนดเฉพาะใน สญญาคาร; เพราะฉะนน ทานจงกลาวคาเปนตนไววา " ขาพเจายนด เฉพาะในสญญาคาร ดวยปฐมฌาน. " เพราะเหตนน ภกษใด กลาว


เนองดวยฌานวา " ขาพเจายนดเฉพาะในสญญาคาร ดวยฌานชอน " ภกษนแหละ พงทราบวา " เปนปาราชก." ก บรรดาวชชา ๘ ทตรสไวในพระสตรทงหลาย มอมพฏฐสตร เปนตน วชชา ๕ เหลาใด ตางโดยวปสสนาญาณ มโนมยทธวธ ทพพโสต และเจโตปรยญาณ ไมไดมาแลวในบทภาชนะ แหงบทวา " าณ " น, บรรดาวชชา ๕ เหลานน เฉพาะวปสสนาอยางเดยว ยอมไมเปนวตถแหงปาราชก, วชชาทเหลอ พงทราบวา เปนวตถแหง ปาราชก. เพราะเหตนน เมอภกษกลาววา " ขาพเจา เปนผมปกตได วปสสนา " กด วา " ขาพเจาเปนผมปกตไดวปสสนาญาณ " กด ยงไม เปนปาราชก. แตพระปสสเทวเถระกลาววา " วชชา ๔ แมนอกจากน ไมสบเนองดวยญาณ ยอมไมเปนวตถแหงปาราชก; เพราะเหตนน จง ไมเปนปาราชกแมแกภกษผกลาวอยวา ' ขาพเจาเปนผมปกตไดมโนมย, ขาพเจาเปนผมปกตไดอทธวธ, ขาพเจาเปนผมปกตไดทพพโสตธาต, ขาพเจาเปนผมปกตไดเจโตปรยาย. " คานน ถกพวกอนเตวาสกของทาน นนนนเองคานแลววา " ทานอาจารย ไมใชผชานาญในอภธรรม ยอม ไมทราบธรรมเปนภมอน, ขนชอวาอภญญามจตตถฌานเปนบาท ทงเปน มหคคตธรรมดวย ยอมสาเรจไดดวยฌานเทานน; เพราะเหตนน ภกษ จะกลาววา ' ขาพเจาเปนผมปกตไดมโนมย, หรอวา ' ขาพเจาเปนผม ปกตไดมโนมยญาณ ' หรอจะกลาวโดยประการตามทตนมงจะกลาวก ตามท, เธอยอมตองปาราชกเหมอนกน. " จรงอย ในจตตถปาราชกน พระนพพานไมไดมาในพระบาล แมโดยแท, ถงกระนน เมอภกษ กลาววา " พระนพพาน ขาพเจาบรรลแลว " หรอวา " พระนพพาน


ขาพเจาทาใหแจงแลว. " ยอมเปนปาราชกเหมอนกน. เพราะเหตไร ? เพราะเหตวา พระนพพานเปนโลกตรธรรม ซงมวฏฏะอนปลอนออกแลว. อนง แมเมอภกษกลาววา " ขาพเจาแทงตลอดสจจะ ๔, ( หรอ วา ) สจจะ ๔ อนขาพเจาแทงตลอดแลว " คงเปนปาราชกเหมอนกน. เพราะเหตไร ? เพราะเหตวา คาวา " แทงตลอดสจจะ " เปนคาจกเรยก มรรค. อนง ทานกลาวไวในวภงควา " ปฏสมภทา ๓ ยอมเกดขนใน จตตปบาททสมปยตดวยญาณ ฝายกามาวจรกศล ๔ ดวง, ยอมเกด ขนในจตตปบาททสมปยตดวยญาณฝายกรยา ๔ ดวง, อตถปฏสมภทา ยอมเกดขนในจตตปบาทเหลานดวย ยอมเกดขนในมรรค ๔ ผล ๔ ดวย๑, " เพราะเหตนน เมอภกษกลาวคาวา " ขาพเจาเปนผมปกตได ธมมปฏสมภทา " หรอวา " ขาพเจาเปนผมปกตไดนรตตปฏสมภทา " หรอวา " ขาพเจาเปนผมปกตไดปฏภาณปฏสมภทา " หรอวา " ขาพเจา เปนผมปกตไดโลกยอตถปฏสมภทา " ดงน ยงไมเปนปาราชก. แมเมอ ภกษกลาวคาวา " ขาพเจาเปนผมปกตไดปฏสมภทาทงหลาย " อาบต ยงไมถงทสดกอน. แตเมอเธอกลาววา " ขาพเจาเปนผมปกตไดโลกตร- อตถปฏสมภทา " ยอมเปนปาราชก. สวนในสงเขปอรรถกถา ทานกลาวไววา " เมอภกษกลาวแมดวย ความไมแปลกกนวา ' ขาพเจาเปนผไดบรรลอตถปฏสมภทา ' กเปน ปาราชก. แมในกรนท ทานกกลาววา " ยอมไมพน. " แตในมหา- อรรถกถา ทานกลาวไววา " ปาราชก ยอมไมมดวยเหตเพยงเทาน อาบต ยงไมถงทสดดวยเหตเพยงเทาน, ใคร ๆ ไมอาจทาอรรถกกถาอนใหเปน ๑. อภ. ว. ๓๕/๔๑๔-๔๑๕.


ประมาณได เพราะทานไดวจารณไวแลววา ' ภกษยงไมตองปาราชก ดวยเหตเพยงเทาน. " แมเมอภกษกลาววา " ขาพเจาเขานโรธสมาบต " หรอวา " ขาพเจาเปนผมปกตไดนโรธสมาบตนน " กไมเปนปาราชก. เพราะเหตไร ? เพราะเหตวา นโรธสมาบตไมใชโลกยะ ทงไมใช โลกตระ ฉะนแล. ในมหาปจจรและสงเขปอรรถกถา ทานกลาวไววา " กถาบคคล นนมความราพงอยางนวา ' พระอนาคาม หรอพระขณาสพ ยอมเขา นโรธได, จงพยากรณดวยทาไวในใจวา ' ชนจกรเราวาเปนผใดผหนง แหงบรรดาพระอนาคามและพระขณาสพเหลานน, ' และเขากเขาใจเธอ อยางนน, เปนปาราชก, " คานน ควรพจารณาเสยกอน จงถอเอา. แมเมอภกษกลาววา " ในภพทลวงไปแลว คอ ในกาลแหงพระกสสป- สมมาสมพทธเจา ขาพเจาเปนพระโสดาบน, " ไมเปนปาราชก, จรงอย อาบตยงไมถงทสด เพราะเธออางถงขนธทลวงไปแลวแล. สวนในสงเขปอรรถกถา ทานกลาวไววา " บางอาจารยกลาววา ' เมอภกษกลาววา ' ขาพเจาเปนผมปกตไดสมาบต ๘ ในอดต, ไมเปน ปาราชก เพราะสมาบต ๘ ในอดตเปนกปธรรม, แตเมอกลาววา ' ขาพเจาเปนผมปกตไดสมาบต ๘ ในภพน ' ดงน, ยอมเปนปาราชก เพราะสมาบต ๘ ในภพน เปนอกปธรรม. " แมคาทกลาวไวในสงเขป อรรถกถานน ทานกคานไวในสงเขปอรรถกกถานนนนเองวา " เมอภกษ กลาวหมายเอาอตภาพในอดต ไมเปนปาราชก, ตอเมอกลาวหมายเอา อตภาพในปจจบนนนแหละ จงเปน. " พระผมพระภาคเจา ครงทรงยงบทมาตกา ๑๐ มฌานเปนตน


ใหพสดาร อยางนแลว บดน ภกษผอวดอตรมนสธรรม ยอมกลาว สมปชานสาวาทใด, เมอจะทรงแสดงองคแหงสมปชานมสาวาทนนแลว ผกจกรเปยยาล ดวยอานาจแหงความพสดารนนนนเอง และเพอแสดง อาการแหงการอวด และประเภทแหงอาบต จงตรสวา " ตหากาเรห " ดงน เปนอาท. [ กถาวาดวยสทธกมหาวาร ] ในคานน มวนจฉย ดงตอไปน :- มหาวาร ๓ คอ สทธกวาร ( วารกาหนดดวยการอวดลวน ) ๑ วตตกามวาร ( วารกาหนดดวย ภกษผประสงคจะอวด ) ๑ ปจจยปฏสงยตตวาร ( วารกาหนดดวยการ อวดอนเกยวดวยปจจย ) ๑ บรรดามหาวาร ๓ เหลานน ในสทธกวาร ๖ บทเหลาน คอ สมาปชช สมาปชชาม สมาปนโน ลาภมห วสมห สจฉกต มยา ทรงประกอบบทอนหนง ๆ ๕ ครง อยางนวา " ดวย อาการ ๓ ดวยอาการ ๔ ดวยอาการ ๕ ดวยอาการ ๖ ดวยอาการ ๗ ในบทอนหนง ๆ ตงตนแตปฐมฌาน จนถงบทวา เปลองจตจากโมหะ ตรสชอวา สทธกนย. ลาดบนน เมอทรงตอบทอนหนง ๆ กบดวย ปฐมฌาน อยางนวา " ซงปฐมฌาณ ซงทตยฌาน " ดงน ทรงตอ ทก ๆ บท ตรสชอวา ขณฑจกร โดยอรรถอนพสดารนนเทยว. อธบายวา ขณฑจกรนน ตรสวาขณฑจกร เพราะไมทรงนามาประกอบ กบฌานมปฐมฌานเปนตนอก. ลาดบนน ทรงตอบทอนหนง ๆ กบ ดวยทตยฌาน อยางนวา " ซงทตยฌาน ซงตตยฌาน " ดงน แลวทรง นามาเชอมกบปฐมฌานอก ตรสชอวาพทธจกร โดยอรรถอนพสดาร


นนเทยว. ลาดบนน ทรงตอบทอนหนง ๆ กบดวยฌาน มตตยฌาน เปนตน อยางเดยวกบตอบทหนง ๆ กบทตยฌาน แลวทรงนามาเชอม กบฌานมทตยฌานเปนตนอก ตรสพทธจกร ๒๙ แมอน โดยอรรถอน พสดารนนเทยว ใหสาเรจเปนเอกมลกนยแลว. อนง ปาฐะ พระองคกทรงแสดงไวโดยสงเขป. ปาฐะนน อน นกศกษาผไมหลงงมงาย ควรทราบโดยพสดาร. แมทมลกนยเปนตน พระองคกตรสเหมอนเอกมลกนย แลวไดตรสนย ๔๓๕ นย ซงมมล ทกอยางเปนทสด. คออยางไร ? คอ ตรสทวมลกนยไว ๒๙ ตรส ตมลกนยไว ๒๘ ตรสจตมลกนยไว ๒๗. แมปญจมลกนยเปนตน ผศกษา กควรลดอยางละหนงนย แลวทราบจนกระทงถงตงสมลกนย อยางน. แตในปาฐะ ทานยอแมชอของนยเหลานนเขาแลว แสดงเฉพาะ ตงสมลกนยอนเดยววา " นเปนมลนยทงหมด. " กเพราะภกษไมตอบท สญญาคารเขากบฌาน, ( อาบต ) จงไมถงทสด; เหตนน การประกอบ ความในบททงปวง มบทวาเปลองจตจากโมหะเปนทสดแล พงทราบ วา ทานแสดงแลว เพราะไมแตะตองบทสญญาคารนน. กแล ในสทธก- มหาวารตอนหนงททานพระอบาลกลาวไว ดวยอานาจการแสดงเนอความ นวา " เมอภกษตอกด ไมตอกด ซงปฐมฌานเปนตน กบทตยฌาน เปนตน ตามลาดบกด ผดลาดบกด อวดอย โดยนยวา ' เราเขาแลว ' เปนตน อยางน ความพนยอมไมม ยอมตองปาราชกแททเดยว " นเปนการพรรณนาเนอความโดยสงเขป. บทวา ตหากาเรห คอ ดวยเหต ๓ อยาง อนเปนองคแหง สมปชานมสาวาท.


คาวา ปพเพวสส โหต ความวา ในสวนเบองตนทเดยว บคคล นน ยอมมความคดอยางนวา " เราจกกลาวเทจ. " คาวา ภณนตสส โหต ความวา บคคลนน กาลงกลาว ยอม มความรอยางนวา " เรากาลงกลาวเทจ. " คาวา ภณตสส โหต ความวา เมอกลาวคาเทจแลว บคคล นน ยอมมความรอยางนวา " เรากลาวคาเทจแลว. " อธบายวา " เมอ เธอกลาวคาทพงกลาวนนแลว ยอมมความรอยางน. " อกอยางหนง บทวา ภณตสส ความวา ความรอยางนน ยอม มแกบคคลนน ผมคาพดอนพดแลว คอมคาพดสาเรจแลว. ในองคแหง สมปชานมสาวาทน ทานแสดงอรรถไวดงนวา " ภกษใด แมในเบองตน กรอยางน, แมกาลงกลาว กรอย, แมในภายหลง กรอยวา ' เรากลาว เทจแลว, ' ภกษนน เมอกลาววา ' เราเขาปฐมฌาน ' ดงน ยอมตอง ปาราชก. " แมทานแสดงอรรถไวแลวกจรง, ถงอยางนน ในองคแหง สมปชานมสาวาทน ยงมความแปลกกน ดงน :- มคาถามกอนวา " เบองตนวา ' เราจกพดมสา ' มอย, สวน ภายหลงวา ' เราพดมสาแลว ' ไมม, จรงอย คนบางคนยอมลมคาพด ทพอพดออกไปทเดยว, ภกษนน จะเปนปาราชกหรอไมเปน ? " คาถามนน ทานแกไวแลวในอรรถกถาทงหลาย อยางนวา ภกษ คดวา ' เราจกพดเทจ ' ในชนตน, และเมอพดอยกรวา ' เรากาลงพด เทจ ' การไมรวา ' เราพดเทจแลว ' ในชนหลง ไมอาจจะไมม, ถง หากจะไมม. กเปนปาราชกเหมอนกน. เพราะ ๒ องคเบองตนนนแล เปนสาคญ. แมภกษใด ในชนตน ไมมความผกใจวา " เราจกกลาว


เทจ " แตเมอกลาว ยอมรวา " เรากลาวเทจ, " แมเมอกลาวแลว กร อยวา " เรากลาวเทจแลว " ภกษนน พระวนยธรไมพงปรบอาบต. เพราะสวนเบองตนสาคญกวา, เมอเบองตนนนไมม ยอมเปนอนพดเลน หรอพดพลงไปกได ดงนแล. กแล ในคาวา มสา ภณสส เปนตนน ควรละความมความร อนนนและความประชมพรอมแหงความรเสย. ขอวา " ควรละความมความรอนนนเสย " ไดแก พงละความม ความรอนนนนวา " ยอมรไดใน ๓ ขณะ ดวยจตดวงเดยวเทานนอยางน วา ' ภกษรอยวา ' เราจกกลาวเทจ ' ดงน ดวยจตดวงใด ยอมรวา ' เรากาลงกลาวเทจ ' และวา ' เรากลาวเทจแลว ' ดงน ดวยจตดวง นนนนแล. " จรงอย ใคร ๆ ไมอาจจะรจตดวยจตดวงนนนนเองได เหมอนบคคลไมอาจเอาดาบเลมนนตดดาบเลมนนนนเองได ฉะนนแล. กจตดวงทเกดขนกอน ๆ เปนปจจยแหงความเกดขนอยางนน ของจต ดวงหลง ๆ แลวยอมดบไป. ดวยเหตนน บณฑตจงกลาวคานไววา " สวนเบองตนเทานน เปนประมาณ, เมอสวน เบองตนนนมอย คาวา ' สองบททเหลอ จกไมม ' ดงนนน ยอมไมม; เพราะฉะนน วาจา จงชอวาม องค ๓. " ขอวา " ควรละความประชมพรอมแหงความร " ความวา จต ๓ ดวงเหลาน ไมควรถอเอาวา " เกดขนขณะเดยวกน. " จรงอย ธรรมดาจตน


ยอมปรากฏเหมอนเปนดวงเดยว เพราะเกดขน ตดตอกน เมอดวงแรกยงไมดบ ดวงหลงกยงไม เกดขน ดงนแล. กแล ขาพเจาจกกลาวคาทถดจากนตอไป :- บคคลนใด ยอม กลาวสมปชานมสาวาทวา " ขาพเจาเขาปฐมฌาน " บคคลนน ยอม เปนผมความเหนอยางนวา " ปฐมฌานของเรา ยอมไมม, " จรงอย ลทธน ของบคคลนน มอยแท, อนง ลทธอยางนวา " ปฐมฌาน ของเรา ยอมไมม " ดงน ยอมพอใจ และชอบใจแกบคคลนน, และ บคคลนน มจตมสภาพอยางนนนเทยววา " ปฐมฌานของเรา ยอม ไมม, " กแล ในกาลใด ตนเปนผใครจะกลาวเทจ, ในกาลนน บคคล นน ละ คอ ทง ปดบง ความเหนนน หรอความพอใจกบความเหน ความชอบใจกบความเหนและความพอใจ หรอความเปนกบความเหน ความพอใจ และความชอบใจ แลวกลาวทาใหเปนคาเทจ; เพราะเหตนน พระผมพระภาคจงตรสคาวา จตห อากาเรห เปนอาท เพอแสดงความ ตางแหงองคดวยอานาจความเหนเปนตนแมเหลานน. กเพราะในคมภร- ปรวาร ทานกลาววา " มสาวาทมองค ๘ " ในอธการน จงควร ประกอบนยอนหนงวา อฏหากาเรห เปนอกนยหนงผสมกบสญญาท ทานประสงค ในคมภรปรวารนน. กแล บรรดาบทเหลาน บทวา " วนธาย ทฏ " ตรสดวย อานาจการละธรรมอนมกาลงเสย. บทวา " วนธาย ขนต " เปนอาท ตรสดวยอานาจการละธรรม ทงหลายททรามกาลง และทหยอนกาลงกวาธรรมทมกาลงนน.


สวนบทวา " วนธาย ส " น ชอวาแมเปนเพยงสญญาทเปน ไปดวยอานาจการละธรรมททรามกาลงกวาธรรมทงปวงในทน. ฐานะวา " ไมละ จกกลาวสมปชานมสาวาท " นจะไมม. กเพราะ ไมเปนปาราชก ดวยคาทบงอนาคตเปนตนวา " ขาพเจาจกเขา " เหต- ฉะนน บททบง อดต และปจจบนวา " ขาพเจาเขาแลว " เปนตน เทานน พงทราบวา " ตรสไวในพระบาล. " เบองหนาแตนไป คาแมทงหมดในสทธกมหาวารน มเนอความ ตนทงนน. จรงอย ในสทธกมหาวารน ไมมคาทไมอาจรไดดวยวนจฉย น เวนแตเนอความแหงบทวา " ราโค เม จตโต วนโต " เปนตน ในบทภาชนะแหงบทวา การละกเลส. เนอความนนน ขาพเจาจกกลาว ตอไป :- กบรรดาบทเหลาน บทวา " จตโต " น พระผมพระภาค ตรส ดวยอานาจการสละภาวะแหงตน. บทวา " วนโต " น ตรสดวยอานาจแสดงภาวะทราคะยดถอไม ไดอก. บทวา " มตโต " น ตรสดวยอานาจความพนจากสนตต. บทวา " ปหโน " น ตรสดวยอานาจแสดงความตงลงไมได ใน ทไหน ๆ แมแหงราคะทหลดไปแลว. บทวา " ปฏนสสฏโ " น ตรสดวยอานาจแสดงความสละคน ราคะทเคยยดถอไวในหนหลงเสย. บทวา " อกเขฏโต " น ตรสไวดวยอานาจแสดงภาวะทกลบ แอบแนบไมไดอก เพราะถกอรยมรรคถอนขนเสยแลว. เนอความนนน


ผศกษาทงหลาย พงคนดจากคมภรศพทศาสตร. บทวา " สมกเขฏโต " น ตรสไวดวยอานาจแสดงภาวะทกลบ แอบแนบไมไดอก แมแหงราคะทสหรคตเพยงเลกนอย เพราะถอนขน เดดขาด ดวยประการฉะน. สทธกวารกถา จบ.


กถาวาดวยผมความประสงคจะกลาว เนอความแหงบทวา " ตหากาเรห " เปนอาท และประเภท แหงวารเปยยาลทงปวง แมในวตตกามวาร พงทราบตามนยทกลาวแลว ในสทธกวารนแล. กวตตกามวารนพระผมพระภาคเจาตรสไวเพอกน โอกาสของบาปบคคลทงหลายอยางเดยว ผแสวงหาชองอยางนวา ' คาน ใดเลา เราประสงคจะกลาวคาอน กลาวผดเปนคาอนไป; เพราะฉะนน อาบตจงไมมแกเรา. " เหมอนอยางวา ภกษปรารถนาจะกลาววา " พทธ ปจจกขาม " เมอกลาวบทใดบทหนง บรรดาบทสาหรบบอกลาสกขา มวา " ธมม ปจจกขาม " เปนตน ยอมเปนผบอกลาสกขาแลวแท เพราะบทเหลานนหยงลงในเขต ฉนใดแล, ขอนกฉนนน ภกษผใคร จะกลาวบทใดบทหนงบทเดยว บรรดาบทอตรมนสธรรมมปฐมฌาน เปนตน แมเมอกลาวบทใดบทหนงอยางอนจากบทนน ยอมเปน ปาราชกทเดยว เพราะบทนนหยงลงในเขต. แมถาเธอกลาวแกผใด, ผนน ยอมรความนนในขณะนนทนท. กแล ลกษณะแหงการรในการ อวดอตรมนสธรรมทไมมจรงน พงทราบตามนยทกลาวแลวในการบอก ลาสกขานนแล. แตความแปลกกน มดงตอไปน :- การบอกลาสกขา ยอมไมถงความสาเรจดวยหตถมทธา ( ไมสาเรจไดดวยการกระดกหว แมมอ ) การอวดอตรมนสธรรมทไมมจรงน ยอมหยงลง ( สความ สาเรจ ) แมดวยหตถมทธา. จรงอย ภกษใดอวดอตรมนสธรรมทไมม จรงดวยความเคลอนไหวแหงอวยวะนอยใหญ มหตถวการ ( แกวงมอ )


เปนตน แกบคคลผยนอยในคลองแหงวญญต, และบคคลนน รใจความ นนได, ภกษนน เปนปาราชกแท. แตถาเธอบอกแกผใด, ผนนไม เขาใจ หรอถงความสงสยวา " ภกษน พดอะไร ? " หรอพจารณา นานจงรในภายหลง ยอมถงความนบวา " ผไมเขาใจ " ทนทเหมอนกน. เมอภกษบอกแกบคคลผไมเขาใจทนทอยางนน เปนถลลจจย. สวนบคคล ใดไมรจกอตรมนสธรรมมฌานเปนตนดวยตนเอง ดวยอานาจการได บรรล หรอดวยอานาจการเรยนและการสอบถามเปนตน ไดยนแตเพยง คาวา " ฌาน " หรอวา " วโมกข " อยางเดยวเทานน, ถงบคคลนน เมอภกษนนบอกแลว ถารไดแมเพยงเทานวา " ไดยนวา " ภกษน กลาววา ' เราเขาฌานแลว " ดงน ยอมถงความนบวา " ร " เหมอน กน, เมอภกษบอกแกบคคลนน เปนปาราชกแท. ความแปลกกน ดวยอานาจบคคลผเดยว สองคน หรอมากคน ทภกษกาหนดไวหรอ มไดกาหนดไวแมทงหมดนน พงทราบตามนยทกลาวแลว ในกถาวาดวย การบอกลาสกขานนแล ดวยประการฉะน. วตตกามวารกถา จบ.


กถาวาดวยปจจยปฏสงยตตวาร แมในวาระการอวดเกยวดวยปจจย พงทราบประเภทแหงวาร- เปยยาลทงหมด และอรรถแหงบททมาในเบองตน โดยนยทกลาวแลว นนแหละ แลวทราบลาดบพระบาล อยางนกอน. กในปจจยปฏสงยตต- วารน ทานกลาววารกาหนดดวยปฐมาวภตต ๕ เหลานวา ๑. ภกษใด อยในวหารของทาน ๒. ภกษใด บรโภคจวรของทาน ๓. ภกษใด ฉนบณฑบาตของทาน ๔. ภกษใด ใชสอยเสนาสนะของทาน ๕. ภกษใด บรโภคคลานปจจยเภสชบรขารของทาน " ดงน, กลาววารกาหนดดวยตตยาวภตต ๕ มวา " วหารของทาน อน ภกษใดใชสอยแลว " เปนตน, กลาววารกาหนดดวยทตยาวภตต ๕ มวา " ทานอาศยภกษใด จงไดถวายวหาร " ดงนเปนตน, พงทราบประเภท แหงวารเปยยาล ในทก ๆ บท มปฐมฌานเปนตน ททานกลาวไวใน เบองตนพรอมกบบทสญญาคาร ทกลาวแลวในปจจยปฏสงยตตวารน ดวยอานาจแหงวารเหลานน. ในปจจยปฏสงยตตวารน พงทราบวนจฉยดงนวา " กเพราะภกษ กลาวโดยออมอยางนวา ' ภกษใด อยในวหารของทาน, วหารของทาน อนภกษใดอยแลว, ทานอาศยภกษใด จงไดถวายวหาร, ' และเพราะ เธอไมไดกลาววา ' เรา ' ในปจจยปฏสงยตตวารน แมเมอกลาวอวด


อตรมนสธรรม แกบคคลผเขาใจทนท จงเปนถลลจจย กลาวอวดแก บคคลผไมเขาใจทนท จงเปนทกกฏ. " พระผมพระภาค ครนทรงแสดงประเภทแหงอาบต ดวยอานาจ ความพสดารอยางนแลว บดน จะทรงแสดงอนาบต จงตรสคาวา " อนาปตต อธมาเนน " เปนอาท. บรรดาบทเหลานน บทวา อธมาเนน มความวา ไมเปนอาบต แกภกษผอวด ดวยสาคญวาตนไดบรรล. บทวา อนลลปนาธปปายสส มความวา ไมเปนอาบตแกภกษผ มไดตงอยในอจฉาจาร ดวยความเปนผหลอกลวง ไมประสงคจะอวด พยากรณพระอรหตผล ในสานกของเพอนพรหมจารทงหลาย. ภกษบา เปนตน มนยดงกลาวแลวในเบองตนนนนนแล. อนง พวกภกษผ จาพรรษาใกลฝงแมนาวคคมทา ผเปนตนบญญตในสกขาบทน, ไมเปน อาบตแกเธอเหลานน ฉะนแล. ปทภาชนยวรรณนา จบ.


[ จตตถปาราชกสกขาบทมสมฏฐาน ๓ ] ในสมฏฐานเปนตน มวนจฉยดงน :- สกขาบทน มสมฏฐาน ๓ คอ เกดแตกายกบจตของภกษผอวดอยดวยหวแมมอ ๑ เกดแตวาจา กบจตของภกษผอวดดวยการเปลงวาจา ๑ เกดแตกายวาจากบจตของ ภกษผทาอยทง ๒ อยาง ๑ เปนกรยา เปนสญญาวโมกข เปนสจตตกะ เปนโลกวชชะ เปนกายกรรม วจกรรม เปนอกศลจต มเวทนา ๓. จรงอย ภกษยอมกลาวอวดทงทมโสมนสรนเรงใจกม กลวอวดกม มตน เปนกลางอวดกม.


วนตวตถในจตตถปาราชก [ เรองสาคญวาไดบรรล ] เรองสาคญวาไดบรรล ในวนตวตถทงหลาย มนยดงกลาวแลว ในอนบญญตนนแล. ในเรองท ๒ มวนจฉยดงน :- บทวา ปณธาย ไดแก ทา ความปรารถนาไว. ขอวา เอว ม ชโน สมภาเวสสต มความวา ( ภกษรปใด รปหนง อยในปาดวยตงใจ ), วา " ชนจกยกยองเราผอยในปา ในความ เปนพระอรหนต หรอในภมแหงพระเสขะ ดวยวธอยางน, แตกาล นนไป เราจกเปนผอนชาวโลกสกการะ เคารพ นบถอ บชา. " สองบทวา อาปตต ทกกฏสส ความวา เมอเธอ เดนไป ดวยตงใจอยางนวา " เราจกอยในปา " เปนทกกฏทก ๆ ยางเทา. ในกจทงปวง มการสรางกฎ เดนจงกรม นง และนงหมเปนตน ในปา เปนทกกฏทก ๆ ประโยค เหมอนอยางนน. เพราะเหตนน ภกษไมควรอยในปา ดวยความตงใจอยางนน. จรงอย เมออยดวย ความตงใจอยางนน จะไดรบความยกยองหรอไมกตาม ยอมตอง ทกกฏ. สวนภกษใด สมาทานธดงคแลว คดวา " เราจกรกษา ธดงค " หรอวา " เมอเราพกอยในแดนบาน จตยอมฟงซาน, ปา เปนทสบาย " ดงน จงเปนผมความประสงคจะอยปาอนหาโทษมได ดวยทาความปรารถนาอยางนวา " เราจกบรรลบรรดาวเวกทง ๓


อยางใดอยางหนงในปาแนแท " ดงน กด วา " เราเขาไปสปายงไม บรรลเปนพระอรหนตแลว จกไมออกมา " ดงน กด วา " ชอวา การอยปา พระผมพระภาคเจาทรงสรรเสรญ และเมอเราพกอยในปา เพอนพรหมจารมากหลาย จกละทงแดนบานแลวอยปาเปนวตร " ดงน กด; ภกษนน ควรอยในปา. ในเรองท ๓ มวนจฉยดงน :- เปนทกกฏทก ๆ ประโยค ตง ตนแตกจคอการนงหม ดวยตงใจวา " เราจกวางอรยาบถ มการกาว ไปเปนตน เทยวบณฑบาต " จนกระทงถงการขบฉนเปนทสด, เธอ จะไดรบความยกยองหรอไมกตาม เปนทกกฏทงนน แตภกษผเขาไป บณฑบาต ดวยอรยาบถทนาเลอมใส มการกาวไปและถอยกลบเปนตน เพอบาเพญขนธกวตรและเสขยวตรใหบรบรณ หรอเพอถงความเปน ทฏฐานคต แกเพอนพรหมจารทงหลาย เปนผอนวญ ชนทงหลาย ไมพงตเตยนแล. ในเรองท ๔ และท ๕ เพราะภกษมไดกลาววา " เรา " โดยนยดงกลาวไวแลวในคานวา " ภกษใด อยในวหารของทาน " จง ไมเปนปาราชก. จรงอย เมอภกษอวดอตรมนสธรรมเปนทนอมเขามา ในตนเทานน ทานจงปรบเปนปาราชก. คาเปนตนวา " ( ภกษรปใด รปหนง ) เดนจงกรมดวยตงใจวา... " ดงน มนยดงกลาวแลวใน หนหลงนนแล. ในเรองละสงโยชน มวนจฉยดงน :- เมอภกษกลาววา " สงโยชน ทงหลาย เราละไดแลว " กด วา " สงโยชนทง ๑๐ เราละไดแลว " กด วา " สงโยชนขอหนง เราละไดแลว " กด การละกเลสนนแหละ


เปนอนเธอบอกแลว; เพราะเหตนน จงเปนปาราชก. ในเรองธรรมในทลบ มวนจฉยดงน :- ขอวา รโห อลลปต๑

ความวา ภกษอยในทลบ พดวา " เราเปนพระอรหนต " ดงน, แต ไมไดทาการคดดวยใจเลย " เพราะเหตนน ในเรองน ทานจงปรบเปน ทกกฏ. เรองวหาร และเรองบารง มนยดงกลาวแลวนนแล. ในเรองทาไดไมยาก มวนจฉยดงน :- ลทธ ของภกษนน มดงนวา " พระอรยบคคลทงหลายแล ผเปนสาวกของพระผมพระ- ภาคเจา ( พงพดอยางนน ). " เพราะเหตนน เธอจงกลาววา " เฉพาะ ทานทเปนสาวกของพระผมพระภาคเจาเทานน พงพดอยางนน. " กแล ความประสงคของเธอ มดงนวา " การทภกษผมศล เจรญวปสสนา พยากรณพระอรหตผลทาไดไมยากเลย, เธอสามารถบรรลพระอรหนตได, " เพราะเหตนน ภกษรปนน จงกราบทลวา " ขาพระพทธเจา มไดม ความประสงคจะพดอวด. " ในเรองความเพยร มวนจฉยดงน :- บทวา อาราธนโย ความ วา สามารถเพอยงธรรมใหสมฤทธผลได คอยงตนใหบรรลได, ความวา " เพอใหเกดได. " คาทเหลอมนยดงกลาวแลวนนแล. ในเรองความตาย มวนจฉยดงน :- ภกษ๒นน อาศยอานาจ แหงประโยชนนวา " ทานผมความเดอดรอนใจเกดขน ตองกลวแน, แตศลของเราบรสทธ ไมเปนทตงแหงความเดอดรอนใจเลย. เรานน จกตองกลวตอความตายทาไม " ดงน จงตอบวา " ดกอนอาวโสทงหลาย ! ๑. บาล. มหา. ว. ๑/๒๐๔ เปน รโหคโต.......อลลปต. ๒. ไมใชเปนบทตง เพราะในบาลไมม ควรแกไมใหม อต ศพท จงจะถก.


ผมยอมไมกลวตอความตาย. " เพราะเหตนน จงไมมอาบตแกภกษนน. แมในเรองความเดอดรอนใจ กมนยเหมอนกนน. ๓ เรองถดจากเรอง ความเดอดรอนใจนนไปเปนเหมอนเรองความเพยรนนเอง. บรรดาเรองเวทนา๑ทงหลาย พงทราบวนจฉนในเรองทแรก กอน :- ภกษนนตงอยในอธวาสนขนต ดวยกาลงแหงความพจารณา จงตอบวา " ดกอนอาวโสทงหลาย ! อนคนพอดพอราย ไมสามารถ จะอดกลนได. " เพราะเหตนน จงไมมอาบตแกเธอ. สวนในเรองท ๒ เปนถลลจจย เพราะภกษนนไมไดทาการอวดอตรมนสธรรมทเปนทนอม เขามาในตน กลาวโดยออมวา " ดกอนอาวโสทงหลาย ! อนปถชน ไมสามารถ ( จะอดกลนได ). " ในเรองพราหมณทงหลาย มวนจฉยดงน :- ไดยนวา พราหมณ คนนน ไดกลาววา " นมนตพระอรหนตทงหลาย จงมาเถดเจาขา ! " ดงน อยางเดยวกหามได, ( โดยทแท ) คาพดทงหมดทเปลงออกจาก ปากของพราหมณนน ประกอบดวยวาทะวาอรหนตทงนน ดงนวา " ทานทงหลาย จงปลาดอาสนะ จงถวายนาลางเทาแกพระอรหนต ทงหลาย, ขอพระอรหนตทงหลาย จงลางเทาเถด. " กคาพดนนของ พราหมณนน เปนการกลาวดวยความเลอมใน คอ เปนคากลาวของ พราหมณ ผถกกาลงศรทธาของตนใหขะมกเขมนแลว เพราะความ เปนผสทธาจรต. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา " ดกอนภกษทงหลาย ! ไมเปนอาบต เพราะการกลาวดวยความเลอมใส. " อนภกษผถกเขากลาวอยางนน ไมควรเปนผราเรงยนดเลยบรโภคปจจย ๑. เทสนาวตถส วาจะผด เพราะพดถงเรองอดกลนเวทนา ฉะนน จงควรแกเปน เวทนาวตถส ดงทแปลไวแลวนน.


ทงหลาย, ควรทาความเพยร ดวยคดอยางนวา " กเราจกบาเพญขอ ปฏบต อนจะยงตนใหถงพระอรหนต " ดงนแล. เรองพยากรณอรหตผล เปนเหมอนเรองละสงโยชนนนแล. ในเรองครองเรอน มวนจฉยดงน :- ภกษนน ไดกลาววา " ดกอนผมอาย ! คนอยางฉน ไมควรแล " ดงน เพราะเธอไมม ความตองการ ไมมความเยอใยในความเปนคฤหสถ, หาไดกลาวดวย ความประสงคจะอวดไม; เพราะเหตนน จงไมเปนอาบตแกเธอ. ในเรองหามกาม มวนจฉยดงน :- ภกษนน เปนผหมดความ เยอใยในวตถกามและกเลสกาม เพราะเลงเหนโทษทเปนโลกยนนเอง; เพราะฉะนน เธอจงกลาววา " ดกอนคณ ! กามทงหลาย ฉนหาม ไดแลว " ดงน; เพราะเหตนน จงไมเปนอาบตแกเธอ. กคาวา อาวฏา ในคาวา " อาวฏา เม " น มใจความวา " ฉนปองกนไดแลว คอ หามเสยแลว ปฏเสธแลว. " ในเรองความอภรมย มวนจฉยดงน :- ภกษนน กลาววา " ดกอน คณ : ฉนยงยนดยง ดวยความยนดอยางเยยม " ดงน เพราะเธอเปนผ ไมกระสน และเพราะยงมความยนดในอเทศและปจฉาเปนตน ใน ศาสนา หาไดกลาวดวยความประสงคจะอวดไม; เพราะเหตนน จงไม เปนอาบตแกเธอ. [ เรองตงกตกาแลวหลกไป ] ในเรองหลกไป มวนจฉยดงน :- ขอวา ภกษใด จกหลกไป จากอาวาสนกอน มอธบายวา เมอสงฆกาหนดอาวาส มณฑลสมา หรอ สถานทใดทหนง แลวตงกตกาไว ภกษใดหลกไปจากสถานทนนกอน


ดวยคดวา " ภกษทงหลาย จงเขาใจเราวาเปนพระอรหนต, " ภกษนน เปนปาราชก. สวนภกษใด เดนเลยสถานทนนไป ดวยกจธระของ อาจารยและอปชฌายะกด ดวยกรณยะเชนนนอยางอน เพอภกขาจาร หรอเพอประโยชนแกอเทศและปรปจฉากด, ไมเปนอาบตแกภกษนน. ถาแมนเมอภกษนน เดนไปดวยกจอยางนน ภายหลงอจฉาจารเกดขน วา " บดน เราจกไมไปในสถานทนน, เพราะวา ชนทงหลายจก ยกยองเราวา ' เปนพระอรหนตดวยอาการอยางน " ไมเปนอาบตเหมอน กน. ฝายภกษใด ลถงสถานทนน ดวยกรณยะบางอยางแลว เปนผ สงใจไปในทอน ดวยอานาจการใฝใจในการสาธยายเปนตน หรอถก โจรเปนตนไลตดตาม หรอเหนเมฆตงเคาขนแลว มประสงคจะเขาไป หลบฝน จงลวงเลยสถานทนนไป, ไมเปนอาบตแกภกษนน. แมภกษ ผไปดวยยานหรอดวยฤทธกไมตองปาราชก, แตยอมตองอาบตดวยการ เดนไปดวยเทานน. ภกษผเดนไปถงสถานทแมนน ไมกอนไมหลง พรอมดวยพวกภกษผรวมกนตงขอกตกาไวไมตองอาบต. เพราะวา ภกษ ทงหลาย เมอเดนไปอยางนน ยงรกษากนและกนไดแมทงหมด. แมถา ภกษทงหลาย กาหนดสถานทบางแหงบรรดามณฑปและโคนตนไม เปนตน แลวตงขอกตกาไวโดยนยเปนตนวา " พวกเราจกรภกษผนง หรอเดนจงกรมอยในทนวา ' เปนพระอรหนต " หรอเอาดอกไมวางไว โดยนยเปนตนวา " พวกเราจกทราบภกษผถอเอาดอกไมเหลานแลว ทาการบชาวา ' เปนพระอรหนต. " แมในขอกตกาวตรนน เมอภกษ ทาอยเหมอนอยางนน ดวยอานาจอจฉาจาร เปนปาราชกเหมอนกน. แมถาอบาสกสรางวหารไวในระหวางทางกด ตงปจจยมจวรเปนตนไว


กด ดวยกลาววา " ขอภกษผเปนพระอรหนตทงหลาย จงพกอยใน วหารหลงน และจงถอเอาปจจยมจวรเปนตน. " แมในขอกตกาวตรท อบาสกตงไวนน เมอภกษพกอย หรอถอเอาปจจยมจวรเปนตนเหลานน ดวยอานาจอจฉาจาร เปนปาราชกเหมอนกน. แตวานน เปนกตกาวตร ทไมชอบธรรม, เพราะเหตนน จงไมควรทา. อกอยางหนง วตรอนเหนปานน มอาทอยางนวา " ในภายใน ไตรมาสน ภกษทงหมดจงเปนผถอการอยปาเปนวตร หรอวาทรงไว ซงธดงคทเหลอ มองคแหงภกษผเทยวบณฑบาตเปนวตรเปนตน, หรอวา จงเปนผสนอาสวะหมดทกรปดวยกน, " ดงน ( ชอวาวตรทไม ชอบธรรม ) แทจรง ภกษทงหลาย ผอยในชนบทตาง ๆ ยอมประชม กน. บรรดาภกษเหลานน ภกษบางพวกทพลภาพมกาลงนอย ยอม ไมสามารถจะตามรกษาขอวตรเหนปานนนได. เพราะเหตนน ขอวตร แมเหนปานนน จงไมควรทา. และขอวตรมอาทอยางนวา " ตลอด ไตรมาสน ภกษหมดทกรปดวยกน ไมพงแสดงธรรม ไมพงเรยน ธรรม ไมพงใหบรรพชา, แตควรเรยนเอามควตร ควรใหลาภสงฆแม แกภกษผอยภายนอกสมาดวย " ดงน กไมควรทาเหมอนกน. [ เรองพระมหาโมคคลลานะเหนอฏฐกสงขลกเปรต ] พระลกขณะเถระ ทพระธรรมสงคาหกาจารยกลาวไวในลกขณะสงยต วา " อายสมา จ ลกขโณ๑, " เปนตนน บณฑตพงทราบวา " มอยภายใน แหงภกษชฎลพนองค อปสมบทดวยเอหภกขอปสมปทา ไดบรรล ๑. ส. นทาน. ๑๖/๒๖๘.


เปนพระอรหนตในทสดแหงอาทตตปรยายสตร เปนพระมหาสาวกองค หนง. " กเพราะทานองคน ประกอบดวยอตภาพเหมอนพรหม สมบรณ ดวยลกษณะเตมเปยมดวยอาการทกอยาง; ฉะนน ทานจงถงความนบวา " ลกขณะ " สวนพระมหาโมคคลลานเถระเปนพระอครสาวกท ๒ ได บรรลเปนพระอรหนต ในวนท ๗ แตวนททานบวชแลว. สองบทวา สต ปาตวากาส ความวา พระมหาโมคคลลานเถระ ไดทาการยมนอย ๆ ใหปรากฏ. มคาอธบายวา " ประกาศ คอแสดง. " ถามวา " กพระเถระเหนอะไร จงไดทาการแยมใหปรากฏ ? " แกวา " พระเถระเหนสตวผเกดอยในเปตโลกตนหนง มแต รางกระดก ซงมาแลวในบาลขางหนา. " กแล การเหนสตวตนนน เหน ไดดวยทพยจกษ ไมใชเหนดวยจกษประสาท. จรงอย อตภาพเหลานน หาไดมาสคลองแหงจกษประสาทไม. ถามวา " กพระเถระเหนอตภาพมรปอยางนนแลว เพราะเหตไร จงไดทาการแยมใหปรากฏ ในเมอควรทาความกรณาเลา ? " แกวา " เพราะทานอนสรณถงสมบตของตน และพระญาณของ พระพทธเจาดวย. แทจรง พระเถระเปนเปรตตนนนแลว ไดอนสรณ ถงสมบตของตนวา " อตภาพเหนปานน อนบคคลผชอวายงไมเหน สจจะพงได, เราพนแลวจากอตภาพเชนนน, เปนลาภของเราหนอ ! เราไดดแลวหนอ ! และไดระลกถงสมบตแหงพระพทธญาณอยางนวา ญาณสมบตของพระผมพระภาคเจา ผทรงแสดงวา ' ดกอน ภกษทงหลาย ! กรรมวบาก เปนอจนไตย อนบคคลไมพงคด๑ ' ๑. อง. จตกก. ๒๑/๑๐๔.


นาอศจรรย, พระพทธเจาทงหลาย ยอมทรงแสดงธรรมใหประจกษหนอ ! ธรรมธาต อนพระพทธเจาทงหลาย ทรงแทงตลอดดแลว ดงน จงได ทาการแยมพรายใหปรากฏ. " กธรรมดาวา พระขณาสพทงหลาย ไมทาการแยมพรายให ปรากฏเพราะไมมเหต; เพราะฉะนน พระลกขณเถระจงถามพระ มหาโมคคลลานเถระนนวา " ดกอนอาวโส โมคคลลานะ ! อะไรหนอ เปนเหต ? อะไรหนอเปนปจจยแหงอนทาการแยมพรายใหปรากฏ ? " แตพระเถระกลาวตอบวา " อาวโส ลกขณะ ! ยงไมเปนกาลสมควรแล " เปนตน โดยเหตททานมความประสงคจะใหพระผมพระภาคเจาเปน พยานเสยกอน จงพยากรณ เพราะเหตวา ภกษทงหลาย ผทยงมไดเหน ความอบตขนนดวยตนเองแลว จะบงคบใหเชอไดโดยยาก. ภายหลง แตนน พระมหาโมคคลลานเถระ ถกพระลกขณเถระถามในสานกพระผ- มพระภาคเจา จงไดพยากรณ โดยนยมอาทวา " อธาห อาวโส. " บรรดาบทเหลานน บทวา อฏ กสงขลก ไดแก ผมแตราง กระดก ซงมสขาว ไมมเนอและโลหต. แรงยกษ เหยยวยกษ และนกตะกรมยกษ แมเหลาน พงทราบ วา " แรงบาง เหยยวบาง นกตระกรมบาง. " กรปนน ไมมาแมสคลอง ( แหงจกษ ) ของฝงแรงเปนตนตามปกต. สองบทวา อนปตตวา อนปตตวา ไดแก พากนตดตาม ไปแลว ๆ. บทวา วตเทนต ไดแก จกแลวบนไป. อกอยางหนง ปาฐะวา " วตทนต " กม. อธบายวา " ยอมสบจก ดวยจะงอยปากซโลหะ


ทคมกรบ เปรยบดวยคมดาบ. " ศพทวา " สท " ในคาวา " สา สท อฏฏสสร กโรต " น เปนนบาต. อธบายวา " อฏฐกสงขลกเปรตตนนน ยอมทาเสยงรองครวญคราง คอ เสยงโอดครวญ. ไดยนวา อตภาพ เชนนน แมมประมาณตงโยชนหนง ยอมเกดขน และมประสาท ทพองขน เปนเชนกบหวฝทงอกแลว เพอตามเสวยผลแหงอกศล เพราะฉะนน อฏฐกสงขลกเปรตตนนน เดอดรอนเพราะเวทนาทมกาลง จงไดทาเสยงเชนนนแล. กแล ทานพระมหาโมคคลลานะ ครนกลาวอยางนแลว เมอจะ แสดงยาธรรมสงเวชซงเกดขน เพราะอาศยความกรณาในสตวทงหลาย วา " ขนชอวาสตวทงหลายผไปในวฏฏะ ยอมไมพนจากอตภาพเหน ปานนไปได " จงกลาวคาเปนตนวา " ดกอนอาวโส ! เรานนไดม ความคดเชนนวา ' ทานผเจรญ ! นาอศจรรยจรงหนอ " ดงน. สองบทวา ภกข อชฌายนต ความวา ความอบตขนแหง เปรตนน ไมเหนประจกษแกภกษเหลาใด, ภกษเหลานนพากน โพนทะนา. สวนพระผมพระภาคเจา เมอจะทรงประกาศอานภาพของ พระเถระ จงตรสพระดารสวา " ดกอนภกษทงหลาย ! สาวกทงหลาย เปนผมจกษอยหนอ " เปนตน. ในบทเหลานน สาวกทงหลายชอวาเปนผมจกษ เพราะอรรถวา สาวกเหลานนมจกษเปนแลว เกดแลว อบตแลว. ความวา " เปนผม จกษเปนแลว คอมจกษเกดแลว ยงจกษใหเกดขนแลวอย. " แมใน บทท ๒ กนยนเหมอนกน. คาวา " ยตร " ซงมอยในคาวา " ยตร ห นาม " น เปนคาระบถงเหต. ในคาวา " จกขภตา " เปนตนนน ม


การประกอบเนอความดงตอไปน : - เพราะเหตวา แมสาวกจกร หรอ จกเหน หรอจกทาอตภาพเหนปานน ใหเปนพยานได; ฉะนน เราจง ไดกลาววา " ดกอนภกษทงหลาย ? สาวกทงหลาย เปนผมจกษอยหนอ ดกอนภกษทงหลาย ! สาวกทงหลายเปนผมญาณอยหนอ " ดงน. ขอวา ปพเพว เม โส ภกขเว สตโต ทฏโ มความวา ( พระผมพระภาคเจา ) ตรสวา " เราไดแทงตลอดสพพญ ตญาณ ณ โพธมณฑ ทาหมสตว และภพ คต ฐต และนวาส หาประมาณมได ในจกรวาลทงหลายหาประมาณมได ใหประจกษอย ไดเหนสตวนน แลวในกาลกอนแล. " บทวา โคฆาตโก ความวา เปนสตวผฆาโคทงหลายแลว ปลอนเนอออกจากกระดกขายเลยงชวต. หลายบทวา ตสเสว กมมสส วปากาวเสเสน ความวา แหง อปราปรเวทนยกรรมอนเจตนาตาง ๆ ประมวลมาแลวนนแล. จรงอย บรรดาเจตนาเหลานน ปฏสนธในนรกอนเจตนาใดใหเกดขนแลว เมอ วบากแหงเจตนาดวงนน สนไปแลว, ปฏสนธในเปรตเปนตน ยอม บงเกดอก; เพราะทากรรมทเหลอ หรอกรรมนมตใหเปนอารมณ เพราะเหตนน ปฏสนธนน ทานจงเรยกวา " วบากทเหลอแหงกรรมนน นนเอง " เพราะมสวนเสมอดวยกรรม หรอเพราะมสวนเสมอดวย อารมณ. กสตวนเกดขนแลวอยางน. เพราะเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา " ดวยวบากยงเหลออยแหงกรรมนนนนเอง. " ไดยนวา ในเวลาเคลอนจากนรก สตวนน ไดมนมต คอกองกระดกแหงโคทงหลาย อนถกทาไมใหมเนอ สตวนน เมอจะทากรรมนน แมทปกปดให เปนดจปรากฏแกวญ ชนทงหลาย จงเกดเปนอฏฐกสงขลกเปรต.


[ เรองมงสเปสเปรต ] ในเรองมงสเปสเปรต มวนจฉยดงน :- มงสเปสเปรตนน เปน ตนฆาโค นาชนเนอตากใหแหงแลว เลยงชวตดวยการขายเนอแหง หลายป. ดวยเหตนน เวลาเคลอนจากนรก เขาจงไดมนมต คอชนเนอ นนเอง. เขาจงเกดเปนมงสเปสเปรต. [ เรองมงสปณฑเปรต ] ในเรองมงสปณฑเปรต มวนจฉยดงน :- มงสปณฑเปรตนน เปนนายพรานนก จบนกไดแลว เวลาขาย ไดทาการถอนขนปกและ หนงออกหมด ใหเปนเพยงกอนเนอแลว ขายเลยงชวต. ดวยเหตนน เวลาเคลอนจากนรก เขาจงไดมนมต คอกอนเนอเทานน. เขาจงเกด เปนมงสปณฑเปรต. [ เรองนจฉวเปรต ] ในเรองนจฉวเปรต มวนจฉยดงน :- นจฉวเปรตนน เปน คนฆาแพะ ฆาแพะแลวถลกหนง เลยงชวต จงไดมนมตคอรางแพะ ปราศจากหนง ตามนยกอนนนแล. เขาจงไดเกดเปนนจฉวเปรต. [ เรองอสโลมเปรต ] ในเรองอสโลมเปรต มวนจฉยดงน :- อสโลมเปรตนน เปน คนฆาสกร ใชดาบฆาสกรทงหลายอนตนปรนปรอดวยเหยอสนกาลนาน แลวเลยงชวตมาตลอดราตรนาน. เขาจงไดมนมต คอภาวะของคนท เงอดาบขน ฉะนน เขาจงเกดเปนอสโลมเปรต.


[ เรองสตตโลมเปรต ] ในเรองสตตโลมเปรต พงทราบวนจฉยตอไป :- สตตโลม- เปรตนน เปนคนลาเนอ พาเอาเนอตวหนงและถอหอกเลมหนง ไปปา แลว ใชหอกแทงเนอทพากนมาสทใกลเนอนนใหตาย. เขาจงไดมนมต คอภาวะทใชหอกแทง. ฉะนน เขาจงเกดเปนสตตโลมเปรต. [ เรองอสโลมเปรต ] ในเรองอสโลมเปรต พงทราบวนจฉยตอไป :- บทวา การณโก ความวา เปนบรษผเบยดเบยนพวกคนผผดตอพระราชา ดวยเหต ทงหลายเปนอนมาก ลงทายใชลกศรยงใหตาย. ไดยนวา เขาทราบ กอนวา " คนถกยงสวนโนน จงจะตาย " ดงน แลวจงยง. เขานนเอง เลยงชวตแลวบงเกดในนรก ในเวลาเกดในเปรตวสยน ไดมนมต คอ ภาวะทใชศรยง ดวยวบากทยงเหลอจากนรกนน. ฉะนน เขาจงเกดเปน อสโลมเปรต. [ เรองสจโลมเปรต ] ในเรองสจโลมเปรต พงทราบวนจฉยตอไป :- บทวา สารถ คอ เปนคนฝกมา. ในอรรถกถากรนท ทานกลาววา " เปนคนฝกโค " ดงนบาง. เขาไดมนมต คอภาวะทแทงดวยเขมปฏก. เขาเกดเปน สจโลมเปรต.


[ เรองสจโลมเปรตท ๒ ] ในเรองสจโลมเปรตเรองท ๒ พงทราบวนจฉยตอไป :- บทวา สจโก คอ เปนคนทาการนสอเสยด. ไดยนวา เขาทาลายมนษยทงหลาย และพวกเดยวกน และยยงในราชตระกลวา " คนน มความผดชอน คนนทาผดชอน " ดงน, ครนยยงแลว ทาใหถงความพนาศวอดวาย. ฉะนน เขาจงเกดเปนสจโลมเปรต เพราะทานมต คอ กรรมเพอการ เสวยทกขจากการทาลายดวยเขมทงหลาย เหมอนอยางทเขาทมแทงทาลาย พวกมนษยฉะนน. [ เรองอณฑภารเปรต ] ในเรองเปรตแบกลกอณฑะ พงทราบวนจฉยตอไป :- บทวา คามกโฏ คอ เปนอามาตยผตดสนความ. สตวนนไดมอณฑะเทาหมอ คอ มขนาด เทาหมอใหญ เพราะมสวนเสมอดวยกรรม. ดวยวา สตวนน เพราะ เหตทรบสนบนในสถานทลบปกปด เมอจะทาโทษใหปรากฏ ดวยการ ตดสนความโกง ไดกระทาพวกเจาของไมใหเปนเจาของ; เพราะฉะนน อวยวะลบของสตวนน จงบงเกดปรากฏ. เพราะเหตทสตวนน เมอ เรมตงอาญา ไดยกของหนกอนไมควรจะทนได ใหแกชนเหลาอน; เพราะฉะนน อวยวะลบของสตวนน จงบงเกดเปนของหนกอนไมควร จะทน. เพราะเหตทสตวนนดารงอยในตาแหนงใด ควรจะเปนผสมา เสมอ, แตดารงอยในตาแหนงนนแลว หาไดเปนผสมาเสมอไม; ฉะนน สตวนน จงไดมการนงไมสมาเสมอบนอวยวะลบ.


[ เรองปรทารกเปรต ] ในเรองเปรตผดเมยทาน พงทราบวนจฉยดงน :- สตวนน เมอสมผสผสสะทมเจาของทเขาคมครองรกษาแลวของคนอน ยงจตให รนรมยดวยความสขในกามอนเปนความสขในอจจาระ จงบงเกดในเปรต วสยนน เพอจะสมผสผสสะ เปนคถ เสวยทกข เพราะมสวนเสมอ ดวยกรรม. [ เรองเปรตพราหมณชว ] ในเรองพราหมณชว พงทราบวนจฉยดงน๑ :- เพราะชอวา มาตคาม ไมเปนอสระในผสสะของตน, แตหญงนน ขโมยผสสะของสามนน ยงความอภรมยใหเกดแกคนเหลาอน; ฉะนน จงไดบงเกดเปนหญงเปรตปราศจากผว เพอกาจดสมผสเปนสขนนเสย แลว เสวยสมผสเปนทกข เพราะมสวนเสมอดวยกรรม. [ เรองมงคลหญงเปรต ] ในเรองมงคลหญงเปรต พงทราบวนจฉยดงน :- บทวา มงคฬ ไดแก มรปผดไป คอ มองดนาชง นาเกลยด. ไดยนวา หญงนน ทาหนาทเปนแมมด คอหนาทเปนทาสของยกษ กลาววา " เมอทา พลกรรมอยางน ดวยสงนและสงน ความเจรญของพวกทาน ชอน จกม " ดงน แลวถอเอาของหอมและดอกไมเปนตน ของมหาชนดวย การลอลวงยงมหาชนใหยดถอมจฉาทฐ อนเปนทฐชว. เพราะฉะนน ๑. ในเรองน ไมมอธบาย อาจจะตกไปกเปนได, เลยไปอธบายเรองหญงเปรตถดไป.


หลอนจงเกดเปนนางเปรตมกลนเหมน เพราะขโมยของหอมและดอกไม เปนตน เปนนางเปรตมองดนาชง ผดรป นาเกลยด เหตใหมหาชน ยดถอความเหนชว เพราะมสวนเสมอดวยกรรมนน. [ เรองโอกลนหญงเปรต ] เรองโอกลนหญงเปรต พงทราบวนจฉยดงตอไปน :- ขอวา อปปกก โอกลน โอกรณ มความวา ไดยนวา นางเปรตนน นอนอยบนเชง ตะกอน ถานเพลง ดนพลกไปมาถกไฟไหม; เพราะฉะนน นางจง เปนผถกไฟครอก มสรระสกดวยไฟกรด มนาเหงอหยด มสรระเปยก คอหยาดนาเหงอทงหลาย ยอมหลงออกจากสรระของนางเปรตนน และ มถานเพลงเกลอนกลน คอ เกลอนกลนดวยถานเพลง. ดวยวา ถานเพลงทงหลาย มสดงดอกทองกวาว ยอมตกแมจากเบองลางของ นางเปรตนน ถานเพลงทงหลาย ยอมตกแมในขางทง ๒ แมจาก อากาศในเบองบนของนางเปรตนน. ดวยเหตนน ทานจงกลาววา " ถกไฟครอก " นาเหงอหยด มถานเพลงเกลอนกลน. " นางนนเปนคน ขหง เอากระทะถานเพลงราดหญงรวมผว. ไดยนวา นางระบาคนหนง ของพระราชาพระองคนน วางกระทะถานเพลงไวในใกล เชดนาจาก ตวและอบดวยฝามอ. พระราชาทรงสนทนากบนางระบานน และทรง แสดงอาการโปรดปรานมากไป. พระอครมเหสทรงทนดเหตการณนน ไมไหว ทรงหง เมอพระราชาเสดจออกไปไมทนนาน กทรงหยบกระทะ ถานเพลงนน ราดถานเพลงลงเบองบนนางระบานน. พระนางทากรรม นนแลว บงเกดในเปตโลก เพอเสวยวบากเชนนนนนแล.


[ เรองโจรฆาตเปรต ] ในเรองโจรฆาตเปรต พงทราบวนจฉยดงน :- เพชฌฆาตโจรนน ตดศรษะพวกโจรมาชานาน ตามคาสงของพระราชา เมอบงเกดใน เปตโลก จงไดบงเกดเปนตวกพนธไมมศรษะ. [ เรองพระภกษเปรตเปนตน ] ในเรองภกษ พงทราบวนจฉยดงน :- บทวา ปาปภกข คอ เปนภกษลามก. ไดยนวา ภกษนนบรโภคปจจย ๔ ทเขาถวายดวย ศรทธาของชาวโลก เปนผไมสารวมทางกายทวารและวจทวาร มอาชพ อนทาลายแลว เทยวเลนสนกสนานตามชอบใจ. ภายหลงถกไฟไหมอย ในนรก ตลอดพทธนดรหนง เมอเกดในเปตโลก กบงเกดดวยอตภาพ เชนกบภกษนนแหละ. แมในเรองภกษณ เรองสกขมานา เรองสามเณร เรองสามเณรเปรต กวนจฉยนเหมอนกน. [ เรองแมนาตโปทา ] ในเรองแมนาตโปทา พงทราบวนจฉยดงน :- บทวา อจโฉทโก แปลวา มนาใส. บทวา สโตทโก แปลวา มนาเยน. บทวา สาโตทโก แปลวา มนารสอรอย. บทวา เสโตทโก แปลวา มนาบรสทธ คอไมมสาหราย แหน และเปอกตม.


บทวา สตฏโ คอ เขาถงแลวดวยทาทงหลายทด. บทวา รมณโย แปลวา นาใหเกดความยนด. บทวา จกกมตตาน แปลวา มประมาณเทาลอรถ. ขอวา กฏ ตา สนทต ความวา เปนแมนารอนจด เดอดพลาน ไหลไปอย. บทวา ยตาย ภกขเว ตดบทเปน ยโต อย ภกขเว แปลวา " ดกอนภกษทงหลาย ! แมนาตโปทาน ไหลมาแตทใด...? " บทวา โส ทโห แปลวา หวงนานน. ถามวา " กแมนาตโปทาน ไหลมาแตทไหน ? " แกวา " ไดยนวา ภายใตภเขาเวภารบรรพต มภพนาค ประมาณ ๕๐๐ โยชน ของพวกนาคผอยบนภาคพน เชนกบเทวโลก ประกอบดวยพนอนสาเรจดวยแกวมณ และดวยอาราม และอทยาน. หวงนานนอยในทเลนของพวกนาคในภพนาคนน. แมนาตโปทาน ไหล มาแตหวงนานน. " ขอวา ทวนน มหานรยาน อนตรกาย อาคจฉต ความวา ไดยนวา มหาเปตโลกผานเมองราชคฤหมา, แมนาตโปทานมาจาก ระหวางมหาโลหกมภนรก ๒ ขมในมหาเปตโลกนน; ฉะนน จงเดอด- พลานไหลไปอย. [ เรองการรบ ] ในเรองการรบ พงทราบวนจฉยดงน :- ขอวา นนท จรต ไดแก ตกลองพชยเภรเทยวประกาศไป.


ขอวา ราชา อาวโส ลจฉวห ความวา ไดยนวา พระเถระ นงในทพกกลางวนและทพกกลางคนของตนเหนพวกเจาลจฉวผมฝมอ ชานาญ ยงไดแมนยา เมอคานงวา " กพระราชาทรงกอสงครามกบ พวกเจาลจฉวเหลานน " ไดเหนพระราชาทรงปราชย หนไปอย ดวย ทพยจกษ. ลาดบนน พระเถระจงเรยกภกษทงหลายมากลาววา " ผมอาย ทงหลาย ! พระราชาผเปนอปฏฐากของพวกทาน ทรงปราชยพวกเจา ลจฉวแลว. " คาวา สจจ ภกขเว โมคคลลาโน อาห ความวา โมคคลลานะ เมอคานงในเวลาพระราชาทรงปราชย กลาวสงทตนเหน ชอวากลาว จรง. [ เรองชางลงนา ] ในเรองชางลงนา พงทราบวนจฉยดงน :- บทวา สปปนกาย คอ แมนาทมชออยางน. บทวา อเนช สมาธ ไดแก จตตถฌานสมาธ อนเปนอเนญชะ คอไมหวนไหว เวนจากความดนรนทางกายและวาจา. บทวา นาคาน แปลวา แหงชางทงหลาย. ขอวา โอคาห อตตรนตาน ความวา ลงนาแลว ขนอก. ไดยนวา ชางเหลานนลงนาลกแลว อาบและดมในนานน เอางวงดดนาแลวพน ใสกนและกนจงขนไป. มคาอธบายวา " แหงชางเหลานน ตวลงนาแลว ขนอยอยางน. " ขอวา โก จ กโรนตาน ความวา ยนอยรมฝงแมนาสอดงวง


เขาในปากแลว ทาเสยงดงนกกระเรยน. คาวา สทท อสโสส ความวา เราไดยนเสยงโกญจนาทนน. ขอวา อตเถโส ภกขเว สมาธ โส จ โข อปรสทโธ ความวา สมาธนนของโมคคลลานะ มอย, แตสมาธนนแล เปนของ ไมบรสทธ. ไดยนวา พระเถระ ในวนท ๗ แตเวลาบวช ไดบรรล พระอรหตผลในวนนน ยงไมมวส ( ความชานาญ ) อนประพฤตแลว ดวยอาการ ๕ อยาง ในสมาบต ๘ ยงมไดยงธรรมอนเปนขาศกตอสมาธ ใหบรสทธดวยด นงเขาจตตถฌานแนวแน กระทาใหมเพยงแต สญญาแหงการนก การเขา การตงใจ การออก และการพจารณา เทานน ออกจากองคฌานแลว ไดยนเสยงแหงชางทงหลาย ไดมความ สาคญอยางนวา " เราไดยนเสยงภายในสมาบต " ดงน. ดวยเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา " ดกอนภกษทงหลาย ! สมาธนน มอย, แตสมาธนนแล ไมบรสทธ. " [ เรองพระโสภตะ ] ในเรองพระโสภตะ พงทราบวนจฉยดงตอไปน :- ขอวา อห อาวโส ปจกปปสตาน อนสสราม ความวา พระเถระกลาววา " เราระลกชาตได ดวยอาวชชนจตเดยว. " กเมอถอเอาความอกอยาง หนง การระลกถงขนธทเคยอาศยอยในอดตนน ๆ ดวยอาวชชนจต ตาง ๆ กน โดยลาดบ ของพระสาวกทงหลาย ไมนาอศจรรย; เพราะ- ฉะนน ภกษทงหลายจงไมยกโทษ. แตเพราะพระโสภตะนนกลาววา " เราระลกชาตไดดวยอาวชชนจตเดยว " ดงน; เพราะฉะนน ภกษ


ทงหลาย จงยกโทษ. ขอวา อตเถสา ภกขเว โลภตสส สา จ โข เอกาเยว ชาต ความวา ชาตทโสภตะกลาววา " เราระลกชาตได " ดงน ของโสภตะ มอย, กแล ชาตนนมเพยงชาตเดยวเทานน อธบายวา " โสภตะ มได ระลกโดยผดลาดบ ไมตดตอกน. " ถามวา " พระโสภตะนระลกชาตไดอยางไร ? " แกวา " ไดยนวา พระโสภตะน บวชในลทธเดยรถย ยงสญญ สมาบตใหบงเกดแลว เปนผมฌานไมเสอม ทากาละแลว บงเกดใน อสญญภพกวา ๕๐๐ กป. ทานอยในอสญญภพนนตราบเทาชนมาย ใน ทสดอบตในมนษยโลก แลวบวชในพระศาสนา ไดทาวชชา ๓ ใหแจง ทานเมอระลกถงขนธทเคยอาศยอยในกาลกอน เหนปฏสนธในอตภาพน ตอจากนน ไดเหนเฉพาะจตในอตภาพท ๓. ลาดบนน ทานไมอาจจะ ระลกถงอตภาพอนไมมจตในระหวางจตและปฏสนธทง ๒ ได จงได กาหนดโดยนยวา " เราบงเกดในอสญญภพแนนอน. " พระโสภตเถระ นน กาหนดไดอยอยางน ไดกระทาสงททาไดยาก เหมอนกบแยงปลาย แหงขนทรายทผาเปน ๗ สวนเขากบปลาย เหมอนกบการแสดงรอยเทา ในอากาศ; เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจา จงทรงตงทานไวใน ตาแหนงเอตทคคะ ในเพราะเรองนนนแหละวา " ดกอนภกษทงหลาย ! บรรดาภกษทงหลายผสาวกของเรา ผระลกถงขนธทเคยอาศยในกาล กอน โสภตะน เปนเลศ๑ " ดงน. ๑. อง. เอก. ๒๐/๓๒.


[ บทสรปปาราชก ] คาวา " ดกอนทานผมอายทงหลาย ธรรม คอ ปาราชก ๔ ขาพเจายกขนสวดแลวแล " น เปนคาแสดงถงปาราชกทยกขนแสดง ในปาราชกทเทสนนนแล แตประมวลกนเขาแลว พงทราบปาราชก ทงหมดทเดยว วาม ๒๔ อยาง. ๒๔ อยาง คออะไรบาง ? คอทมาใน พระบาล ๘ อยางกอน คอของพวกภกษ ๔ เฉพาะของพวกนางภกษณ ๔. อภพพบคคล ๑๑ จาพวก. บรรดาอภพพบคคล ๑๑ จาพวกเหลานน บณเฑาะก สตวดรจฉาน และอภโตพยญชนก ๓ จาพวก เปนพวก อเหตกปฏสนธ จดเปนพวกวตถวบต. พวกวตถวบตเหลานน ไมถก หามสวรรค แตถกหามมรรค. จรงอย บณเฑาะกเปนตนเหลานน จดเปนอภพพบคคลสาหรบการไดมรรค เพราะเปนพวกวตถวบต. ถง การบรรพชาสาหรบพวกเขา กทรงหามไว. เพราะฉะนน บณเฑาะก เปนตนแมเหลานน จงจดเปนผพายแพ ( เปนปาราชก ). บคคล ๘ จาพวกเหลาน คอ คนลกเพศ ภกษเขารตเดยรถย คนฆาบดา คนฆา พระอรหต สามเณรผประทษรายนางภกษณ คนทาโลหตปบาท ภกษผทาสงฆเภท ชอวาถงฐานะเปนอภพพบคคล เพราะเปนผวบต ดวยการกระทาของตน เพราะฉะนน จงจดเปนผพายแพดวย. บรรดา บคคล ๘ จาพวกนน สาหรบบคคล ๓ จาพวกเหลาน คอ คนลกเพศ ภกษเขารตเดยรถย สามเณรผประทษรายนางภกษณ ไมถกหามสวรรค แตถกหามมรรคแท. อก ๕ จาพวก ถกหามแมทง ๒ อยาง. เพราะวา บคคลเหลานนเปนจาพวกสตวทจะตองเกดในนรก ไมมระหวาง. อภพพ-


บคคล ๑๑ จาพวกเหลาน และบคคลผเปนปาราชก ๘ ขางตน จงรวม เปน ๑๙ ดวยประการฉะน. แมบคคลเหลานน รวมกบนางภกษณผยงความ พอใจใหเกดในเพศคฤหสถ แลวนงหมอยางคฤหสถ จงรวมเปน ๒๐. จรงอย นางภกษณนน จงจะไมไดกระทาการลวงละเมดดวยอชฌาจาร กจดวา ไมเปนสมณไดดวยเหตเพยงเทาน; เพราะเหตนน ปาราชก เหลาน จงม ๒๐ กอน. อาจารยบางพวกกลาววา " อนโลมปาราชก แมอยางอน ยงมอก ๔ ดวยอานาจภกษ ๔ จาพวกเหลาน คอ ภกษ มองคกาเนดยาว ( ปรารถนาจะเสพเมถนธรรม จงสอดองคกาเนดเขา ไปทางวจจมรรคของตน ) ๑ ภกษมหลงออน ( ปรารถนาจะเสพ เมถนธรรม กมลงอมองคกาเนดของตน ) ๑ ภกษเอาปากอมองค กาเนดของผอน ภกษนงสวมองคกาเนดของผอน ๑. " กเพราะเหต ทธรรมของคน ๒ คน ผเขาถงความเปนเชนเดยวกน ดวยอานาจราคะ ตรสเรยกวา " เมถนธรรม; " ฉะนน ปาราชก ๔ เหลาน ชอวา ยอมอนโลมแกเมถนธรรมปาราชก โดยปรยายน เพราะภกษ ๔ จาพวกนน ถงจะไมไดเสพเมถนธรรมเลย กพงตองอาบตได ดวยอานาจ การยงมรรคใหเขาไปทางมรรคอยางเดยว; เพราะเหตนน จงเรยกวา " อนโลมปาราชก " ฉะนแล. พงประมวลอนโลมปาราชก ๔ เหลาน และปาราชก ๒๐ ประการขางตนเขาดวยกนแลว ทราบปาราชกทงหมด ทเดยว วาม ๒๔ อยาง ดวยประการฉะน. ขอวา น ลภต ภกขห สทธ สวาส มความวา ยอมไมได


สงวาส ตางโดยประเภท มอโบสถ ปวารณา ปาฏโมกขทเทส และ สงฆกรรมกบดวยภกษทงหลาย. ขอวา ยถา ปเร ตถา ปจฉา มความวา ในกาลกอน คอ ในเวลาเปนคฤหสถและเวลาทยงมไดอปสมบท ( ยอมเปนผไมมสงวาส ) ฉนใด, ภายหลงแมตองปาราชกแลว กเปนผไมมสงวาส ฉนนน เหมอนกน. สงวาสตางโดยประเภท มอโบสถ ปวารณา ปาฏโมก- ขทเทส และสงฆกรรม กบดวยภกษทงหลาย ของภกษนน ไมม; เพราะเหตนน ภกษนน ชอวา ยอมไมไดสงวาสกบดวยภกษทงหลาย. ขอวา ตตถายสมนเต ปจฉาม มความวา ขาพเจาขอถาม ทานทงหลาย ในปาราชก ๔ เหลานนวา " ทานเปนผบรสทธแลหรอ ? " บทวา กจจตถ ตดบทวา กจจ เอตถ มความวา " ในปาราชก ๔ เหลาน ทานทงหลายเปนผบรสทธแลหรอ ? " อกประการหนง สองบทวา กจจตถ ปรสทธา มความวา ทานทงหลาย ยอมเปนผบรสทธแลหรอ ? บททเหลอทก ๆ แหงม เนอความตนทงนน ฉะนแล. จตตถปาราชกวรรณนา ในอรรถกถาพระวนย ชอสมนตปาสาทกา จบ.


[ อธษฐานคาถาของทานผรจนา ] ขอพระสทธรรม จงดารงอยสนกาลนาน ขอฝน จงตกตองตามฤดกาล ยงหมสตวใหเอบอม สนกาล นาน ขอพระราชาจงปกครองแผนดน โดยธรรม เทอญ.

บาลี 61 80

Documents