บาลี 68 80

324
คํานํา (เมื่อพิมพครั้งแรก) วิสุทธิมรรคแปล ภาค ตอน สีลนิเทสกับธุดงคนิเทส มหามกุฎราชวิทยาลัยไดพิมพแลวเมื่อ . . กอน บัดนี้ไดพิมพภาค ตอน ขึ้นอีกเลม ตอน นี้มี นิเทส คือ กัมมฐานคหณ- นิเทส ปฐวีกสิณนิเทส เสสกสิณนิเทส อสุภกัมมฐานนิเทส ฉอนุสสตินิเทส จบภาค วิสุทธิมรรคมีความวิเศษสมกับที่เปนปกรณพิเศษอยางไรนั้น ได กลาวไวในคํานํา เมื่อพิมพตอน นั้นแลว ในตอนนี้ขอกลาวเพิ่มเติม ในเรื่องการแปลใหทราบไวดวยวา การแปลนี้มุงใหเปนคูมือนักศึกษา ภาษาบาลีเปนสําคัญ พรอมกันนั้นก็พยายามเกลาสํานวนพอใหผูอาน เพื่อศึกษาวิชาธรรมอานไดบาง แตผูยังไมคุนกับสํานวนบาลีของทาน ก็จะอานยากอยูบาง ในตอนแรก ควรอานชา เมื่อคุนกับสํานวน ของทานแลว ก็อาเขาใจและไดรสอรรถธรรมอันมีอยูบริบูรณ ขอความสําเร็จจงมีแกนักศึกษาภาษาบาลี ขอความรูธรรมและ สัมมาปฏิบัติจงมีแดผูศึกษาวิชาธรรมทุกเมื่อเทอญ มหามกุฎราชวิทยาลัย ในพระบรมราชูปถัมภ กรกฎาคม .. ๒๕๐๙

Post on 19-Oct-2014

626 views

Category:

Documents


0 download

DESCRIPTION

 

TRANSCRIPT

Page 1: บาลี 68 80

คานา (เมอพมพครงแรก) วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๑ สลนเทสกบธดงคนเทส มหามกฎราชวทยาลยไดพมพแลวเมอ พ. ศ. กอน บดนไดพมพภาค ๑ ตอน ๒ ขนอกเลม ๑ ตอน ๒ นม ๕ นเทส คอ กมมฐานคหณ- นเทส ปฐวกสณนเทส เสสกสณนเทส อสภกมมฐานนเทส ฉอนสสตนเทส จบภาค ๑ วสทธมรรคมความวเศษสมกบทเปนปกรณพเศษอยางไรนน ได กลาวไวในคานา เมอพมพตอน ๑ นนแลว ในตอนนขอกลาวเพมเตม ในเรองการแปลใหทราบไวดวยวา การแปลนมงใหเปนคมอนกศกษา ภาษาบาลเปนสาคญ พรอมกนนนกพยายามเกลาสานวนพอใหผอาน เพอศกษาวชาธรรมอานไดบาง แตผยงไมคนกบสานวนบาลของทาน กจะอานยากอยบาง ในตอนแรก ๆ ควรอานชา ๆ เมอคนกบสานวน ของทานแลว กอาเขาใจและไดรสอรรถธรรมอนมอยบรบรณ ขอความสาเรจจงมแกนกศกษาภาษาบาล ขอความรธรรมและ สมมาปฏบตจงมแดผศกษาวชาธรรมทกเมอเทอญ มหามกฎราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมภ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๐๙

Page 2: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 1 วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ กมมฐานคหณนเทส เพราะเหตทสมาธ ทพระผมพระภาคเจาทรงแสดงไวดวยหวขอ คอ จต ตามพระบาล ( นกเขปบท ) วา สเล ปตฏฐาย นโร สปโ จตต ปจ ภาวย * นน อนพระโยคาวจรผตงมนอยในศลน ทผองแผวดวยคณทงหลาย มความมกนอยเปนตน อนตนทาใหถงพรอมดวยการรกษาธดงคอยางน แลวควรบาเพญตอไป กแตวาสมาธนน ไมงายแมเพยงจะเขาใจ จะกลาวไยถงจะบาเพญเลา เพราะทรงแสดงไว ( ในพระคาถานน ) ยอนก เพราะเหตนน เพอแสดงความพสดาร และนยแหงการ บาเพญสมาธน จง (ขอ) ตงปญหาขนดงน คอ ( ๑) อะไร เปน * คาถาน บาทตนเปนอนทรเชยรฉนท บาทนอกนนเปนปฐยาวตรฉนท คาถานจะ เปนปฐยาวตรทง ๔ บาท ถาตด นโร หรอ สปโ ในบาทตนนนออกไปเสยบทใดบทหนง ถาตด นโร ออก กยก ภกข เปนประธาน ยงไดความดขน เพราะไมม นโร อยขดเชง แลวนปผนนรป สปโ ทยงผดอกขรวธอยเพราะฉนทานรกษนน กทาเสยใหถกเปน สปปโ ได สวนปญหาวาอกขระเกนไป ๑ คอเปน ๙ ไปนน ขอนทานอนญาต เมอ ไมขดอจจารณวธ คอเชงสวด มตวอยางมาก เชนบทคาถาวา อรยมตตกโร สยา แม ในคาถาน บาททาย คอ โส อม วชฏเย ชฏ กเปน ๙ ( เคยเหนเปน วชเฏ กม เชนน กได ๘ พอด หรอจะสนธ โส อม เปน โสม เสยไมตองแก วชฏเย กไดเหมอนกน )

Page 3: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 2 สมาธ (๒) ทชอวาสมาธ เพราะอรรถวากระไร (๓) อะไร เปนลกษณะ เปนรส เปนปจจปฏฐาน และปทฏฐานแหงสมาธนน (๔) สมาธ มกอยาง (๕) อะไรเปนความเศราหมอง และอะไร เปนความผองแผว แหงสมาธนน (๖) สมาธ จะพงบาเพญขน อยางไร (๗) อะไรเปนอานสงสแหงการบาเพญ ( สมาธ ) ตอไปนเปนคาเฉลย ในปญหาเหลานน [ สมาธโดยสรป] ขอวา อะไรเปนสมาธ แกวา สมาธมหลายอยางตางประการ การจะเฉลยมงใหสมาธนนแจมแจงไปทกอยาง จะไมพงเปนประโยชน ทประสงคใหสาเรจได มหนา ซาจะพงเปนไปเพอความฟนเฝอยงขน เพราะฉะนน เรามาพดกนหมายเอาความทประสงคในทนทเดยวเถดวา " ความมอารมณอนเดยวแหงจตทเปนกศล เปนสมาธ " [อรรถแหงสมาธศพท] ขอวา ชอวาสมาธเพราะอรรถวากระไร แกวา ชอวาสมาธ เพราะอรรถวาตงมน ถามวา ชอวาตงมนนเปนอยางไร ตอบวา ชอวาตงมนน คอการดารงอย อธบายวาตงอยสมาเสมอดวย ถกทาง ดวย แหงจตและเจตสกทงหลาย ในอารมณอนเดยว เพราะเหตนน พงทราบวาจตและเจตสกเปนธรรมชาตไมซดสายและไมซานไป ตงอย

Page 4: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 3 สมาเสมอและถกทาง ดวยอานภาพแหงธรรมใด๑ การตงอยแหงจต เจตสก สมาเสมอและถกทาง ดวยอานภาพแหงธรรมนน นชอวา ความตงมน [ลกษณะ รส ปจจปฏฐาน ปทฏฐานแหงสมาธ] สวนในขอวา อะไรเปนลกษณะ เปนรส เปนปจจปฏฐาน เปนปทฏฐานแหงสมาธนน มคาแกวา สมาธมความไมซดสายเปน ลกษณะ มการกาจดความซดสายเปนรส มความไมหวนไหวเปน ปจจปฏฐาน สวนปทฏฐานแหงสมาธนน คอความสข ตามพระบาลวา จตของผมความสขยอมตงมน๒ ดงน [ประเภทแหงสมาธ] ขอวา สมาธมกอยางนน มเฉลยวา โดยลกษณะคอความ ไมซดสาย สมาธกมเพยงอยางเดยว ( แต ) เปน ๒ โดยบงคบ แหงอปจารสมาธและอปปนาสมาธ เชนเดยวกน โดยบงคบแหง โลกยสมาธและโลกตตรสมาธ โดยบงคบแหงสมปตกสมาธ ( สมาธ ๑. ตรงนปาฐะวา ยสส ธมมสสานภาเวน คา ยสส นมปญหา เพราะเหตททานมได เรยง ต ศพทไว จงอาจมทางคดไดอกทางวา ยสส โยคบคคล กจะไดความดเหมอนกน ดงน-จตเจตสกของบคคลใด...ตงมนดวยอนภาพแหงธรรม การตงมนแหงจตเจตสก ของบคคลนน ชอวา สมาธาน แตวาหากจะเปนอยางนกนาจะเรยงศพทไมใหมปญหาได คอเรยงวา ยสส อมมานกเวน... มหาฎกาทานไมพดถงเสยเลย กลบไปแก อานภาเวน ออกเปน พเลน แลวเทาน ทานเหนวายงไมแจม จงไขตอไปอกวา ปจจยภาเวนาต อตโถ. ๒. ท.ปาฏ๑๑/๒๕๔

Page 5: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 4 สมปยตดวยปต ) และนปปตกสมาธ ( สมาธไมสมปยตดวยปต ) และโดยบงคบแหงสมาธทเปนสขสหคตะ ( สหรคตดวยสข ) และ เปน อเบกขาสหคตะ ( สหรคตดวยอเบกขา ) เปน ๓ โดยจดเปนอยางทราม อยางกลาง อยางประณต เชนเดยวกน โดยจดตามองคคอวตกวจาร มสวตกกสวจารสมาธ ( สมาธยงมวตกวจาร ) เปนตน โดยจด ตามธรรมทสรหคตมปตสหรคตสมาธ ( สมาธสหรคตดวยปต ) เปนตน และโดยจด ( ตามคณานภาพ ) เปนปรตตะ มหคคตะ และอปปมาณะ เปน ๔ โดยจาแนกตามความปฏบตและความร มทกขปฏปทาทนธา- ภญญสมาธเปนตน เชนเดยวกน โดยจาแนกตามอานภาพและ อารมณ มปรตตปรตตารมณสมาธเปนตน โดยเปนองคแหงจตกฌาน โดยจาแนกตามฝายมหานภาคยสมาธเปนตน โดยจาแนกตามภมม กามาวจรสมาธเปนตน และโดยจาแนกตามอทธบาททเปนอธบด เปน ๕ โดยเปนองคแหงปญจกฌานในปญจกนย ในสมาธเหลานน สมาธสวนทเปนอยางเดยว มความตนอย แลว [ทกะ ( สมาธหมวด ๒ ) ท ๑] อรรถาธบายในสมาธสวนทเปน ๒ พงทราบดงตอไปน เอกค- คตาแหงจต ทพระโยคาวจรไดดวยอานาจธรรมเหลาน คอ อนสสต- ฐาน ๖ มรณสต อปสมานสสต อาหาเรปฏกลสญญา จตธาตววฏฐาน กด เอกคคตาในสวนเบองตนแหงอปปนาสมาธทงหลายกด อนใด

Page 6: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 5 เอกคคตาอนนเปนอปจารสมาธ สวนเอกคคตาในลาดบแหงบรกรรม ตามบาลวา บรกรรมแหงปฐมฌาน เปนปจจยโดยเปนอนนตรปจจย แหงปฐมฌาน ดงนเปนอาทอนใด เอกคคตาอนนเปนอปปนาสมาธ อยางนแล สมาธเปน ๒ โดยบงคบแหงอปจารและอปปนา [ทกะท ๒] เอกคคตาแหงจตทเปนกศลใน ๓ ภม เปนโลกยสมาธ เอกคคตาทสมปยตดวยอรยมรรค เปนโลกตรสมาธ อยางนแล สมาธเปน ๒ โดยบงคบแหงโลกยะและโลกตระ [ทกะท ๓ ] เอกคคตาใน ๒ ฌานในจตกนย ใน ๓ ฌานในปญจกนย เปนสมปตกสมาธ เอกคคตาในฌาน ๒ ทเหลอ เปนนปปตกสมาธ แตอปจารสมาธ ลางทเปนสปปตกะ ลางทเปนนปปตกะ อยางนแล สมาธเปน ๒ โดยบงคบแหงสปปตกะและนปปตกะ [ทกะท ๔] เอกคคตาใน ๓ ฌานในจตกนย ใน ๔ ฌานในปญจกนย เปนสขสหคตสมาธ เอกคคตาในฌานทเหลอเปนอเปกขาสหคตสมาธ แตอปจารสมาธ ลางทกเปนสขสหคตะ ลางทกเปนอเปกขาสหคตะ อยางนแล สมาธเปน ๒ โดยบงคบแหงสขสหคตะและอเปกขาสหคตะ

Page 7: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 6 [ตกะ ( สมาธหมวด ๓ ) ท ๑] สมาธทสกวาได จดเปนสมาธอยางทราม สมาธทอบรมแลว ยงไมดนก จดเปนสมาธอยางกลาง สมาธทอบรมดแลวถงความเปนวส จดเปนสมาธอยางประณต อยางนแล สมาธเปน ๓ โดยจดเปนอยาง ทราม อยางกลาง อยางประณต [ตกะท ๒] สมาธในปฐมฌานกบอปจารสมาธ จดเปนสวตกกสวจารสมาธ ( สมาธมทงวตกทงวจาร ) สมาธในทตยฌานในปญจกนย จดเปน อวตกกวจารมตตสมาธ ( สมาธไมมวตกมแตวจาร ) กบคคลใด เหนโทษแตในวตกเทานน ไมเหนโทษในวจาร มงอยแตจะละวตก อยางเดยวลวงปฐมฌานไป บคคลนนยอมไดสมาธทไมมวตกมแต วจาร คาวาสมาธในทตยฌานในปญจกนย จดเปนอวตกกวจาร- มตตสมาธ นน ขาพเจากลาวหมายเอาสมาธของบคคลน สวน เอกคคตาใน ๓ ฌานในจตกนย มทตยฌานเปนตน และในปญจกนย มตตยฌานเปนตน จดเปนอวตกกอวจารสมาธ ( สมาธไมมทงวตก ทงวจาร ) อยางนแล สมาธเปน ๓ โดยจดตามองคคอวตกวจาร มสวตกกสวจารสมาธเปนตน [ตกะท ๓] เอกคคตาในฌาน ๒ ขางตนในจตกนย และในฌาน ๓ ขางตน ในปญจกนย จดเปนปตสหคตสมาธ ( สมาธประกอบพรอมกบปต )

Page 8: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 7 เอกคคตาในตตยฌาน และจตตถฌานในจตกนยและปญจกนยนนแล จดเปนสขสหคตสมาธ ( สมาธประกอบพรอมกบสข ) เอกคคตาในฌาน สดทาย ( ทง ๒ นย ) จดเปนอเปกขาสหคตสมาธ ( สมาธประกอบพรอม กบอเบกขา ) แตอปจารสมาธ ยอมสหรคตดวยปตสขบาง สหรคต ดวยอเบกขาบาง อยางนแล สมาธเปน ๓ โดยจดตามธรรมทสหรคต มปตสหคตสมาธเปนตน [ตกะท ๔] เอกคคตาในภมอปจาร จดเปนปรตตสมาธ ( สมาธมคณา- นภาพนอย ) เอกคคตาใน ( ภม ) รปาวจรและอรปาวจรทเปนกศล จดเปนมหคคตสมาธ ( สมาธมคณนภาพใหญ ) เอกคคตาทสมปยต ดวยอรยมรรค จดเปนอปปมาณสมาธ ( สมาธมคณานภาพหาประมาณ มได ) อยางนแล สมาธเปน ๓ โดยจด ( ตามคณานภาพ ) เปน ปรตตะ มหคคตะ และอปปมาณะ [จตกกะ ( สมาธหมวด ๔ ) ท ๑] พงทราบวา สมาธทมปฏปทาลาบาก ทงมอภญญาชากม สมาธมปฏปทาลาบาก แตมอภญญาเรวกม สมาธมปฏปทาสะดวก แตมอภญญาชากม สมาธมปฏปทาสะดวกทงมอภญญาเรวกม ในคาวาปฏปทาและอภญญานน สมาธภาวนา ( การบาเพญสมาธ ) อนเปนไปเรมแตปฐมสมนนาหาร ( การประมวลจตตงลงในกรรมฐาน ทแรก ) ไปจนถงอปจารแหงฌานนนๆ เกดขน ทานเรยกวา ปฏปทา

Page 9: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 8 สวนปญญาอนเปนไปตงแตอปาจารจนถงอปปนา ทานเรยกวา อภญญา* กแลปฏปทานนน ยอมเปนการลาบาก คอเปนการยาก หมายความวา เจรญไมสะดวกสาหรบคนบางคน เพราะธรรมอนเปนขาศก มนวรณ เปนตนยด ( จต ) โดย ( เกด ) ขนทองเทยว ( ในจต ) ( แต ) เปนการ สะดวกสาหรบบางคน เพราะไมมธรรมอนเปนขาศกนน อภญญาเลา กยอมเปนชา คอเปนเนอยๆ ไมเปนไปฉบพลน สาหรบคนบางคน ( แต ) เปนเรว คอไมเปนเนอยๆ เปนไปฉบพลนสาหรบบางคน ( พงทราบวนจฉย ) ในปฏปทาและอภญญานน ( ดงน ) ใน บรรดาสงสปปายะและอสปปายะทงหลายกด บพกจทงหลายมการตด ปลโพธเปนตนกด อปปนาโกศลทงหลายกด ซงขาพเจาจกพรรณนา ขางหนา พระโยคาวจรผใดไดเสพสงอสปปายะ ปฏปทาของพระ- โยคาวจรผนนยอมเปนการลาบาก และอภญญาของเธอกเปนชา ปฏปทาของพระโยคาวจรผไดเสพสงสปปายะ ยอมเปนการสะดวก และอภญญากเปนเรว สวนวาพระโยคาวจรผใด เสพสงอสปปายะ ในเบองตนแลวไดเสพสงสปปายะในเบองปลาย พงทราบวาปฏปทา และอภญญาของพระโยคาวจรนนกคละกน นยเดยวกนนน ปฏปทา ของพระโยคาวจรผไมทาบพกจมการตดปลโพธเปนตนใหพรอมแลว มาประกอบภาวนา ยอมเปนการลาบาก โดยบรรยายตรงกนขาม กเปนการสะดวก อนง อภญญาของผไมทาอปปนาโกศลใหถงพรอม * มหาฎกาวา ทเรยกอภญญา เพราะเปนปญญาทวเศษกวาปกตปญญา

Page 10: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 9 ยอมเปนชา ของผทาอปปนาโกศลใหถงพรอม ยอมเปนเรว อนง ประเภทแหงปฏปทาและอภญญาเหลานน พงทราบดวยอานาจแหง ตณหาและอวชชา และแมดวยสามารถแหงความสงสมทเคยทามา ในสมถะและวปสสนา แทจรง ปฏปทาของผถกตณหาครอบงา ยอมเปนการลาบาก ของผไมถกตณหาครอบงา ยอมเปนการสะดวก และอภญญาของผถกอวชชาครอบงา ยอมเปนชา ของผไมถกอวชชา ครอบงายอมเปนเรว อนง ผใดมไดทาความสงสมมาในสมถะ*

ปฏปทาของผนนยอมเปนการลาบาก ของผมความสงสมไดทาไวยอม เปนการสะดวก สวนผใดมไดทาความสงสมมาในวปสสนา อภญญา ของผนนยอมเปนชา ของผมความสงสมไดทาไวยอมเปนเรว อนง เลา ประเภทแหงปฏปทาและอภญญาเหลานนพงทราบดวยอานาจแหง กเลสและอนทรยดวย แทจรง ปฏปทาของผมกเลสกลา แตอนทรย ออน ยอมเปนการลาบาก ทงอภญญากเปนชา แตอภญญาของผม อนทรยแกกลายอมเปนเรว สวนปฏปทาของผมกเลสออน และ อนทรยออน ยอมเปนการสะดวก แตอภญญาเปนชา แตวาอภญญา ของผมอนทรยกลายอมเปนเรว ดงน ในปฏปทาและอภญญาเหลาน บคคลใดไดสมาธดวยปฏปทาลาบาก และดวยอภญญาชา สมาธนน ของบคคลนนเรยกวา ทกขาปฏปโท ทนธาภโ ดวยประการฉะน นยนพงกลาวแมในสมาธ ๓ ทเหลอ อยางนแล สมาธเปน ๔ โดยจาแนกตามความปฏบตและความร มทกขาปฏปทาทนธาภญญา- * แปลตามมหาฎกาซงแกไววา อกตาธกาโรต ภวนตเร อกตปรจโย

Page 11: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 10 สมาธเปนตน [จตกกะท ๒] พงทราบวาสมาธเปนปรตตปรตตารมณ ( มอานภาพนอยทงม อารมณแคบสน ) กม สมาธเปนปรตตอปปมาณารมณ ( มอานภาพ นอยแตมอารมณกวางขวาง ) กม สมาธเปนอปปมาณปรตตารมณ ( อานภาพหาประมาณมได แตมอารมณแคบสน ) กม สมาธเปน อปปมาณอปปมาณารมณ ( มอานภาพประมาณมไดทงมอารมณ กวางขวาง ) กม ในสมาธ ๔ นน สมาธใดยงไมเชยว ไมอาจ เปนปจจยแหงฌานเบองสงได สมาธนจดเปนปรตตะ ( มอานภาพนอย ) สวนสมาธใดเปนไปในอารมณทไมขยายตว สมาธน จดเปน ปรตตารมณ ( มอารมณแคบสน ) สมาธใดเชยว อนพระโยคาวจร อบรมดแลว อาจเปนปจจยแหงฌานเบองสงได สมาธนจดเปน อปปมาณ ( มอานภาพหาประมาณมได ) อนง สมาธใดเปนไปใน อารมณทขยายตว สมาธนจดเปนอปปมาณารมณ ( มาอารมณกวาง ขวาง ) สวนนยแหงสมาธทคละกน ( ขอ ๒ ขอ ๓ ) พงทราบโดย คละลกษณะแหงสมาธ ( ขอ ๑ ขอ ๔ ) ทกลาวแลวเขากน อยางนแล สมาธเปน ๔ โดยจาแนกตามอานภาพและอารมณ มปรตต- ปรตตารมณสมาธเปนตน [จตกกะท ๓] ปฐมฌานประกอบดวยองค ๕ ดวยอานาจ วตก วจาร ปต สข

Page 12: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 11 และสมาธอนขมนวรณไดแลว ตอนน ทตยฌาน วตก วจาร สงบไป เหลอองค ๓ ตอนน ตตยฌาน ปตคลายไป เหลอองค ๒ ตอนน จตตถฌาน ละสขเสย เหลอองค ๒ ดวยอานาจแหงสมาธอนประกอบ ดวยอเบกขาเวทนา สมาธ ๔ เปนองคแหงฌาน ๔ น ดงน อยางนแล สมาธเปน ๔ โดยเปนองคแหงจตกฌาน [จตกกะ ท ๔ ] สมาธทเปนหานภาคยะ ( เปนทางฝายเสอม ) กม เปนฐต ภาคยะ ( เปนไปทางฝายทรงตวอย ) กม เปนวเสสภาคยะ ( เปนไป ทางฝายวเศษขน ) กม เปนนพเพธภาคยะ ( เปนไปทางฝายจะใหร แจงแทงตลอดอรยสจ ) กม ในสมาธ ๔ นน ความทสมาธเปนหานภาคยะ พงทราบ ( วายอมเปน ) ดวยอานาจความฟงขนมาแหงปจจนกธรรม ความท สมาธเปนฐตภาคยะ พงทราบ ( วายอมเปน ) ดวยอานาจความหยด อยแหงสตเปนสภาพควรแกสมาธนน๑ ความทสมาธเปนวเสสภาคยะ พงทราบ ( วายอมเปน ) ดวยอานาจความไดบรรลธรรมวเศษเลอนชน ขนไป และความทสมาธเปนนพเพธภาคยะ พงทราบ ( วายอมเปน ) ดวยอานาจความผดขนแหงสญญาและมนสการ อนสหรคตดวยนพพทา๒ ดงทานกลาววา สญญาและมนสการอนสหรคตดวยกามเกดขน ๑. แปลโดยนยมหาฎกาซงแกไววา ตทนธมมตายาต ตหนรปตาภตาย สตยา ๒. คอวาเปนวปสสนาขน

Page 13: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 12 ครอบงาบคคลผไดปฐมฌาน ปญญา ( ในปฐมฌานนน ) กเปน หานภาคน ( ไปขางเสอม ) สตอนเปนสภาพควรแกปฐมฌานนนหยดอย ปญญากเปนฐตภาคน ( ไปขางทรงตว ) สญญาและมนสการทสหรคต ดวยความไมมวตกเกดขน ( ดาเนนไป ) ปญญากเปนวเสสภาคน ( ไปขางวเศษขน๑ ) สญญาและมนสการอนสหรคตดวยนพพทาใกลตอ วราคะ ผดขน ( เปนไป ) ปญญากเปนนพเพธภาคน ( ไปขางรแจง แทงตลอด๒ ) ดงน แมสมาธอนสมปยตดวยปญญานนกเปนสมาธ ๔ ( อกนยหนง ) อยางนแล สมาธเปน ๔ โดยจาแนกตามฝาย มหาน- ภาคยสมาธเปนตน [จตกกะท ๕ ] สมาธ ๔ อยางน คอ สมาธเปนกามาวจร สมาธเปนรปาวจร สมาธเปนอรปาวจร สมาธเปนอปรยาปนนะ ( ไมเนองดวยภมทง ๓ นน คอเปนโลกตตระ ) ในสมาธ ๔ นน เอกคคตาชนอปจารทงปวง จดเปนกามาวจรสมาธ เอกคคตาแหงกศลจตมรปาวจรจตเปนอาท จดเปนสมาธ ๓ นอกน อยางนแล สมาธเปน ๔ โดยจาแนกตามภม มกามาวจรสมาธเปนตน [จตกกะท ๖] ถาภกษทาฉนทะใหเปนใหญ ไดสมาธ ไดความทจตมอารมณ ๑. คอวาเขาถงทตยฌาน ปญจกนย ๒. อภ. ว. ๔๑๕

Page 14: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 13 เดยวไซร สมาธนเรยกวาฉนทสมาธ ถาภกษทาวรยะใหเปนใหญ ไดสมาธ ไดความทจตมอารมณเดยวไซร สมาธนเรยกวา วรยสมาธ ถาภกษทาจตตะใหเปนใหญไดสมาธ ไดความทจตมอารมณเดยวไซร สมาธนเรยกวาจตตสมาธ ถาภกษทาวมงสาใหเปนใหญไดสมาธ ไดความทจตมอารมณเดยวไซร สมาธนเรยกวา วมงสาสมาธ๑ อยางนแล สมาธเปน ๔ โดยจาแนกตามอทธบาททเปนอธบด [ปญจกะ ( สมาธหมวด ๕ )] พงทราบฌาน ๕ เพราะแบง ( ทตยฌานในจตกนย ) เปน ๒ โดยวธอยางน คอ ทตยฌานทกลาวในจตกนย ( นนแลแบง ) เปน ทตยฌาน เพราะวตกอยางเดยวลวงไป เปนตตยฌาน เพราะทงวตก และวจารลวงไป สมาธเปนองคแหงฌาน ๕ นน จงเปนสมาธ ๕ พงทราบความทสมาธเปน ๕ โดยเปนองคปญจกฌานอยางนแล [ความเศราหมองและความผองแผวแหงสมาธ] กแลคาเฉลยในปญหาขอวา " อะไรเปนความเศราหมอง และ อะไรเปนความผองแผวแหงสมาธนน " นทานกลาวไวแลวในวภงค จรงอย ในวภงคนนกลาวไววา หานภาคยธรรม ( ธรรมอนเปนไป ทางฝายเสอม ) ชอวา ความเศราหมอง วเสสภาคยธรรม ( ธรรมอนเปนไป ทางฝายวเศษขน ) ชอวาความผองแผว ดงน ในธรรม ๒ ๑. อภ.ว ๓๕/๒๙๖ ๒. อภ.ว ๓๕/๔๖๕

Page 15: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 14 อยางนน หานภาคยธรรมพงทราบตามนยนวา " สญญาและมนสการ อนสหรคตดวยกามเกดขนครอบงาบคคลผไดปฐมฌาน ปญญา ( ในปฐมฌานนน ) กเปนหานภาคน "๑ ( สวน ) วเสสภาคยธรรม พงทราบตามนยนวา " สญญาและมนสการทสหรคตดวยความไมม วตกเกดขน ( ดาเนนไป ) ปญญากเปนวเสสภาคน "๒ ดงน [การเจรญสมาธ] สวนคาเฉลยในปญหาขอวา " สมาธนนจะพงเจรญอยางไร " นพงทราบตอไปน สมาธใดอนสมปยตดวยอรยมรรค ทขาพเจา กลาวไวกอนแลวในทกสมาธ มขอวา " นสมาธเปน ๒ โดยเปน โลกยะและโลกตระ " ดงนเปนอาท นยแหงการเจรญอรยมรรค- สมาธนนสงเคราะหเขากบนยแหงการเจรญปญญาไดทเดยว เพราะวา เมอเจรญปญญาแลว มรรคสมาธนนกยอมเปนอนเจรญดวยแท เพราะเหตนน เราจะไมมงเอามรรคสมาธนนมากลาวแยกไว ตางหาก วามรรคสมาธนนจะพงเจรญอยางนๆ สวนวาสมาธอนเปน โลกยะนใด โลกยะสมาธนน อนพระโยคาวจรผยงศลทงหลายใหหมดจด โดยนยทกลาวแลว ตงอยในศลอนบรสทธดแลว บรรดาปลโพธ ๑๐ ประการ ปลโพธใดของเธอมอย ตดปลโพธนนเสยแลวเขาไปหาทาน ผใหกรรมฐานผเปนกลยาณมตร ถอเอากรรมฐาน ๔๐ ขอใดขอหนง ซงอนกลแกจรยาของตน ละวหารอนไมเหมาะสมแกการเจรญสมาธเสย ๑. อภ.ว๓๕/๔๔๗ ๒. อภ.ว๓๕/๔๔๘

Page 16: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 15 อยในวหารอนเหมาะ ตดความกงวลเลกๆ นอยๆ ( เสยใหหมดดวย ) แลวพงเปนผไมทาภาวนาวธทงปวงใหบกพรองไป เจรญขนเถด นเปนความสงเขปในการเจรญสมาธนน สวนความพสดารดงตอไปน [ปลโพธ ๑๐] วนจฉยในขอทวา " บรรดาปลโพธ ๑๐ ประการ ปลโพธใด ของเธอมอย ตดปลโพธนนเสย " นกอน เครองกงวลนน คอ อาวาส ตระกล ลาภ คณะ และการงานเปนท ๕ การเดนทาง ญาต อาพาธ การเลาเรยน และฤทธ รวมเปน ๑๐ เครองกงวล ๑๐ นแล ชอวา ปลโพธ ในปลโพธ ๑๐ นน อาวาสนนเอง เรยกวาอาวาสปลโพธ นยในปลโพธ นอกนมตระกลเปนตน กดจนยน อรรถาธบายในปลโพธ ๑๐ เหลานน พงทราบดงน [อาวาสปลโพธ] แมหอง ( นอนได ) เลกๆ หองหนง กเรยกวา อาวาส แมบรเวณๆ หนงกเรยกวาอาวาส แมสงฆารามทงหมดกเรยกวา อาวาส๑ อาวาสนนนหาเปนปลโพธตอภกษทงปวงไปไม กแตภกษใด ๑. คาวาอาวาส ตองแปลวา " ทอย " ไมแปลวา " วด " คาวา โอวรกะทแปลวา หองเลกๆ นน นาจะหมายเอากฏเลกๆ อยไดรปเดยว ซงมกเหน ตามวดหรอสานกฝายวปสสนาธระในบานเมองเราน บรเวณไดแกทอย มกฏหลงเดยว หรอหลายหลงกตาม มกาหนดทเปนเขตแดน นาจะตรงกบทเราเรยกวาคณะในวดตางๆ บดน สงฆาราม กคอวดทงหมด อาจมหลายบรเวณ หลายโอวรกะกได ความกงวลของภกษลางรป อาจมเฉพาะแตโอวรกะทตนอย ลางรปกงวลกวาง ออกไปถงบรเวณทตนอาศยอย ลางรปกงวลหมดทงวดทเปนสานกของตน

Page 17: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 16 ตองขวนขวายในการงานตางๆ มการกอสรางเปนตนในอาวาสนนกด มการสงสมสงของไวมากในอาวาสนนกด มความอาลยใจผกพนอย ในอาวาสนนดวยเหตใดเหตหนง*กด อาวาสนนจงเปนปลโพธสาหรบ ภกษนนเทานน หาเปนแกภกษนอกนนไม เรอง ( ตอไป ) นเปน นทศนะในความทอาวาสไมเปนปลโพธนน มเรองเลาวา กลบตร ๒ คนออกจากเมองอนราธประ ( เดน ทางไป ) จนไดไปบวชอยในวดถปาราม บรรพชต ๒ รปนน รปหนง เรยนมาตกาไดคลอง ๓ มาตกา เปนผมพรรษาครบ ๕ ปวารณาแลว ไปสชนบทชอปาจนขณฑราช รปหนงคงอยในถปารามนน รปทไป ปาจนขณฑราช อยทนนนาน ( จน ) เปนพระเถระแลวคดวา " ทน เปนทเหมาะสมแกการจะเรนอย มาเราจะบอกความนนแกภกษผ สหายดวยเถด " แลวออกจากชนบทนน ( เดนทางไป ) จนยางเขาส ถปาราม พระเถระผรวมพรรษาเหนทานกาลงเดนเขาวดมากไปตอนรบ ชวยรบบาตรจวร ทา ( อาคนตก ) วตร พระเถระอาคนตกะเขาสเสนา- สนะ ( ทพก ) แลวคดวา " ประเดยวสหายของเราจะตองสงเนยใสหรอ นาออย หรอนาปานะมาใหหรอก เพราะเธอเปนผอยมานานในนคร น " ( คอย ) จนกลางคน ทานกไมไดรบ ( สงทคดไว ) ตอนเชาจง คด ( ใหม ) วา " ทน เธอจะตองสงขาวตมและกบทพวกอปฐากสงมา ให ( เรา ) ละ " แมขาวตมและกบทคดนนกไมไดเจอ จงคด ( ตอไป ) * มหาฎกาชวยขยายความไววา ดวยเหตใดเหตหนงเชนวามรมเงาเยนสบายด นาทา สมบรณ ภกษาหารหางาย ฯลฯ

Page 18: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 17 วา " เออนะ ของสงมาไมม พวกอปฏฐากคงจะ ( คอย ) ถวาย เมอ เธอเขาไป ( บณฑบาต ) กระมง " ( ตกลง ) เขากรง ( เพอบณฑบาต ) กบพระเถระเจาถนนนแตเชาทานทงสองเดนไปในถนนสายหนงได ขาวตมกระบวยเดยว ก ( ไป ) นงดมกนในโรงฉน ถงบดนน ทาน อาคนตกะกยงคดอยวา " ขาวตมประจาทจะไมม ในเวลาฉนขาวสวย นแหละ คนทงหลายคงจะถวายขาวอยางประณตละ "แตแลว แม ถงเวลาฉนขาวสวย ทานกไดฉนอาหารทไปบณฑบาตไดมานนเอง ( นงตอไปไมไหว ) จงเอยถามขนวา " ทานผเจรญ ทานเลยงอตภาพ มาอยางนตลอดกาลหรอ " เมอพระเถระรบวาเปนอยางนน จงออก ปากชวนวา" ทานผเจรญ ชนบทปาจนขณฑราชเปนทผาสก เราไป ( อย ) ทนนกนเถด " พระเถระ ( รบปาก ตกลงไป ) กออกจากพระ- นครทางประตดานใต เดนไปตามทางทจะไปหมบานชางหมอ* ( เลย ทเดยว ไมตองกลบวดไปเสยกอน )พระอาคนตกะจงทวงวา " อยางไร ทานจงเดนไปทางนเลา " พระเถระตอบวา " อาวโส ! ทานกลาว สรรเสรญชนบทปาจนขณฑราชมใชหรอ ( จะไปชนบทนนกตองเดน ไปทางนนะซ ) " ทานอาคนตกะ ( ประหลาดใจททานไมกลบไปเกบ ของทวด ) จงวา " กในทๆ ทานอยมานานถงเพยงน อดเรกบรขาร สกอยางไมมดอกหรอ " ทานรบวา จะ อาวโส เตยงตง ( ทเรา * ทวาผแตงคมภรน เปนชาวชมพทวป และไปถงสหลทวปไมนานเทาไรกแตงคมภรน ไฉนทานจงรเรองราวภมประวตของสหลดอยางกบเปนชาวสหล เรองทจะนามาเลาเปน นทสสนะ นาจะมพระชาวสหลชวยดวย ในความอานวยการของทาน

Page 19: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 18 ใช ) กเปนของสงฆ เรากเกบมนเรยบรอยแลวของอะไรๆ อนก ไมม ( จงไมจาตองกลบไปวดกอน ) " ทานอาคนตกะบอกวา " แต ไมเทาและกระบอกนามนรองเทา ถลกบาตรของกระผม ยงอยนน " พระเถระวา " อาวโส ทาน ( มาพก ) อยวนเดยว ยงมของมาไวถง เทานน ( เทยวนะ ) " ทาน ( อาคนตกะ ) รบวาอยางนน มจตเลอมใส ไหวพระเถระแลวกลาววา " ทานผเจรญ สาหรบภกษอยางทาน อรญญวาส ( การอยอยางอยปา ) ยอมเปนไดในทกแหงไป ถปาราม เปนทบรรจพระธาตของพระพทธเจา ๔ พระองค* ไดฟงธรรมทเปน สปปายะในโลหปราสาท ไดชมพระมหาเจดย และไดพบพระผใหญ เปนไปราวกะพทธกาล ขอทานจงอย ( ตอไป ) ในถปารามนเถด ( อยา ตองไปปาจนขณฑราชกบกระผมเลย ) "ดงนแลว วนรงขนกถอบาตร จวร ( กลบ ) ไปแตผเดยว อาวาสยอมไมเปนปลโพธสาหรบ ภกษเชน ( พระเถระผอยในถปาราม ) นแล [กลปลโพธ] ตระกลญาตกด ตระกลอปฐากกด ชอวากละ จรงอย สาหรบ ภกษบางรปผอยคลกคล ( กบคนในตระกล สนทจนใจผกพนกน ) โดย นยวา เมอเขาเปนสขกสขดวย ดงนเปนตน แมแตตระกลอปฐากก เปนปลโพธได ( จะกลาวอะไรถงตระกลญาตเลา ) ภกษ ( เชน ) นน * มหาฎกาทานบอกไววา เปนบรโภคธาต ๓ คอ ประคต กระบอกกรอง ผาชบสรง (ของ ๓ พระพทธองคขางตนโดยลาดบ) เปนสรระธาต ๑ คอ อฐรากขวญ ( ของพระ องคปจจบน )

Page 20: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 19 จะพรากจากคนในตระกลไปแมแตวหารใกลเคยง เพอฟงธรรมกไมได ( สวน ) สาหรบภกษลางรป แม ( แต ) โยมผหญงโยมผชายกหาเปน ปลโพธไม ดงเชนภกษหนมผหลานของพระตสสเถระผอย ณ โกรนทก วหาร มเรองเลาวา ภกษผหนมรปนนไดไปโรหณชนบทเพอเรยนบาล ฝายอบาสกา ( โยมผหญง ) ผเปนนองสาวของพระเถระ กถามขาวเธอกะ พระเถระอยราไป ( จน ) วนหนงพระเถระ ( ทานราคาญ ) คดวาจะ ตอง ( ไป ) นาภกษหนมกลบมา ( เสยท ) จงออกเดนมงหนาไปโรหณ- ชนบท ขางภกษหนมกคดวา เราอยทนมากนานแลว บดนเราจะตอง ( ไป ) เยยมพระอปชฌายะและทราบขาวอบาสกาแลว ( คอยกลบ ) มา ดงน แลวกออกจากโรหณชนบทมา ทานทงสองมาเจอกนทฝงแมนา ( แหงหนง ) ภกษหนมนนกทา ( อปชฌาย ) วตรแดพระเถระทโคนไม ตนหนง ทานถามวาจะไปไหน กเรยนความ ( ทคด ) นน ( ใหทราบ ) พระเถระจงวา เธอทาดแลว แมอบาสกากถาม ( ถงเธอ ) อยมไดขาด ถงตวฉนมานกเพอ ( ความกลบไปของเธอ ) นนแหละ เธอไปเถด สวนฉนจะพกจาพรรษาน ( ในวหารแหงใดแหงหนง ) ในถนนละ ดงน แลวสงภกษหนมนนไป เธอ ( ไป ) ถง ( โกรนทก )วหารนนในวนเขา พรรษาพอด แมเสนาสนะทไดแกเธอ กคอเสนาสนะทโยมผชาย ของเธอใหสรางไวนนเอง ครนวนรงขน ( จากวนเขาพรรษา ) โยม ผชายของเธอมาถาม ( พระเสนาสนคาหาปกะ ) วา " ทานเจาขา เสนาสนะของขาพเจาไดแกใคร " ไดยนวาไดแกภกษหนมอาคนตกะ

Page 21: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 20 จงไปหาเธอ ไหวแลวกลาววา " ทานเจาขา สาหรบภกษผเขาพรรษา ในเสนาสนะของขาพเจา มวตร ( ทจะพงปฏบต ) อย " เธอซกถามวา " วตรวากระไร ทานอบาสก " โยมผชายจงบอกวา " ( วตรนนคอ ) พง รบภกษาทเรอนของขาพเจาแหงเดยว ตลอดไตรมาส ( ประการ ๑ ) ปวารณาแลวเวลาจะไปตองบอกลา ( ประการ ๑ ) " เธอรบโดยดษณ ภาพ ฝายอบาสก ( กลบ ) ไปเรอน บอก ( อบาสกา )วา " พระคณ ทานอาคนตกะรปหนงเขาพรรษาในอาวาสของเรา พงบารงโดยเคารพ เถด " อบาสกากรบคาวาสาธแลวใหจดขาทนยะโภชนยะอนประณต ไว ขางภกษหนมถงเวลาฉนกไปเรอนของญาต ไมมใครจาเธอได สกคนเธอฉนบณฑบาตทเรอนนน จาพรรษาจนตลอดไตรมาสแลว กบอกลาวา อาตมาจะไปละ ครงนนพวกญาตของเธอขอรองวา " พรงนคอยไปเถด เจาขา " วนรงขนเลยงเธอทเรอนนนแลว เตม นามนใหเตมกระบอก ถวายนาออยกอน ๑ และผาสาฎกยาว ๙ ศอก ( ผน ๑ ) แลวจงอนญาตใหเธอไป เธอทาอนโมทนาแลวกมงหนาไป โรหณชนบท ฝายพระอปชฌายะของเธอ ปวารณาแลวเดนยอนทางมากไดพบ เธอในทๆ เคยพบกนนนเอง เธอไหวพระเถระแลวไดทา ( อปชฌาย ) วตรแดพระเถระทโคนไมแหงหนง ( เชนเคย ) ครนแลวพระเถระถาม เธอวา " อยางไรพอภทรมข ( ผมหนาแจม ) เธอไดพบอบาสกและ อบาสกาของเธอแลวหรอ " เธอรบวาไดพบแลว แลวกเลาประพฤต- การณทงปวงถวาย ทาเทาของพระเถระดวยนามนนน ทาปานะดวย

Page 22: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 21 นาออย ( ถวาย ) ถวายผาสาฎกผนนนแหละแดพระเถระ ไหวแลว เรยนวา โรหณชนบทเทานนเปนทสปปายะสาหรบผม ขอรบ แลวก ( ลา )ไป ขางพระเถระกมาส ( โกรนทก ) วหาร รงขนจงเขาไปหม บานโกรนทกคาม ฝายอบาสกาหวงใจวา หลวงพของฉนจะพาพระลกชายของฉน มาประเดยวนละ กเฝายนมองหนทางอยทกววน( วนนน ) นางเหน ทานมาองคเดยว สาคญเอาวา ชะรอยบตรของตวตายเสยแลว พระ เถระนจงมาแตผเดยว กฟบลงรองไหคราครวญอยแทบเทาพระเถระ พระเถระนกรวา " ภกษหนม ( มาแลว ) ไมใหใครรจกตว เพราะความ มกนอย ( กลบ ) ไปเสยแลวละซหนอ " จงปลอบนาง ( ใหคลายปร- เทวะ ) แลวเลาประพฤตเหตทงปวง ( ใหฟง )แลวนาผาสาฎก ( ผนนน ) ออกจากถลกบาตรแสดง ( ใหเหนเปนพยาน ) อบาสกา ( ทราบความ จรงเชนนน )เกดความเลอมใส หนหนาไปทางทศทพระลกชายไป กมลงนมสการ๑พลางกลาววา " พระผมพระภาคเจา คงทรงทา ภกษผเชนดงบตรเรา ( นแหละ ) หนอ ใหเปนกายสกข ( ผถกชเปน ตวพยาน ) ตรส รถวนตปฏปทานาลกปฏปทา ตวฏฏกปฏปทา๒ และ ๑. อเรน นปชชตวา นมสสมานา ฟงดทวงทจะเปนไหวดวยอษฎางคประดษฐกระมง ? ๒. มหาฎกาวา วนตปฏปทา หมายเอาการปฏบตวสทธ ๗ อนมาในรถวนตสตร ( มข- ฌมนกาย ) ซงกลาวถงกถาวตถ ๑๐ มความมกนอยเปนตนไวตอนตนสตร นาลกปฏปทา หมายเอา ( โมไนย ) ปฏปทา ทตรสแกพระนาลกเถระ ดวย พระคาถาวา โมเนยยนเต อปญญสส เปนอาท ( ในขททกนกาย ) ตวฏฏกปฏปทา หมายเอาปฏปทาทตรสดวยพระคาถาวา มล ปปญจสงขาย เปน อาท ( ในขททกนกาย สตตนบาต ) ทงหมดน มงหมายถง อปปจฉกถา ซงมกลาวไวในสตรนน ๆ อนเปนปฏปทา แหงพระลกชายของนาง

Page 23: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 22 มหาอรยวงสปฏปทา อนแสดงความสนโดษดวยปจจย ๔ และความ ยนดในภาวนา นาสรรเสรญ แมฉนอาหารอยในเรอนของมารดา บงเกดเกลาแทๆ ถง ๓ เดอน เธอกมไดปรปากวา ฉนเปนบตรของ ทาน ทานเปนมารดา โอ อจฉรยมนษย !" สาหรบภกษ ( ผมจต ไมตดของ ) อยางนแล แม ( แต ) มารดาบดา ยงหาเปนปลโพธไม จะกลาวไยถงตระกลอปฐากอน ดวยประการฉะน [ลาภปลโพธ] ปจจย ๔ ชอวา ลาภ ถามวา ปจจย ๔ นนเปนปลโพธได อยางไร? แกวา กในท ๆ ภกษผมบญไป ๆ คนทงหลายยอมถวาย ปจจยมของบรวารมาก เธอมวอนโมทนา มวแสดงธรรมแกคนเหลานน ยอมไมไดโอกาสจะทาสมณธรรมตงแตอรณขนจนถงปฐมยาม ( ตอง ) เกยวของกบคนมไดขาดสาย ซาตอนเชามดเลา พวกภกษผถอบณฑ บาตเปนวตรประเภทพาหลลกะ ( มกมากดวยปจจย ) กพากนมาบอกวา " ทานผเจรญ อบาสกโนน อบาสกาโนน อามาตยโนน บตรอามาตย โนน ธดาอามาตยโนน ใครจะเหนทาน " เธอ ( ขดเขาไมได ) กบอก ภกษเหลานนใหชวยถอบาตรจวรแลว เปนผเตรยมทจะไปทเดยว เปนผ ( ตอง ) ขวนขวาย ( ในการสงเคราะหผอน ) อยเปนนจ ปจจย เหลานนยอมเปนปลโพธตอภกษนนดงน* อนภกษ ( เชน ) นน ตอง ละทงคณะเสย จารกไปแตผเดยวในถนทคนไมรจกเธอ อยางนเธอจง จะตดปลโพธนนเสยได * นเทศแหงลาภปลโพธน ทแกวา ลาภ หมายเอาปจจยทง ๔ นน นาจะมากไป เพราะ-

Page 24: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 23 [คณปลโพธ] คณะภกษผเรยนพระสตรกด คณะภกษผเรยนพระอภธรรมกด ชอวา คณะ ภกษใดมวใหอเทศบาง ปรปจฉาบางแกคณะนน ยอม ไมไดโอกาสสาหรบสมณธรรม คณะจงเปนปลโพธตอภกษนน คณ- ปลโพธนน เธอพงตดเสยดวยอบายดงตอไปน ถางาน ( เรยน ) ของ ภกษเหลานนเสรจไปแลวมาก งานทเหลอนอยไซร เธอพงทางานนน เสยใหเสรจแลวเขาปาไปเสยเถด ถางานทเสรจแลวนอย ทเหลอมากไซร เธอ ( พงไปหาคณวาจก ( ผสอนหม ) อนใหสอนแทน ) อยางพงไป ( ไกล ) เลย ๑ โยชน เขาไปหาคณวาจกอน ( ซงตงสานกอย ) ภายใน ทกาหนด ๑ โยชนขอรองใหทานชวยสงเคราะหภกษในคณะของตน ดวยสงคหวธมใหอเทศเปนตน ( แทนตน ) เถด แมนไมไดอยางวา มาน กพงบอก ( ภกษเหลานน ) วา "อาวโสทงหลาย กจอยางหนง ของขาพเจามอย ( ไมอาจสอนทานทงหลายตอไปได ) เชญทาน เสนาสนะซากบอาวาส นาจะหมายเอาปจจย ๓ เทานน ททานแกไวนน ดจะจากดวา ลาภนนเปนปลโพธแกภกษผมบญเทานน หาเปน ปลโพธแกภกษผมบญไม ซงความจรงไมนาจะจากดเชนนน เพราะแมภกษผไมมบญ ใครถวายอะไรนดหนอย แปลวามลาภนอย กอาจตดใจของอยในลาภนด ๆ หนอย ๆ นน เกดเปนกงวลขน จนไมอาจตดไปได เชนนจะไมจดเปนลาภปลโพธหรอ แตกอาจ เปนไดวาทานมงแสดงเปนตวอยางวา ลาภเกดเปนปลโพธไดอยางไรเทานน หาไดมง จากดความเชนวาไม ทวา ถวายปจจยของบรวารมากนน มหาฎกาใหความหมายวา เจตนามงถวาย ปจจยอยางหนง แตถวายของอน ๆ ใหเปนบรวารปจจยนนไปดวย เชนถวายบณฑบาต กถวายสบงจวรและของใชอน ๆ เปนบรวารบณฑบาตไปดวย นกเปนอยางทเราทาอย ทกวนน คาถวายทานทานตาง ๆ กมคาเชนนแสดงไวดวย เชน อมาน มย ภนเต สปรวาราน ภตตาน

Page 25: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 24 ทงหลาย ( แยกยาย ) ไปหาท ( เรยน ) ตามสะดวกเถด " ดงนแลว ละทง คณะ ( ไป ) ทางานของตนเถด [กมมปลโพธ] นวกรรม ( การกอสราง ) ชอวา กมมะ ( การงาน ) อนภกษผ ทานวกรรมนน จาตองรทพสมภาระทคนงานมชางไมเปนตนไดไวแลว และยง ( หา ) ไมได ตองขวนขวาย ( ดแล ) ในงานทเขาทาเสรจแลว และยงไมไดทาผทานวกรรมตองมปลโพธไปเสยทกอยางดงนแหละ แมกมมปลโพธนน กพงตดเสยดวยอบายดงตอไปน ถางานเหลอนอย พงทาเสยใหเสรจ ถาเหลอมาก หากเปนนวกรรมของสงฆไซร พง มอบหมายแกสงฆ หรอภกษผนาภาระ ( ในสงฆกจ ) ทงหลาย๑ หาก เปนนวกรรมสวนตว พงมอบแกผนาภาระของตน ไมมภกษผนาภาระ เชนนน กพงสละ( งาน ) ใหแกสงฆแลวไปเถด [อทธานปลโพธ] การเดนทาง ชอวา อทธานะ กบรรพชาเปกขะของภกษใดมอย ทไหนกด ปจจยชนดไรๆ อนภกษใดจะพงไดอยทไหนกด ถาภกษ นนยงไมได ( พบ ) บรรพชาเปกขะและปจจยนน เธอไมอาจหยดยง อยได อนคมกจต ( ความคดจะไป ) แมแหงภกษผเขาปาทาสมณธรรม อย กเปนของยากทจะบรรเทาได๒ เพราะฉะนน เธอพงไปจดทากจนน ๑. ภารหารกภกษผเปนเจาหนาท (?) ๒. เขาใจวา การเดนทางในทน หมายเอาการเดนทางไปเปนกจ เชนเปนอปชฌายะไป ทาการบรรพชาอปสมบท ไปในกจนมนต ไมใชเดนทางเพอจารก มหาฎกาวา ในสหล- ทวปนน การบรรพชากลทารก ( บาชเณร ? ) เขาจดเปนงานเอกเกรก คลายงาอาวาหะ ววาหะ มวนกาหนดนดหมายกน เพราะฉะนน พระอปชฌายาจารย ถาอยในวดไกล จะตองเดนทางไปใหทนวนกาหนดเขา เมอยงไมไดเดนทางไปจดกจอนนน จงเปน ปลโพธอย ในกจนมนตกในเดยวกน

Page 26: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 25 ใหเสรจแลว จงทาความขวนขวายในสมณธรรมเถด [ญาตปลโพธ] บคคลทงหลายทจาตองรจก มดงนคอ ใน ( ฝาย ) วด พระ อาจารย พระอปชฌายะ สทธวหารก อนเตวาสก ภกษรวม อปชฌายะ ภกษรวมอาจารย ใน ( ฝาย ) บานเรอน มารดา บดา พนองหญง พนองชาย เปนตน ชอวา ญาต บคคลเหลานน ( เกด ) เปนไขขน จงเปนปลโพธแกภกษน เพราะเหตน ปลโพธนน เธอ พงตดดวยการอปฏฐาก ทาบคคลเหลานน ( ผเปนไข ) ให ( หาย ) เปน ปกตเสย ในบคคลเหลานน ( วาถง ) พระอปชฌายะเปนไขกอน ถาทาน ไมหายเรว พงปรนนบตทานตลอดชวตเถด พระบรรพชาจารย พระอปสมปทาจารย สทธวหารก อนเตวาสกทตน ( สวดกรรมวาจา ) ใหอปสมบทและใหบรรพชา และภกษรวมอปชฌายะ ( เปนไข ) กพง ปรนนบตอยาง ( อปชฌายะ ) นนเถด สวนพระนสยาจารยพระ อเทสาจารย นสยนเตวาสก อเทสนเตวาสก และภกษรวมอาจารย พงปรนนบตเพยงทนสยและอเทศยงไมขาด ( แต ) เมอสามารถ กควร ปรนนบตตอไปอกแท ในมารดาบดา พงปรนนบตเหมอนในอปชฌายะเถด จรงอย มารดาบดานน แมหากทานเปนผสถตอยในราชสมบต ถาทาน ( ประชวร ) หวงไดรบการอปฏฐากแตบตรไซร ภกษกควรทา ( ให ทาน ) แท อนง ยาของทานไมม กพงใหยาอนเปนของๆ ตน เมอ

Page 27: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 26 ยาของตนไมม กควรแมแสวงหาดวยภกขาจารมาให ( ทาน ) จงไดเถด แตสาหรบพนองชายหญง ( เปนไข ) พงประกอบยาอนเปน ของ ๆ เขานนแหละให ( เขา ) ถา ( ของ ๆ เขา ) ไมม จงใหของ ๆ ตน เปนของยม เมอ ( หา ) ไดภายหลง จงถอเอา ( คน ) เมอ ( หา ) ไมได กอยาทวงเลย จะทายา จะใหยาแกสามของพนองหญงผมใชญาต ยอมไมควร แตพงใหแกพนองหญง บอก ( เขา ) ใหใหแกสามของเขา นยแมในภรยาของพนองชาย กดจนยน สวนบตรทงหลายของเขา เปนญาตของเธอแท เพราะฉะนน ทา ( ยา ) ใหบตรทงหลายของเขา เหลานนยอมควร [อาพาธปลโพธ] โรคชนดใดชนดหนง ชอวา อาพาธ โรคนนมนเบยดเบยนเอา จงชอวา ปลโพธ เพราะเหตนน พงตดมนเสยดวยการทาเภสช แตถา แมเมอภกษทาเภสช ( รกษาอย ) สองสามวน อาพาธไมสงบไซร กพง ตเตยนอตภาพวา ขาไมใชบาว ไมใชลกจางของเจา กขาเลยงเจา นแหละ จงไดรบทกขในสงสารวฏอน ( ยาวนาน ) ไมปรากฏเงอนตน เงอนปลาย ( น ) ดงนแลว ทาสมณธรรมเถด [ คนถปลโพธ] การบรหารปรยต ชอวา คนถะ การบรหารปรยตนน ยอม เปนปลโพธแกภกษผขวนขวายอยเปนนจ ดวยกจมการสาธยายเปนตน เปนปลโพธแกภกษผขวนขวายอยเปนนจ ( ผไมไดขวนขวาย ) ไม เรอง

Page 28: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 27 เหลาน (เปนนทศนะ) ในความทคนถะไมเปนปลโพธสาหรบภกษผไม ขวนขวาย ไดยนมาวา พระเทวเถระผเปนมชฌมภาณกะ ( สวดมชฌม นกาย ) ไปสสานกของพระเทวะเถระชาวมลยขอ ( เรยน ) กรรมฐาน พระเถระถามวา อาวโส ทานเปนผ ( ได ) ขนาดไหนในปรยต พระ มชฌมภาณกะตอบวาทานผเจรญ มชฌมนกาย ขาพเจาชานาญ พระเถระกลาววา อาวโส อนมชฌมนกายนนบรหารยาก เมอสาธยาย มลปณณาสกะ มชฌมปณณาสกะกมา ( คละ ) สาธยายมชฌม- ปณณาสกะเลา อปรปณณาสกะกมา ( ปน* ) ( เมอยงอยไมรจบเชนนน ) ทไหนกรรมฐานจกมแกทานไดเลา พระมชฌมภาณกะปฏญญาวา ทานผเจรญ ขาพเจาไดกรรมฐานในสานกของพระคณทานแลว จก ไมเหลยวแล ( คนถะนน ) ตอไปละ ดงนแลว รบเอากรรมฐาน( ไป ทาความเพยร ) มไดทาการสาธยายถง ๑๙ ป ตอปท ๒๐ ไดบรรล พระอรหตแลว ( วนหนง ) กลาวแกภกษทงหลายผพากนมาเพอจะ สาธยาย ( สอบ ) วา อาวโสทงหลาย เมอเรามไดเหลยวแลปรยตมา ถง ๒๐ ป แตวาเรามการสงสมไดทาไวในปรยตนน เชญทาน ทงหลายเรม ( สาธยายไป ) เถด ( เมอภกษเหลานน สาธยายไป ปรากฏวา ทานยงจาปรยตนนไดด ) ทานมไดมความเคลอบแคลงแม * มหาฎกาวา ทเปนเชนนน เพราะหลงสตตปเทส ( ตาแหนงพระสตร ? ) และวาน ( ตอน ) ซงคลาย ๆ กนกม ( ทาใหสาธยายเวยนวนไป จบไมลง ? ) เรองอยางน พวกเราไมใครจะเขาใจ เพราะเราเกดมาในสมยทพระไตรปฎกพมพ เปนเลมสมดแลว ไมมความจาเปนจะตองทองจามากมายเชนนน

Page 29: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 28 ในพยญชนะสกตวเดยว ตงแตตนจนจบ แมพระนาคเถระ ผอย ณ ภเขากรนธยคร ทอดทงปรยตถง ๑๘ ป แลวมาแสดงธาตกถาแกภกษทงหลาย เมอภกษเหลานน ( จาเอาไป ) สอบเทยบกบพระเถระคามวาสกทงหลาย๑ ปรากฏวา ปญหาแมขอหนง ซงมาผดลาดบ กไมม แมในมหาวหาร พระเถระชอจฬาภยผเปนตปฏกะ ( ทรงปฎก ทง ๓ ? ) มไดเรยนอรรถกถาเลย (คดอยางไรขนมา) ใหคนตสวรรณ- เภรรองปาวไปวา จกปรวตร๒ปฎก ๓ ในวง ( ผศกษา ) ปญจนกาย๓ หม ภกษดวยกน ( ทราบวา พระจฬาภยไมมครอาจารย ) จงแสรงกลาว ( คาน ) วา " ไดเรยนตออาจารยไหนมา พระจฬาภยกจงวาแตทไดเรยน ตออาจารยของตนเถด เราทงหลายไมยอมใหวาไปนอกน " แมพระ อปชฌาย กไดถามเธอมาอปฐากตนวา อาวโส เธอหรอใหตเภร เธอรบวา ใช พระอปชฌายจงถามอกวา เพราะเหตอะไร เธอ กราบเรยนวา เธอจกปรวตรธรรม ( ใหคนฟง ) พระอปชฌาย ( ลอง ) ถามวา แนะอาวโสอภย อาจารยทงหลายกลาวบทนอยางไร เธอ ตอบ ( ทนท ) วา กลาวอยางน พระอปชฌายแสรงปฏเสธดวยเสยงวา หห เธอกตอบใหมโดยปรยายอนๆ วา กลาวอยางนๆ ถง ๓ ครง พระเถระกปฏเสธดวยเสยง หห ทงหมด แลวกลาววา แนะอาวโส ทาง ทเธอกลาวตอบครงแรกนนแหละเปนอาจรยมรรค๔ละ แตเพราะเธอ ๑. มหาฎกาวา หมายถงพระเถระทงหลายทอยวดในกรงอนราธประ ๒. ปรวตเตสาม มหาฎกาแกวา วณณยสสาม จกพรรณนา เราเคยแปลวา " แปล" คอเปลยนภาษา ๓. ปญจนกายมณฑเล มหาฎกาแกวา ทฆาคมาทเก ปญจนกาเย สกขตปรสาย แก บรษทผศกษาในนกาย ๕ มทฆนกายเปนอาท ๔. อาจรยมคโค มหาฎกาไขความวา อาจรยาน กถามคโค กถามรรคของอาจารย

Page 30: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 29 ไมไดเรยนตออาจรยมข ( ปากของอาจารย ) จงไมอาจยนยนวา อาจายทงหลายกลาวอยางน ( เพราะฉะนน ) เธอจงไปฟงในสานกแหง อาจารยทงหลาย( ทควรจะเปนอาจารย ) ของตนเถด๑ เธอกราบเรยน ถาม ( หารอ ) วา จะไปทไหน ( ด ) พระอปชฌายจงบอกวา พระเถระ ชอ มหาธรรมรกขต ผเชยวชาญปรยตทงปวง๒ อยประจา ณ วดเขา- ตลาธารบรรพตในโรหณชนบทฟากแมนาขางโนน เธอจงไปสสานก ของทานเถด พระจฬาภยรบคา กราบพระเถระแลว ( ตอมา ) ไปสสานกพระ ( ธรรมรกขต ) เถระ พรอมดวยภกษ ( บรวาร ) ๕00 ( ครนไปถงแลว เขาไป ) กราบแลว นงลง พระเถระถามวา มาทาไม กทราบเรยนวา มาเพอฟงธรรม พระเถระจงวา อาวโสอภย ภกษทงหลายมาถามฉน ในทฆนกายและมชฌมนกาย ( บาง ) เปนครงเปนคราวสวนสตรทเหลอ ฉนไมเคยเหลยวแลมาประมาณ ๓๐ ปแลว เอาอยางนเถด กลางคน เธอ ( มา ) ปรวตรในสานกของฉน กลางวนฉนจกกลาวแกเธอ ( ใหฟง วาผดถกอยางไร ) พระจฬาภยตกลงทาอยางนน พวกชาวบานใหทา ๑. อตตโน อาจรยาน จะแปลตรง ๆ วา "แหงอาจารยของตน"ไมไดกบความจรง เพราะพระจฬาภย ไมมอาจารย และทานทพระเถระจะแนะนาใหไปหา กยงไมไดเปน อาจารยของพระจฬาภย มหาฎกาทานกเหนเชนน จงแนะใหเตมขอความ อตตโน กเถต ยตตาน อาจรยาน ( แหงอาจารทงหลาย ผควรจะกลาวแกแกตน ) ในทนเหนวา บท อตตโน เดมรปจะเปน ฉฏฐวภต แตท มหาฎกาแกไปนน กลายเปนจตตถวภตไป เพอจะใหบท อตตโน คงเปน ฉฏฐ จงคดเตมขอความไปอกทอนหนงดงนน โดยอาศย นยแหง มหาฎกาเปนเคา ๒. สพพปรยตตโก มหาฎกาทานไขวา ก เตปฏโก นนเอง ( เพราะถาไมทรงพระไตร- ปฎกแลว จะยกใหเปนผเชยวชาญสรรพปรยตหาไดไม)

Page 31: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 30 ปะราใหญทขางประตบรเวณแลว มาฟงธรรมกนทกวน พระเถระเอา สตรทพระจฬาภยปรวตรในกลางคน มากลาว ( สอบ ) ในกลางวน ( ไมมผด ) เรอยๆ ไปจนจบ ( พระสตร ) แลว ( คงจะสงเกตเหนวา พระจฬาภยมปฏภาณสงกวาตน จงวนหนงเขาไป ) นงบนเสอ๑ใกลๆ พระอภยเถระกลาววา " อาวโส ทานจงบอกกรรมฐานแกฉนดวยเถด " พระจฬาภยจงวา " พระคณทานพดอะไร เจาขา กรรมฐานนน ขาพเจา กฟงมาในสานกของพระคณทานนนเอง มใชหรอ ขาพเจาจกบอก กรรมฐานอะไร ( อก )เลา ทพระคณทานยงไมร" ทนน พระเถระจง กลาว (ใหชดขน) วา "อาวโส อนทางของบคคลผไปถงแลวนนเปน อยางหนง๒ (ททานกลาวเชนนกเพราะ) ทราบกนวา เวลานนพระอภย เถระ เปนพระโสดาบน ครงนน พระจฬาภยใหกรรมฐานแกพระเถระแลว ก ( กลบ ) มาปรวตรธรรมทโลหประสาท ( กรงอนราธประ) ( ตอมา ) ไดยน ขาววา พระเถระ ( สาเรจพระอรหต ) ปรนพพานแลว ครนไดยน ( เชนนน ) จงบอก ( ศษย )ใหหยบจวรมาให หมจวร ( เปนปรมณฑล) แลว กลาวสรรเสรญพระเถระ ( ในทามกลางภกษทงหลาย ) วา ๑. มหาฎกาชวยเสรมคาวา ทแรกนงบนตง ( ในฐานเปนอาจารยแลวทนจะขอเปน ศษยบางกตองลด) ลงนงบนเสอทพน (ใหเสมอกบอาจารย ) ๒. หมายความวา ผปฏบตบรรลมรรคผลแลว ยอมจะบอกทางปฏบตไดถกตรงดกวา บอกตามทางปรยต ๓. มหาฎกาวา กอนจะพดถงอาจารย หมจวรใหเรยบรอยเสยกอน เพอแสดงความ. เคารพยาเกรง

Page 32: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 31 " อาวโสทงหลาย พระอรหตมรรคควรแกทานอาจารยของเราแลวละ ทานอาจารยของเราเปนผซอตรง เปนอาชาไนยบคคล๑ ทานจงยอม นงบนเสอใกลธมมนเตวาสกของตน กลาววา " เธอจงบอกกรรมฐาน แกฉนดวยเถด " อาวโสทงหลายพระอรหตมรรค สมควรแกพระเถระ ทานแลว " คนถะ ยอมไมเปนปลโพธแกภกษทงหลายผมคณธรรมเชนน๒ [อทธปลโพธ] คาวา อทธ หมายเอาฤทธอนมในปถชน อนฤทธทมในปถชน นน เปนสงทรกษายาก ดจเดกออนทยงนอนแบและดจขาวกลาออน ยอมจะแตกไดดวยเหตเพยงเลกนอย กแลฤทธนน ยอมเปนปลโพธ ตอวปสสนา หาเปนปลโพธตอสมาธไม เพราะฤทธนน บคคลบรรล สมาธแลวจงได เพราะเหตนนแล อทธปลโพธ พระโยคาวจรผ ประสงควปสสนาจาตองตด ( สวน ) ปลโพธ ( ๙ ) ทเหลอ พระโยคา- วจรผประสงคสมถะพงตด นแล ความพสดารในเรองปลโพธ พงทราบเปนอนดบแรก สวนในขอวา " เขาไปหาทานผใหกรรมฐาน ผเปนกลยาณ- มตร " นน มวนจฉยดงตอไปน ๑. มหาฎกาวา ทานซอ เพราะไมมสาไถย คอไมอวดด นบเปนอาชาไนย เพราะรเหต ทควรร ไมมวงมอย ) ๒. หมายถงทานพระธรรมรกขตเถระผปรนพานไปแลว เรองพระจฬาภยน ทาน ผแตงเลาดวยสานวนโวหารทฟงเขาใจยาก ตงแตตนจนจบ ตองใชเวลาอานทาความ เขาใจมากอย ซงในทสดกตองใชวธเตมขอความเอาตามทเขาใจวาจะเปนเชนนน

Page 33: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 32 [กมมฐาน ๒ และกมมฐานทายกะ] กรรมฐานม ๒ อยาง คอ สพพตถกกมมฐาน ๑ ปารหารย- กมมฐาน ๑ ในกรรมฐาน ๒ อยางนน ( กรรมฐานคอ ) เมตตา ( อน แผไป ) ในประชาชนตางๆ มหมภกษเปนตน กด มรณสตกด ชอวา สพพตถกกมมฐานอาจารยพวกหนงกลาววา อสภสญญา ( เปน สพพตถกกมมฐาน ) กม จรงอย เมตตา ( นน ) ขนแรก ภกษผ บาเพญกรรมฐาน พงกาหนดเอาหมภกษนนแลว เจรญไปในหมภกษ ผอยในสมา ( เดยวกนกบตน )โดยนยวา ขอภกษผอยในสมาทงหลาย จงเปนผมความสข ไมเบยดเบยนกนเถด ตอนนจงเจรญไปในหม เทวดาผอยในสมา ( นน ) แตนนจงเจรญไปในหมอสรชนในโคจรคาม แลวจงเจรญไปในคน ( ชาวบาน )๑ ในโคจรคามนน ตลอดไปถงสตว ( ดรจฉาน ) ทงปวง กแล ดวยเมตตา ( ทเธอเจรญไป ) ในหมภกษ เธอยอมทาใหภกษทงหลายผอยรวมกนเกดมจตออนโยน ( ในตวเธอ ได )๒ เมอเปนเชนนน ภกษเหลานนกเปนสขสงวาส ( มการอย รวมกนเปนสข)สาหรบเธอ ดวยเมตตา ( ทเจรญไป ) ในหมเทวดา ผอยในสมานน เธอจะเปนผทเทวดาทงหลายผมจตอนเมตตานน ทาใหออนโยนแลว จดการรกษาอยางด โดยการรกษาทเปนธรรม ดวยเมตตา ( ทเจรญไป ) ในอสรชนในโคจรคาม เธอจะเปนผท ๑. ตรงน ปาฐะทพมพไวเปน มนสเส นาจะเปน มนสเสส ปาฐะตอไปกอนทจะแสดงผล กยนอยวา มนสเสส เมตตาย ๒. ปาฐะวา สหวาสน มทจตตต ชเนต แปลโดยพยญชนะวายงความทภกษทงหลาย ผอยดวยกน เปนผมจตออนโยน ( ในตวเธอ ) ใหเกด

Page 34: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 33 อสรชนทงหลาย ผมจตสนดานอนเมตตานนทาใหออนโยนแลว รกษาลอมกนอยางด โดยการรกษาอนเปนธรรม ดวยเมตตา ( ทเจรญไป ) ในคนทงหลายในโคจรคามนน เธอยอมจะเปนผท คนเหลานนผมจตอนเมตตานน ทาใหเลอมใสแลว ไมรงแก เทยวไป ( ไหนไดตามสบาย ) ดวยเมตตา ( ทเจรญไป ) ในสตว ( ดรจฉาน ) ทงปวง เธอจะเปนผมการเทยวไปไมถกขดขวางในททงปวง อนง ดวยมรณสต เธอคดอยวา อวสส มยา มรตพพ ( เราตองตายแน ) ดงน จะละอเนสนาเสยได มความสงเวชเพมขนๆ เปนผมความ ประพฤตไมยอหยอน ( ในสมมาปฏบต ) อนง เมอเธอมจตอนได สงสม ( อบรม ) แลวในอสภสญญา อารมณทงหลายแมเปนทพย ยอมไมยดจต ( ของเธอ ) โดยทาใหอยากได ดวยประการดงกลาวมา ฉะน กรรมฐาน ๓มเมตตาเปนตน ทานจงเรยกวา สพพตถกกมมฐาน เหตเปนกรรมฐานทพงตองการ คอพงปรารถนาในภาวนานโยคทงปวง เพราะความเปนกรรมฐานมอปการะมากประการ ๑ เหตเปนทตง๑ แหงการงาน คอการประกอบเนองๆ ซงโยคภาวนาทประสงค ประการ ๑ สวนวากรรมฐานขอใดในกรรมฐาน ๔๐ อนกลแกจรยา ของ ภกษใด กรรมฐานขอนน ทานเรยกวา ปารหารยกมมฐานของภกษนน เพราะเปนกรรมฐานทเธอตองบรหารเปนนจ๒ และเพราะเปนปทฏฐาน แหงงานภาวนาเบองสงของเธอดวย ทานผใดใหกรรมฐานทง ๒ อยาง ๑. ฐาน มหาฎกาแกวา นพพตต เหตเกด ๒. มหาฎกาขยายความวา ปารหารยกมมฐานนตองบรหาร คอประกอบบาเพญอย ตลอดกาล ไมงดเสยบางลางคราวกได ดจสพพตถกกมมฐาน

Page 35: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 34 ดงกลาวมาน ทานผนชอวา ( กมมฐานทายกะ ) ผใหกรรมฐาน พระโยคาวจร พงเขาไปหาทานผใหกรรมฐานนน [กลยาณมตร] คาวา ผเปนกลยาณมตร คอผเปนมตรทด ผตง ( ตน ) อยใน ฝายเจรญ แสวงหาประโยชนเกอกล ( ผอน ) ไปฝายเดยว กอบดวยคณ มคณอยางน คอ นารก ๑ นาเคารพ ๑ นายกยอง ๑ เปน ผวากลาว ( คนอน ไมเฉยเมย ) ๑ เปนผยอม ให ( คนอน ) วากลาว ( ไมหวดอ ) ๑ แตง ( ธรรม ) ถกาอนลกซงได ๑ ไมชกชวน ( ผอน ) ในทอนไมควร ๑ เปนอาท กเพราะพระพทธพจนวา ดกรอานนท จรงอย สตวทงหลาย ผมความเกดเปนธรรมดา อาศยเราเปนกลยาณมตรแลว ยอม พนจากความเกดได ดงนเปนตน พระสมมาสมพทธเจาพระองคเดยว จงเปนกลยาณมตรทถงพรอมดวยอาการทงปวง เพราะเหตนน เมอ พระองคยงเสดจอย กรรมฐานทถอเอาในสานกของพระผมพระภาคเจา นนเทานน จงเปนอนถอเอาอยางด แตเมอพระองคเสดจปรนพพานแลว บรรดาพระมหาสาวก ๘๐ องค พระมหาสาวกองคใดยงทรงชพอย ถอเอา ( กรรมฐาน ) ในสานกพระมหาสาวกองคนน จงควรแมนพระ มหาสาวกนนไมม ตนใครจะถอกรรมฐานบทใด กพงถอเอาในสานก พระขณาสพผททาจตกฌานหรอปญจกฌานใหเกดดวยอานาจ

Page 36: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 35 กรรมฐานบท ( เดยวกบทตนใครจะถอ ) นนแลว เจรญวปสสนา อนมฌานนนเปนปทฏฐาน ( จน ) ไดบรรลอาสวกขย ( นน ) เถด ถามวา กพระขณาสพ ( ทาน ) ประกาศตนวา อาตมาเปน พระขณาสพหรอ ? ตอบวา จะตองพดอะไรกนเลา ดวยวา พระขณาสพ ( องคหนง ) รความท ( ภกษรปหนง ) เปน (การกบคคล) ผทาจรงแลว กประกาศ ( ตนออกมา ) พระอสสคตตเถระ ( นนอยางไร ) รวากรรมฐานอน ภกษนเรมแลว ภกษนเปนผทาจรงดงนแลว ( เหาะขนไป ) ลาดจมม- ขณฑในอากาศ นงโดยบลลงก ( ขดสมาธ ) ณ จมมขณฑนนบอกกรรมฐาน ใหมใชหรอ ? เพราะฉะนน ถาพระโยคาวจรไดพระขณาสพ ( เปนผใหกรรมฐาน ) ไซร การไดอยางน นนเปนการด ถาไมไดไซร พงถอเอา ( กรรมฐาน ) ในสานก พระอนาคาม พระสกทาคาม พระโสดาบน ปถชนผไดฌาน ผทรงไตรปฎก ผทรงทวปฎก ผทรงเอกปฎกหลนกนลงมา แมนวา ผทรงเอกปฎกไมม ภกษใดชานาญ ( พระสตร ) แมนกาย ๑ พรอม ทงอรรถกถา และตวเธอเองเปนลชชดวย กพงถอเอาในสานกภกษนน เถด เพราะวา ภกษ ( ผเปนพหสตและเปนลชช ) เชนน ยอมเปน ผทรงไวซงแบบแผน ตามรกษาวงศ รกษาประเพณ เปนอาจารย ผถอตามพระไตรปฎก ( เปนสาคญ ) ไมถอแตอตตโนมต เพราะเหต นนแหละ พระเถระในปางกอนทงหลายจงไดกลาว ( คตพยากรณ ) ไวเปน ๓ คาบวา ลชช รกขสสต ลชช รกขสสต ลชช รกขสสต

Page 37: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 36 ภกษลชชจกรกษา ภกษลชชจกรกษา ภกษลชชจกรกษา ดงน กในการใหกรรมฐานน ภกษ ( ผบรรลมรรคผล ) มพระ- ขณาสพ เปนตนทกลาวมากอน ( นน ) ยอมบอกไดแตทางทตนไดบรรล มาเทานน แตภกษพหสต เพราะความทเธอไดเขาไปหาอาจารยนนๆ สอบอคคหะและปรปจฉา ( อรรถกถา ) มาอยางวเศษแลว ( กอนจะ ใหกรรมฐาน เธอ ) จะตองกาหนดพระสตร ( คอขอความทกลาวไวใน พระสตร อนสมควรแกกรรมฐานนน ) และเรองราวเนอง ดวยการบาเพญกรรมฐานทมมาในพระสตร แตทนบาง ทนนบาง ( ใน ๕ นกาย รวบรวมมา ) ประกอบเขาใหเปนขอทเปนสปปายะ มากนอย๑ ( แกผเรยน )แลวแสดง ( กมมฐานวธ ) เปนทางกวาง บอกกรรมฐานให อปมาเหมอนชางใหญเดนไปในทปารก ยอม แสดงทางทมนไปเปนชองกวาง ฉะนน เพราะฉะนน พระโยคาวจร พงเขาไปหาทานผใหกรรมฐาน ผเปนกลยาณมตรอยางนน ทาวตรปฏบตตอทานแลว ถอเอากรรมฐาน ( ในสานกของทานนน ) เถด กแล ถาพระโยคาวจรไดทานผให กรรมฐานนน ( อย )ในวดเดยวกน การไดอยางน นนเปนการด๒ ถาไมไดไซร ทานอยทใด กพงไปทนน กแลเมอจะไป ไมพงสวม รองเทาดวยทงเทาทลางและทา ( นามน ) แลว กนรม ใชคนถอ ๑. จากศพทวา สปปายาสปปาย โยเชตวา บท สปปายาสปปาย นน มหาฎกาทานแก เปน อปการานปการ เปนอปการะมากนอย ๒. อจเจต กสล แปลวา "การไดอยางน นนเปนกศล" ตรง ๆ กดจะไดความด ในภาษาไทยเหมอนกน

Page 38: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 37 เครองใชและเภสช มกระโหลกนามนและนาผงนาออยเปนตน มอนเต- วาสกหอมลอมไป แตพงบาเพญคมกวตรแลวถอบาตรจวรของตน ( ไป ) เองทเดยว เขาไปสวดใดๆ ในระหวางทาง กทาวตรปฏบต ทกแหง* เปนผมบรขารเบา มความประพฤตทางขดเกลาอยางยงไป เมอจะเขาสวด ( ทอาจารยอย ) นน พงวานใครทาไมชาระฟนใหเปน กปปยะในระหวางทางนนแหละถอเขาไป ( ดวย ) และไมควรเขาไป บรเวณอน ดวยคดวา จกพกทาสรรกจมลางและทาเทาเปนตนจงไปหา อาจารย ดงนเลย ถามวา เพราะเหตอะไร ? ตอบวา เพราะถา ภกษทงหลายทไมถกกบอาจารยนน จะพงมอยในบรเวณนนไซร พวกเขาถาม ( ทราบ ) เหตแหงการมา ( ของเธอ ) แลว กจะพงเปด เผยเรองเสยหายของอาจารย ( ใหเธอฟง ) แลวพด ( เปนททกทวง ) วา " จบกนละทาน ถาทานมาหาอาจารยรปนนละก " ทาความผดหวง ใหเกด ( แกเธอจน ) เปนเหตใหเธอกลบไปเสยจากทนนกได เพราะ เหตนน ถาม ( ทราบ ) ทอยของอาจารยแลว พงตรงไป ณ ทนน ทเดยวเถด ถาอาจารยออน ( พรรษา ) กวา อยาพงยนดสามจกรรมมการ รบบาตรจวรเปนตน ( ทอาจารยนนจะทาให )ถาอาจารยแก ( พรรษา ) กวา ไปถงแลวพงไหวอาจารยแลวยนอย ทานบอกใหวางบาตรจวร จงวาง ทานบอกใหดมนา ถาตองการ กพงดม ( แตเมอ ) ทาน บอกใหลางเทา อยาเพงลาง เพราะถานา ( ลางเทานน ) จะพงเปน * มหาฎกา ทานชวยขยายความวา บาเพญวตรตาง ๆ ตามสมควร เชน เมอเขาไป กบาเพญอาคนตกวตร เมอจะออกจากวดไป กบาเพญคมกวตร

Page 39: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 38 นาทอาจารยตกมาไซร กเปนการไมสมควร ตอทานบอกวา " ลางเถด อาวโส นานนมใชฉนตกมา คนอนตกดอก " ดงนแลว พงไปนงในทๆ อาจารยมองไมเหน จะเปนทวางอนมสงปดบง หรอวากลางแจง ทางทายๆ วดกได ลางเทาเถด ถาอาจารยนากระโหลกนามน ( มาให ) พงลกขนรบโดยเคารพดวยมอทง ๒ เพราะถาเธอไมรบ กะโหลกนามนนน อาจารยจะเกดความกนแหนงวา " ภกษนทาสมโภค ( การใชรวมกน )ใหเสยไปตงแตบดนเทยวนะ " แตครนรบมาแลว กไมควรทาเทาเขากอนทเดยว เพราะถานามนนน จะพงเปนนามน สาหรบชะโลมตวอาจารยไซร กจะเปนการไมสมควรไป เพราะฉะนน พงทาศรษะกอน แลวจงทาอวยวะอนมคอเปนตน ( ตอไป ) ตอทาน บอกวา " อาวโส นามนนเปนนามนสาหรบใชไดทกอยาง ทาเทากได " ดงน จงแตะทศรษะหนอยหนง ตอนนจงทาเทา ( เสรจ ) แลว พงเรยน ( ทาน ) วา จะเกบกะโหลกนามน ( ทไหน เพอทานจะไดชทเกบให แต ) เมออาจารยรบเอาไป ( จะเกบเอง ) กให ( ทาน ) ไปเถด ไมควรเรงเราใหทานบอกกรรมฐานใหตงแตวนทมาถง แตวา ตงแตวนทสองไป ถา ( ภกษ ) อปฏฐากประจาของอาจารยมอย พงขอกะเธอ ทาวตร ( อาจารยบาง ) ถาแมขอแลว เธอไมยอมให กพงคอยทาเมอไดโอกาสกแลวกน กแลเมอจะทา พงนอมถวายไม ชาระฟนทง ๓ ขนาด คอขนาดเลกขนาดกลางและขนาดใหญ นาลาง หนาและนาอาบเลา กพงจดถวายทง ๒ อยาง คอ อยางเยน อยางอน อาจารยใชไมชาระฟนและนา ( อยาง ) ใดตลอดสามวน ตอนนไป

Page 40: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 39 พงเขาไปตงไมชาระฟนและนาอยางนนถวายเปนนจไป เมอทานไม พถพถนใชอะไรกได กพงนอมถวายของตามแตจะไดเถด จะวากนมาก ไปไย สมมาวตร ( วตรอนชอบ ) ทพระผมพระภาคเจาทรงบญญต ไวแลวในมหาขนธกะวา ดกรภกษทงหลาย อนเตวาสก พงทาวตร อนชอบในอาจารย นเปนการทาวตรชอบในขอนน คอ อนเตวาสก พงลกขนแตเชาตร ถอดรองเทา ทาอตตราสงคเฉวยงบาแลว ( เขาไป ) ถวายไมชาระฟน ถวายนาลางหนา ปอาสนะ ถายาคมอย พงลาง ภาชนะ นอมยาคเขาไปถวาย ดงนเปนตนนนอนใด พงทาสมมาวตร นนทกขอเถด อนศษยผยงครใหพอใจอยดวยวตรสมบตอยางน ในเวลาเยน ทานปลอยให ( กลบ ) ไป จงกราบ ( ลา )ไป เมอใดทานถามวา เธอมาเพออะไร จงเรยนเหตแหงการมาเมอนน ถาทานไมถามเสยเลย แตวาทานยนด( การทา ) วตรไซร เมอลวง ๑๐ วน หรอปกขหนง ไปแลว ( ไดโอกาส ) ณ วนหนง แมทานปลอย ( ในตอนเยน )แลว กอยาไป ใหทานทาโอกาสแลว เรยนบอกเหตแหงการมา หรอวา เธอแสรงไป ( หาทาน ) ผดเวลา ( เพอจะให ) ทานถามวา มาทาไม จงกราบเรยน ( เหตแหงการมาใหทานทราบ ) ถาทานสงใหมาตอนเชา กพงไปแตเชา แตถาในเวลานน ทองของเธอรอน เพราะนาดเบยนเอา๑ กด อาหารไมยอยเพราะไฟ ( ธาต )ออนกด๒ โรคอะไรอนๆ เบยนเอา ๑. ปตตาพาเธน เหนจะอยางทเราเขาใจวา เวลาทองวางตองการอาหาร นายอยออกมา ทาใหทองรอน กระมง? ๒. ขอนจะมอาการเปนอยางไร คงจะทองเพอเปรยวคลนเหยน กระมง?

Page 41: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 40 กด พงเปดเผยอาพาธนน ( ใหอาจารยทราบ ) ตามทมนเปน เรยนบอก เวลาท ( กายใจ ) สบายสาหรบตน แลวไปหา ( ทาน ) ในเวลานน เพราะวาในเวลาทไมสบาย แมทานบอกกรรมฐานให เธอกไมอาจ มนสการ ( ใสใจ ) ได นเปนความพสดารในขอวา " เขาไปหาทานผให กรรมฐานผเปนกลยาณมตร " นน [จรยา และ จรต ๖] บดน พงทราบความพสดารในขอวา " กรรมฐานอนอนกลแก จรยาของตน " นนตอไป คาวา จรยา ไดแกจรยา ๖ คอ ราคจรยา โทสจรยา โมหจรยา สทธาจรยา พทธจรยา วตกจรยา แตอาจารยลางพวกประสงคเอา จรยา ๑๔ ทงจรยา ๘ น โดยสงสคคะ ( ความระคนกน ) และ สนนบาต ( ความรวมกน )แหงวตถ ๓ ขางหนามราคะเปนตน ไดจรยา ๔ หมวด ๑ แหงวตถ ๓ ขางหลง มสทธาเปนตน กไดจรยา ๔ อกหมวด ๑ เหมอนกน๑ แตเมอจะกลาวประเภทออกไปอยางน จรยา ๑. มหาฎกาวา จรยา ๖ นน อาจารยพวกหนง แบงเปน ๒ กลม ๓ ขางหนา คอ ราคะ โทสะ โมหะ เปนกลม ๑ ๓ ขางหลง คอ สทธา พทธ วตก เปนกลมหนง แตละกลมจดแบงตามทมนระคนกน และตามทมนเกดรวมกนได ไดอก กลมละ ๔ ๒ กลมเปน ๘ รวมกบมลจรยา๖ จงเปนจรยา ๑๔ กลมหนา ๔ นน โดยระคนกน ๒ โดยเกดรวมกน ๒ โดยระคนกน ๒ คอ ราคโมห- จรยา และโทสโมหจรยา หมายความวา รกเจอหลงกม โกรธเจอหลงกม โดยเกดรวมกน ๒ คอ ราคโทสะจรยา และราคโทสโมหจรยาหมายความวา รกกบโกรธ หรอรกโกรธหลง มนเกดตอเนองเปนอนเดยวกน และรนแรงหนกหนาปานๆ กนมในคนๆ เดยวกได กลมหลง ๔ กนยเดยวกน คอ สทธาพทธจรยา สทธาวตกจรยา พทธวตกจรยา- สทธาพทธวตกจรยา หมายความวา ความเชอเจอความฉลาดกม ความเชอเจอความคด มากกม และความฉลาดกบความคดมาก หรอ ความเชอความฉลาดความคดมาก มนเกดตอเนอง เปนอนเดยวกนได และเกดมในสนดานคนๆ เดยวปานๆ กนกได

Page 42: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 41 กยอมจะมไดมากหลาย เพราะระคนดวยวตถ ๓ ขางหนามราคะเปนตน เขากบวตถ ๓ ขางหลง มสทธาเปนตนอกกได๑ เพราะฉะนน พงทราบวา โดยสงเขป จรยากม ๖ เทานน คาวา จรยา ปกต อสสนนตา ( ความหนา ) ( ๓ น ) โดย ความกอนเดยวกน เนองดวยจรยา ๖ นน บคคลกม ๖ เหมอนกน คอ คนราคจรต คนโทสจรต คนโมหจรต คนสทธาจรต คนพทธจรต คนวตกจรต เพราะ เหตทในบคคล ๖ จาพวกนน คนราคจรต ในเวลาประพฤตกศล ยอม ศรทธากลา เพราะศรทธาเปนคณทบางใกลตอราคะ จรงอยในฝายอกศล ราคะเปนโทษทสดใส ไมมอซอ ฉนใด ในฝายกศล ศรทธากเปน คณทแจมใส ไมมวซว ฉนนน ราคะยอมแสหาวตถกาม ฉนใด ศรทธากแสวงหาสลาทคณฉนนน ราคะไมทงสงทไมใชประโยชน เกอกล ฉนใด ศรทธากไมสละสงทเปนประโยชนเกอกล ฉนนน เพราะ เหตนน คนสทธาจรตจงมสวนเสมอกนแหงคนราคจรต๒ สวนวาคนโทสจรต ในเวลาประพฤตกศล ยอมมปญญากลา เพราะปญญาเปนคณใกล ตอโทสะ จรงอยในฝายอกศลโทสะเปนโทษทไมมเยอใย ไมตดพน ๑. มหาฎกาวา เชน ราคสทธาจรต ( รกกงาย เชอกงาย ) โทสสทธา- จรยา ( โกรธกงาย เชอกงาย ) ฯลฯ ทานวาระคนกนไประคนกนมาไดถง ๓๖ หรอ มากกวานน ๒. ทวาสทธาใกลราคะ นน มไดหมายความวา ใกลจะกลายเปนอนหนงอนเดยวกน เพราะความจรงนนฝายหนงเปนกศล ฝายหนงเปนอกศล ไมมวนจะเปนอนเดยวกนได มหาฎกาทานวา คาวาใกลนน หมายความวาเปนสภาค คอมสวนเสมอกน เสมอกน โดยอะไรบาง ? กโดยความนมนวล ความแสวงหา ความไมทอดทง ททานไขความไว นนเอง ทานวา สงทมอะไรเสมอกน ถงไกลกนกเหมอนใกลกน

Page 43: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 42 อารมณ ฉนใด ในฝายกศล ปญญากเปนคณทไมมเยอยาง ไม พวพนอารมณฉนนน อนง โทสะสายหาแตโทษ แมทไมเปนจรง ฉนใด ปญญากสอดหาโทษแตทเปนจรง ฉนนน๑ โทสะเปนไปโดย อาการไมเออสตว ( คน ) ฉนใด ปญญากเปนไปโดยอาการไมเออ สงขาร ฉนนน๒ เพราะเหตนน คนพทธจรต จงมสวนเสมอกนแหงคน โทสจรต ฝายวาคนโมหจรต เมอพยายามทากศลธรรมทยงไมเกด ใหเกดขนอย วตกทงหลายทเปนอนตราย ( ตอการทากศล ) มกจะ เกดขน ( ทงน ) เพราะวตกมลกษณะใกลตอโมหะ จรงอย โมหะ ไมปกลงไปได เพราะมววนวายอย ( ไมแนลงไปได ) ฉนใด วตก กไมหยดลงได เพราะมวตรกไปมประการตางๆ ( ไมรจบ ) ฉนนน อนง โมหะเปนโทษทโอนเอน เพราะความไมปกใจมน ฉนใด วตกกเปนธรรมทไหวไปมา เพราะความคด ( เปลยนเรอง ) เรว ฉนนน เพราะเหตนน วตกจรต จงมสวนเสมอกนแหงโมหจรต แล อาจารยอกพวก ๑ กลาววา จรยา ๓ อยางอนอกกม โดยเนอง ดวยตณหามานะทฏฐ ( แตวา ) ใน ๓ อยางนนตณหากคอราคะนนเอง มานะเลากสมปยตตราคะนน เพราะฉะนน ตณหา มานะ ทง ๒ นน ๑. นาจะหมายความวา เกดโทสะขนแลวกเพงโทษคนอน หาความผดใหคนอนแมจะ เปนเรองไมจรงกตาม สวนปญญานนพจารณาหาดโทษ ( ในตนหรอในสงขาร ) ตามท เปนอยอยางไร เพอจะปลอยวาง ดงนกระมง ? ๒. หมายความวา โทสะเกดขนแลวกไมเออ คอคดรายตอสตวตอคน ปญญาเกดขน กไมเออ คอเบอหนายในสงขาร คดเพกสงเกตวา ปญญาททานวา ๆ นเปน ปญญาเบองสงทงนน นาสงสยวาพทธนน ทานหมายเอาปญญาสง ๆ เชนน หรอหมาย เพยงวา คนทมความฉลาดในสนดาน?

Page 44: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 43 กไมนอกเหนอราคจรยาไป สวนทฏฐจรยากไปตามโมหจรยานนเอง เพราะทฏฐมโมหะเปนตนเหต ถามวา กจรยาเหลานนน มอะไรเปนตนเหต และจะพงทราบ ไดอยางไรวา บคคลนเปนราคจรต บคคลนเปนจรตอยางใดอยางหนง ในจรตทเหลอมโทสจรตเปนตน และอะไรเปนสปปายะของบคคลจรต อะไร ? [ตนเหตแหงจรยา ] ในจรยา ๖ นน จะแกจรยา ๓ ขางตนกอน อาจารยลางพวก กลาววา จรยา ๓ ขางตนนน มอาจณกรรมในภพกอนเปนตนเกต ประการ ๑ มธาตและโทษ (ในรางกาย) เปนตนเหตประการ ๑ วากนวา คนทมากไปดวยประโยค (คอการกรยาวาจา ?) นาพอใจ และกรรมทดงามมาแตในปางกอนกด คนทจตจากสวรรค มาเกด (เปนคน) ในมนษยโลกนกด ยอมเปนคนราคจรต คนมาก ไปดวยกรรมอนเปนเวร คอ ฟนเขา ตเขา ฆาเขา จองจาเขาในปาง กอนกด คนทจตจากนรก หรอกาเนดงมาเกด (เปนคน) ในมนษย- โลกนกด ยอมเปนคนโทสจรต คนทมากไปดวยการดมนาเมา และ ละเลยในการฟงและการไตถาม ในปางกอนกด คนทจตจากกาเนด ดรจฉานมาเกด (เปนคน) ในมนษยโลกนกด ยอมเปนคนโมหจรต โดยนยดงนแล ทานจงกลาววา จรยา ๓ มอาจณกรรมคนโมหจรต เปนตนเกต อนง บคคลยอมเปนโมหจรต เพราะธาต ๒ อยาง คอ ปฐวธาต และอาโปรธาตหนา เปนโทสจรตเพราะธาต ๒ อยางนอกนหนา

Page 45: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 44 เปนราคจรต เพราะธาตทงปวงเสมอกน โดยนยดงน ๑ ในโทษ ทงหลายเลา คนทยงดวยเสมหะยอมเปนราคจรต คนทมดวยลมเปน โมหจรต หรอวาคนทยงดวยเสมหะเปนโมหจรต คนทยงดวยลมเปน ราคจรต โดยนยดงน ๑ ทานจงกลาววา จรยา ๓ ขางตน มธาตและ โทษ (ในรางกาย) เปนตนเหต (แต) เพราะวาในบคคลเหลานน แมคนทงหลายทมากไปดวย ประโยคอนนาพอใจและกรรมทดงามในปางกอน และแมคนทงหลาย ทจตจากสวรรคมาเกด (เปนคน) ในมนษยโลกนกด หาไดเปนราค- จรตไปทงหมดไม หรอวาคนทงหลายนอกน (คอคนทมากไปดวยกรรม อนเปนเวร มฟนเขาเปนตน และคนทจตจากนรกเปนตนมาเกด (เปนคน) ในมนษยโลกน) กมไดเปนโทสจรต และโมหจรตไป ทกคน อนง การกาหนดจรยาดวยความหนาแหงธาตทงหลาย โดย นยตามทกลาวนนกมไมได๑ และในการกาหนด (จรยา) ดวยโทษ (ในรางกาย) ทานกกลาวไวแต ๒ คอ ราคจรต และโมหจรตเทานน แมคาทกลาวในตอนนเลา คาหนากบคาหลงกผดกนทเดยว๒ สวน ในจรยา ๒ ขางปลาย ทานไมกลาวตนเหตไวเลยสกขอเดยว เพราะ ฉะนน คาทงหมดนนจงเปนคา (ทกลาวโดย) มไดกาหนด (ให เดดขาด) ๑. มหาฎกาชวยขยายความ ดเหมอนจะวาดงนมไมได เพราะจะวดจานวนหรอวดขนาด กนไดอยางไร วาอะไรหนาเทาใด อกอยาง ธาตทง ๔ นนยอมอาศยกนเปนไป จะแยกใหเดดขาดออกจากกนเอามาประมาณขนาดไดอยางไร ๒. คอคาหนาวา คนทยงดวยเสมหะเปนราคจรต และคาหลงกลบวา คนทยงดวยลมเปน ราคจรตอกเลา

Page 46: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 45 สวนความตอไปน เปนวนจฉยตามแนวมตของอรรถกถาจารย ทงหลาย ในปญหาวาจรยาทงหลายมอะไรเปนตนเหตนน แทจรง ใน อสสทกตตนะ ( ตอนวาดวยความหนาในวปากกถา ) ทานกลาว คานไววา สตวทงหลายเหลาน โดยนยามแหงเหตในปางกอน ยอม เปนผหนาดวยโลภะกม หนาดวยโทสะกม หนาดวยโมหะกม มาก ดวยอโลภะกม มากดวยอโทสะกม มากดวยอโมหะกม จรงอย ในขณะพยายามทากรรม ผใดมโลภะกลา อโลภะออน ( แตวา ) อโทสะอโมหะกลา โทสะโมหะเบาอโลภะอนออนของบคคลนนยอม ไมอาจขมโลภะได แตอโทสะอโมหะกลายอมอาจขมโทสะโมหะได เพราะเหตนน บคคลนน ( เมอ ) เกดมาดวยอานาจปฏสนธทกรรมนน อานวย ยอมเปนคนโลภ ( แต ) เปนคนใจเยน* ไมมกโกรธ ฉลาดหลกแหลมราวกะเพชร สวนบคคลใด ในขณะพยายามทา กรรม มโลภะและโทสะกลา อโลภะอโทสะออน แตอโมหะกลา โมหะเบา บคคลนน โดยนยกอนนนแล ( คอเกดมาดวยอานาจ ปฏสนธทกรรมนนอานวย ) ยอมจะเปนคนโลภดวย เปนคนฉนเฉยว ดวย แตวาเปนคนฉลาดหลกแหลมราวกะเพชร ดจพระทตตาภยเถระ ฉะนน บคคลใด ในขณะพยายามทากรรม มโลภะและโมหะกลา นอกนนออน บคคลนน โดยนยกอนเหมอนกน ยอมเปนคนโลภดวย เปนคนทบดวย แตเปนคนใจเยนไมมกโกรธ โดยนยนน บคคลใด ในขณะพยายามทากรรม มโลภะโทสะโมหะกลาทง ๓ ฝายอกศล * สขสโล มหาฎกาแกเปน สขโล (ออนหวาน ?)

Page 47: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 46 มอโลภะเปนตนออน บคคลนน โดยนยกอนเหมอนกน ยอมจะเปน คนโลภดวย ฉนเฉยวดวย ลมหลงดวยสวนผใด ในขณะพยายาม ทากรรม มอโลภะ และโทสะโมหะกลา นอกนนออน บคคลนน โดยนยกอนเหมอนกน ยอมจะเปนคนไมโลภและมกเลสนอย เหน อารมณแมเปนทพยกนงเฉยอยได แตเปนคนฉนเฉยวและปญญาทบ บคคลใด ในขณะพยายามทากรรม มอโลภะอโทสะและโมหะกลา นอกนนออน บคคลนน โดยนยกอนเหมอนกนยอมจะเปนคนไมโลภ ดวย ใจเยนดวย แตเปนคนทบ โดยนยเดยวกน บคคลใดในขณะ พยายามทากรรม มอโลภะ โทสะ อโมหะกลา นอกนนออน บคคลนน โดยนยกอนเหมอนกนยอมจะเปนคนไมโลภดวย ฉลาดดวย แต เปนคนฉนเฉยวมกโกรธ สวนบคคลใด ในขณะพยายามทากรรม ม ฝายกศลทง ๓ มอโลภะอโทสะอโมหะกลา ฝายอกศลมโลภะเปนตนออน บคคลนนยอมจะเปนคนไมโลภ ไมฉนเฉยว และฉลาดดวย ดจพระ- มหาสงฆรกขตเถระ ฉะนน ดงน กแล บคคลทเรยกใน อสสทกตตน วา คนโลภ นน ( พงทราบ วา ) ไดแกคนราคจรต (ในจรยาวจารน) สวนทเรยกวา คนฉนเฉยว และคนทบ ไดแกคนโทสจรต และคนโมหจรต ทเรยกวาคนฉลาด ไดแกคนพทธจรต ทเรยกวา คนไมโลภและไมฉนเฉยว ไดแกคน สทธาจรต เพราะคนไมโลภและไมฉนเฉยวนนมปกตแจมใส* อนง พงทราบ ปฏสนธชนกกรรม อนมบพเหตมโลภะเปนตนอยางใด * มหาฎกาชวยขยายความอกวา เพราะมศรทธาเปนพนใจอย อโลภะ อโทสะ จงเกด และมกาลงขนได

Page 48: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 47 อยางหนงเปนเครองแวดลอมกนและกน เปนตนเหตแหงจรยาทงหลาย โดยนยดงน คอ คนทเกดมาดวยกรรมอนมอโมหะเปนเครองแวดลอม ยอมเปนคนพทธจรตฉนใด คนทเกดมาดวยกรรมอนมพลวสทธาเปน ตนเครองแวดลอม ยอมเปนสทธสาจรต คนทเกดมาดวยกรรมอนมวตก มกามวตกเปนตนเปนเครองแวดลอม ยอมเปนคนวตกจรต คนทเกด มาดวยกรรมอนมเครองแวดลอมมโลภะเปนตนเจอกน ยอมเปนคน โวมสสจรต ( จรตเจอ ) ฉนนนแล [ลกษณะแหงจรต] สวนขอใดทวา " และจะพงทราบไดอยางไรวา บคคลนเปน ราคจรต " ดงนเปนตน พงทราบนยในขอนน ดงตอไปน [มาตกาแหงลกษณะ ] บณฑตพงบอกแจงจรยาทงหลายได โดย อรยาบถ โดยกจ โดยการบรโภค โดยอาการ มการดเปนตน และโดยธรรมประวต ( ความ เปนไปแหงธรรม ) นนแล [ลกษณะโดยอรยาบถ] ในขอวา " โดยอรยาบถ " พงทราบนยดงน กคนราคจรต เมอ เดนไปโดยปกต ยอมเดนโดยอาการนารก คอยวางเทา วางเทายกเทา สมาเสมอ และรอยเทาของเขาเปนรอยกระโหยงกลาง คนโทสจรต เดนราวกะขด ( ดน ) ดวยปลายเทา วางเทายกเทา ดวยอาการผลบผลบ และรอยเทาของเขาเปนรอยขยม

Page 49: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 48 คนโมหจรต เดนทาทางเงอะงะ วางเทายกเทาราวกะคนหวาด สะดง และรอยเทาของเขาเปนรอยเลอะเลอน จรงอย ในเรองตน มาคนทยาสตร พราหมณกไดกลาวคาประพนธ นไววา กรอยเทาของคนเจาราคะ เปนรอยกระโหยงกลาง รอยเทาของคนเจาโทสะ เปนรอยขยม รอยเทา ของคนเจาโมหะ เปนรอยเลอะเลอน ( แต ) รอยเทา เชนนนเปนรอยเทาของทานผมหลงคา ( คอกเลส ) อนเปดแลว ดงน แมการยนแหงคนราคจรต กมอาการนมนวลนาเลอมใส แหง คนโทสจรต มอาการกระดาง แหงคนโมหจรต มอาการสายไปมา แมในการนง กมนยดจนยน สวน ( การนอน ) คนราคจรตไมรบรอน ปทนอนเรยบรอยแลว คอย ( เหยยดกาย ) นอน รวบองคาพยพ( วาง ) ไวด นอน ( หลบ ) ดวยอาการนาเลอมใส และเมอถกปลกใหลก กไมลกทนท ( คอคอย ลก ) ใหคาตอบเบาๆ ราวกะคนมความรงเกยจ คนโทสจรต ( จะนอน ) กรบปทนอนแตพอดพอรายแลวทงตวลง ทาหนานวหลบไป และเมอถกปลกใหลกกลกเรว ใหคาตอบราวกะ คนโกรธ คนโมหจรต ปทนอนไมเปนรป นอนเกงกาง ควาหนาเปน สวนมาก และเมอถกปลกใหลก ทาเสยงหอๆ ( อยนน )ลกขนอดอาด

Page 50: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 49 กเพราะบคคล ๓ ขางปลาย มคนสทธาจรตเปนตน เปนสภาคแหง คน ๓ ขางคนมคนราคจรตเปนตน เพราะเหตนน อรยาบถแมแหง บคคล ๓ ขางปลายมคนสทธาจรตเปนตนนน กเปนเชนเดยวกนนนแล บณฑตพงบอกจรยาดวยอรยาบถ ดงกลาวมาน เปนอนอบแรก [ลกษณะโดยกจ] พงทราบนยในขอวา " โดยกจ " ตอไป กแลในกจทงหลาย เชนวา การกวาด คนราคจรตจบไมกวาดพอด( ไมแนนไมหลวม ) ไมรบเรง ไมฟาดทราย ( ใหกระจาย ) กวาดสะอาดเรยบราวกะลาด เสอดอกยางทราย คนโทสจรต จบไมกวาดแนน เรงรอน ( กวาดกด ) ทาใหทราย นนออก ๒ ขาง มเสยงเกรยวกราด กวาดสะอาด แตไมเรยบ คนโมหจรต จบไมกวาดหลวม ปดไปปดมา กวาด ( ทง ) ไม สะอาด ( ทง ) ไมเรยบ กแล ในการกวาดเปนฉนใด ในกจทงปวงมการยอมและซก จวรเปนตน กเปนฉนนน คนราคจรต มกทาละเอยดละออเรยบรอย และทาโดยความเคารพ คนโทสจรต มกทาแนนหนาแขงแรง แตไมเรยบ รอย คนโมหจรต มกทาไมละเอยด ยง ไมเรยบรอย และไมรจก แลว และการทรงจวรแหงคนราคจรตเลา กไมรดนก ไมหยอนนก เปนปรมณฑลนาเลอมใส แหงคนโทสจรต รดมากและไมเปน ปรมณฑล แหงคนโมหจรต หยอนยานรมราม แมบคคล ๓ ทเหลอ มคนสทธาจรตเปนตน กพงทราบตามแนวแหงบคคล ๓ ทกลาวแลว

Page 51: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 50 นนเถด เพราะมสวนเสมอกนแล บณฑตพงบอกจรยาโดยกจ ดวย ประการฉะน [ลกษณะโดยการบรโภค] ขอวา " โดยการบรโภค " มนยดงน คนราคจรต ชอบของกน ทบรรจงจด และของหวาน เมอบรโภคเลา กทาคาขาวกลมกลอม ไมใหญนก เปนคนรจกรส ( อาหาร* ) บรโภคไมรบรอน ไดของกน ดนดหนอยกดใจ คนโทสจรตชอบของกนของทหยาบๆ ( งายๆ ) และของเปรยว เมอ บรโภคเลากทาคาขาว ( ใหญจน ) เตมปาก เปนคนไมรจกรส ( อาหาร ) รบบรโภค ไดของกนไมดนดหนอยกเสยใจ คนโมหจรต เปนคนชอบของกนไมแนนอน เมอบรโภคเลาก ทาคาขาวเลกๆ ไมกลมกลอม ปลอยเมดขาว ( ใหรวง ) ลงใน ภาชนะ ( ทใสขาว ) ทาปากเลอะ ความคดฟงซาน ตรกตรองเรอง นนๆ ไปกนไป แมบคคล ๓ ทเหลอมคนสทธาจรตเปนตน พงทราบ ตามแนวแหงบคคล ๓ ทกลาวแลวนนเถด เพราะมสวนเสมอกนแล บณฑตพงบอกจรยาโดยการบรโภค ดวยประการฉะน [ลกษณะโดยอาการมการดเปนตน] ขอวา " โดยอาการมการดเปนตน " นนมนยดงน คนราคจรต เหนรปทนารนรมยใจแมสกหนอย กจองดเสยนานราวกะวาเกดความ * รสปฏสเวท หมายความวา เปนคนรวารสอรอยของอาหารชนดไหน เปนอยางไร สามารถชมและตชมปรงแตงอาหารได สวน อรสปฏสเวท อนเปนลกษณะของคนโทส- จรตนน กไดแกคนทเรยกกนวา "ลนจระเข" นนเอง

Page 52: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 51 พศวงตดใจในสวนด ( ของรปนน ) แมเลกนอย ไมถอสวนเสยของมน แม ( มองเหน ) โตงๆเมอจะจากไปเลากไมใครจะพนไปได จาก ทงทมความอาลย คนโทสจรต เหนรปไมรนรมยใจแมสกหนอย กดอยนาน ไมได ทาทาราวกะเหนดเหนอย เดอดใจในสวนเสย ( ของรปนน ) แมนดเดยว ไมถอสวนด ( ของมน ) แม ( มองเหน ) เดนๆ เมอ จะจากไปเลา กใครจะพนไปเสยทเดยว จากไปไมมอาลย คนโมหจรต เหนรปอยางใดอยางหนงเขา กสดแตคนอน ไดยน เขาต กต ( บาง ) ไดยนเขาชม กชม ( บาง )แตสวนตนเปนคน เฉยๆ โดยอญาณเบกขา ( อเบกขาโง ) นยนพงทราบแมในอาการ ทงหลายมฟงเสยงเปนตน สวนบคคล ๓ ทเหลอมคนสทธาจรตเปนตน พงทราบตามแนวแหงบคคล ๓ ทกลาวมาแลวนนเถด เพราะมสวนเสมอกน บณฑตพงบอกจรยาโดยอาการมการดเปนตน ดวยประการฉะน [ลกษณะโดยธรรมประวต] ขอวา " และโดยธรรมประวตนนแล " นน มนยดงน กธรรม ทงหลายคอ มายา สาเถยยะ มานะ ปาปจฉตา (ความปรารถนา ลามก ) มหจฉตา ( ความมกมาก ) อสนตฏฐตา ( ความไมสนโดษ ) สงคะ ( ความแงงอน ) จาปลยะ ( ความโออา*) อยางนเปนตน ยอม เปนไปมากแกคนราคจรต * แปลโดยนยแหงมหาฎกาวา อตตโน สรรสส จวราทปรกขารสส จ มณฑนวเสน ปวตต โลลปป จาปลย ความโลภอนแสดงออกทางการตกแตงรางกายและบรขารของตน ชอ จาปลยะ ดงน จงถอเอาความวา โออา

Page 53: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 52 ธรรมทงหลายคอ โกธะ อปนาหะ มกขะ ปลาสะ อสสา มจฉรยะ ดงนเปนตน ยอมเปนไปมากแกคนโทสจรต ธรรมทงหลายคอ ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ วจกจฉา อาทานคาหตา ( ความถอผด ) ทปปฏนสสคคตา ( ความรน ) ดงน เปนตนยอมเปนไปมากแกคนโมหจรต ธรรมทงหลายคอ มตตจาคตา ( ความสละปลอยเลย ) อรยาน ทสสนกามตา ( ความใครทจะไดพบพระอรยะทงหลาย ) สทธมม โสตกามตา ( ความใครจะฟงพระธรรม ) ปาโมชชพหลตา ( ม ความชนบานในธรรมมาก ) อสถตา ( ความไมโออวด ) อมายาวตา ( ความไมมมายา ) ปสาทนเยส ฐาเนส ปสาโท ( ความเลอมใส ในฐานะทงหลายทควรจะเลอมใส ) ดงนเปนตน ยอมเปนไปมากแก คนสทธาจรต ธรรมทงหลายคอ โสวจสสตา กลยาณมตตตา โภชเนมต- ตตา สตสมปชะ ชาครยานโยค สเวชนเยส าเนส สเวโค ( สงเวชในฐานะทงหลายอนควรจะสงเวช ) สวคคสส โยนโส ปธาน ( เมอสงเวชแลวควรทาความเพยรอยางแยบคาย ) ดงนเปนตน เปนไปมาก แกคนพทธจรต ธรรมทงหลาย ภสสพหลตา ( พดมากกวาทา ) คณารามตา ( ชอบคลกคลในหมคณะ ) กสลานโยเค อรต ( หนายทากศล ) อนวฏ ตกจจตา ( จบจด ) รตตธมายนา ( กลางคนบงหวนควน ) ทวาปชชลนา

Page 54: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 53 ( กลางวนไมลกเปนเปลว ๑) หราหร ธาวนา ( พลงพลาน ๒) ดงน เปนตน เปนไปมากแกคนวตกจรต บณฑตพงบอกจรยาโดยธรรม ประวต ดวยประการฉะนเทอญ แตเพราะวา วธบอกจรยาน มไดมาในพระบาล มไดมาใน อรรถกถาทกอาการ๓ ขาพเจาวาไปตามแนวอาจรยมตเทานน เพราะ เหตนน บณฑตจงไมจาเปนตองเชอเอาเปนสาระ ดวยวา แมคนจรต ตางๆ มโทสจรตเปนตน ทไมเผลอตว กอาจ ( ฝน ) ทาอะไรตางๆ ม อรยาบถเปนอาท ทกลาวไวสาหรบคนราคจรตได และอาการทงหลาย ๑. ตอนกลางคนครนคดไปวา พรงนจะทากจอยางนนๆ เปรยบไดกบสมไฟแตพอเปน ควนกรนอย ครนถงกลางวนลกขนประกอบกจนนๆ ตามทคดไว เปรยบไดกบไฟทสมมาแตตอนกลางคนนนลกเปนเปลวขน เรยกวา ทวาปชชลนา ศพท ทวาปชชลนา ในทอน ๆ มความดงกลาวนทงนน แตในทนจะคงถอเอา ความอยางนน ไมไดกบความจรงในคนวตก มหาฎกาทานกเหนเชนน จงแกไววา ตถาวตกกตาน เตส ทวสภาเค อนฏฐาน ทวาปชชลนา ไมลกขนทากจทคดอยางนน ในตอนกลางวน ชอวา ทวาปชชลนา ดงนกเทากบแนะใหตดบทวา ทวา อปชชลนา นนเอง จงแปลวา กลางวนไมลกเปนเปลว เปนลกษณะคนวตกจรต ซงไดแตงคด ๆ แลวกไมคอยทาตามคด ในฐานะอยางน ถาเปน ทวา อปชชลนา กจะเปนการด ไมตองมปญหา ๒. คา หราหร ธาวนา น มหาฎกาทานหมายเอาเปนกรยาของจต แกไววา อโต จโต จ ตตถ ตตถ อารมมเณ จตตโวสสคโค ปลอยจตไปทางนนทางน คอในอารมณนน ๆ ถาอยางน กตองแปลวา ความคดพลงพลาน (หรอใจลอย) แตทแปลไววา พลกพลาน นน หมายถงกรยาทางกาย เนองมาจากความจบจด ไดแตคด ๆ แลวกแลนไปแลนมา ใหพลานไป ไมเปนอนทาอะไรใหเปนชนเปนอน ทงนดวยเหนวา เรองคดนนรวมอยใน รตตธมายนา แลว คานจงไมนาเปนเรองคดซาอก นกศกษาพจารณาดเถด /๓. สพพากาเรน มหาฎกาทานวา คานสอวา จรยาวภาวนวธาน นน ใคร ๆ ไมอาจปฏเสธ ไดวา มไดมาในบาลและอรรถกถาเสยเลย ความจรงกมมาบางเปนความเลก ๆ นอย ๆ ไมเปนสรรพากรอยางอาจรยมตทนามาพรรณนาไวในวสทธมรรคน แตความเขาใจ อยางน ขดกบคาทอนหลงททานปฏเสธดวยศพท เกวล

Page 55: บาลี 68 80
Page 56: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 54 มอรยาบถเปนอาท ทมลกษณะแตกตางกน จะเกดขนแกบคคลผม จรตระคนคนเดยวไมไดเลยทเดยวแหละ สวนวธบอกจรตอนใดทกลาว ไวในอรรถกถาทงหลาย วธบอกจรยานนเทานนควรเชอถอเปนสาระ ไดจรงอย ทานกลาวไว ( ในอรรถกถา ) วา อาจารยผไดเจโต ปรยญาณ รจรยา ( ของอนเตวาสก ) แลวจงบอกกรรมฐานให อาจารย นอกนน ( ผไมไดเจโตปรยญาณ ) จาตองซกถามอนเตวาสกเอา ( ให รจรยาแลวจงบอกกรรมฐานใหเขา ) ดงน เพราะฉะนน จะรวาบคคล นเปนราคจรต บคคลนเปนคนจรตอยางใดอยางหนงในจรตทเหลอ ม โทสจรตเปนตนได กดวยเจโตปรยญาณ หรอมฉะนนกซกถาม ( เจาตว ) บคคลนนเอา จงจะร ดวยประการฉะน [สปปายะของบคคลจรตตาง ๆ ] สวนวนจฉยในปญหาขอวา " และอะไรเปนสปปายะของบคคล จรตอะไร " นน พงทราบตอไปน [สปปายะของคนราคจรต] สาหรบคนราคจรต อนดบแรก เสนาสนะ เปนเสนาสนะทม ยกพนอนมไดเชดลาง เสนาสนะทตงอยกะพนดน เงอมเขาทมได ตกแตง บรรดาเสนาสนะเลวๆ ทงหลาย มกฏหญาละโรงใบไม เปนตน อยางใดอยางหนง เสนาสนะอนเกลอนไปดวยฝนละออง เตมไปดวย ( มล ) คางคาว หกๆ พงๆ สงเกน หรอไมกเตยเกน แหงแลง นาระแวงภยทางเดนกไมสะอาดและขรขระ ในเสนาสนะใด แมเตยงตงกโยเยคราครา เตมไปดวยเรอด คนมองเหนเสนาสนะใด

Page 57: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 55 เขาเทานน ความเกลยดกเกดขน เสนาสนะเชนนน ( แล ) เปนสปปายะ ผานงหมทรมขาดแลว ( ทอหยาบๆ ) เกลอนไปดวยเสนดาย หอยอยรงรงไปอยางกบขนมรางแห สมผสหยาบราวกะปานดบ ครา หนก ใชลาบาก ( นนแล ) เปนสปปายะ แมบาตร กเปนบาตรดนสเลอะๆ หรอมฉะนนกบาตรเหลกท พรนไปดวยลมและหมด หนก ทรวดทรงเลว นาเกลยด ดประหนง กะโหลกศรษะ ( นนแหละ ) เหมาะ แมทาง ( เดนไป ) ภกขาจาร กเปนทางไมนาชอบใจ ไมใกล หมบาน ขรขระ ( นนแล ) เหมาะ หมบานทภกขาจารเลา กเปนหมบานชนดทภกษทงหลายเทยว ( ภกขาจาร ) ไป ( ไมมวแวววาใครจะถวายภกษา ) ราวกะวา คน ทงหลายไมเหน เปนหมบานชนดทคนทงหลายนมนตภกษผไมไดรบ ภกษาในตระกลเดยวแลว ( กลบ ) ออกไป ใหเขาโรงฉน ดวยคา ( หวนๆ ) วา " มาน ทาน " ถวายขาวยาคและภตรแลว เมอจะไปกไป ( อยาง )ไมแยแส คลายตอนนางโคเขาคอกแลวกไปเสย ไมแลเหลยว ฉะนน ( นนแล ) เหมาะ แมพวกคนองคาส กเปนพวกทาส หรอกรรมกรทผวดาไมนาด ผานงหมสกปรกเหมนสาบ นาเกลยดจรงๆ องคาสดวยอาการไม ยาเกรง ดจ ( เท ) ทงยาคและภตรเสยฉะนน พวกคนองคาสเชนนน ( แล ) เปนสปปายะ ยาค ภตรและของขบเคยวเลา กเปนของปอนๆ สเลอะๆ ลวน

Page 58: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 56 ไปดวยอปรณณชาต มขาวฝาง และลกเดอย และปลายขาวเปนตน เครองแกงประกอบดวยเปรยงเกา นาผกดอง และผกแกๆ อยางใด อยางหนงกได พอทาทองใหเตมกแลวกน ( นนแล ) เหมาะ แมอรยาบถสาหรบคนราคจรตนน กเปนการยน หรอจงกรม ( นนแล ) ควร อารมณ ( กรรมฐาน ) เลา กเปนบรรดาวรรณกสณ เปนตนอยางใดอยางหนง ทสไมสด ( นนแล ) ควร นแล เปนสปปายะของคนราคจรต* [สปปายะของคนโทสจรต] สาหรบคนโทสจรต เสนาสนะ เปนเสนาสนะทไมสงนก ไม เตยนก มรมเงาและนาพรอม ฝาเสาและบนไดไดสดสวน มการแตง ดวยไมดอกและไมเถาไวงดงาม เรยบรอย พราวไปดวยจตรกรรม ตางๆ อยาง พนทเรยบสนทและนม ประดบเพดานดวยพวงดอกไม และผาสวจตร มเครองลาดและเตยงตงอนสะอาดนารนรมยใจ ทเขา ปลาดไวด มดอกไมเครองอบและเครองหอม วางไวเพออบกลนในท นนๆ ราวะพรหมวมาน เสนาสนะไรเลา เพยงแตเหนเทานน กยง ปตปราโมชใหเกดได เสนาสนะเชนน ( แล ) เปนสปปายะ สวนทาง ( เขาไป ) แหงเสนาสนะนน ควรเปนทางปลอด * มหาฎกาวา คนอานจะเผลอเขาใจคาสปปายะเปนสขสบายไป ทานจงไข ความไวเตอนสตวา เอวมสส กเลสสมทาจาโร น โหตต อธปปาโย ทวา นเปนสปปายะ ของคนราคจรตนน มอธบายวา อยางนกเลสของเขาจงจะไมฟงขน ดงน คาวา เปน สปปายะ กหมายความวา เหมาะแกการทจะกาหราบกเลสทเปนเจาเรอนของเขานนเอง

Page 59: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 57 อนตรายทงปวง พนสะอาดเรยบ ( มคนคอย ) ตกแตงไว สวนเครองบรขารสาหรบเสนาสนะ ในเสนาสนะนน ควรมไม มากนก มเตยงหรอตงสกตวหนงเทานนกพอ เพอตดความเปนทอาศย แหงตวแมลง เรอด ง และหนทงหลาย แมผานงหม สาหรบคนโทสจรตนนเลา กควรเปนบรรดาผา เชน ผาจน ผาโสมาระ ผาไหม ผาดายเนอละเอยด และผาใยไม ( ลนน ) เนอละเอยดใดๆ ทเนอด ( ทาเปน ) จวรชนเดยวหรอสองชน กตาม ( แตก ) เบาด ยอมอยางด สหมดจด ตามสมณสารป แมบาตร กควรเปนบาตรเหลกททรงงามดจตอมนา เกลยงเกลา ไมมสนมดจแกว ระบมอยางด มผวหมดจดตามสมณสารป ทางภกขาจาร ควรเปนทางปลอดอนตราย เรยบนาชนใจ ไม ไกลไมใกลหมบานนก หมบานทภกขาจารเลา กควรเปนชนดทคนทงหลายดใจวา พระคณเจาจกมาเดยวน แลวใหลาดอาสนะ ( เตรยม ) ไว ณ ทๆ ราด นา ( กนฝน ) และปดกวาดแลว ( เมอภกษไปถง ) กไปรบ รบบาตร นมนตใหเขาสเรอนใหนง ณ อาสนะทลาดไว แลวองคาสโดยเคารพ ดวยมอตน สวนพวกคนองคาส เปนจาพวกคนสวยงาม นาเลอมใส ให อาบนาลบไล ( รางกาย ) ดแลว ( ตว ) หอมกรนไปดวยกลนธปอบและ ดอกไม แตงกายดวยพสตราภรณหลาก ๆ ส และสะอาดนาพงใจ ทา ( การองคาส ) โดยเคารพเชนนน ( แล ) เปนสปปายะของคนโทสจรต

Page 60: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 58 แมยาค ภตร และของขบฉน กควรเปนของมกลนรสพรอม มโอชะประณตไปทกทา นาชอบใจ ม ( มากพอ )ตามทตองการ แมอรยาบถสาหรบคนโทสจรตนน กควรเปนนอน หรอนง อารมณ ควรเปนบรรดาวรรณกสณมนลกสณเปนตน อยางใด อยางหนงทมสสดใส นแล เปนสปปายะของคนโทสจรต [สปปายะของคนโมหจรต] สาหรบคนโมหจรต เสนาสนะ กควรเปนเสนาสนะทหนหนาส ทศ ( คอทโลงแจง ) ไมคบแคบ เปนทซงทศทงหลายยอมปรากฏโลง สาหรบคนทนงอย ในอรยาบถทงหลาย การจงกรมเปนเหมาะ สวน อารมณสาหรบคนโมหจรต ไมควรเปนปรตกสณ ( วงเลก ) ขนาดครก หรอขนาดขน เพราะในโอกาสทคบแคบ จต ( ของเขา ) จะถงความ หลงยงขน เพราะฉะนน จงควรเปนกสณทวงกวางเปนมหากสณ สปปายะทเหลอกเชนเดยวกบทกลาวแลวสาหรบคนโทสจรต นแล เปนสปปายะสาหรบคนโมหจรต [สปปายะของคนสทธาจรต และพทธจรต] วธทกลาวแลวใน ( ตอนวาดวย ) คนโทสจรตทงหมด กเปน สปปายะของคนสทธาจรต และในอารมณทงหลาย แมอนสสตกมม- ฐาน กเหมาะแกเธอดวย คาทจะพงกลาววา บรรดาวตถทงหลายมเสนาสนะเปนตน วตถ ชอนเปนสปปายะของคนพทธจรตดงน หามไม

Page 61: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 59 [สปปายะของคนวตกจรต] สาหรบคนวตกจรต เสนาสนะ ไมควรเปนเสนาสนะทเปดเผย หนหนาสทศ ซงเปนทๆ สวน วนะ และสระโบกขรณอนนารนรมย ตามนคมและชนบทเปนลาดบกนไป และภเขาสเขยวคราม ยอม ปรากฏแกคนผนงอย ( ทเสนาสนะนน ) เพราะเสนาสนะ ( เชน ) นน ยอมเปนปจจยแหงความทองเทยวแหงวตกโดยแท เพราะเหตนน อน คนวตกจรตควรอยในซอกเขาอนลก ในเสนาสนะทมปาบง เชน เงอมทองชาง และถาพระมหนท แมอารมณสาหรบเธอ กไมควร เปนวบลกสณ ( กสณวงกวาง ) เพราะกสณเชนนน เปนปจจยแหง ความพลานดวยอานาจแหงวตก แตควรเปนปรตกสณ สปปายะทเหลอ กเชนเดยวกบทกลาวแลวสาหรบคนราคจรต นแล เปนสปปายะของคนวตกจรต ความทกลาวมาน เปนความพสดารแหงจรยาอนมาในคาวา " ( กรรมฐาน ) อนอนกลแกจรยาของตน " นนโดยกาหนดประเภท เหต วธบอก และวตถทเปนสปปายะ แตวากรรมฐานอนอนกลแกจรยา ยงมไดทาใหแจงดวยอาการ ทงปวงกอน เพราะวากรรมฐานนนจกมแจงโดยแทในความพสดาร แหงบทมาตกอนจะกลาวเปนลาดบ เพราะเหตนน บณฑตพงทราบ วนจฉยในกรรมฐาน ในคาทขาพเจากลาวแลววา " ถอเอากรรมฐาน ในกรรมฐาน ๔0 ขอใดขอหนง " นน โดยอาการ ๑0 เหลานกอน คอ

Page 62: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 60 ๑. สงขาตนทเทสโต โดยการแสดงจานวน ( กรรมฐาน ) ๒. อปจารปปนาวหโต โดยเปนกมมฐานนามาไดเพยงอปจาร- ฌานหรอถงอปปนาฌาน ๓. ฌานปปเภทโต โดยแตกตางกนแหงฌาน ๔. สมตกกมโต โดยการกาวลวง ( เลอนขนฌาน ) ๕. วฑฒนาวฑฒนโต โดยเปนกรรมฐานควรขยายและไมควร- ขยาย ( นมต ) ๖. อารมมณโต โดยอารมณ ๗. ภมโต โดยภม ๘. คหณโต โดยการถอเอา ( นมต ) ๙. ปจจยโต โดยเปนปจจย ๑๐. จรยานกลโต โดยอนกลแกจรยา [สงขาตนทเทสโต] ในบทมาตกาเหลานน บทวา " โดยแสดงจานวน " มวนจฉย วา กแล คาทขาพเจากลาวไววา " ในกรรมฐาน ๔๐ " ดงนน น กรรมฐาน ๔๐ ในคานน คอ กสณ ๑๐ อสภ ๑๐ อนสสต ๑๐ พรหม- วหาร ๔ อารป ๔ สญญา ๑ ววฏฐาน ๑ ในกรรมฐานเหลานน นกสณ ๑๐ คอ ปฐวกสณ อาโปกสณ เตโชกสณ วาโยกสณ นลกสณ ปตกสณ โลหตกสณ โอทาตกสณ อาโลกกสณ ปรจฉนนากาสกสณ นอสภะ ๑๐ อทธมาตกะ วนลกะ วปพพกะ วจฉททกะ

Page 63: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 61 วกขายตกะ วกขตตกะ หตวขตตกะ โลหตกะ ปฬวกะ อฏฐกะ นอนสสต ๑๐ คอ พทธานสสต ธมมานสสต สงฆานสสต สลานสสต จาคานสสต เทวตานสสต มรณานสสต กายคตาสต อานาปานสต อปสมนานสสต นพรหมวหาร ๔ คอ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา นอรป ๔ คอ อากาสานญจายตนะ วญญาณญจายตนะ อากญ- จญญายตนะ เนวสญญานาสญญายตนะ อาหาเรปฏกลสญญา ชอวา สญญา ๑ จตธาตววฏฐาน ชอ วา ววฏฐาน ๑ แล บณฑต พงทราบวนจฉยโดยแสดงจานวน ดงน [อปจารปปนาวหโต บทวา " โดยเปนกรรมฐานนามาไดเพยงอปจารฌานหรอถง อปปนาฌาน " มวนจฉยวา กในกรรมฐานเหลานน กรรมฐาน ๑๐ ขอ คอ อนสสต เวนกายคตาสต และอานาปานสต เหลอ ๘ อาหาเรปฏกลสญญา ๑ จตธาตววฏฐาน ๑นเทานนเปนอปจารา- วหะ ( เปนกรรมฐานนามาไดเพยงอปจารฌาน ) กรรมฐานนอกนน เปนอปปนาวหะ ( นามาไดถงอปปนา ) แล พงทราบวนจฉย โดยเปนกรรมฐานนามาไดเพยงอปจารฌาน หรอถงอปปนาฌาน ดงนแล

Page 64: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 62 [ฌานปปเภทโต] บทวา " โดยแตกตางกนแหงฌาน " มวนจฉยวา กใน กรรมฐาน ๒ อยางดงทกลาวแลวนน บรรดาอปปนาวหกรรมฐาน ทงหลาย กสณ ๑๐ กบอานาปานสต เปนจตกฌานกะ ( เจรญให เกดฌานไดครบ ๔ ) อสภ ๑๐ กบกายคตาสต เปนปฐมฌานกะ ( เจรญ ใหเกดฌานไดเพยงปฐมฌาน ) พรหมวหาร ๓ ขางตนเปนตกฌานกะ ( เจรญใหเกดฌานไดเพยง ๓ ) พรหมวหารท ๔ และอรป ๔ เปน จตตถฌานนกะ ( เปนไปในจตตถฌาน ) แล พงทราบวนจยโดยความแตกตางแหงฌาน ดงน [สมตกกมโต] บทวา " โดยการกาวลวง " มวนจฉยวา การกาวลวงม ๒ คอ กาวลวงองค ๑ กาวลวงอารมณ ๑ ในการกาวลวง ๒ อยางนน การ กาวลวงองค ยอมมในกรรมฐานทงหลายทเปนตกฌานกะ และจตกก- ฌานกะทงปวง เพราะฌานเบองสงมตตยฌานเปนตน พระโยคาวจร จาตองกาวลวงองคฌาน ( เบองตา ) มวตกวจารเปนอาทแลวจงจะ บรรลไดในอารมณเหลานนนนเอง ในพรหมวหารท ๔ กเชนนน เพราะแมพรหมวหารท ๔ นนพระโยคาวจรกจาตองกาวลวงโสมนส แลว จงจะบรรลได ในอารมณแหงพรหมวหาร ๓ ขางตน มเมตตา เปนตนนนเอง สวนการกาวลวงอารมณ ยอมมในอรป ๔ เพราะ อากาสานญจายตนะ พระโยคาวจรจาตองกาวลวงอารมณในกสณ ๙

Page 65: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 63 ขางตน อยางใดอยางหนงแลวจงบรรลได และอรปเบองสง ม วญญาณญจายตนะเปนอาท พระโยคาวจรกจาตองกาวลวงอารมณ (เบองตา) มอากาศเปนตนเสย จงจะบรรลได ในกรรมฐานทเหลอ (๒๑) การกาวลวง (อะไร)หามไม แล บณฑต พงทราบวนจฉยโดยการกาวลวง ดงน [วฑฒนาวฑฒนโต] บทวา " โดยเปนกรรมฐานทควรขยายและไมควรขยาย ( นมต ) " มวนจฉยวา ในกรรมฐาน ๔๐ น กสณ ๑๐ เทานนควรขยาย ( นมต ) เพราะวา พระโยคาวจรแผไปดวยกสณตลอดโอกาสเทาใด ภายใน โอกาสนน เธอยอมเปนผสามารถจะไดยนเสยง ( ทกอยาง ) ดวย โสตธาตทพย ทจะเหนรปทงหลายดวยจกษทพย และทจะรจตของ สตวอนๆ ดวยใจ ( ของตน ) ได สวนกายคตาสต และอสภทงหลาย ไมควรขยาย ( นมต ) เพราะเหตอะไร เพราะกายคตาสตและอสภนน ถกจากดโดยโอกาส๑ และเพราะไมมอานสงสดวยกแล ความท กรรมฐานเหลานนถกจากดโดยโอกาสนน จกมแจง ( ในตอนวา ) ดวย ภาวนามย อนกรรมฐานเหลานนครนพระโยคาวจรขยาย ( นมต ) ไป กกองซากศพเทานนเจรญ อานสงสนอยหนงหามไม๒ จรงอย แม ๑. มหาฎกาวา (จากด) โดยโอกาส ทจะยน (เชนตองยนเหนอลม) ๒. มหาฎกาวา ขยายนมตไปกเจรญแตซากศพ ถงไมขยาย การขม กามราคกมไดอยแลว เพราะฉะนน จงวาไมมอานสงส ( หมายความวา การทากรรมฐาน ประเภทน กเพยงขมกามราคะไดเทานน จะขยายไปถงอภญญาหาไดไม

Page 66: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 64 พระเถระโสปากะกไดกลาวคาน ( กราบทลพระผมพระภาคเจา ) ใน โสปากปญหาพยากรณวา " ขาแตพระผมพระภาคเจา รปสญญา ปรากฏชด อฏฐกสญญาไมปรากฏชด " ดงน กในสญญา ๒ อยางนน รปสญญาทานกลาววาปรากฏชด กเนองดวยความขยายตวแหงนมต อฏฐกสญญาทานกลาววาไมปรากฏชดกเนองดวยความไมขยายตว ( แหงนมต ) สวนคาทพระเถระกราบทล ( ตอนหนง )วา " ขาพระ พทธเจาไดแผไปดวยอฏฐกสญญา ทวปฐพน " ดงนนน ทานกลาว ดวยอาการทมนเขามาปรากฏแกตวทาน ซงเปนผเชยวชาญ ( ใน อฏฐกสญญานน ) เหมอนอยางใน ( รช ) กาลของพระเจาธรรมาโศก นกการะเวก( ตวหนง เขาขงไวในหองแวน ) เหนเงาของตวเองในฝาแวน โดยรอบ๑ กสาคญวา เงาของตวเปนนกการะเวก( จรงๆ ) อยทกทศ จงสงเสยงอนไพเราะขน ฉนใดกด แมพระเถระกฉนนน เพราะความ ททานชานาญอฏฐกสญญาเหนนมตอนปรากฏอยทกทศ กคดไปวา ปฐพเตมไปดวยอฏฐสนเชง๒ ฉะนแล ถามวา ถาอยางนน ความทอสภฌานทงหลายเปน อปปมาณา- รมณ ทกลาวไว ( ในธมมสงคหะ ) มผดไปหรอ ? ตอบวา ความท ๑. แวน คอแผนโลหะขดใหเปนเงาใชสองหนา ในสมยทยงไมมกระจกเงา นกการะเวก นนวารองเพราะนก แตจบมนขงไวตวเดยว มนจะหงอยเหงา ไมมแกใจจะรอง คน จงลวงมน โดยใชแวนมากรฝาหองไวรอบ มนมองทางไหนกเหนเงาของตว เขาใจวาม พวกมาอยดวยจงดใจหายเหงา สงเสยงรองขนได ๒. มหาฎกาวา พระเถระทานเชยวชาญนก นงทไหน หรอแมยนทไหน กเขาฌานนนได นมตปรากฏแกทานรอบตว คลายนมตขยาย ( แตความจรงหาขยายไม ) อสสมณฑเล อสส สาเวนโต วย เหมอนขบมาตวเดยวใหวงวอนอยในสนามวงกลมฉะนน

Page 67: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 65 วานน ไมผดดอก เพราะพระโยคาวจรลางทาน ถอเอานมตในอทธ มาตกอสภ หรอ...ในอฏฐกอสภกตามทใหญ ลางทานกถอเอา นมตในอสภนนๆ ทเลกๆ๑ โดยบรรยายน ฌานของลางทานจงเปน อปปมาณารมณ ของบางทานจงเปนปรตตารมณ อกอยางหนง บคคลใดไมเหนโทษในการขยายอสภนมตนน ขยาย ( มาก ) ไป ทาน หมายเอาฌานของบคคลนน กลาววา อสภฌานเปนอปปมาณารมณ( ก เปนได ) แต ( อยางไร ) กไมควรขยายไป เพราะไมมอานสงส นนแล และแมกรรมฐานทเหลอ กไมควรขยาย ดงกายคตาสต และ อสภนนแหละ ถามวา เพราะเหตอะไร ตอบวาเพราะบรรดากรรม ฐานทเหลอนน กอนอน เมอบคคลขยายอานาปานนมต กกอง ลมเทานนเจรญ และอานาปานนมตนนกถกจากดโดยโอกาส๒ ดวย เพราะมโทษ และเพราะถกจากดโดยโอกาสดงน อานาปานสต จงไม ควรขยาย พรหมวหาร กมสตวเปนอารมณ เมอพระโยคาวจรขยายนมต แหงพรหมวหารนน กกองสตวเทานนพงเจรญแตวาประโยชนดวย การเจรญกองสตวนนกหามไม เพราะเหตนน แมพรหมวหารนมตนน ๑. มหาฎกาทานชวยแกเรองนมตใหญนมตเลกวา เมอถอเอานมตซากศพหมดทงตว กเปนนมตใหญ ถาถอเอานมตเปนสวนใดสวนหนงแหงซากนนกเปนนมตเลก อกนยหนง ถอเอานมตในซากทใหญหรอในซากของคนผใหญ กเปนนมตใหญ ถาถอเอานมตใน ทรากทเลก หรอในซากทารก กเปนนมตเลก ๒. มหาฎกาวา เชนจากดอยทชองปลายจมกเปนตน

Page 68: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 66 กไมควรขยาย สวนคาบาลทกลาววา " ภกษมใจสหรคต ดวยเมตตา แผไปตลอดทศ ๑ " ดงนเปนอาทนนทานกลาวดวยอานาจการจากด ( เขตสตวเปนอารมณ ) แทจรง พระโยคาวจรผจากดเอาสตวทงหลาย ในทศ ๑ ภาวนา ( เมตตา ) ไปโดยลาดบ ( หม ) เชน วดหนง สองวด ( นนแหละ ) พระบาลเรยกวา " ผ. . แผไปตลอดทศ ๑ " หาใชขยาย นมตไม ดวยปฏภาคนมตซงพระโยคาวจรควรทาใหเจรญนน หาม ในพรหมวหารภาวนานนไม สวนความเปนปรตตามรมณ และอปป- มาณารมณในพรหมวหารน กพงทราบวา เนองดวยจากด ( เขตสตว เปนอารมณ ) นนเอง* แมในอารมณแหง อรปทงหลาย อากาศกไมควรขยาย เพราะ ทาใหกสณเพก แทจรง อากาศนน จะตอง มนสการกเนองดวยการ เลกกสณเทานน เมอทาใหเจรญมากไปกวานน กหามผลอะไรๆ ไม วญญาณ กไมควรขยาย เพราะเปนสภาวธรรม แทจรง ใครๆ ก ไมอาจทาสภาวธรรมใหเจรญได การหายไปแหงวญญาณกไมควรขยาย เพราะกเปนแตเพยงความไมม ( ปรากฏ ) แหงวญญาณ อารมณแหง เนวสญญานาสญญายตนะ กไมควรขยาย เพราะเปนสภาวธรรม เหมอนกน * มหาฎกาวา พรหมวหารทจากดสตวเปนอารมณ จานวนเลกนอย กเปน ปรตตามรมณ ถาขยายเขตสตวเปนอารมณมากออกไป ( จนไมมสนสด ) กเปน อปปมาณารมณ

Page 69: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 67 กรรมฐานทเหลอ ( อนสสต ) กไมควรขยาย เพราะไมม ( ปฏ- ภาค ) นมต แทจรง ปฏภาคนมตเปนนมตทจาตองทาใหเจรญโดยแท แตวา อารมณแหงอนสสตทงหลายมพทธานสสตเปนตน หาเปน ปฏภาคนมตไม เพราะฉะนน อนสสตกรรมฐานนนจงไมควรขยาย ( นมต ) แล บณฑตพงทราบวนจฉยโดยเปนกรรมฐานทควรขยายและไมควร ขยาย ( นมต ) ดงน [อารมมณโต ] บทวา " โดยอารมณ " มวนจฉยวา กในกรรมฐาน ๔๐ น กรรมฐาน ๒๒ คอ กสณ ๑๐ อสภ ๑๐ อานาปานสต ๑ กาย- คตาสต ๑ น มอารมณเปนปฏภาคนมตได กรรมฐานทเหลอ (๑๘) หามอารมณเปนปฏภาคนมตไดไม โดยนยนนกรรมฐาน ๑๒ คอในอนสสต ๑๐ อนสสตเวนอานาปานสตและกายคตาสตเหลอ ๘ และ อาหารเรปฏกลสญญา (๑) จตธาตววฏฐาน (๑) วญญาณญจาย- ตนะ (๑) เนวสญญานาสญญายตนะ (๑) นมสภาวธรรม ( ปรมตถธรรม ) เปนอารมณ กรรมฐาน ๒๒ คอ กสณ ๑๐ อสภ ๑๐ อานาปานสต ๑ กายคตาสต (๑) นมนมต เปนอารมณ กรรมฐานทเหลอ ๖ ( คอ พรหมวหาร ๔ อากาสานญจายตนะ (๑) อากญจญญายตนะ (๑) (เปนนวตตพพารมณ) มอารมณไมพงกลาว อนง กรรมฐาน ๘ คอ วปพพกะ โลหตกะ ปฬวกะ อานาปานสต อาโปกสณ เตโชกสณ

Page 70: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 68 วาโยกสณ และลาแสงแหงตะวนเปนตน ( ทสองเขามาตามชอง ) อนเปนอารมณในอาโลกกสณ เหลาน ( เปนจลตารมณ )มอารมณ ไหว แตวาอารมณไหวเหลานนกเปนในตอนตน ( เทานน ) พอ เปนปฏภาคกแนบนง กรรมฐานทเหลอ ๓๒ ( เปน นจลตารมณ ) มอารมณไมไหว แล บณฑตพงทราบวนจฉยโดยอารมณ ดงน [ภมโต] บทวา " โดยภม " มวนจฉยวา กในกรรมฐาน ๔๐ น กรรมฐาน ๑๒ คอ อสภ ๑๐ กายคตาสต ๑ อาหาเรปฏกลสญญา ๑ น ยอมไมเปนไปในหมเทวดา๑ กรรมฐาน ๑๓ คอ กรรมฐาน ๑๒ นน และอานาปานสต นไมเปนไปในพรหมโลก๒ แตในอรปภพ กรรมฐานอนเวน อรป ๔ ยอมเปนไปมได ในหมมนษย กรรมฐาน ยอมเปนไปไดทกขอ แล พงทราบวนจฉยโดยภม ดงน [คหณโต] บทวา " โดยการถอเอา ( นมต ) " มวนจฉยวา กการ วนจฉยในบทน บณฑตพงทราบโดยการถอเอา ( นมต ๓ ทางคอ ) ๑. มหาฎกาวา เพราะในเทวภม ไมมอสภและอาหารทเปนปฏกล ๒. มหาฎกาวา ทอานาปานสตไมเปนไปในพรหมโลกนน เพราะในพรหมโลก (รป ภพ ?) ไมมลมหายใจเขา-ออก

Page 71: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 69 ทางด ทางกระทบถก และทางฟง ใน ๓ ทางนน กรรมฐาน ๑๙ คอ กสณเวนวาโยกสณ เหลอ ๙ อสภ ๑๐ นตองถอเอา ( นมต ) ทางด หมายความวา นมตของกรรมฐานเหลานน เบองแรกตองดดวยตา ( เปนบรกรรมนมต ) แลวจงถอเอา ( เปนอคคหนมต ) ได ในกายคตาสต อารมณของกายคตาสตนน ถอเอาไดทงทางดและ ทางฟง ดงน คอ สวนทเปนตจปญจกะ ๑ ถอเอาทางด สวนทเหลอ ถอเอาทางฟง อานาปานสต ถอเอาทางกระทบถก วาโยกสณ ถอเอาไดทงทางเหนและทางกระทบถก ทเหลอ ๑๘ ถอเอาทางฟง แตในกรรมฐาน ๔0 นน กรรมฐานคอ อเบกขาพรหมวหาร ( และ ) อารป ๔ น พระโยคาวจรผเปนอาทกมมกะไมควรถอเอา* ทเหลอ ๓๕ จงควรถอเอา แล บณฑตพงทราบวนจฉยโดยการถอเอา ( นมต ) ดงน [ปจจยโต] บทวา " โดยเปนปจจย " มวนจฉยวา กในกรรมฐาน เหลาน กสณเวนอากาสกสณ เหลอ ๙ ยอมเปนปจจยแหง อารป ทงหลาย กสณทง ๑๐ เปนปจจยแหงอภญญา พรหมวหาร ๓ เปน ปจจยแหงพรหมวหารท ๔ อรปชนตาๆ เปนปจจยแหงอรปชน * มหาฎกาวา ผเรมทากรรมฐานจะไปควาเอา อเบกขากบอรป ๔ มาเรมทาหาไดไม เพราะอเบกขานนตองบรรลพรหมวหาร ๓ ขางตนกอนจงจะทาใหเกดขนได และอารป เลากตองบรรลรปาวจรจตตถฌาน ในกสณกอน จงจะทาใหเกดขนได

Page 72: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 70 สง ๆเนวสญญานาสญญายตนะ เปนปจจยแหงนโรธสมาบต กรรมฐานทงหมด เปนปจจยแหง สขวหาร แหงวปสสนา และภพสมบตแล บณฑตพงทราบวนจฉยโดยปจจย ดงน [จรยานกลโต] บทวา " โดยอนกลแกจรยา " มวนจฉยวา กการวนจฉย ในบทน บณฑตพงทราบตามกรรมฐานอนอนกลแกจรยาทงหลาย กรรมฐานอนอนกลแกจรยานเปนอยางไร กอนอน ในกรรมฐาน ๔0 นน กรรมฐาน ๑๑ คอ อสภ ๑๐ กายคตาสต ๑ อนกลแกคน ราคจรต กรรมฐาน ๘ คอ พรหมวหาร ๔ วณณกสณ ๔ อนกลแก คนโทสจรต อานาปานสตกรรมฐานอยางเดยวเทานน อนกลแกคน โมหจรตและคนวตกจรต อนสต ๖ ขางตน อนกลแกคนสทธาจรต กรรมฐาน ๔ คอ มรณสต อปสมานสต จตธาตววฏฐาน อาหาเร- ปฏกลสญญา อนกลแกคนพทธจรต กสณทเหลอและ อรป ๔ อนกล แกคนทกจรต อนง ในกสณทงหลาย กสณอยางใดอยางหนงทเปน ปรตตารมณ อนกลแกคนวตกจรต ทเปนอปปมาณารมณ อนกล แกคนโมหจรต แล บณฑตพงทราบวนจฉยในกรรมฐานเหลาน โดยอนกลแก จรยา ดงนแล กแลคาทกลาวมาทงหมด ( ในบทจรยานกลโต ) น กลาวตาม ท ( กรรมฐานนนๆ และจรยานนๆ ) เปนขาศกกนโดยตรงประการ ๑

Page 73: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 71 ตามทเหมาะกนอยางยงประการ ๑ แตขนชอวากศลภาวนาทไมขมโทษ ทงหลายมราคะเปนตนกด ทไมเปนอปการะแกคณทงหลาย มศรทธา เปนอาทกด หามไม จรงอยแมในเมฆยสตร พระผมพระภาคเจา กไดตรสคาน ( แกพระเมฆยะ ) วา ธรรม ๔ ประการ เธอพงเจรญ ใหยงขนไป คอ อสภทงหลาย เธอพงบาเพญเพอละราคะ เมตตา เธอพงบาเพญเพอละพยาบาท อานาปานสตเธอพงบาเพญเพอตดวตก อนจจสญญาเธอพงบาเพญเพอถอนอสมมานะ ดงน แมในราหลสตร กตรสกรรมฐาน ๗ ขอแกพระราหลผเดยว โดยนยวา " ดกรราหล เธอจงบาเพญเมตตาภาวนา " ดงนเปนอาท* เพราะเหตนน บณฑต อยาปกใจเชอในคา ( ทกลาวไว ) เทานน ควรคนหาอธบายในอนาคต- สถานทงปวงเทอญ [การถอกรรมฐาน] ( ตอไป ) นเปนวนจฉยในกมมฏฐานกถาในขอวา " ถอเอา กรรมฐาน " นน กคาแสดงความแหงบทวา " ถอเอา " น มดงตอไปน อน พระโยคนนพงเขาไปหากลยาณมตรผมประการอนกลาวแลวตามนยทวา * มหาฎกาวา การทตรสธรรม ๔ ประการอนควรบาเพญแก พระเมฆยะผเดยว หาใชวาเพราะพระเมฆยะผเดยวทานมจรต ๔ อยางไม และทตรส กรรมฐาน ๗ ขอแกพระราหลผเดยว กใชวาพระราหลทานมจรตไปทกอยางหามไดเพราะ ฉะนนจงเขาใจไดวา กรรมฐานทกขอเปนเครองขมอกศลทงปวง และเปนเครองกอเกด กศลทงสน

Page 74: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 72 ไวในขอวา " เขาไปหากลยาณมตรผใหกรรมฐาน " นนแลว มอบ ตนแดพระผมพระภาคพทธเจาหรอแกพระอาจารย ( บาเพญตนให ) เปนผมอชฌาสยอนถงพรอมและมอธมตอนถงพรอมขอกรรมฐานเถด [การมอบตว] ในการมอบตวนน พงมอบตวแดพระผมพระภาคพทธเจา ดวย คาวา " อมาห ภควา อตตภาว ตมหาก ปรจจชาม " " ขาแต พระผมพระภาคเจา ขาพระพทธเจาขอสละอตภาพนแดพระองค " ดงน ดวยภกษ เมอไมมอบ( ตว ) อยางน อยในเสนาสนะ ทงหลายอนสงด ครนอารมณนาหวาดกลวมาประจนเขา ไมอาจทาน อยได กจะพงแลนกลบไปสแดนบาน เปนผคลกคลกบคฤหสถเขากจะ ถงความแสวงหาไมสมควรจนเกดความเสอมเสยหายไป แตเมอเธอ ไดมอบตวแลว ครนอารมณนาหวาดกลวแมมาประจนเขา ความ กลวกไมเกดขน ซาเมอเธอพจารณาเหน ( ดวยการเตอนตน ) วา แนะพอบณฑต พอไดมอบตวแดพระพทธเจาเมอวนกอนนเองมใช หรอ ดงน ความดใจจะเกดขนเสยอก เหมอนอยางวา ผากาสราคา แพงของบรษ ( ผหนง ) พงมอย เมอผานนถกหนกด แมลงกดกด ความเสยใจจะเกดขนแกบรษนน แตถาเขาพงถวายผานนแกภกษผ ไมมจวรไซร ตอมาความดใจจะพงเกดขนแกเขาแมเพราะเหนผา ผนนนถกภกษนน ( ตด ) ทาใหเปนขณฑนอยขณฑใหญอยดวยซา อปมาฉนใด อปมยนบณฑตกพงทราบฉนนน

Page 75: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 73 แมเมอจะมอบ ( ตว ) แดพระอาจารย กพงกลาววา " อมาห ภนเต อตตภาว ตมหาก ปรจจชาม " " ขาแตอาจารยผเจรญ ขาพเจาขอสละอตภาพนแดทาน " ดงน ดวยภกษผไมมอบอตภาพ อยางน จะเปนผทอาจารยปรามไมไดบาง จะเปนคนวายากไมทา ตามโอวาทบาง จะเปนคนไปตามชอบใจ ยงมไดลาอาจารยกไปเสย ณ ทๆ ตนปรารถนาบาง พระอาจารยจะไมสงเคราะหเธอผนนดวย อามสบาง ดวยธรรมบาง ( ทง ) จะไมใหเธอศกษาขอขอดทลกลบ ภกษนนเมอไมไดรบความสงเคราะห ๒ ประการน ชอวาไมไดทพง ในพระศาสนา ไมชากจะถงซงความทศล หรอเปนคฤหสถไป แต ภกษผทมอบตว ( แดอาจารย ) แลว จะไมเปนผทอาจารย ปรามไมได ไมเปนผไปตามชอบใจ เปนผวางาย มความเปนไป ตอเนองกบอาจารยอยเสมอ เธอเมอไดรบสงเคราะหทง ๒ ประ การจากพระอาจารย ยอมจะถงความเจรญงอกงามไพบลยในพระศาสนา ดงพวกอนเตวาสกของพระจฬปณฑปาตกตสสเถระฉะนน ไดยนวาภกษ ๓ รปมาสสานกพระเถระ ในภกษ ๓ รปนน รป หนงกราบเรยน (พระเถระ) วา " ขาแตทานผเจรญ เมอวา เพอประโยชนแกทานแลว ขาพเจาพงอาจโจนลงเหว ( ลก ) ๑๐๐ ชวคนได " รปทสองกราบเรยนวา " ขาแตทานผเจรญ เมอ วาเพอประโยชนแกทานแลว ขาพเจาพงอาจทจะถรางกายน เรมแต สนเทาเขาทลานหนให ( ตวสก ) สนไปไมใหเหลอเลยได " รป ทสามกราบเรยนวา " ขาแตทานผเจรญ เมอวาเพอประโยชนแก

Page 76: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 74 ทานแลว ขาพเจาอาจกลนลมอสสาส-ปสสาสะจนทากาลกรยาได " พระเถระเหนวาภกษพวกนเปนภพพบคคลแน กบอกกรรมฐาน ( ให ) พวกเธอตงอยในโอวาทของทานไดบรรลพระอรหตทง ๓ รป แลนอานสงสในการมอบตว เพราะฉะนน ขาพเจาจงกลาววา " ....พงมอบตวแดพระผมพระภาคพทธเจา หรอแกพระอาจารย ... " ดงน [อชฌาสย ๖] สวนในขอวา " ... เปนผอชฌาสยอนถงพรอมและมอธมต อนถงพรอม " นน มวนจฉยวา อนพระโยคนนพงเปนผมอชฌาสย อนถงพรอมโดยอาการ ๖ เนองดวยคณธรรมมอโลภะเปนตน ดวย พระโยคผมอชฌาสยอนถงพรอมอยางน ยอมจะบรรลโพธ ๓*

อยางใดอยางหนง ดงทานกลาวไววา กอชฌาสย ๖ ประการของพระ โพธสตวทงหลาย ยอมเปนไปพรอมเพอความสกรอบแหงโพธ คอ พระโพธสตวทงหลายเปนผมอชฌาสยกอปรดวย อโลภะ เหนโทษใน โลภะอยโดยปกต ๑ พระโพธสตวทงหลายเปนผมอชฌาสย กอปรดวย อโทสะ เหนโทษในโทสะอยโดยปกต ๑ พระโพธสตวทงหลาย เปนผมอชฌาสย กอปรดวย อโมหะ เหนโทษในโมหะอยโดยปกต ๑ พระโพธสตวทงหลายเปนผมอชฌาสยในเนกขมมะ ( การออกบวช ) เหนโทษในการครองเรอนอยโดยปกต ๑ พระโพธสตวทงหลายเปน * โพธ ๓ คอสมมาสมโพธ ปจเจกโพธ สาวกโพธ.

Page 77: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 75 ผมอชฌาสยในปวเวก เหนโทษในสงคณกา ( ความระคนดวยหม คณะ ) อยโดยปกต ๑ พระโพธสตวทงหลายเปนผมอชฌาสยใน นสสรณะ ( ความออกจากทกข ) เหนโทษในภพและคตทงปวงอย โดยปกต ๑ ดงน แทจรงบคคลเหลาใดเหลาหนงเปนพระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม พระขณาสพ พระปจเจกพทธะ และ พระสมมาสมพทธะ ทงทเปนอดต เปนอนาคต และเปนปจจบน ทานทงปวงนนไดบรรลคณวเศษทตนจะพงบรรลได กดวยอาการ ๖ เทานน เพราะเหตนน พระโยคเปนผมอชฌาสยถงพรอมโดย อาการ ๖ นเถด อนง พระโยคพงเปนผถงพรอมดวยอธมต โดยความเปนผ ( มจต ) นอมไปในธรรม ( ทจะกลาวตอไป ) นน อธบายวา พง เปนผ ( มจต ) นอมไปในสมาธ หนกไปในสมาธ โนมไปในสมาธ และเปนผ ( มจต ) นอมไปในพระนพพาน หนกไปในพระนพพาน โนมไปในพระนพพาน เทอญ กแลจรยาของพระโยคนนผมอชฌาสยและอธมตถงพรอมแลว อยางน ( มา ) ขอกรรมฐานอย พระอาจารยผไดเจโตปรยญาณ ตรวจดวาระจต ( ของเธอ ) แลวกพงทราบได อาจารยนอกน ( ท ไมไดเจโตปรยญาณ ) ตองถามเอา โดยนยวา (๑) เธอเปนคนจรต อะไร หรอวา (๒) ธรรมเหลาไรเปนไปมากแกเธอ หรอวา (๓) เมอเธอมนสการกรรมฐานขอไหนจงมความผาสก หรอ (๔)

Page 78: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 76 จตของเธอนอมไปในกรรมฐานบทไหน ดงนเปนตน จงจะทราบได๑ พระอาจารยไดทราบอยางนแลวจงบอกกรรมฐานอนอนกลแกจรยาเถด กแลเมอจะบอก พงบอกโดย ๓ วธ คอ (๑) สาหรบผเรยนกรรม- ฐานอยโดยปกต๒ พงใหทาการสาธยาย ( ฟงด ) นง ๑ (หรอ) ๒ หน๓ แลวจงให (๒) สาหรบผอยในสานกพงบอกใหทกขณะท เธอมา ( หา ) (๓) สาหรบผเรยนแลวใครจะไปทอน พงบอก อยาใหยอนก อยาใหพสดารนก ในกรรมฐานเหลานน กอนอน เมอจะบอกปฐวกสณกรรมฐาน พงบอกอาการ ๙ น คอ (๑) กสณโทษ ๔ (๒) การทากสณ (๓) ภาวนานยแหงกสณททาแลว (๔) นมต ๒ (๕) สมาธ ๒ (๖) สปปายะและอสปปายะ ๗ (๗) อปปนาโกศล ๑๐ (๘) วรยสมตา ( ความสมาเสมอแหงความเพยร ) (๙) อปปนาวธาน ( วธเจรญ อปปนา ) แมในกรรมฐานทเหลอ กพงบอกสงทควรแกกรรมฐาน นนๆ วธทงปวงนนจกมแจงใน ( ตอนวาดวย ) ภาวนาวธแหง ๑. มหาฎกาทานแนะวา ควรถามตามนยท ๑ วา เธอเปนคนจรตอะไร ดงนกอน เมอ เธอตอบวาไมทราบ จงถามตามนยอนตอไป (ไมใชนกจะถามอะไรกถามสงไป) ๒. มหาฎกาวา หมายถงผไดทาความสงสมในกรรมฐานทตนมประสงคจะถอ โดย สาธยายบาง มนสการบางอยแลว เพราะฉะนนอาจารยจงควรใหลองวาใหฟงด แลว จงใหกรรมฐาน ๓. เอก เทว นสชชา มหาฎกาแกไววา เอก วา เทว วา อณหาสนาน หมายความ วา นงจนอาสนะรอนหน ๑ หรอ ๒ หน ไมใชนนครเดยว อาสนะยงไมรอน ชอบกล สาหรบนกมาไดกบสานวนภาษาไทยทวา นงจนกนรอน ตางกนแตวตถ ทรอน ของทานเปนอาสนะ ของเราเปนอวยวะ

Page 79: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 77 กรรมฐานเหลานน กแล ครนกรรมฐานอนอาจารยบอกอยอยางน พระโยคนน พงฟงถอเอานมตใหได คาวา " ถอเอานมต" หมายความวา ผก พนอาการนน ๆ เขาไว ( ในใจ ) อยางนวา นเปนบทเบองตา น เปนบทเบองสง นเปนเนอความแหงบทนน นเปนอธบาย นเปน คาอปมา ดงน ดวยเมอพระโยคฟงโดยเคารพถอเอานมตไดอยางน ยอมเปนอนไดถอเอากรรมฐานดวยดแลว ภายหลงการบรรลคณวเศษ จะสาเรจแกเธอเพราะอาศยกรรมฐานทตนถอเอาดวยดนน หาสาเรจ แกบคคลนอกน ( ผมไดถอเอากรรมฐานดวยดเชนนน ) ไมแล น เปนคาแสดงความแหงบทวา " ถอเอา "น บททงหลายเหลานคอ " เขาไปหากลยาณมตรถอเอากรรมฐาน อยางใดอยางหนงในกรรมฐาน ๔๐ ทอนกลแกจรยาของตน " ดงน เปน อนขาพเจาได ( กลาวแก ) ใหพสดารแลวโดยอาการทงปวง ดวย กถามรรคเทานแล ปรจเฉทท ๓ ชอกมมฐานคหณนเทศ ในอธการแหงสมาธภาวนา ในปกรณวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมชแหงสาธชน ดงน

Page 80: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 78 บดน บณฑตพงทราบวนจฉยในคาทขาพเจากลาวไว ( ใน กมมฐานคหณนเทศตอนแกสมาธภาวนา ) วา " . . . . อนพระโยคผ ละวหารอนไมเหมาะสมแกการบาเพญสมาธเสยแลว พานกอยใน วหารทเหมาะสม . . . . " ดงนตอไป กอนอน เมอพระโยคผใดอยในวหารเดยวกนกบพระอาจารย มความผาสก พระโยคนน เมอจะชาระกรรมฐานกพงอยในวหาร นนแหละ ถา ( เมออย ) ในวหารนนไมมความผาสกไซร วหาร อนใดเปนสปปายะมอยในท ( ไกลแตวหารของอาจารย ) ประมาณ คาวตหนงหรอกงโยชน หรอแมประมาณถงโยชนหนงกด กพง ( ไป ) อยในวหารนนเถด ดวยเมอไดอยอยางนน ครนมความสนเทหหรอ เกดความหลงลมในขอกรรมฐานทตรงไหนกด จะได ( ลกขน ) ทาวตรในวหาร ( ทตนอย ) แตเชาแลว ( ออกเดน ) เทยวบณฑบาต ( ฉน ) ในระหวางทาง ไปถงทอยของพระอาจารยในเวลา ( ทาน ) เสรจภตกจพอด แลววนนนชาระกรรมฐานในสานกของพระอาจารย เสย ( ใหเสรจ ) วนรงขนกกราบ ( ลา ) พระอาจารย ( เดนทางกลบ ) ไป เทยวบณฑบาต ( ฉน ) ในระหวางทาง ยงไมทนเหนอยกอาจ มาถงทอยของตนได สวนพระโยคผใดไมไดทผาสกในทแม ( ไกล ) ตงโยชน พระโยคนนพงตดขออนเปนขอดทงปวงของกรรมฐาน ( เสย ใหได )* ทากรรมฐานทเนองดวยความนกหนวงใหหมดจดดแลว ไป * มหาฎกาวา คาวา ตด ในทนหมายความวาตดขอทเปนขอดเปนปม เพราะเขาใจ ยากออกไป โดยหาความเขาใจใหถกตองตามทเปนจรง ทงโดยอรรถ และโดยอธบาย อยาใหมทเคลอบแคลงเหลออย

Page 81: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 79 ใหไกล ( กวานน ) กไดละวหารอนไมเหมาะสมแกการบาเพญ สมาธเสย แลวพานกอยในวหารทเหมาะสมเถด [วหารไมเหมาะสม] ในวหารไมเหมาะสมและวหารเหมาะสม ๒ อยางนน วหาร ทประกอบดวยโทษ ๑๘ ประการ อยางใดอยางหนง ชอวาวหารไม เหมาะสม นโทษ ๑๘ ประการในคานน คอ (๑) มหนตตต ความเปนวหารใหญ (๒) นวตต ความเปนวหารใหม ( ยงไมแลวด ) (๓) ชณณกตต ความเปนวหารเกา ( ทรดโทรมแลว ) (๔) ปนถสนนสสตต ความเปนวหารตดทางเดน (๕) โสณฑ วหารมตระพงนา (๖) ปณณ วหารมไมใบ ( ทเปนผก ) (๗) ปปผ วหารมไมดอก (๘) ผล วหารมไมผล (๙) ปฏฐนยตา ความเปนวหารทคนทงหลายมงมน (๑๐) นครสนนสสตตา ความเปนวหารตดเมอง (๑๑) ทารสนนสสตตา ความเปนวหารตดปาไม (๑๒) เขตตสนนสสตตา ความเปนวหารตดทนา ( ของชาวบาน ) (๑๓) วสภาคาน ปคคาลน ความเปนวหารมบคคลผเปน อตถตา วสภาคกนอย

Page 82: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 80 (๑๔) ปฏฏสนนสสตตา ความเปนวหารตดทา (๑๕) ปจจนตสนนสสตตา ความเปนวหารตดปลายแดน (๑๖) รชชสมนตรสนนสสตตา ความเปนทวหารตดทระหวาง พรมแดน (๑๗) อสปปายตา ความเปนวหารไมเปนสปปายะ (๑๘) กลยาณมตตาน อลาโภ วหารทหากลยามตรไมได วหารทประกอบดวยโทษ ๑๘ ประการนอยางใดอยางหนง ชอวา วหารไมเหมาะสม พระโยคไมควรอยในวหารนน เพราะเหตไร [มหนตตต] กอนอน ในวหารใหญ ภกษมากดวยกนมฉนทะตางๆ กน รวมกนอย เธอทงหลาย เพราะความทผด ( ใจ ) กนและกนเลยไม ( มใคร ) ทาวตร บรเวณทงหลายมลานตนโพธเปนตน เปนอน วาไม ( มใคร ) กวาดเลย นาฉนนาใชกไม ( มใครตกมา ) ตง ในวหารใหญนน เมอเธอ ( พระโยค ) คดวา จะตองไปบณฑบาต ในโคจรคาม( เสยท ) ถอบาตรจวรออกไป ถาเหนวตรยงมไดทากด หมอนาดมวางกด ทนวตร ( นน ) กเปนการทเธอตองทา นาดม กจาตอง ( ตกมา ) ตง เธอไมทากจะตองอาบตทกกฎเพราะวดเภท เมอเธอมวทาวตรนน ( ภต ) กาลกจะลวงเลยไป เขาไป ( ถง หมบาน ) สายมาก เมอภกษา ( เขาถวายแกภกษทเขาไปๆ หมด ) เสรจไปแลวกจะไมไดอะไร ( ฉน ) สกอยาง แมวาเธอไป ( พก

Page 83: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 81 อย ) ในทสาหรบเรน ( จตใจ ) กยงจะซดสายไดดวยเสยงเอดอง และการทา ( อะไร ) รบกวนกน ) แหงสามเณรและภกษหนม ทงหลาย แตในวหารใหญใด วตรทงปวงเขาทาๆ กนเรยบ แม การบกวนนอกนนเลากไมม ในวหารเชนน ถงเปนวหารใหญ กควรอยได [นวตต] ในวหารใหม ( ยงไมแลวด ) การกอสรางมมาก ไมทาเขาก โพทนาเอา แตในวหารใหมใด ภกษทงหลายบอก ( เธอ ) วา " ขอทานจงทาสมณธรรมตามสบายเถด พวกขาพเจาจกทาการกอสราง เอง " ดงน ในวหารใหมเชนนควรอยได [ชณณกตต] สวนในวหารเกา ( ทรดโทรมแลว ) สงทจะตองดแลมมาก ไมดแลทสดแตเสนาสนะสาหรบตน เขากจะโพทนาเอา มวดแล กรรมฐานกจะเสอม*

[ปนถสนนสสตต] ในวหารตดทางเดน คอวหารตดทางหลวง อาคนตกะชมทง กลางคนและกลางวน เมอพวกเขามากนในเวลาวกาล กจาตองยก * มหาฎกาวา โดยนยอนกลาวในวหารใหม แมในวหารเกานกชอบทเสรมความวา "แตในวหารเกาใด ภกษทงหลายกลาววา (รบรอง) วา ขอทานจงทาสมณธรรมตามสบาย เถด พวกขาพเจาจะดแลเอง" ดงน ในวหารเกาเชนนควรอยได

Page 84: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 82 เสนาสนะสาหรบตน ( ใหเขาพก ) แลว ( ตนเอง ) ไปอยทโคนไม หรอไมกทลานหน แมวนรงขน ( ตอไป ) กเปนอยอยางนนแหละ เพราะเชนน โอกาสสาหรบกรรมฐานกจะไมม แตในวหารตด ทางเดนใด ความคบคงดวยอาคนตกะเชนนนไมม กควรอยในวหาร ( แมตดทางเดน ) นนได [โสณฑ] สระโบกขรณกรดวยหน ชอวา ตระพง ในวหารมตระพงนน ชนมากนมากเพอ ( ตก ) นาดม พวกอนเตวาสกของพระเถระราช- กลปกะทงหลาย ผอยวดในพระนคร* กจะพากนมาเพอประโยชน ดวยรชนกรรม ( การซกยอม ) เมอพวกเธอถามถงเครองใชมภาชนะ ฟนและรางเปนตน กจาจะตองชใหวา ( สงนนๆ อย ) ทโนนๆ การ ชวยขวนขวายเปนประจายอมจะมไปตลอดกาลอยางน [ปณณ] ในวหารใด ใบไมทเปนผกตางๆ มอย เมอเธอ ( พระ โยค ) แมเรยนกรรมฐานแลวนงพกกลางวนอยในวหารนน พวกหญง หาผกจะมารองเพลงพลางเลอกเกบใบไมอยใกลๆ ยอมจะทาอนตราย แกกรรมฐานดวยการรบกวนดวยเสยงอนเปนขาศกตอกรรมฐานได [ปปผ] สวนวหารใด กอไมดอกนานาพรรณมดอกบานสะพรงอย แมในวหารนน กยอมจะมอนตราย เชนนนเหมอนกน * คาวา ราชกลปกะ ในทน นาจะหมายความตรงกบพระราชคณะของเรา

Page 85: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 83 [ผล] ในวหารใด ไมผลนานาชนดเชนมะมวง ชมพ ขนนมอย ใน วหารนน พวกคนทตองการผลไมกจะพากนมาขอเมอไมใหเขากโกรธ เอา มฉะนนเขากถอเอาโดยพลการ ตอนเยนเธอเดนจงกรมอย กลางวหารพบเขา ( ทาเชนนน )ทกขนวา " พวกอบาสก ทาไม พวกทานทาอยางนนเลา " เขากจะดาเอาตามชอบใจ ( มหนา ) ซา จะพยายาม( หาเรอง ) เพอมใหเธออย ( ในวหารนน ) เสยอก [ปฏฐนยตา] สวนภกษผอยในวหารทคนทงหลายมงมน คอทชาวโลกแตงตง ให ( วาเปนวหารวเศษ ) เชนทกขณาครวหารหตถกจฉวหาร จตตลบรรพตวหาร คนทงหลายยกใหวาเปนพระอรหนต ( เขา ) ใครจะไดไหว ( เธอ ) กมาออกนอยใหรอบไป เพราะเหตนน ความผาสกกยอมจะไมมแกเธอ แต ( หาก ) วหารนนเปนสปปายะ สาหรบโยครปใดพระโยครปนนกพงไป ( พก ) เสยทอนในตอน กลางวน ตอกลางคนจงมาอยเถด [นครสนนสสตตา] ในวหารตดเมอง วสภาคารมณทงหลาย* ยอมมาสคลอง ( แหงทวารมจกษทวารเปนตน ) พวกกมภทาส ( นางทาสตกนา )เลากเดน * มหาฎกาวา อารมณอนเปนขาศก แกกรรมฐาน ในทนหมาย เอาทงอฏฐารมณและอนฏฐารมณ ทกกลาวถงพวกมภทาสรบกวนนนแสดงอนฏฐารมณ

Page 86: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 84 หมอนากระทบกนไป ( เดนสวนกน ) มนกไมหลกทางให ขางพวก เจานายกมาขงมานเปนวงนงอยกลางวหาร* [ทารสนนสสตตา] สวนวหารตดปาไม คอเปนทมไมแหง และมตนไมทใชเปน เครองเรอนได พวกหาไมแหง ( ไปทาฟน )จะทาความไมผาสก ให ดจพวกหาผกและดอกไมทกลาวมาในขอกอน คนทงหลายคด กนวาจะตองตดไมทมอยในวหารมาทาเรอนกนเถด กพากนมาตดเอา ตอนเยน พระโยคออกจากเรอนททาความเพยร ( ไป ) จงกรมอยกลาง วหาร เหนคนเหลานน ( ตดตนไมอย ) ถา ( เธอ ) ทกขนวา " พวก อบาสก ทาไมพวกทานจงทาอยางนนเลา " เขากจะดาเอาจนจใจ ( มหนา ) ซาจะพยายาม ( หาเรอง ) เพอมใหเธออย ( ในวหารนน ) เสยอก [เขตตสนนสสตตา] สวนวหารใดตดทนา ( ของชาวบาน ) นาลอมอยรอบ ใน วหารนน คนทงหลายจะทาลานนวดขาวเขาทกลางวหารนนเอง ( แลว * ไมเขาใจเลยวา ทานพวกคนใหญคนโตชาวสหลจะมาใชทในวหารโดยวธนนเพอ อะไร หรอจะเปนอยางทเราเลาสบกนมาวา คนโบราณสรางวดกนงาย ๆ ไมมเรองอะไร กสรางวดไวใหลกไปวงเลน พวกเจานายชาวสหลนกจะเปนอยางนน ทานพาลก ๆ ไป วงเลนในวด แตทานเปนคนใหญคนโตจะไปนงโทนโทอยอยางไรได กตองมานเปน ลบแลเสยหนอยเชนนนกระมง

Page 87: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 85 ก ) ตากขาวทหนาวหาร* ยงทาไมผาสกอยางอนอกมาก แม ในวหารใด มโภคสมบตของสงฆมาก พวกคนวดกนฝงโคของตระกล ทงหลาย ( มใหเขามาหากนทวด ) กนทางนา ( กกนาไวใชในทของ วด นากไมไหลไปสนาของชาวบาน ตนขาวของชาวบานกเหยวแหง ) คนทงหลายพากนถอเอารวงขาวทเหยวแหงไปแสดงแกสงฆ รองทกข วา " พระคณทานทงหลาย ดเอาเถด การกระทาของพวกคนวดของ พระคณทาน " เพราะเหต ( ทเกดขน ) นน ( เมอสงฆไมสามารถจะ จดการใหเปนทพอใจของพวกเขาได เขากจะรองทกขถงเจาถงนาย ทน ) พระโยคนนกจาตองไปสทวารพระราชนเวศน หรอประตบาน ทานราชมหาอามาตย ( ซงเปนทรบเรองราวรองทกข เพอใหถอยคา แกเจาหนาท ) แมวหารทมโภคสมบตของสงฆมากน กสงเคราะหเขา ดวยวหารตดทนาไดเหมอนกน [วสภาคาน ปคคาลน อตถตา] ขอวา " ความเปนวหารมบคคลผเปนวสภาคกนอย " มวนจฉย วา ในวหารใด ภกษทงหลายผเปนวสภาค คอ เปนขาศกกนและกน อย ( รวมกน ) ภกษพวกใดทะเลาะกนอย เมอพระโยคหามวา " ทานผเจรญทงหลาย ขอทานทงหลายอยาทาอยางนนเลย " ภกษ * ปมเข สสสยนต ศพท ปมเข ถาแปลวา "หนามข" เปนปญหามาก หนามขอะไร จะกวางพอตากขาวได และถาละลาบละลวงถงใชหนามขเปนทตากขาว มเปนบงอาจเกน ไปหรอ ในทนจงแปลวา "หนาวหาร" ดวยคดเหนวาหนาวดอาจมลานพอตากขาวได

Page 88: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 86 พวกนน ( กลบ ) จะเปนผวาเอาวา " ตงแตภกษถอบงสกลรปนมา พวกเรา ( กลาย ) เปนคนเสยไปเสยแลว๑" [ปฏฏสนนสสตตา] ฝายวหารใดตดทานาหรอทาบก๒ ในวหารนนพวกคนทมาทาง เรอกด ทางหมเกวยนกด เนองๆ ยอมจะรบกวนทาความไมผาสกให ดวยการออกปากขอโอกาส ขอนาดม ขอเกลอ [ปจจนตสนนสสตตา] สวนในวหารตดปลายแดน ( พงทราบวา ) คนทงหลาย ( ในบาน ปลายแดน ) เปนคนไมเลอมใสในพระรตนตรยมพทธรตนะเปนตน ( แมหากไมทาอนตรายเอา กไมอปถมภบารง จะอยผาสกทไหน ) [รชชสมนตรสนนสสตตา] ในวหารตดทระหวางพรมแดน ราชภย ( มก ) จะม เพราะพระ ราชาองคหนงกวาทตรงนยงไมไดอยในอานาจของเรา ก ( มา ) ตเอา ทนน ขางพระราชาอกฝายหนงกวาทตรงนยงไมไดอยในอานาจของ ๑. อรรถาธบายของมหาฎกาวา วหารนนภกษทงหลายเปนวสภาคกน คอไมถก กน ระหองระแหงกน ทะเลาะกน ทาความไมผาสกแกเธอผเปนพระโยคาวจร ครน ขอรองหามปรามเขา เขากลบวากระทบกระแทกใหเสยอก ๒. มหาฎกาวา ไดแกดานขนอน เปนทเกบภาษสนคาทมาทางบก (ทานอากาศ- ยานทดอนเมองเวลานกนบเปนทานบก)

Page 89: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 87 ตน ก ( มา ) ตเอาทนน ภกษน ( อย ) ในวหารนน ลางครงกเทยว ไปในแวนแควนของพระราชาองคนน ลางคราวกเทยวไปในแวนแควน ของพระราชาอกองคหนง* เมอเปนเชนนน ทางการ ( อาจ ) สาคญ วาเธอเปนจารบรษ กจะทาเอาเธอปนปไป [อสปปายตา] ขอวา " ความเปนวหารไมสปปายะ " มวนจฉยวา " ความ ทวหารไดชอวา ไมเปนสปปายะ กเพราะเปนทชกชมไปดวย อารมณ มรปเปนตนบาง เพราะเปนทๆ อมนษยหวงแหนบาง เรอง( ตอไป ) น ( เปนตวอยาง ) ในความเปนวหารทอมนษย หวงแหนนน มเรองเลาวา พระเถระรปหนงอยในปา อยมายกษณตนหนง ( หวงจะลอใหพระเถระนนไปตกเหวตาย ตวจะไดกนเนอพระเถระเปน ภกษาหาร หนแรกมา ) ยนขบรองขนทใกลประตบรรณศาลาของทาน ทานออกไปยน ( ด ) ทประต ( ไมเหนอะไร ) มน ( เลอนท ) ไป ขบรองขนทหวทจงกรม พระเถระก ( ตาม ) ไป ( ด ) ทหวทจงกรม( อก กไมเหนอะไร ) มน ( เหนวาลอพระเถระออกมาไดสองทอดแลว ท จะไดการ คราวน ) จงไปยนขบรองขนท ( ปาก ) เหวอนลกตงรอย * ตรงนประโยคหนาทานใช อตรสส ประโยคหลงใช เอตสส นาจะเรยงหรอลอกคด ไขวกนไป ทถก อตร จะตองอยประโยคหลงเสมอ ขางตนกเหนเปนตวอยางอยคอ ประโยคหนา เอโก ราชา ประโยคหลงจงใช อตโรป ในทนแปลตามเหนวาถก

Page 90: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 88 ชวคน พระเถระ ( ทจะไดสต ) กลบมาเสย ( ไมตามไปอก ) ทน มน ( เหนวาลอพระเถระไมสาเรจดงใจนก ) กโลดแลนมาจบ ( ตว ) ทาน รองตะคอกวา " เฮยพระ คนเชนแก ( น ) ขากนเสยไมใช คนหนงสองคนแลว๑" [กลยาณมตตาน อลาโภ] ขอวา " วหารทหากลยาณมตรไมได " ความวาในวหารใด พระโยคาวจรไมอาจหาอาจารยหรอภกษปนอาจารยกด อปชฌาย หรอภกษปนอปชฌายกดเปนกลยาณมตรได ความไมไดกลยาณมตร นนในวหารนนมโทษมากทเดยว วหารทประกอบดวยโทษ ๑๘ อยางนอยางใดอยางหนง พง ทราบวาเปนวหารไมเหมาะสม จรงอย แมในอรรถกถาทงหลาย ทานกไดกลาวคาประพนธนไววา * เรองนทานเลาลดไป ราวกะเรองนกพดในใจ รเรองแตตวผเดยวกแลวกน ถาจะ แปลกนเทาตวกรสกกวา คนอานจะกลนยากเตมท จงตองเตมความกนเปนบรรทด ๆ ถา เตมผดความจรงไป กขอรบประทานโทษ และยงมปญหาอก ๒ ขอคอ ๑. มนจบทานไดแลวหกคอกนเสย หรอวามปาฏหารยอะไรเกดขนทาใหมนตอง ปลอยทาน ขอนไมสามารถจะเตาเตมความอะไรลงไปได เพราะไมมแนวความจะใหคด จงเปนเรองทไมจบเรอง ๒. ยกษณมนโกรธโลดแลนาจบตวทานจะหกคอกน มนยงจะใชคาสภาพ ออนนอมพดกบทานวา ภนเต อยละหรอ อยางดกนาจะใชคาตรง ๆ วา ภกข แมวา อาจใชคา ภนเต แตยกษณมนคงไมใชเสยงปกต มนคงใชเสยงตะคอกแลวเราจะยงคง อาจใชคา ภนเต แตยกษณมนคงไมใชเสยงปกต มนคงใชเสยงตะคอกแลวเราจะยงคง แปลตามเคยวา "ขาแตทานผเจรญ หรอ ทานเจาขา" จะไดกบความจรงละหรอ

Page 91: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 89 [คาถาสรปโทษ ๑๘] บณฑตรจกท ( อนประกอบดวยโทษ ) ๑๘ อยาง คอ อาวาสใหญ ๑ อาวาสใหม ๑ อาวาสเกา ๑ อาวาสตดทาง ๑ อาวาสมตระพงนา ๑ อาวาสม ใบไม ๑ ( ทใชเปนผกได ) ๑ อาวาสมไมดอก ๑ อาวาสมไมผล ๑ อาวาสทคนทงหลายมงมน ๑ อาวาสตดเมอง ๑ อาวาสตดปาไม ๑ อาวาส ตดนา ๑ กบอาวาสมภกษทเปนวสภาคกนและกน อย ๑ อาวาสตดทา ๑ อาวาสตดชายแดน ๑ อาวาส ตดทระหวางพรมแดน ๑ อาวาสไมเปนท สปปายะ ๑ อาวาสทหากลยาณมตรไมได ๑ เหลาน ( วา เปนทไมเหมาะสม ) ดงนแลวพงหลกเสยใหหาง ดจหลกทางอนมภยปรากฏอย ฉะนนเถด [ลกษณะวหารอนเหมาะสม] สวนวาวหารใดประกอบดวยองค ๕ มความเปนวหารทไมไกลนก ไมใกลนกแตโคจรคาม เปนอาท วหารน ชอวาวหารเหมาะสม จรงอย คานพระผมพระภาคเจากไดตรสไววา ดกรภกษทงหลาย กเสนาสนะประกอบดวยองค ๕ เปนอยางไร ภกษทงหลาย เสนาสนะ ในศาสนานเปนทไมไกลนกไมใกลนก ไปมาสะดวก กลางวนไม พลกพลาน กลางคนไมมเสยงอกทก ปราศจากสมผสแหงเหลอบยง

Page 92: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 90 ลม แดด และสตวเลอยคลาน กแลเมอภกษพานกอยในเสนาสนะนน จวร บณฑบาต เสนาสนะ และคลานปจจยเภสชบรขารทงหลายยอม เกดขนโดยไมฝดเคองเลย อนง ภกษทงหลายผเปนเถระ เปนพหสต ทรงธรรม ทรงวนย ทรงมาตกา ยอมอยในเสนาสนะ นน ภกษเขาไปหาพระเถระเหลานนตามกาลอนควร ไดสอบถาม ( ขอธรรม ขออรรถ ) วา " ทานเจาขา บทนเปนอยางไร " ทาน เหลานนยอมจะเปดขอทยงไมไดเปด ทาใหตนขอทยงมไดทาใหตน และบรรเทาความสงสยในธรรมทงหลายอนนาจะสงสยไดหลายๆ อยาง ดกรภกษทงหลาย เสนาสนะประกอบดวยองค ๕ เปนอยางนแล*" นเปนความพสดารในขอวา " ละวหารอนไมเหมาะสมแกการบาเพญ สมาธเสยแลวพานกอยในวหารทเหมาะสม " [ตดปลโพธเลกนอย] พงทราบวนจฉยในขอวา " ทาการตดปลโพธเลกนอยเสย " ( ตอไป ) พระโยคาวจรผไดอยในวหารอนเหมาะสมอยางน ปลโพธ ทงหลายแมทเลกนอยซงเธอมอย กพงตดเสยดวย ปลโพธเลกนอย * องค ๕ นบอยางไร มหาฎกาทานใหนบอยางน ไมไกลนกไมใกลนก ไปมาสะดวกเปน องค ๑ กลางวนไมพลกพลาน กลางคนเงยบ เปนองค ๑ ปราศจากสมผสแหงเหลอยง เปนองค ๑ ปจจยสไมฝดเคอง เปนองค ๑ มภกษพหสตอยดวย เปนองค ๑ อนง ศพท โข ปน โหต ทายบท... สรปสมผสส เกนแน เพราะอยในตาแหนง ทไมตรงควรอย ไมชวยทาความใหดชน กลบทาใหเสย และสอบดในฉบบบาลทสกงคตตร (หนา ๑๗) แลว ไมมศพททง ๓ ตอทายบท สรปสมผสส จงควรขดศพททง ๓ ออกได

Page 93: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 91 คออะไรบาง คอ ผมยาว เลบยาวแลขน ( คอขนจมกหนวดเครา ) ยาว พงโกนเสย พงทาทฬหกรรม ( ปะ ดาม ) หรอตนนกรรม ( ชน ) ในจวรเกาๆหรอวาจวร ( ส ) หมองไปกยอมเสย ถา สนมในบาตรม กพงระบมบาตรเสย เครองเสนาสนะมเตยงตงเปน ตนกพงทาเสยใหสะอาด นเปนพสดารในขอวา " ทาการตดปลโพธเลกนอยเสย " [วตถารกถาแหงภาวนาวธ] คาพรรณนา ( ตอไป ) นเปนคากลาวอยางพสดารในขอวา " อยา ทาภาวนาวธทงปวงใหเสอมไป บาเพญขนเถด " น โดยกลาวภาวนา- วธแหงกรรมฐานทงหมด จบปฐวกสณเปนตนไป ณ กาลบดน [ปฐวกสณ] ความพสดารวา ภกษผตดปลโพธเลกนอยเสยไดอยางนแลว กลบจากบณฑบาต หลงอาหาร บรรเทาความเมาอาหารแลว นงอยาง สบาย๑ ในโอกาสทสงด พงถอเอานมตในดนทแตงขนหรอไมแตง กได จรงอย ขอนพระโบราณาจารย๒ กไดกลาวไววา " พระ โยคาวจรผจะขนเอาปฐวกสณ ถอเอานมตในดน๓ ทแตงขน หรอ ๑. นงอยางสบาย (สขนสนน) ในทน มหาฎกาทานเกรงวาคนจะเขาใจผดไปวานง อยางไรกได ทานจงกาชบวานงสบายอยางนงกรรมฐาน คอขดสมาธ ตงกายใหตรง ๒. ตายนยมหาฎกาทานวา วตตเหต โปราณฏกถาย ๓. บท ปฐวย น มหาฎกาทานวา แมรปเปนอตถลงค แตเพงมณฑลศพท (คอเปนดน สนฐานกลมมกาหนด มใชดนกวางใหญหากาหนดมได) จงนบเอาเปน นปสกลงค เทากบ ปวมณฑเล เพราะฉะนน ศพทวเสสนะขางหลง จงมรปเปนนป. เปนแถวไป คอ กเต วา อกเต วา สานตโก โน อนนตเก ฯ เป ฯ

Page 94: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 92 มไดแตงขนกตาม ( แตตอง ) เปนดนมทสด คอมกาหนด สณฐานกลม ชกวงรอบได มใช ( กวางใหญจน ) ไมมทสด คอไมมกาหนดสด สณฐานไมกลม ชกวงรอบไปไมได ขนาดเทากะโลหรอเทาชามอาง๑ เธอทานมตนนใหขนด๒ กาหนดจดจาไวอยางด ครนเธอทานมตนน ใหขนด กาหนดจดจาไวอยางดแลว จะเปนผเหนอานสงส มความ สาคญ ( ในปฐวนมต ) วาเปนดวงแกวแลวตงความยาเกรง ( ใน นมตนนดวยเหนเปนสาคญไมปลอยใหเสอมไปเสย ) รก ( นมตนน ) อย ผกจตไวมนในอารมณ ( คอนมตทขนด ) นน เธอสงด จากกามทงหลายทเดยว ฯลฯ เขาถงปฐมฌานอย " ดงน พระโยคาวจรผใดเคยบวชในพระศาสนาหรอวาบวชเปนฤษ ทา จตกฌาน หรอ ปญจกฌานในปฐวกสณใหเกดมาแลวแมในอดตภพ นมตในดนทมไดแตง ( ดงกลาว ) ในคาอรรถกถาโบราณนน คอใน ๑. มหาฎกาวา ในคาของพระโบราณาจารยนทานประสงควา สปปะ กบสราวะนน ขนาด เทากน ทงสองอยางนนไมใหญนก พอเปนฝาปดตมได (จาฏปธานปปโหนก) อาศย นยนจงแปล สปปะ วา กะโล แปล สราวะ วา ชามอาง เพราะของสองอยางนขนาดไลเลยง กนและเคยเหนคนใชของสองอยางนเปนฝาปดตมจรง ๆ ดวย สปปะ แปลวากระดงกได แตตองเปนกระดงขนาดยอม ซงพอ ๆ กบกะโล เพราะถาเปนกระดงขนาดใหญทใชฝดขาว อาจเหลอตาไป สวย สราวะ แปลวา ขน กได เหนจะตองหมายถงขนโอ หรอขนสาครขนาดกลาง ๆ จะไมเลกถงขนจอก เพราะ มหาฎกาทานวาอาจารยลางเหลากาหนดขนาด สราวะ วา ประมาณ ๑ คบ ๔ นว สวน สปปะ โตกวานน แถมลางอาจารยวา ทาวงกสณขนาดเทารมกได ๒. ต นมตต สคคหต กาโรต มหาฎกาทานวา ลมตาดจนถอเอานมตในดนนนไดแลว หลบตานกดนมตนนปรากฏเหมอนในขณะลมตาดเมอใด เมอนน ชอวา สคคหต กโรต ตามอธบายน กคอวาทาใหเปนอคคหนมตนนเอง

Page 95: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 93 ท ( ดน ) ทเขาไถแลวหรอในทวงกลมแหงลานนวดขาว ยอมเกดขน ไดแกพระโยคาวจรผม ( ภาวนามย ) บญ ผถงพรอมดวยอปนสย ( แหงภาวนา ) เหนปานนน ดจพระมลลกเถระ ไดยนวา เมอทานองคนน ( เพง ) ดท ( ดน ) ทเขาไถแลว นมตขนาดเทาท ( ทดเหน ) นนไดเกดขน ทานขยายนมตนน ยงปญจกฌานใหเกดแลวเจรญวปสสนามฌานเปนปทฏฐาน ไดบรรล พระอรหต สวนพระโยคาวจรผใดมไดทาบญญาธการไวอยางนน พระ- โยควจรผนนอยาพงทากรรมฐานวธทเรยนมาในสานกของอาจารยให ผดไป เวนกสณโทษ ๔ ประการเสย แตง ( วง ) กสณขนเถด กโทษแหงปฐวกสณม ๔ เนองดวยความปนกนแหงดนสเขยว ดน สเหลอง ดนสแดง และดนสขาว๑ เพราะเหตนน พระโยคาวจร อยาถอเอาดน ( เหนยว ) อนมส ( เปนโทษ ) มสเขยวเปนอาท พงแตง ( วง ) กสณดวยดน ( เหนยว ) มส ( ผอง ) ดงสอรณ เชนกบ ดนในทองคงคา๒ กแล ( วง ) กสณนนไมควรแตงในทเปนทสญจร ไปมาแหงอนปสมบนทงหลายมสามเณรเปนตนในกลางวหาร แตควร แตงในทมดชดทางทายวหาร เปนเงอมเขา หรอบรรณศาลากด ๑. ตามนยฎกาดเหมอนจะวา ปนกนโดยนาดนตางสมาปะตดกนเขากลายเปนดนหลายส กด ปนกนโดยนาดนตางสมาคลกขยาเขากนกลายเปนดนสอะไรไปอกกด ๒. มหาฎกาทานวา ทานไดทราบมาวา ในสหลทวปมแมนาสายหนงชอ โรวนคงคา ดนทางตลงพงของแมนานนเปนดนส (ผอง) ดงสอรณ คาทวาน หมายเอาดนใน แมนานน (หาใชแมคงคาในชมพทวปไม)

Page 96: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 94 ทาเปนชนดเคลอนทไดกได เปนชนดตงอยกบทกได [วธแตงวงกสณชนดเคลอนทได] ใน ( วง ) กสณ ๒ ชนดนน ชนดเคลอนทได พงผกทอนผา เกา หรอแผนหนง หรอเสอลาแพนกได เขาทไม ( สะดง ) ๔ อน แลว เอาดนทเกบรากหญา กอนกรวด และทราย ( หยาบ ) ออก แลว ขยาดแลวมาฉาบแตงใหเปนแผนกลมไดขนาดดงกลาวมาแลว ลงในทอนผาเกาหรอแผนหนง หรอเสอลาแพนทตรงไวนน ( วง ) กสณชนดเคลอนทไดนน เวลาจะบรกรรม พงวางราบลงทพนแลว จง ( เพง ) ด [วธแตงวงกสณชนดตงอยกบท] ( วง ) กสณชนดตงอยกบท พงตอกหลกเขาหลายๆ อนลงท พนดนโดยอาการแหงฝกบว ( คอตอกใหขางลางสอบขางบนผาย โดยรอบ สญฐานดงฝกบว ) แลวตรง ( หลกเหลานนใหตดกน ) ดวยเถาวลย แตง ( เปนโครง ) ขน๑ ผวาดน ( ในท ) นนไมพอ พง ใชของอนรองขางลางแลว จงแตงกสณใหมสณฐานกลม กวาง ประมาณ ๑ คบ ๔ นว ดวยดนสอรณทชาระดแลวลงขางบน อนทจรง คาวา " ขนาดเทากะโล หรอขนาดเทาชามอาง " ( นน ) พระ- โบราณจารยกลาวหมายเอาประมาณ ( ๑ คบ ๔ นว ) นนนเอง สวนคาวา " เปนดนมทสด มใช ( กวางใหญจน ) ไมมทสด " ๑. การแตงกสณชนดนเหนจะตองมกปปยการกชวยทา เพราะมการขดดนและตด เถาวลย ?

Page 97: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 95 เปนตน ทานกลาวไวเพอตดตอน ( ขนาด ) ปฐวนมตนน เพราะ เหตนน พระโยคาวจรแตงวงกสณใหไดกาหนดขนาด ดงกลาวนนแลว อยาใชเกรยงไมเพราะมนทาใหเกดสทแตกตางกน ( คอสทเปนโทษ๑ ) พงใชเกรยงหนปาด ( ดน ) ทาใหเรยบเชนหนากลองแลวกวาดสถานท นนเสย ( ใหเตยน ) ไปอายนาแลวจงมานงทตงอนตงไวเรยบรอยแลว มเทาสงประมาณคบ ๔ นว ซงจดไวตรงจดทมระยะ ๒ ศอกคบแตวง กสณ เพราะเมอนงไกลกวานน กสณจะไมชด ใกลกวานน กสณโทษจะปรากฏ๒ อนง ผนงสงไป จะตองโนมคอลงด ( นานเขา คอจะปวด ) นงตาไป ( จะตองคกเขาขนด นานเขา ) เขาจะปวด๓ เพราะฉะนน พระโยคาวจรพงนงตามนยทกลาวนนแลว พจารณา ๑. ปาฐะในวสทธมรรค พมพครงท ๒ พ.ศ. ๒๔๘๒ ทใชเปนตนฉบบแล ตรงน เปน รกขปณณกาย (วสภาควณณ สมฏเปต..) แตในมหาฎกา (พมพครงแรก ๒๔๖๘ หนา ๒๐๙) เบน รกขปณณกา (ปฐมาวภต) เหนวาปาฐะในมหาฎกาถก เพราะสมฏาเปต ตองเปนกรยาของ รกขปณณกา ๆ เปนเหตกตตา จงแปลเอาความได อนง มหาฎกาทานวา เกรยงไมททาใหเกดสเปนสวภาคแกดนสอรณนน เปนแต ไมลางชนด (ทมยางมาก) เชนไมททานเรยกวา กจนทนะ (แปลวาไมจนทนอยางเลว กระมง) สวนเกรยงทาดวยไมปกตกใชไดเหมอนดงเกรยงหน (คอไมทาใหดนเกดส) ๒. กสณโทษในทน ไมใชอยางเดยวกบทกลาวมาแลว มหาฎกาทานวารอยอะไรเลก ๆ นอย ๆ ซงนงหางพอสมควรยอมมองไมเหน แตถานงใกลเพงดเขาจะเหน เชนรอย ฝามอ (ซงอาจหลงตาเวลาแตงเตมอย) ๓. ชนนกาน รชฌนต (รชชนต ?) เมอนงสงกวาวงกสณ ทานบอกวาจะตองโนมคอ ลงด ครนนงตากวา แทนททานจะบอกวาตองแหวนคอด กลบบอกวาเขาจะปวด ถา เชนนนคงจะไมใชแหวน เพราะถาแหวนกตองปวดคอ เมอปวดเขาจะตองเปนคกเขา ขนด คกเขาอยนานเขามนกตองปวดเขาอยเอง กการนงเพงกสณนน ทานกใหนงตาม แบบ คอนงขดสมาธตงกายตรง เมอตองมานงหยงโยหยกเชนนน กเปนนงผดแบบ ไมนาจะใหมขน

Page 98: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 96 เหนโทษในกามทงหลาย โดยนย ( พระบาล ) วา กามทงหลายม คณนายนดนอย ดงนเปนอาท ( จน ) เกดความพอใจในเอนขมมะ๑ อนเปนเครองสลดกามออกไป เปนอบายกาวลวงสรรพทกข ยง ปตและปราโมชใหเกด ดวยระลกถงพระพทธ พระธรรม พระสงฆ มความเคารพเกดขนในขอปฏบต ดวยคดเหนวา " เอนขมมปฏทาน นนเปนทางทพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระอรยสาวก ทงปวงปฏบตกนมาแลว ( จน ) บดน " ปลกความอตสาหะขนดวย ความหวงวา " เราจะตองเปนผมสวนแหงรสของปวเวกสข ดวยขอ ปฏบตนเปนแนแท " ดงนแลวลมตาดโดยอาการพอด ( เพงด ) ถอ เอานมตภาวนาไป เพราะผเหลอกตา ( ด ) ตาจะเมอย และดวงจะ ปรากฏเกน ( จรง ) ไปดวย โดยวธนน นมต ( แท )กจะไมเกด ขนแกเธอ ผหรตา ( ด ) ดวงจะไมชด ซาจตกจะหดหไปเสยดวย แมโดยวธอยางน นมต ( แท ) กไมเกด( เหมอนกน ) เพราะ เหตนน ตองลมตาโดยอาการพอด ( เพงด ) ถอเอานมตภาวนา ไป ดจดนมตแหงหนา ( ของตน )ทหนาแวน ฉะนน ไมตอง พจารณาส ไมตองใสใจถงลกษณะ ( แหงปฐวนมตนน๒ ) แตวา จะทงสเสยกไมได พงทาใหมนเปนสงเสมอกนกบทอาศย ( ของมน ๑. เนกขมมะ ในทน มหาฎกาวาไดแกฌาน ๒. มหาฎกาวา คนทดเงาหนาของตนในแวนนนยอมไมเหลอกตา ไม หรตา ไมพจารณาสของแวน ทงไมไดใสใจถงลกษณะของแวนดวย แตใชตามองดพอด เหนแตเงาหนาของตนเองเทานน ฉนใด พระโยคาวจรนกฉนนน เพงดปฐวกสณดวย อาการพอด ขวนขวายแตถอจะเอานมตเทานน ไมพะวงถงสและลกษณะ คาวาลกษณะทานหมายเอาลกษณะของปฐวธาต คอความแคนแขง

Page 99: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 97 คอนกเสยวา สนนเปนอนเดยวกบดนซงเปนทอาศยของมน แยก กนไมออก ) ตงจตไวในบญญตธรรม ( คอโลกโวหาร ) มนสการ ไปโดยอสทโวหาร ( คอ คาทขนปาก พดกนมาก ) บรรดาชอ ของดนทงหลาย เชน ปว มห เมทน ภม วสธา วสนธรา พระโยคาวจรชอบชอใด ชอใดเปนคาอนกลแกสญญา( คอชวยให กาหนดจดจางาย ) สาหรบเธอ กพงวาชอนน กแตวาชอคอ ปฐว นนแหละเดน เพราะฉะนน พงภาวนาวา ปฐว ปฐว โดยเปนชอ เดนอยางเดยวเถด พงลมตาดพกหนงแลวหลบตานกหนวงดพกหนง ( สลบกนไป ) อคคหนมตยงไมเกดขนเพยงใด พงภาวนาโดยนย นนแลเพยงนน แม ๑๐๐ พก ๑,๐๐๐ พก แมยงกวานนกด เมอเธอ ภาวนาไปอยางนน ในขณะใดหลบตานกหนวงด นมตมาสคลอง ( แหงมโนทวารกชวนะ ) ดจในเวลาลมตา ในขณะนนชอวาอคคห- นมตเกดแลว ตงแตเวลาทอคคหนมตนนเกดแลวไปไมพงนง ในทนน พงเขาไปสทอยของตนแลวนงในทอยของตนนนภาวนา ( ตอไป )๑ อนง เพอแกความชกชาดวยการทตองลางเทา ตองการรองเทา ชนเดยวค ๑ และไมเทาอน ๑ สาหรบเธอ เผอถาสมาธทยงออน (นน) เสอมไปดวยเหตอนเปนอสปปายะอะไร ๆ กด เธอจะได ๑. มหาฎกาวา ถาเมออคคหนมตเกดแลว ยงดวงกสณ ภาวนาอยอก ปฏภาค- นมตกไมเกด แลวนงอยใกลเชนนนกอดดไมได ทานจงแนะใหยายทเสย

Page 100: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 98 สวมรองเทาถอไมเทา๑ไปท ( ทวงกสณตงอย ) นน ถอเอานมต๒ ( ไดแลวกลบ ) มานงตามสบาย ภาวนา ( สบไป ) พงนกเหนยว ( นมต ) แลวๆ เลาๆ ทาใหเปนตกกาหตะ ( นกมาได ) วตตกกาหตะ ( นกมาใหเปนตางๆ ได )๓ เมอเธอทาอยอยางนนนวรณทงหลาย จะราบลง กเลสทงหลายจะระงบลงไดโดยลาดบ จตจะตงมนดวย อปจารสมาธ ปฏภาคนมตจะเกดขน [ความตางกนแหงอคคหนมตกบปฏภาคนมต] ( ตอไป ) น เปนความตางแหงอคคหนมตทกลาวมากอน และปฏภาคนมตน ในคาทกลาวมานน ในอคคหนมต กสณโทษยงปรากฏอย ๔ ( สวน ) ปฏภาคนมต เปนราวกะวาทาลายอคคหนมตออกมาปรากฏเปนนมตทบรสทธดกวา อคคหนมตนน ๑๐๐ เทา ๑,๐๐๐ เทา ดจแผนแวนทนาออกจากถง ๕ ดจ ๑. มหาฎกาวา ใหใชรองเทาชนเดยว เพอไมใหมเสยงเมอเดน ใหใชไมเทาดวยเพอ ปองกนอนตราย (อนตรายอะไรปองกนดวยไมเทา สนขกระมง ?) ๒. นาจะเขาใจวา ยายทมาแลว อคคหนมตอาจเสอมไปเสย จงกลบไปเพงใหม จน อคคหนมตเกดอกแลวจงกลบ เมอกลบมาถงท ควรจะไดเขาทนงเจรญนมตตอไปโดย เรว ทานจงแนะนาใหสวมรองเทาเดนไปมา จะไดไมตองเสยเวลาลางเทา ๓. มหาฎกาทานอธบายลกไป ไมเขาใจของทาน จงขอคดเอาใหมวา ตกกาหตะ นน คอ นมตทตดตาอยางสนท หลบตานกดเปนมาทนท กหมายถงอคคหนมตนนเอง สวน วตกกาหตะ วเศษขนไปอก คอนกใหนมตแปลกไปจากเดม เชนขยายใหญขน หรอยอใหเลกลงโดยไมผดสวนไดกคอวาเกดปฏภาคนมตนนเอง ๔. กสณโทษ กหมายความอยางทเคยวามาแลว คอ รอยอะไรตางๆ เชน รอยนว รอย ฝามอ ๕. เหนจะหมายความวา แวนเขาขดดแลวเกบไวในถง เมอจะใช นาออกจากถงใหมๆ ใสสะอาดยงนก

Page 101: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 99 เปลอกสงขทขดอยางดแลว ดจดวงจนทรออกจากกลมพลาหก ดจ ฝงนกยาง ( ขาว บนอย ) หนาเมฆ ( ดา ) แตวานมตนนหาไดเปนสง ทมสสณฐานไม เพราะถามนเปน ( สงมสสณฐาน ) เชนนนไซร มนกจะพงเปนสงทรไดทางจกษ เปนของหยาบ ลบคลาได เขา ลกษณะ ๓ ได๑ แตนไมเปนเชนนน แทจรงมนเปนสงทเกดแต สญญา ( ในภาวนา ) เพยงเปนอาการทปรากฏแกผไดสมาธเทานน เองแหละ กแลตงแตเวลาทปฏภาคนมตนนเกดขนแลว นวรณ ทงหลายกเปนอนถกขมราบไป กเลสทงหลายกระงบเรยบไป จต เปนอนตงมนดวยอปจารสมาธแทแล [สมาธ ๒ ตางกน] กสมาธม ๒ คอ อปจารสมาธ ๑ อปปนาสมาธ ๑ จตเปน สมาธดวยอาการ ๒ ในอปจารภมอยาง ๑ ในปฏลาภภมอยาง ๑ ใน ๒ ภมนน ในอปจารภม จตเปนสมาธดวยการละนวรณ เปนปฏลาภ- ภม จตเปนสมาธดวยความปรากฏแหงองค ( ฌาน ) สวนขอททา ใหตางกนแหงสมาธ ๒ อยาง ( นน ) ดงน ในอปจาร องคทงหลาย ยงไมเกดกาลง เพราะความทองคทงหลายยงไมเกดกาลง ( แม ) เมออปจารสมาธเกดขนแลว จตจงถอเอานมตเปนอารมณไดพกหนง กตกสภวงคเสยพกหนงๆ ( ยงขนๆ ตกๆ ) เปรยบเหมอนเดกออน เขาพยงขนยน ( ตงไข ) กลมราไป ฉะนน สวนในอปปนา องค ๑. ตลกขณพภาหต มหาฎกาไมแนใจ แกไว ๒ นย คอหมายถงสงเขตลกษณะ ๓ หรอสามญลกษณะ ๓ กได

Page 102: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 100 ทงหลายเกดมกาลงแลว เพราะความทองคทงหลายเกดมกาลงแลว เมออปปนาสมาธเกดขนแลว จตตดภวงควาระเดยวแลวยอมตงอย คอเปนไปตามทางกศลชวนะโดยลาดบตลอดทงคนทงวนทเดยว เปรยบ เหมอนบรษผมกาลงลกขนจากทนงแลว พงยนอยทงวนกไดฉะนนแล ในสมาธ ๒ อยางนน อนการทาปฏภาคนมตทเกดขนพรอมกบ อปจารสมาธนนใหเกดขนไดเปนการยากยง เพราะฉะนน ถาพระ โยคาวจรอาจทานมตนนใหเจรญ ( จน ) บรรลอปปนา โดยบลลงก เดยวนนไดไซร นนเปนการดถาไมอาจไซร ดงนนเธอพงเปนผ ไมประมาทรกษานมตนนไว ดงนางแกวรกษาครรภอนเกดแตพระเจา จกรพรรดฉะนนเถด ดวยเมอรกษานมตไวไดอยางน ความเสอม แหงฌานทไดแลวยอมไมม ( แต ) เมอการรกษาไมม ฌานทไดๆ แลวกยอมเสอมไป [วธรกษานมต] นเปนวธรกษา ในการรกษานมตนน ( คอ ) พระโยคาวจรพงเวน ๗ สง คออาวาส ( ทอย ) โคจรคาม การพดคย บคคล โภชนะ ฤด อรยาบถ เหลานทเปนอสปปายะเสย พงเสพ ๗ สง ( นน ) ทเปนสปปายะเถด ดวยเมอ พระโยคาวจรใดๆ กด ปฏบตไดอยางนน อปปนายอมจะ ( เกด ) มโดยกาลไมนานเลย แล

Page 103: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 101 [อาวาส] พงทราบวนจฉยในบทมาตกาเหลานน ดงน เมอพระโยคาวจร นนอยในอาวาสใด นมตทยงไมเกดกไมเกดขนกดทเกดแลวเสอม หายไปเสยกด สตทยงไมตงมนกไมตงมนดวย จตทยงไมเปนสมาธ กไมเปนสมาธดวย อาวาสนนบเปนอสปปายะ เมอเธออยในอาวาส ใด นมตเกดและถาวรดวย สตกตงมน จตกเปนสมาธ ดจพระ ปธานยตสสเถระผอย ณ นาคบรรพต อาวาสนนบเปนสปปายะ เพราะ เหตนน ในวหารใด อาวาส ( ทอย ) มหลายแหงพระโยคาวจร พง ( ลอง ) อยในอาวาสเหลานนแหงละ ๓ วน จตของเธอเปน เอกคคะ ( ตงมนในอารมณเดยว )ในอาวาสแหงใด กอยในอาวาสแหงนน เพราะความทมอาวาสเปนสปปายะแทๆ ภกษ ๕๐๐ รปผอยในถา จฬนาคในตมพปณณทวป ถอเอากรรมฐาน ( บาเพญอย ) ใน ถาจฬนาคนนแหละไดบรรลพระอรหต ( ทงหมด ) สวนพระอรย- บคคลเบองตามพระโสดาบนเปนอาท และทานผไดอรยภมในทอน แลว ( มา ) บรรลพระอรหตในถาจฬนาคนนคณนามได แมใน อาวาสสปปายะแหงอนๆ เชนจตตลบรรพตวหาร กเชนกน [โคจรคาม] สวนโคจรคาม พงทราบดงน โคจรคามใดมอยในทไมไกลนก ไมใกลนกในระยะประมาณโกสะกง* แตเสนาสนะทางทศเหนอ หรอ * มหาฎกาวา ประมาณ ๑,000 ชวธน

Page 104: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 102 ทางทศใต๑ เปนทมภกขาสมบรณหางาย โคจรคามนนนบเปนสปปายะ ตรงกนขามนบเปนอสปปายะ [การพดคย] บทวา การพดคย มความวา ถอยคาทนบเนองในตรจฉานกถา ๓๒ จดเปนอสปปายะ เพราะมนเปนไปเพอความอนตรธานแหงนมต ของเธอ ถอยคาทองกถาวตถ ๑๐ จดเปนสปปายะ แมถอยคาองกถา- วตถนนเลา กพงพดแตพอประมาณ [บคคล] แมบคคลทเปนผไมพดตรจฉานกถา ถงพรอมดวยสลาทคณ ซงพระโยคาวจรไดอาศยแลว เปนเหตใหจตทยงไมเปนสมาธยอม จะเปนสมาธบาง จตทเปนสมาธแลวจะตงมนยงขนบาง เชนนเปน สปปายะ สวนบคคลผมากไปดวยการทากายใหมนคง๒ มกพดตรจฉาน- กถา เปนอสปปายะ เพราะวาเขามแตจะทาใหเธอเศราหมอง ดจนา โคลนทานาใสใหขนไปฉะนนและเพราะอาศยบคคลเชนนน สมาบต ยอมเสอม ดจสมาบตของภกษหนมผอย ณ โกฏบรรพต ( วหาร ) เสอม เพราะอาศยบคคลเชนนน ฉะนน จะกลาวอะไรถงนมตเลา ๑. มหาฎกาใหอรรถาธบายวา ททานแนะนาใหเลอกโคจรคามทอยทางทศเหนอหรอทศเหนอหรอทศ ใต แหงทอยของตนนน กเพอไมตองหนหนาสตะวนในเวลาเดนไปมา ๒. มหาฎกาวา คอแทนทจะมงทาความตงมนทางจต กลบไปสนใจทาความมนคง ทางกาย ซงมหาฎกาใหอรรถาธบายวา ขวนขวายแตปรนปรอรางกาย ดงบาลทหมายเอา ขอนกลาวไววา บรโภคจนเตมทองตามทตองการแลวประกอบความสขในการนอนอย เปนประจา

Page 105: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 103 [โภชนะ และ ฤด] สวนโภชนะ สาหรบลางคนรสหวาน ลางคนกรสเปรยว เปน สปปายะ แมฤด ลางคนกหนาว ลางคนกรอน เปนสปปายะ เพราะฉะนน เมอพระโยคาวจรเสพโภชนะใดกด ฤดใดกด ความผาสก ยอมเกดม ( จตของเธอ ) ทยงไมเปนสมาธยอมเปนสมาธ หรอวา จตทเปนสมาธแลวยอมตงมนยงขนกด โภชนะนนและฤดนนนบเปน สปปายะ โภชนะนอกนและฤดนอกนนบเปนอสปปายะ [อรยาบถ] ในอรยาบถทงหลายเลา ลางคน จงกรม เปนสปปายะ ลาง คนกนอน ยน นง อยางใดอยางหนง เปนสปปายะ* เพราะฉะนน พงลองด ( สก ) ๓ วน ดจลองดอาวาส ( ทกลาวแลว ) นน ใน อรยาบถใด จต ( ของพระโยคาวจร ) ทยงไมเปนสมาธเปนสมาธ ขนกด จตทเปนสมาธแลวยงตงมนขนกด อรยาบถนนนบเปนสปปายะ อรยาบถนอกน( ทจตไมเปนสมาธ ) นบเปนอสปปายะ พระโยคาวจรพงเวน ๗ สงนทเปนอสปปายะ แลวเสพ ( ๗ สง นน ) ทเปนสปปายะ ดงนเถด ดวยเมอปฏบตไปอยางนมการสอง เสพในนมตมากเขา อปปนาจะเกดมไดสาหรบลางคนโดยกาลไมนาน เลย แตเมอผใดแมปฏบตอยอยางนน อปปนากหาเปนไม ผนน * สยนฏานนสชชาน อตโร อยางไรทานจงอรยาบถนอนดวย หรอวา นอน เพงกสณกได ?

Page 106: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 104 พงทาอปปนาโกศล ๑๐ ประการใหถงพรอม ( ตอไป ) เถด* [มาตกาแหงอปปนาโกศล] นเปนนยในอปปนาโกศลนน พระโยคาวจรพงปรารถนาอปปนา- โกศล โดยอาการ ๑๐ คอ (๑) โดยทาวตถใหสละสลวย (๒) โดยทาอนทรยใหถงความเสมอกน (๓) โดยฉลาดในนมต (๔) โดย ยกจตในสมยทควรยก (๕) โดย ขมจตในสมยทควรขม (๖)โดย ทาจตใหราเรงในสมยทควรใหราเรง (๗) โดย เพงดจตอยเฉยๆ ในสมยทควรจะเพงดจตอย เฉยๆ (๘) โดยหลกบคคลผมจตไมเปนสมาธเสย (๙) โดยเสพแตบคคลผมจตเปนสมาธ (๑๐) โดยนอมจตไปในสมาธนน ดงนแล [ขยายความมาตกาแหงอปปนาโกศล] (๑) การทาวตถใหสละสลวย ในอาการ ๑๐ นน การทาภาวะคอความสดใสแหงวตถทงหลาย ทงภายในและภายนอก ชอวา ทาวตถใหสละสลวยกเมอใดผม * อปปนาโกสลล มหาฎกาใหแปลวา วธทาใหฉลาดในอปปนา

Page 107: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 105 เลบ ขน (จมก?) ของพระโยคาวจรนนยาวหรอวารางกายม เหงอไคลจบกด เมอนน ชอวา วตถภายในไมสดใส คอไมหมด จด สวนวาเมอใดจวรของเธอคราครา เปอนเปรอะ เหมนสาบ หรอวาเสนาสนะรกเรอกด เมอนนชอวาวตถภายนอกไมสดใส คอ ไมสะอาด กแลเมอวตถภายในและภายนอกไมสดใส แมญาณใน จตเจตสกทงหลายทเกดขน กพลอยไมหมดจดไปดวย ดจแสงของ เปลวประทปทอาศยโคม ไส และนามนอนไมสะอาดเกดขน กไม สดใสดวยฉะนน และเมอพระโยคาวจรพจารณาสงขารดวยญาณ อนไมหมดจดเลา สงขารทงหลายกจะไมปรากฏชด แมนประกอบ กรรมฐานไป กรรมฐานกไมถงความงอกงามไพบลยดวย แต เมอวตถภายในและภายนอกสดใส แมญาณในเจตสกทงหลายท เกดขนกพลอยหมดจดไปดวย ดจแสงของเปลวประทปทอาศยโคม ไส และนามนสะอาดเกดขน กสดใสไปดวยฉะนน และเมอพระ โยคาวจรพจารณาสงขารดวยญาณอนหมดจดเลา สงขารทงหลายก จะปรากฏชด แมประกอบกรรมฐานไป กรรมฐานกจะถงความ เจรญงอกงามไพบลยดวย (๒) การปรบอนทรยใหเสมอกน การทาความเสมอภาคกนแหงอนทรยทงหลายมศรทธาเปนตน ชอ วา การปรบอนทรยใหเสมอกน เพราะวาถาสทธนทรยของเธอกลา อนทรยนอกนนออนไซร ทนน วรยนทรย กไมอาจจะทาปคคหกจ ( กจคอการยกจตไว ) สตนทรย ไมอาจทาอปฏฐานกจ ( กจคอ

Page 108: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 106 การดแลจต ) สมาธนทรย ไมอาจทาอวกเขปกจ ( กจคอทาจตไม ใหซดสาย ) ปญญนทรย ไมอาจทาทสสนกจ ( กจคอการเหนตาม ความเปนจรง )๑ เพราะเหตนน สทธนทรยอนกลานน พระโยคาวจรตอง ทาใหลดลงเสยดวยพจารณาสภาวะแหงธรรม๒ หรอดวยไมทาในใจ อยางทเมอทาเขา สทธนทรยเกดมกาลงขนเสยได จรงอย เรอง พระวกกลเถระยอมเปนตวอยางในขอนได แตถาวรยนทรยกลาไซร ทนสทธนทรยกไมอาจทากจอธโมกขกจ ( กจคอการนอมใจเชอ ) อนทรยนอกนกไมอาจทากจนอกนนแตละขอ เพราะฉะนน วรยนทรย อนกลานน พระโยคาวจรจาตองทาใหลดลงดวยเจรญสมโพชฌงคม ปสสทธเปนตน๓ ความทเมอความกลาแหงอนทรยอนหนงมอย อนทรย นอกนนไมสามารถในกจของตนๆ ได ( นน ) บณฑตพงทราบ แมในอนทรยทเหลอ ( คอ สต สมาธ ปญญา ) โดยนยทกลาว แลวนนเทอญ [ทาอนทรย ๒ คใหเสมอกน] แต ( เมอจะวา ) โดยพเศษ (ไมทวไป) ในอนทรย ๕ นน ๑. มหาฎกาเตมความตรงนวา ทงนเพราะสทธนทรยอนกลาครอบงาเสยหมด ๒. ธมมสภาวปจจเวกขเณน เขาใจความไดยาก อานมหาฎกาแลวกไมประจกษนก ดเหมอนจะวาดงน การทใหพจารณาสภาวะคอความเปนจรงแหงธรรม (สทไธยวตถ ?) นนกคอใหใชปญญานนเอง อนสทธากบปญญาเปนธรยธรรม คอเปนธรรมคดจพาหนะ คแอก เพราะฉะนน เมอใชปญญาขน สทธาอนกลายอมจะลดลง คอไมเชอไปทาเดยว รจกความจรงอนมอยอยางไรในสทไธยวตถนนแลวเชอตามเหตผล ๓. มหาฎกาวา ดวยคาวา "เปนตน" น พงเหนวาทานสงเคราะหเอาสมาธและอเบกขา- สมโพชฌงคดวย

Page 109: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 107 บณฑตทงหลายสรรเสรญความเสมอกนแหงสทธากบปญญาและ สมาธกบวรยะ เพราะวาบคคลผมสทธาแกกลาแตปญญาออน ยอมเปนผเลอมใสในทอนไมเปนวตถ ( แหงความเลอมใส ) บคคล ผมปญญากลาแตสทธาออน ยอมตกไปขางอวดด เปนคนแกไขไมได เหมอนโรคทเกดแตยา รกษาไมได ฉะนน ตอธรรมทง ๒ เสมอกน บคคลจงจะเลอมใสในวตถ ( แหงความเลอมใส ) แท โกสชชะยอม ครอบงาบคคลผมสมาธกลาแตวรยะออน เพราะสมาธเปนฝกฝาย โกสชชะ อทธจจะยอมครอบงาบคคลผมวรยะกลาแตสมาธออน เพราะวรยะเปนฝกฝายอทธจจะ แตสมาธทมวรยะประกอบเขาดวยกน แลว เปนไมตกไปในโกสชชะ วรยะทมสมาธประกอบพรอมกน แลวเปนไมตกไปในอทธจจะ เพราะฉะนนอนทรยทง ๒ คนน พระ โยคาวจรตองทาใหเสมอกน ดวยวาอปปนาจะมไดกเพราะความเสมอ กนแหงอนทรยทง ๒ ค [อนทรยมกาลงแตละขอควรแกกมมกะตางกน] อกนยหนง สทธาแมมกาลงกควรสาหรบสมาธกมมกะ ( ผ บาเพญสมถกรรมฐาน ) ( ดวย ) เมอสทธามกาลงอยางนน เธอ เชอดงลงไป จกบรรลอปปนาได ในสมาธและปญญาเลา เอกคคตา ( สมาธ ) มกาลง กควรสาหรบสมาธกมมกะ ดวยเมอเอกคคตาม กาลงอยางนน เธอยอมจะบรรลอปปนาได ปญญามกาลงยอมควร สาหรบวปสสนากมมกะ ( ผบาเพญวปสสนากรรมฐาน ) ดวยเมอ ปญญามกาลงอยางนน เธอยอมจะบรรลลกขณปฏเวธ ( เหนแจง

Page 110: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 108 ไตรลกษณได ) แตแมเพราะสมาธและปญญาทง ๒ เสมอกน อปปนากคงมได [สตเปนสพพตถกา] สวนสต มกาลงในททงปวงยอมควร เพราะสตรกษาจตไวแต ความตกไปในอทธจจะ เพราะอานาจแหงสทธาวรยะ และปญญา อนเปนฝกฝายอทธจจะ และรกษาจตไวแตความตกไปในโกสชชะ เพราะสมาธอนเปนฝกฝายโกสชชะเพราะเหตนน สตนนจงจา ปรารถนาในททงปวง ดจเกลอสะตเปนสงพงปรารถนาในกบขาว ทงปวง และดจสรรพากรรมกอามาตย ( ผรอบรในการงานทงปวง ) เปนผพงปรารถนาในสรรพราชกจ ฉะนน เพราะฉะนน พระอรรถ- กถาจารยจงกลาวไววา " กแลสต พระผมพระภาคเจาตรสวาเปน คณชาตจาปรารถนาในททงปวง เพราะเหตไร เพราะจตมสตเปนท อาศยไป และสตมการรกษาเอาไวไดเปนเครองปรากฏ การยกและ ขมจต เวนสตเสย หามไดไม " (๓) ความฉลาดในนมต ความฉลาดในการทานมตแหงจตเตกคคตามปฐวกสณเปนตน ทยงมไดทา ความฉลาดในอนยงนมตททาแลวใหเจรญ และความ ฉลาดในการกษานมตทไดแลว ดวยภาวนา ชอวาความฉลาดใน นมต ในทนทานประสงคเอาความฉลาดในการกษานน ( แล* ) (๔) ยกจตในสมยทควรยก ถามวา กพระโยคาวจรยกจตในสมยทควรยก อยางไร ? * มหาฎกาเสรมความวา เพราะความฉลาดในการเจรญสาเรจไปกอนแลว

Page 111: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 109 วสชนา ในกาลใด จตของเธอหดหเพราะเหตมความเพยรยอ หยอนนกเปนตน ในกาลนนอยาเจรญสมโพชฌงค ๓ มปสสทธ สมโพชฌงคเปนอาทแลวเจรญสมโพชฌงค ๓ มธมมวจยสมโพชฌงค เปนตน จรงอย ขอนพระผมพระภาคเจากไดตรสไววา " ดกรภกษ ทงหลาย ตางวาบรษใครจะกอไฟ ( ซงตดอย ) นอยหนงใหโพลง ขน ( หาก )เขาใสหญาสดๆ ลงไป ใสมลโคสดๆ ลงไป ใส ฟนสดๆ ลงไป ใหลมเจอนาเขาไป และเอาฝนโปรยลงไปทไฟนน ภกษทงหลาย บรษนนจะอาจกอไฟนอยหนง ( นน ) ใหโพลงขนได หรอหนอ "ภกษทงหลายกราบทลวา " ขอนนหามได พระพทธ- เจาขา " ตรสตอไปวา " ฉนนนนนแล ภกษทงหลายในสมย ใดจตหดหอย ในสมยนน ( กาลนน )มใชกาลทจะเจรญปสสทธ- สมโพชฌงค มใชกาลทจะเจรญสมาธสมโพชฌงค มใชกาลทจะ เจรญอเบกขาสมโพชฌงค นนเพราะเหตไร ภกษทงหลาย ( เพราะ ) จตหดหอย จตหดหนนยากทจะทาใหฟนขนไดดวยธรรมเหลานน ภกษทงหลาย กแลในสมยใดจตหดหอยในสมยนน ( กาลนน ) เปนกาลทจะเจรญธมมวจยสมโพชฌงค เปนกาลทจะเจรญวรย- สมโพชฌงคเปนกาลทจะเจรญปตสมโพชฌงค นนเพราะเหตอะไร ภกษทงหลาย ( เพราะ ) จตหดหอย จตหดหนนพระโยคาวจร พงทาใหฟนขนไดโดยงายดวยธรรมเหลานน เปรยบเหมอน บรษ ใครจะกอไฟนอยหนงใหโพลงขน เขาพงใสหญาแหงๆ ลงไป ใส มลโคแหง ๆ ลงไป ใสฟนแหง ๆ ลงไป เปาเขาไป และไมเอา

Page 112: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 110 ฝนโปรยลงไปทไฟนน ภกษทงหลาย บรษนนจะอาจกอไฟนอย หนง ( นน ) ใหโพลงขนไดหรอไม "ภกษทงหลายกราบทลวา " ได พระพทธเจาขา " ดงน๑ [อาหารแหงธมมวจยสมโพชฌงค] กในอธการน พงทราบการเจรญสมโพชฌงค ๓ มธมมวจย- สมโพชฌงคเปนตนโดยเนองดวยธรรมอนเปนอาหารของโพชฌงคนนๆ จรง อย ขอนพระผมพระภาคเจากไดตรสไววา " มอย ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายทหยาบและประณต ธรรมทงหลายทมสวนเปรยบ ดวยดาและขาว การทาโยนโสมนสการใหมากในธรรมเหลาน เปนอาหารเพอความเกดขนแหงธมมวจยสมโพชฌงคทยงไมเกดบาง เพอภยโยภาพไพบลยเจรญเตมทแหงธมมวจยสมโพชฌงคทเกดแลว บาง " ดงน๒ [อาหารแหงวรยสมโพชฌงค] นยเดยวกน ตรสวา " ดกรภกษทงหลาย มอย อารมภธาต ( ธาตคอความคดรเรม ) นกกมธาต ( ธาตคอความลงมอทา ) ปรกกมธาต ( ธาตคอความบากบนไมทอถอย ) การทาโยนโสนมนสการ ใหมากในธาตเหลานน นเปนอาหารเพอความเกดขนแหงวรยสม โพชฌงคทยงไมเกดบาง เพอภยโยภาพไพบลยเจรญเตมทแหงวรย- สมโพชฌงคทเกดแลวบาง " ดงน ๑. ส มหาวาร ๑๙/๑๓๐ ) ๒. ส มหาวาร ๑๙/๘๓ )

Page 113: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 111 [อาหารแหงปตสมโพชฌงค] นยเดยวกน ตรสวา "ดกรภกษทงหลาย มอย ธรรม ทงหลายอนเปนทตงแหงปตสมโพชฌงค การทาโยนโสมนสการให มากในธรรมเหลานน นเปนอาหารเพอความเกดขนแหงปตสมโพช- ฌงคทยงไมเกดบาง เพอภยโยภาพไพบลยเจรญเตมทแหงปตสม- โพชฌงคทเกดแลวบาง ดงน [แกอรรถปาฐะบางบท] มนสการอนเปนไปโดยแทงตลอดซงสภาวลกษณะและสามญ- ลกษณะ ชอวาโยนโสนมนสการในธรรมทงหลายมธรรมเปนกศลเปน ตน ในพระบาลนน มนสการอนเปนไปโดยยงธาตทงหลาย ม อารมภธาต เปนอาทใหเกดขน ชอวา โยนโสมนสการในอารมภธาต เปนตน ในธาตทง ๓ นน ความเพยรเรมแรกเรยกวา อารมภธาต ความเพยรอนมกาลงยงกวานน ( ขนไป ) เพราะออกจากโกสชชะได เรยกวา นกกมธาต ความเพยรมกาลงยงกวานกกมธาตนน ( ขนไป ) อก เพราะกาวยางสฐานะยงๆ ตอไป เรยกวา ปรกกมธาต ก คาวา " ธรรมทงหลายอนเปนทตงแหงปตสมโพชฌงค " นน เปน ชอแหงปตนนเอง มนสการทยงปตแมนนใหเกดขนนนแล ชอวา โยนโสมนสการ [ทางเกดแหงธมมวจยะ วรยะ ปต อกนยหนง] อกอยางหนง ธรรม ๗ ประการเปนทางเกดขนแหงธมมวจย- สมโพชฌงค คอ

Page 114: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 112 ปรปจฉกตา ความเปนผไตถาม วตถวสทกรยตา ความทาวตถใหสละสลวย อนทรยสมตตปฏปาทนา การปรบอนทรยใหเสมอกน ทปปญปคคลปรวชชนา การหลกเวนบคคลปญญาทราม ปญวนตปคคลเสวนา การคบหาบคคลมปญญา คมภรญาณจรยปจจเวกขณา การพจารณาสอดสองดวยปญญา อนลก* ตทธมตตตา ความนอมจตไปในธมมวจยะนน ธรรม ๑๑ ประการเปนทางเกดขนแหงวรยสมโพชฌงค คอ อปายาทภยปจจเวกขณตา ความพจารณาเหนภยมอบาย เปนตน วรยายตต ... วเสสาธคมานสส ความเปนผมปกตเหนอานสงส คอ ทสสตา การไดบรรลคณวเศษทเปนโลกยะ และโลกตตระอนเนองดวยวรยะ ... คมนวถปจจเวกขณตา ความพจารณาเหนวถทางดาเนน โดยนยดงนวา " มรรคาทพระ- พทธเจา พระปจเจกพทธเจา และ พระมหาสาวกทงหลายดาเนนไป แลว เราตองดาเนน ( ตาม ) ก * แปลโดยนยมหาฎกา ซงแกไววา คมภราเณห จรตพพาน ฯ เป ฯ สตตนตารน ปจจเวกขณา

Page 115: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 113 แตวามรรคานนคนเกยจครานหา อาจไปไดไม " ... ปณฑาปจายนตา ความยาเกรงในการเทยวบณฑบาต โดยทาใหมการมผลมากแกทายก ทงหลาย ... สตถมหตตปจจเวกขณตา ความพจารณาเหนความเปนใหญ แหงพระศาสดา โดยนยดงนวา " พระศาสดาของเราทรงมปกตตรส สรรเสรญวรยารมภะ พระองคม คาสอนอนใครๆ ไมพงละเมดดวย พระองคมพระอปการะมากแกเรา ทงหลายดวย พระองค เมอเรา บชาดวยการปฏบต จงเปนอน บชา มใชดวยประการอนดวย " ... ทายชชมหตตปจจเวกขณตา ความพจารณาเหนความเปนใหญ แหงมรดก โดยนยดงนวา " มฤ- ตกกองใหญกลาวคอพระสทธรรม เราจะพงไดรบ กแตวามรดกใหญ นน คนเกยจครานหาอาจรบไดไม " ... ถนมทธวโนทนตา ความบรรเทาถนมทธะเสยดวยขอ ปฏบตทงหลาย มการทาอาโลก

Page 116: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 114 สญญาไวในใจ การเปลยนอรยา บถ และการเสพอพโภกาสเปนตน กสตปคคลปรวชชนตา ความหลกเวนบคคลเกยจคราน อารทธวรยปคคลเสวนตา ความคบหาบคคลปรารภความเพยร สมมปปธานปจจเวกขณตา ความพจารณาเหน ( อานภาพ ) สมมปปธาน ตทธมตตตา ความนอมใจไปในวรยะนน ธรรม ๑๑ ประการเปนทางเกดขนแหงปตสมโพชฌงค คอ พทธานสสต ระลกพระพทธคณ ธมมานสสต ระลกพระธรรมคณ สงฆานสสต ระลกพระสงฆคณ สลานสสต ระลกถงศลทรกษา จาคานสสต ระลกถงการบรจาค เทวตานสสต ระลกถงเทวดาและเทวธรรม อปสมานสสต ระลกถงคณพระนพพาน ลขปคคลปรวชชนตา ความหลกเวนคนมวซว*

สนทธปคคลเสวนตา ความคบหาผแจมใส ปสาทนยสตตนตปจจกเวกขณตา ความพจารณาความในพระสตร อนชวนเลอมใส * มหาฎกาวา ลขบคคลนนหวใจหยาบมว เพราะไมมความเลอมใสในพระรตนตรย สวนสนทธบคคลตรงกนขาม

Page 117: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 115 ตทธมตตตา ความนอมใจไปในปตนน พระโยคาวจร เมอยงธรรมเหลานนใหเกดขนดวยอาการเหลาน ดงกลาวมา ชอวาทาสมโพชฌงค ๓ มธมมวจยสมโพชฌงคเปนตน ใหเจรญ พระโยคาวจรยกจตในสมยทควรยก อยางนแล (๕) ขมจตในสมยทควรขม ถามวา " พระโยคาวจรขมจตในสมยทควรขมอยางไร " วสชนา วา ในกาลใดจตของเธอฟงซานเพราะเหตมความเปนผปรารภความ เพยรเกนไปเปนตน ในกาลนนอยาเจรญสมโพชฌงค ๓ มธรรมวจย- สมโพชฌงคเปนอาท แลวเจรญสมโพชฌงค ๓ มปสสทธสมโพชฌงค เปนตน จรงอย ขอนพระผมพระภาคเจากไดตรสไววา " ดกรภกษทง หลาย ตางวาบรษใครจะดบกองไฟใหญ ( หาก ) เขาใสหญาแหงๆ ลงไป ใสมลโคแหงๆ ลงไป ใสฟนแหงๆ ลงไป เปาเขาไป และ ไมเอาฝนโปรยลงไปทกองไฟนน ภกษทงหลาย บรษนนจะอาจดบไฟ กองใหญ ( นน ) ไดหรอหนอ " ภกษทงหลายกราบทลวา " ขอนนหา มได พระพทธเจาขา " ตรสตอไปวา " ฉนนนนนแล ภกษทงหลาย ในสมยใดจตฟงซานอย ในสมยนน ( กาลนน ) มใชกาลทจะเจรญ ธรรมวจยสมโพชฌงค มใชกาลทจะเจรญวรยสมโพชฌงค มใช กาลทจะเจรญปตสมโพชฌงค นนเพราะเหตอะไร ภกษทงหลาย ( เพราะ ) จตฟงซานอย อนจตฟงซานนนยากทจะทาใหสงบลงได ดวยธรรมเหลานน ภกษทงหลาย กแลในสมยใดจตฟงซานอย ใน สมยนน ( กาลนน ) เปนกาลทจะเจรญปสสทธสมโพชฌงค เปนกาลท

Page 118: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 116 จะเจรญสมาธสมโพชฌงค เปนกาลทจะเจรญอเบกขาสมโพชฌงค นนเพราะเหตอะไร ภกษทงหลาย ( เพราะ ) จตฟงซานอย อนจต ฟงซานนน พระโยคาวจรพงทาใหสงบไดโดยงายดวยธรรมเหลานน เปรยบเหมอนบรษใครจะดบไฟกองใหญ ตางวาเขาใสหญาสดๆ ลง ไป ใสมลโคสดๆ ลงไป ใสฟนสดๆ ลงไป ใหลมเจอดวยนาเขาไป และเอาฝนโปรยลงไปทกองไฟนนภกษทงหลาย บรษนนจะอาจดบ ไฟกองใหญ ( นน ) ไดหรอไม " ภกษทงหลายกราบทลวา " ได พระพทธเจาขา " ดงน* [อาหารแหงปสสทธสมโพชฌงค] แมในอธการน กพงทราบการเจรญสมโพชฌงค ๓ ม ปสสทธสมโพชฌงคเปนอาท โดยเนองดวยธรรมอนเปนอาหารของ โพชฌงคนนๆ จรงอย ขอนพระผมพระภาคเจากไดตรสไววา " มอย ภกษ ทงหลาย กายปสสทธ ( ความสงบระงบแหงกาย ) จตตปสสทธ ( ความ สงบระงบแหงจต ) ความทาโยนโสมนสการใหมากในปสสทธนน นเปน อาหารเพอความเกดขนแหงปสสทธสมโพชฌงคทยงไมเกดบาง เพอ ภยโยภาพไพบลยเจรญเตมทแหงปสสทธสมโพชฌงคทเกดแลวบาง " ดงน [อาหารแหงสมาธสมโพชฌงค] นยเดยวกน ตรสวา " มอย ภกษทงหลาย สมถนมต ( นมต สงบ ) อพยคคนมต ( นมตไมซดสาย ) ความทาโยนโสมนสการให * ส มหาวาร ๑๙/๑๓๑

Page 119: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 117 มากในนมตนน นเปนอาหารเพอความเกดขนแหงสมาธสมโพชฌงค ทยงไมเกดบาง เพอภยโยภาพไพบลยเจรญเตมทแหงสมาธสมโพชฌงค ทเกดแลวบาง " ดงน [อาหารแหงอเบกขาสมโพชฌงค] นยเดยวกน ตรสวา " มอย ภกษทงหลาย ธรรมทงหลายอน เปนทตงแหงอเบกขาสมโพชฌงค ความทาโยนโสมนสการใหมากใน ธรรมเหลานน นเปนอาหารเพอความเกดขนแหงอเบกขาสมโพชฌงค ทยงไมเกดขนบาง เพอภยโยภาพไพบลยเจรญเตมทแหงอเบกขา- สมโพชฌงคทเกดแลวบาง " ดงน [แกอรรถปาฐะบางบท] มนสการอนเปนไปโดยกรยาทพระโยคกาหนดอาการอนเคยเปน เหตเกดขนแหงธรรมทง ๓ มปสสทธเปนตนไดแลวยงธรรมทง ๓ นน ใหเกดขนนนแล ชอวาโยนโสมนสการในบททง ๓ ในพระบาลนน คาวา " อพยคคนมต " กเปนคาเรยกสมถะนนเหมอนกน โดยอรรถวาไมฟง ซาน [ทางเกดแหงปสสทธ สมาธ อเบกขา อกนยหนง] อกอยางหนง ธรรม ๗ ประการเปนทางเกดขนแหงปสสทธสม โพชฌงค คอ ปณตโภชนเสวนตา เสพโภชนะอนประณต อตสขเสวนตา เสพฤดเปนทสบาย

Page 120: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 118 อรยาปถสขเสวนตา เสพอรยาบถเปนทสบาย๑ มชฌตตปปโยคตา ประกอบความเพยรปานกลาง สารทธกายปคคลปรวชชนตา หลกเวนบคคลผมกายกระสบ กระสาย ปสสทธกายปคคลเสวนตา คบหาบคคลผมกายสงบ ตทธมตตตา นอมจตไปในปสสทธนน ธรรม ๑๑ ประการเปนทางเกดขนแหงสมาธสมโพชฌงค คอ วตถวสทตา ความสละสลวยแหงวตถ นมตตกสลตา ความฉลาดในนมต อนทรยสมตตปฏปาทนตา ความปรบอนทรยใหเสมอกน สมเย จตตสส นคคหณตา ความขมจตในสมยทควรขม สมเย จตตสส ปคคหณตา ความยกจตในสมยทควรยก นรสสาทสส จตตสส ... ความทาจตทไมมอสสาทะให สมปหสนตา ราเรงขนดวยอานาจ สงเวช๒ สมมาปวตตสส อชฌเปกขณตา เพงดอยเฉยๆ ซงจตทเปนไป ๑. มหาฎกาวา อาหารประณต ทพระโยคบรโภคแตพอประมาณแลว ยอม เปนปจจยแหงปสสทธ เพราะทาใหเกดกายลหตาเปนตน ฤดและอรยาบถทเปน สปปายะกเชนกน ๒. มหาฎกาวา อสสาทะในทน หมายเอาความสขทเกดแตความสงบ ภาวนาจตทไมได ความสขอยางนนตองแกดวยทาใหเกดสงเวชแลวปลกศรทธาเลอมใสขน

Page 121: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 119 โดยชอบแลว ๑ อสมาหตปคคลปรวชชนตา หลกเวนบคคลผมจตไมเปนสมาธ สมาหตปคคลเสวนตา คบหาบคคลผมจตเปนสมาธ ฌานวโมกขปจจเวกขณตา พจารณาวโมกขในฌาน๒ ตทธมตตา นอมจตไปในสมาธนน ธรรม ๕ ประการ เปนทางเกดขนแหงอเบกขาสมโพชฌงค คอ สตตมชฌตตตา ความวางเฉยในสตว สงขารมชฌตตตา ความวางเฉยในสงขาร๓ สตตสงขารเกลายนปคคล- ความหลกเวนบคคลผพวพนอยใน ปรวชชนตา สตวและสงขาร สตตสงขารมชฌตตปคคล- ความคบหาบคคลผวางเฉยในสตว เสวนตา และสงขาร ตทธมตตตา ความนอมจตในอเบกขานน พระโยคาวจร เมอยงธรรมเหลานนใหเกดขนดวยอาการเหลาน ๑. มหาฎกาวา ภาวนาจตทดาเนนอยในสมถวถเรยบรอยสมาเสมอ ไมมอาการหดห และ อาการฟงซาน เรยกวาจตเปนไปโดยชอบ ไมตองยก ไมตองขม ไมตองปลก ๒. มหาฎกาวา ฌานนนเองชอวาวโมกข เพราะพนจาก ธรรมอนเปนขาศก พจารณา กคอดวาวโมกขนน ทาใหเกดไดอยางนน เขา ตงอย ออก เศราหมอง ผองแผวอยาง นน ๆ ๓. มหาฎกาวา สตว หมายถงสตวและคนทงคฤหสถและบรรพชต สงขาร หมายถง องคาพยพภายใน เชนในตา และวตถภายนอก เชนบาตร จวร

Page 122: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 120 ดงกลาวมาแลว ชอวาทาสมโพชฌงค ๓ มปสสทธสมโพชฌงคเปนตน ใหเจรญ พระโยคาวจรยอมขมจตในสมยทควรขม อยางนแล (๖) ทาจตใหราเรงในสมยทควรราเรง ถามวา พระโยคาวจรทาจตใหราเรงในสมยทควรใหราเรง อยางไร? วสชนาวา ในกาลใด จตของเธอเปนจตไมมอสสาทะ เพราะความพยายามทางปญญา ออนไปกด เพราะไมไดความสขอน เกดแตความสงบกด ในกาลนนพระโยคาวจรยอมยงจตนนใหสงเวช ดวยการพจารณาสงเวควตถ ๘ วตถทงหลาย คอ ชาต ชรา พยาธ มรณะ เปน ๔ อบายทกขเปนท ๕ วฏฏมลกทกข ( ทกขมวฏฏะเปน มล ) ในอดต (๑) วฏฏมลกทกขในอนาคต (๑) อาหารปรเยฏฐมลก- ทกข ( ทกขมการแสวงหาอาหารเปนมล ) ในปจจบน (๑) ชอวา สงเวควตถ ๘* อนง เธอยอมยงความเลอมใสใหเกดแกจตนน ดวย ระลกถงคณพระพทธเจา พระธรรม พระสงฆดวย พระโยคาวจรยอม ยงจตใหราเรงในสมยทควรใหราเรง ดวยประการฉะน (๗) เพงดจตอยเฉย ๆ ถามวา พระโยคาวจรยอมเพงดจตอยเฉยๆ ในสมยทจต ควรเพงดอยเฉยๆ อยางไร? วสชนาวา ในกาลใดจตของเธอผ * มหาฎกาทานวา อาหารปรเยฏฐมลกทกขขน หมายเอาทกขในการเลยงชพของบคคล จาพวก อฏฐานผลปชว คออาศยผลแหงความขยนเปนอย ถาเกยจครานไมทางานกอด (มไดหมายถงจาพวกปญญผลปชว เปนอยดวยผลแหงบญ ถงไมทางานกไมอด)

Page 123: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 121 ปฏบตอยอยางนน เปนจตไมหดห ไมฟงซาน ไมปราศจากอสสาทะ เปนไปสมาเสมอในอารมณ ดาเนนอยในวถแหงสมถะ ในกาลนน เธอไมตองขวนขวายในการยก การขม และการทาใหราเรง ดจ สารถ เมอมาทงหลายวงไปเรยบรอยแลวกไมตองขวนขวาย ( อะไร ) ฉะนน พระโยคาวจรยอมเพงดจตอยเฉยๆในสมยทจตควรจะเพงด อยเฉยๆ อยางน ( แล ) (๘) หลกบคคลผมจตไมเปนสมาธ การสละเสยใหไกลซงบคคลทงหลายผไมเคยขนสเนกขมมปฏปทา* วนอยแตในกจมากหลาย มใจซดสายไป ชอวาหลกบคคลผมจตไมเปนสมาธ (๙) คบหาบคคลผมจตเปนสมาธ การเขาไปหาบคคลทงหลายผดาเนนเนกขมมปฏปทา ไดสมาธ อยโดยปกต ตามกาลอนควร ชอวาคบหาบคคลผมจตเปนสมาธ (๑๐) ความนอมใจไปในสมาธ ความนอมจตไปในสมาธ ชอวา ตทธมตตตา หมายความวา หนกไปในสมาธ หนวงไปในสมาธ โนมไปในสมาธ เงอมไปใน สมาธ อปปนาโกศล ๑๐ อยางน พระโยคพงทาใหถงพรอม ดวย ประการฉะนเทอญ * เนกขมมะ ในทนทานหมายเอาฌาน

Page 124: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 122 ดวยเมอพระโยคาวจร ครนนมตเกดแลว ทา อปปนาโกศลนใหถงพรอมอยอยางน อปปนา จงจะเปนไป ถาเมอเธอแมปฏบตอยางนแลว อปปนานนกยงหาเปนไปไม แมเชนนน เธอ ผเปนบณฑตกไมควรละความเพยรเสย พง พยายามอยนน เพราะขนชอวา คนละสมมา- วายามะเสยแลว จะพงไดบรรลคณวเสสแม สกหนอยหนง นนไมใชฐานะจะมได เพราะ เหตนน ผรกาหนดอาการเปนไปแหงจตได พงประกอบความเสมอกนแหงวรยะ ( กบสมาธ ) ไวราไป ( คอ ) พงยกจตซง( มความเพยร ) ยอหยอนไปแมหนอยหนงไว พงขมจตอน ( ม ความเพยร ) ปรารภเกนไปลง ใหเปนไปพอด พงเปลองจตเสยจากความยอหยอน และความ ฟงโดยประการทงปวงแลว ยงจตอนม ( ปฏ ภาค )นมตอยจาเพาะหนาดาเนนไป เยยง ความเปนไปแหงแมลงและคน มตวผงเปนตน ในเกสรดอกไม ในใบบว ในใยแมลงมม ในเรอ ในกะโหลก ( นามน ) อนทาน พรรณนาไว ( ในอรรถกถา ) ฉะนนเถด

Page 125: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 123 [อปมาแหงสมมาวายามะ] ( ตอไป ) น เปนคาแสดงความในสองคาถาขางทาย อปมา เหมอนผง ( ตวหนง ) โง รวาดอกไมตนโนนบานแลว แลนไปโดย ความเรวจด ( จนยงไมอย ) เลยลวงดอกไมนนไปเสย ยอนกลบมาถง ตอเมอเกสรมนสน ( รส ) เสยแลว อกตวหนงกโง แลนไปโดยความ เรวออน ไปถงเมอ ( เกสร ) มนสน ( รส ) แลวเหมอนกน สวนผงตว ทฉลาดแลนไปโดยความเรวพอด ถงกลมดอกไมแลว เคลาเอาเกสร เทาทตองการมาปรงเปนนาผง กไดเสวยรสหวานสบายไป ฉนใด อนง อปมาเหมอนเมอพวกลกศษยชางสลกใช ( ปลาย ) มดสลก ( ลวดลาย ) ลงทใบอบล*ทลอยไวในอางนากนอย ศษยคนหนงฉลาดเกนไปจด มดลงเรว ( ทาให ) ใบอบลฉกบาง จมนาไปบางอกคนหนงไม ฉลาดเลย ไมกลาแมแตจะเอามดถ ( ใบอบล ) เพราะกลวมนฉกและ จม สวนคนฉลาดแสดงรอยมด ( เปนลวดลาย ) ในใบอบลนนดวย ประโยค ( พยายาม ) ทพอด กเปนผไดชอวามศลปะสาเรจทางานใน ตาแหนงทงหลาย ( ทตองใชศลปะ ) เชนนนยอมไดลาภ ฉนใด อนง อปมาเหมอนพระราชาทรงประกาศวา" ผใดนาใยแมลงมมยาว ประมาณ ๔ วามา ( ถวาย ) ได ผนนจะไดทรพย ๔,๐๐๐ ( เหรยญ ) * ทแปลทบศพทวา ใบอบล ไมแปลเปนไทยวาใบบว เพราะคาวา บว ในภาษาไทยเปน คารวม หมายถงอบลกได ปทมกได แตในภาษาบาล อบล กบ ปทม ไมใชบวพนธ เดยวกน อบลนนไดแกบวสาย ปทมไดแกบวกาน ทเราเรยกวาบวหลวง ถาสขาวเรยก บณฑรก เพราะฉะนน จงแปลทบศพทไวเพอใหทราบชนดของมน

Page 126: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 124 ดงนแลว บรษผหนงฉลาดเกนไป ดงใยแมลงมมเรว ใยกขาดทกท ( ทดง ) บรษอกคนหนงไมฉลาดเลย ไมกลาแมจะเอามอถก ( ใย แมลงมม ) เพราะกลวมนจะขาด สวนบรษผฉลาดพน ( ใย ) เขาใน ทอนไมตงแตปลายเขาไปดวยประโยค ( ความพยายาม ) ทพอด นา ( ใย ) ไปถวายได กได ( รบพระราชทาน ) ลาภ ฉนใด อนง อปมาเหมอน ตนหน ( คนหนง ) ฉลาดเกนไป กางใบเตมในเมอลมแรง ทาใหเรอ แลนไปผดท ตนหนอกคนหนงไมฉลาดเลย ในเมอลมออน( กลบ ) ลดใบเสย จอดเรออยทนนเอง " สวนตนหนผฉลาด กางใบเตมทใน เมอลมออน ลดใบเสยครงหนงเมอลมแรงยอมไปถงททปรารถนา โดยสวสด ฉนใด อนง อปมาเหมอนอาจารยประกาศแกอนเต- วาสกทงหลายวา " ผใดไมทานามนหก ( รนนามนลง ) ใหกระโหลก ( ปากเลก ) เตมได ผนนจะไดลาภ " ดงน อนเตวาสกผหนงฉลาด เกนไป อยากไดลาภ ( รนจะ ) ใหเตมเรวไปกทานามนหก อกคนหนง ไมฉลาดเลย ไมกลาแมแตจะรน เพราะกลวนามนหกฝายอนเต- วาสกผฉลาด ( รน ) ใหเตมดวยประโยค ( พยายาม ) อนสมควร ก ไดลาภไป ฉนใด อปมยกฉนนนภกษรปหนง ครนเมอ ( ปฏภาค ) นมตเกดแลวมงวาจะถงอปปนาโดยเรวทเดยว ทาความเพยรอยางหนก จตของเธอกตกไปในอทธจจะเสย เพราะปรารภความเพยรมากเกนไป เธอกไมอาจถงอปปนาได ภกษรปหนงเหนโทษในเพราะปรารภความ เพยรเกนไป เลยคดเสยวา " เราจะมความตองการดวยอปปนาใน เวลานทาไม " ดงนแลวลดความเพยรเสย จตของเธอกตกไปใน

Page 127: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 125 โกสชชะ เพราะมความเพยรหยอนไป แมเธอ ( รปน ) กไมอาจถง อปปนาได ( เหมอนกน )สวนวาภกษใด ( คอย ) เปลองจตทหดหไป แมหนอยหนงเสยจากความหดห ทฟงซานไปแมนดหนงเสยจากความ ฟงซานแลว ยงจตอนม ( ปฏภาค ) นมตอยจาเพาะหนาใหเปนไป ดวยประโยค ( ความพยายาม ) อนสมาเสมอเธอยอมถงอปปนาได อน พระโยคาวจรพงเปนเชนภกษ ( รปท ๓ ) นนเถด ขาพเจาหมายเอา ความ ( ดงกลาวมา ) น จงกลาวคาประพนธ ( ๒ คาถาขางทาย ) นไววา " พงเปลองจตเสยจากความยอหยอน และ ความฟงโดยประการทงปวงแลว ยงจตอนม ( ปฏภาค ) นมตอยจาเพาะหนาใหดาเนนไป เยยงความเปนไปแหงแมลงและคน มตวผง เปนตน ในเกสรดอกไม ในใบบว ในใย แมลงมม ในเรอ ในกระโหลก ( นามน ) อนทานพรรณนาไว ( ในอรรถกถา ) ฉะนน เถด " ดงน [จตในขณะทอปปนาจะสาเรจ] กแล เมอพระโยคาวจรนน ทาจตอนม ( ปฏภาค ) นมตอย จาเพาะหนาใหดาเนนไปอย โดยประการดงกลาวมาฉะน ในขณะท วาอปปนาจกสาเรจ มโนทวาราวชชจตยอมตดภวงค ทาปฐวกสณ ซงปรากฏดวยอานาจแหงการอนโยค ( ภาวนา ) วา ปฐว ปฐว นนแล

Page 128: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 126 ใหเปนอารมณเกดขนแตนนชวนจต ๔ หรอ ๕ ดวงยอมแลนไปใน อารมณนนนนแหละ ในทสด ในชวนจตเหลานน ดวงหนงเปนรปาวจร ทเหลอ ( ๓ หรอ ๔ ดวง ) เปนกามาวจรจต มจตมวตก วจาร ปต สข และจตเตกคคตา มกาลงกวาปกต ( กามาวจร ) จต ซงทานเรยกวา บรกรรมจต เพราะเปนจตแตงอปปนาบาง เรยกวาอปจารจต เพราะ เปนจตใกลตออปปนา หรอทองเทยวอยในทใกลแหงอปปนา ดจ ( ภม ) ประเทศใกลตอสถานทมหมบานเปนตนกเรยกวาอปจาร บาน อปจารเมองฉะนนบาง เรยกวาอนโลมจต เพราะเปนจตอนโลม ( ไปกนได ) แกบรกรรมจต ( ในนานาวชชนวถ ) ทงหลายกอนน และ แกอปปนาขางหนาดวยบาง อนง ในบรรดาจต ( ทไดชอวา บรกรรม อปจาร และ อนโลม ) เหลาน ดวงใดเปนทสดเขาหมด ดวงนนทาน เรยกวา โคตรภ บาง เพราะครอบงาปรตตโคตรได และทามหคคต- โคตรใหเปนขน* วาโดยลาดบแหงชวนจต ททานยงมไดจดไวในชวนจตเหลานน ดวงทหนงเปนบรกรรม ดวงทสองเปนอปจารดวงทสามเปนอนโลม ดวงทสเปนโคตรภ อกนยหนง ดวงทหนงเปนอปจาร ดวงทสองเปน อนโลม ดวงทสามเปนโคตรภ ดวงทสหรอทหาเปนอปปนาจต แทจรง ชวนจตทสเทานน หรอไมกทหา ยอมเปนอปปนา ขอนนกเปนดวย อานาจแหงขปปาภญญาและทนธาภญญา ชวนะตอแตนนไปยอมตก * ปรตตโคตร (โคตรนอย) หมายถงกามภม มหคคตโคตร (โคตรใหญ) หมายถง ฌานภม หรอพรหมภม

Page 129: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 127 เปนวาระแหงภวงคไป* ฝายพระโคทตตเถระนกอภธรรม อางสตรนวา "ธรรมทงหลาย" อนเปนกศลทเกดกอน ๆ ยอมเปนปจจยโดยเปนอาเสวนปจจยแหง "ธรรมทงหลายอนเปนกศลทเกดหลง ๆ" ดงนแลว กลาววา "ธรรมท" เกดหลง ๆ ยอมมกาลงขนดวยอาเสวนปจจย เพราะเหตนน อปปนา "ยอมมไดแมในชวนะทหกทเจด"" คาของพระโคทตตเถระนน ทาน" "กลาวคดคานไวในอรรถกถาทงหลายวา "นนเปนเพยงอตโนมตของ" "พระเถระ"" แลวกลาว (ตอไป) วา "อนอปปนา (นน) ยอมมใน" ชวนะทสหรอทหาเทานน ชวนะตอนนไปนบไดวาตกแลว เพราะใกล "( จะตก ) ภวงค "" ดงน ใคร ๆ ไมอาจคดคานคาในอรรถกถานนได" เพราะเปนคาททานไดวจารณแลวอยางนจงกลาวไว แทจรง จตยอม ไมอาจเปนอปปนา ไดในชวนะทหกหรอทเจดกตาม เพราะใกล ( จะ ตก ) ภวงค เปรยบเหมอนบรษวงตรงไปลงเหวชน แมใครจะหยด กไมอาจยงเทาหยดทรม ( เหว ) ไดยอมจะตกลงไปในเหวจนได ฉะนน เพราะเหตนน อปปนา ( นน ) บณฑตพงทราบวา ยอมมได ในชวนะทสหรอทหาเทานน กแลอปปนานน เปนไปในขณะจตเดยวเทานน จรงอย ชอวา * มหาฎกาขยายความไววา (ก) การทนยทสอบนบอปจารเปนทหนง ไมนบบรกรรมนน เพราะอธบายวา บรกรรมกคอบรกรรมในนานาวชชนะนนเอง (หาใชในชวนะไม ?) (ข) สาหรบขปปาภญญา ชวนะทสเปนอปปนา สาหรบทนธาภญญา กชวนะ ทหาเปนอปปนา

Page 130: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 128 กาหนดกาลในสถาน ๗ หามไม คอในปฐมอปปนา ( ๑ ) ในโลกย- อภญญาทงหลาย ( ๑ ) ในมรรคส ( ๑ ) ในผลอนเปนลาดบแหง มรรค ( ๑ ) ในภวงคฌานในรปารปภพ ( ๑ ) ในเนวสญญานาสญญา- ยตนะอนเปนปจจยแหงนโรธ ( ๑ ) ในผลสมาบตแหงทานผออกจาก นโรธ ( ๑ ) ในสถานเหลานน ผลอนเปนลาดบแหงมรรคาหามเหนอ ๓ ชวนะไปไม เนวสญญานาสญญายตนะอนเปนปจจยแหงนโรธกหา มเหนอ ๒ ชวนะไม ภวงคฌานในรปารปภพนบประมาณ ( ขณะ จต ) ไมได ในสถานทเหลอ ( ๔ ) ม ( ขณะ ) จตเดยวเทานนแล* อปปนาเปนไปในขณะจตเดยวดงกลาวมาฉะน ตอนนกเปนภวงคบาต ครนแลวอาวชชนะจงตดภวงคเกดขนเพอประโยชนแกฌานปจจเวกขณ ตอนนไปกฌานปจจเวกขณแล [ปฐมฌาน] กดวยลาดบแหงภาวนาเพยงเทาน พระโยคาวจรนน ชอวา สงดจากกามทงหลายเทยว สงดจากธรรมทงหลายทเปนอกศลเทยว เขาถงฌานท ๑ อนมวตก มวจาร มปตและสข อนเกดแตวเวกอย ปฐมฌานปฐวกสณอนละองค ๕ ประกอบดวยองค ๕ มความงาม ๓ ประการถงพรอมดวยลกษณะ ๑๐ เปนอนพระโยคาวจรนนไดบรรล แลว ดวยประการฉะน * มหาฎกาอธบายวา ทวากาหนดกาลในสถาน ๗ ไมมนน กเพราะวา ในสถาน ๗ นน ลางสถานนบประมาณขณะจตไมไดเอาทเดยว ลางสถานกนบไดเปนขณะสนเตมท เปนวาจะหาสถานไหนไดชวนะเตมวถไมมเลย

Page 131: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 129 [แกอรรถ ววจเจว กาเมห...] ในฌานปาฐะเหลานน ปาฐะวา ววจเจว กาเมห ความวา สงด คอพรากไป หลกไปจากกามทงหลาย สวนเอวศพททประกอบ ในปาฐะนน บณฑตพงทราบวาเปนศพทจากดความ กเพราะเหต ทเอวศพทนนเปนศพทจากดความ มนสองถงความทกามทงหลาย แมไมมอยในสมยทเขาถงปฐมฌานอยนน กเปนปฏปกษตอปฐม ฌานนน และความจะลถงปฐมฌานนนไดกดวยสละกามทงหลายนน เสยเทานน คออยางไร ? คอเมอทาความจากดลงไปดวยปาฐะวา " ววจเจว กาเมห สงดจากกามทงหลายเทยว " ดงน คาอธบาย ( ตอไป ) นกรไดชดวา " กามทงหลายเปนปฏปกษตอฌานนแนแท ซงเมอมนมอย ฌานนยอมเปนไปไมได ดจเมอความมดมอย แสง ประทปกไมม ฉะนน และความบรรลฌานนนจะมไดกดวยสละกาม ทงหลายนนเสยเทานน ดจความลถงฝงนอกจะมไดดวยสละฝงในไป เทานน เพราะเหตนนเอวศพทนน จงชอวาทาความจากด ( ความ ) " ดงน ในปาฐะนน ปญหาพงมวา " กเพราะเหตไฉน เอวศพทนน ทานจงกลาวไวแตในบทหนา หากลาวในบทหลงไม แมนบคคล ไมสงดจากธรรมทงหลายอนเปนอกศลแลว จะพงเขาถงฌานอยได ละหรอ? คาเฉลยพงมวา " กขอทเอวศพททานกลาวไวแต ในบทหนาไมกลาวในบทหลงนน บณฑตไมพงเหนเชนนน อน เอวศพทนน ทานกลาวไวในบทหนา กเพราะฌานเปนนสสรณะแหง

Page 132: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 130 กามนน๑ แทจรง ฌานนชอวาเปนเหตออกไปแหงกามทงหลาย เทานน๒ เพราะเปนทางกาวลวงกามธาต และเพราะเปนปฏปกษ ตอกามราคะ ดงพระสารบตรกลาวไว ( ในปฏสมภทา ) วา " ธรรม- ชาตนนเปนนสสรณะแหงกามทงหลาย ธรรมชาตนคออะไร ? ธรรม- ชาตนคอเนกขมมะ ๓ " ดงน แตทวา เอวศพทในปาฐะน ควร ( นามา ) กลาวแมในบทหลงดวย ดจเดยวกนกบเอวศพทในปาฐะนวา "อเธว ภกขเว ปโม สมโณ อธ ทตโย สมโณ" ซง ทานนามากลาวในบทหลงดวย เพราะวาใคร ๆ หาอาจทจะไมสงด จากธรรมทงหลายอนเปนอกศล กลาวคอนวรณขออนๆ แตกามฉนท นแลวเขาถงฌานอยไดไม เพราะเหตนน เอวศพทนน บณฑต พงเหน ( วาทานกลาว ) ในบททง ๒ วา " ววจเจว กาเมห ววจเจว อกสเลห ธมเมห " ดงนเถด อนง วเวกทงหลาย ( ประเภท ๕ ) มตทงควเวกเปนตนกด ( ประเภท ๓ ) มจตตวเวกเปนอาทกด ยอมสงเคราะหเขาไดทงหมด ดวยสาธารพจน วา 'ววจจ' นทง ๒ บทกจรงอย ถงอยางนนบณฑต กพงเหน ( วา ) ในฌานกถาน ( ไดแก ) วเวก ๓ คอ กายวเวก จตต- วเวก วขมภนวเวก เทานน ๑. ปาฐะทถกตอง ต ตดกบบทหลง เปนศพทสมาส ฎกากแกในรปนน คอเขยนเปน ตนนสสรณ ๒. หมายความวา มไดเปนนสสรณะแหงนวรณขออน ๆ คอวา ฌานนเปนขาศก โดยตรงตอกามราคะ เชนเดยวกบเมตตา เปนขาศกโดยตรงตอพยาบาทเปนตน ฉะนน ๓. เคยบอกมาแลววา เนกขมมะน หมายเอาฌานนนเอง

Page 133: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 131 กแลดวยบทวา 'กาเมห' น บณฑตพงทราบวา ทานสงเคราะห เอาทงวตถกามทกลาวไวใน ( มหา ) นเทศโดยนยวา " วตถกาม ทงหลายคออะไร คอรปอนนารกนาชอบใจ. . . ดงนเปนตน ทงกเลสกามทกลาวไวใน ( ฌาน ) วภงคใน ( มหา ) นเทศนนเหมอนกน วา "ความพอใจเปนกาม ความกาหนดเปนกาม ความกาหนดตาม ความพอใจเปนกาม ความใฝใจเปนกาม ความกาหนดเปนกาม ความกาหนดตามความใฝใจเปนกาม กเลสเหลานเรยกวา กาม*" ดงน เขาดวยกนทงหมดทเดยว กเมอเปนเชนน ปาฐะวา " ววจเจว กาเมห" นน แมจะหมายความวา " สงดจากวตถกามทงหลายเทยว " ดงนกชอบ กายวเวกเปนอนกลาวดวยความสงดจากวตถกามนน ( สวน ) ปาฐะวา " ววจจ อกสเลห ธมเมห" จะหมายความวา " สงดจากกเลสกามทงหลาย หรอวาจากอกศลทงปวง " ดงนกชอบ จตตวเวกเปนอนกลาวดวยความสงดจากกเลสกามนน อนง บณฑต พงทราบวา ใน ๒ ปาฐะนน การสละกามสขยอมเปนอนประกาศดวย ปาฐะแรก เพราะกลาวความสงดจากวตถกามทงหลายแท การยดเอา เนกขมมสขเปนอนประกอบดวยปาฐะท ๒ เพราะกลาวความสงดจาก กเลสกามทงหลาย และเพราะกลาวความสงดจากวตถกามและกเลสกาม * มหาฎกาทานแกอรรถไววา โลภะอยางออนเปนฉนทะ ดวยอรรถวาพอใจ โลภะ ทแรงกวานนเปนราคะ ดวยอรรถวากาหนด ทแรงกวานนขนไปอก เปนราคะอยางหนา เรยกวาฉนทราคะ โลภะอนเปนเหตใหใฝใจถงนมตและอนพยญชนะ เปนสงกปปะ โลภะทแรงขนไปเปนราคะ ทแรงขนไปอกเปนสงกปปราคะ เปนอนไดความวา กเลสกามกคอโลภะอนเดยวนงเอง ตงแตออน ๆ ไปจนแรงทสด

Page 134: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 132 ฉนเดยวกนนนแล ใน ๒ ปาฐะนน การละวตถแหงสงกเลสเปนอน ประกาศดวยปาฐะท ๑ การละตวสงกเลสประกาศดวยปาฐะท ๒ การ สละเหตแหงโลลภาพ ( ความละโมบ ) ประกาศดวยปาฐะท ๑ การสละ เหตแหงพาลภาพ ( ความโงเขลา ) ประกาศดวยปาฐะท ๒ และ ปโยคสทธ ( ความหมดจดแหงความเพยรพยายาม ) ประกาศดวยปาฐะ ท ๑ อาสยโปสนะ ( ความกลอมเกลาอชฌาสย ) ประกาศดวยปาฐะท ๒ *

ในกามทกลาวในบทวา " กาเมห " นน นเปนนยะในฝายวตถกามกอน สวนในฝายกเลสกาม ทานมงเอากามฉนท ซงมหลายประเภท โดยชอวา 'ฉนทะ' กม วา 'ราคะ' กมดงนเปนอาทนนเองวา 'กาม' กแลกามฉนทนน แมเปนโทษทนบเนองในอกศล ( แต ) ทานกลาวไว ตางหากโดยเปนขาศกแหงฌาน ในวภงค โดยนยวา " ตตถ กตเม กามา ฉนโท กาโม " ดงนเปนตน อกนยหนง กามฉนทนน นบวากลาวในบทแรก เพราะมนเปนกเลสกาม นบวากลาวในบทท ๒ เพราะมนนบเนองในอกศล และเพราะมนมหลายประเภทจงไมตรส ( เปนเอกพจน ) วา กามโต ( แต ) ตรส ( เปนพหพจน ) วา กาเมห * มหาฎกาวา (๑) โลลภาพ คอความเกดแหงตณหาในอารมณนนๆ เหตแหงโลลภาพ กคอวตถกามนนเอง (๒) พาลภาพ คอ อวชชาหรอความคดชว เหตแหงพาลภาพ คอ อโยนโสมนสการหรอ อกศลธรรมทงปวง (๓) กรยาทบคคล ประกอบอกศลมปาณาตบาตเปนตน เนองดวยกามคณเปนเหต เรยกวา อสทธประโยค ความสงดจาก อสทธประโยคนน เรยกวา ปโยคสทธ (๔) การชาระอชฌาสย โดยทา ใหสะอาดจากสงกเลสคอตณหา และโดยทาใหเจรญดวยอปนสยแหงววฏฏะเรยกวา อาสยโปสนะ

Page 135: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 133 อนง แมเมอธรรมทงหลายอนเปนอกศลมอย ( แต ) นวรณทงหลาย เทานน ทานกลาวไวในวภงคโดยนยวา " ตตถ กตเม อกสลา ธมมา กามจฉนโท " ดงนเปนตน โดยแสดงความทมนเปนปฏปกษตอองค ฌาน อนจะกลาวขางหนา* ซงเปนขาศก ( ของมน ) มคาอธบายวา " เพราะนวรณทงหลายเปนขาศกตอองคฌาน องคฌานเลากเปน ขาศก คอเปนเครองกาจดนวรณเหลานน " จรงอยางนน ขอนพระ มหากจจานเถระกลาวไวในคมภรเปฏกะวา " สมาธเปนปฏปกษตอ กามฉนท ปตเปนปฏปกษตอพยาบาท วตกเปนปฏปกษตอถนมทธะ สขเปนปฏปกษตออทธจจกกจจะ วจารเปนปฏปกษตอวจกจฉา" ดงน โดยนยทกลาวมาฉะน ในปาฐะ ๒ บทนน ( วกขมภนวเวก ) ความสงดดวยขมไวไดซงกามฉนท เปนอนกลาวดวยบทแรกน คอ " ววจเจว กาเมห " ความสงดดวยขมไวไดซงนวรณทง ๕ เปน อนกลาวดวยบทท ๒ น คอ " ววจจ อกสเลห ธมเมห " แต ( เมอวา ) โดยการถอเอาขอทยงมไดถอเอา๑ บณฑต พงทราบวา " ความสงดดวยขมไวไดซงกามฉนทเปนอนกลาวดวยบท แรก ความสงดดวยขมไวไดซงนวรณทเหลอเปนอนกลาวดวยบทท ๒ * อปร ฌานงครน ในมหาฎกาเรยงตดกนเปนบทสมาส และตงวเคราะหไวดวยวา อปร วจจมานาน ฌานงคาม อปรฌานงคาน ๑. อคคหตคคหเณ หมายความวา เทาทจาแนกธรรมอนควรเปนความหมายแหงปาฐะ ทง ๒ ไดมาแลวนน ยงไมสนกระแสความทควรจะจาแนก ยงมขอทควรถอเอานยะ มากลาวไดอก ดงตอไปนน (?)

Page 136: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 134 นยเดยวกนนน ในอกศลมล ๓ ความสงดดวยขมไวไดซงโลภะอนม ประเภทแหงกามคณ ๕ เปนอารมณ เปนอนกลาวดวยบทแรก ความ สงดดวยขมไวไดซงโทสะและโมหะ อนมประเภทแหงอาฆาตวตถ เปนตนเปนอารมณ เปนอนกลาวในบทท ๒* หรอวาในธรรมทงหลาย มโอฆะเปนตน ความสงดดวยขมไวไดซงกาโมฆะ กามโยคะ กามาสวะ กามปาทาน อภชฌากายคนถะ และกามราคสงโยชน เปนอนกลาว ดวยบทแรก ความสงดดวยขมไวไดซงโอฆะ โยคะอาสวะ อปาทาน กายคนถะ และสงโยชนทเหลอ เปนอนกลาวดวยบทท ๒ และความ สงดดวยขมไวไดซงตณหาและธรรมทงหลายทสมปยตดวยตณหานน เปนอนกลาวดวยบทแรก ความสงดดวยขมไวไดซงอวชชาและธรรม ทงหลายทสมปยตตดวยอวชชานน เปนอนกลาวดวยบทท ๒ อนง ความสงดดวยขมไวไดซงจตตบาททสมปยตตดวยโลภะ ๘ ดวง เปน อนกลาวดวยบทแรก ความสงดดวยขมไวไดซงอกศลจตตบาททเหลอ ๔ ดวงเปนอนกลาวดวยบทท ๒" ดงน คาทกลาวมาน เปนคาชแจงเนอความในฌานปาฐะวา " ววจเจว กาเมห ววจจ อกสเลห ธมเมห " น เปนอนดบแรก [แกอรรถองคฌาน บท สวตกก สวจาร] กแลพระผมพระภาคเจาทรงแสดงองคทพงละแหงปฐมฌานดวย * เพราะเหตทโทสะ กบ โมหะ มอารมณตางกน แตในทนแสดงไวแตอารมณของ โทสะอยางเดยว คออฆาตวตถ มหาฎกาจงแสดงอารมณของโมหะเพมเตมไวดงน ทกขาทปพพนตาทเภทวสยสส โมหสส-ซงโมหะอนมประเภทแหงความไมรเชนไมร สวนเบองตนแหงทกขเปนตนอารมณ

Page 137: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 135 ปาฐะเพยงเทานแลว บดนจะทรงแสดงองคทพงประกอบเขา ( แหง ปฐมฌานนน ) จงตรสคาวา " สวตกก สวจาร " เปนตน ในคาเหลานน ความตรกชอวา วตก มคาอธบายไววา ความ จรด ( จต ) ลงไป วตกนนน มอนปกจตลงไปในอารมณเปนลกษณะ มอนจรดไปทวๆ จรดไปรอบๆ เปนกจ จรงอยางนน ดวยองค คอ วตกนน พระโยคาวจรไดชอวาทาอารมณใหเปนสงทวตกจรดไปทว แลว ใหเปนสงทวตกจรดไปรอบแลว ดงน วตกนนมการนาจตเขามา ในอารมณไดเปนเครองปรากฏ ความตรองชอวา วจาร มคาอธบายไววา ความ ( พจารณา ) ตาม ( วตก ) ไป วจารนนนมอนตามฟนอารมณเปนลกษณะ มอน ประกอบสหชาตธรรมในอารมณนนไวเปนกจ มอนตามผกพนจต ไวเปนเครองปรากฏ เมอวตกและวจารนน แมวาแยกกนไมไดในทไหนๆ*กด ( แตบณฑตพงทราบวา ) วตกกคอความจรดจตลงไปทแรก ดจเสยง เคาะระฆง เพราะอรรถวาเปนสภาพยงหยาบ ( กวาวจาร ) และเพราะ อรรถวาเปนสภาพไปหนา ( วจาร ) วจารกคอความตามผกพนไป ดจเสยงครวญแหงระฆง เพราะอรรถวาเปนสภาพสขม ( กวาวตก ) และเพราะเปนสภาพตามฟน ( อารมณ ) อนง ในสองอยางนน วตก ยงมแกวง เปนการไหวแหงจตในเวลาแรกเกดขน ดจการกระพอปก * กตถจ ในทไหน ๆ มหาฎกาวาหมายเฉพาะในปฐมฌาน และในปรตตจตตบาน ทงหลาย ไมใชทวไป

Page 138: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 136 แหงนกทใครจะทะยานขนไปในอากาศ และดจกรยาโผลงตรงดอกปทม แหงแมลงภทมใจผกพนอยในกลน ( ปทม ) ฉะนน ( สวน ) วจาร มความเปนไปละเมยด ( กวาวตก ) เปนภาวะทจตไมแกวงนก ดจ การกางปก ( รารอน ) ไปแหงนกทขนอยในอากาศแลว และดจการ บนวน ( ด๑ ) อยเหนอดอกปทมแหงแมลงภทลงมาถงตรงดอกปทมแลว ฉะนน สวนในอรรถกถาแหงทกนบาตกลาวไววา " วตกเปนไปโดยภาวะ คอปกจตลงไปในอารมณ ดจกรยาทนกใหญทไปในอากาศกวกปก ทง ๒ ขางแลวราปกไป๒ ฉะนน วจารเปนไปโดยสภาวะตามฟน ( อารมณ ) ดจกรยาทนกกระดกปกรบลม ( รอน ) ไป๓ ฉะนน คาในอรรถกถาทกนบาตนนชอบแตในความเปนไปโดยตอ เนองกน ดานความตางกนแหงวตกและวจารนนยอมปรากฏอยแลว ในปฐมฌานและทตยฌาน๔ อกนยหนง วตกเปนดงมอทจบไวมน วจารเปนดงมอทขดส ๑. ปรพภมน บนวน มหาฎกาวา ทแมลงภทาเชนนนเพอตรวจตราดมอนตรายหรอไม กอนทจะลงไปเคลา ๒. แปลตามพยญชนะวา ดจการยงปกทงสองใหรบลมแลวยงปกใหนงแลวแลไปแหงนก ใหญทไปในอากาศฉะนน ๓. แปลตามพยญชนะวา ดจความไปแหงนกนนทยงปกใหกระดกเพอรบลม ฉะนน ๔. นาหมายความวา ไมใชวาวตกเกดขนแลวไปหยดนงเสย เหมอนนกกวกปกแลวหยด กวก ราปกไปเฉย ๆ เพราะถาวตกหยดเสย จตกเขาไมถงอารมณ วตกกบวจารถงแม มลกษณะตางกน แตควรทางานตอเนองกน ทาจตใหดาเนนประณตไปโดยลาดบ ดง ปรากฏในปฐมฌานและทตยฌาน (ปญจกนย) คอปฐมฌานมทงวตกและวจาร ถง ทตยฌาน วตกสงบไป วจารยงทางานตอไป

Page 139: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 137 แหงบคคลผจบภาชนะสารดทสนมจบไวมนดวยมอขางหนง แลวใช เครองมอคอแปรงขนสตวจมนามนผสมฝนขด ( ภาชนะนน ) ดวยมอ ขางหนง ฉะนน นยเดยวกน วตกเปนดงมอทตบ ( ขนรป ) วจารเปนดงมอท คอยแตงตรงนนตรงน แหงชางหมอผหมน ( แปน ) ลอทาภาชนะ โดยใชไมตบ นยนนเหมอนกน วตกเปนสภาพปกลงไป ดจเหลกแหลมท เสยบตรงกลาง ( ภาชนะ ) ตรงไว วจารเปนสภาพตามตบแตง ดจ เหลกแหลมอนหมน ( ทารอย ) อยดานอก ( ภาชนะ ) แหงชางผทา รอยวงกลม ( ในภาชนะ )ฉะนน ฌานนไดชอวา สวตกก สวจาร เพราะเปนไปกบวตกน และวจารน ดงกลาวมา ดจตนไมเปนไปกบดอกและผลฉะนน แต ในวภงคทานทาเปนปคคาธฐานเทศนาโดยนยวา " บคคลเปนผเขาถง เปนผถงพรอมดวยวตกน และดวยวจารน " ดงนเปนอาท ถงกระนน อรรถาธบายแมในวภงคปาฐะนน บณฑตพงเหน ( วา ) เปน อยางเดยวกนนเอง [แกอรรถบท วเวกช] บณฑตพงทราบอรรถในบทวา วเวกช ( ดง ) น ความสงดชอ วเวก หมายความวา ปราศไปจากนวรณ อกนยหนงธรรมใดสงดแลว เหตนน ธรรมนนจงชอวา วเวก คอธรรมอนสงดจากนวรณ หมาย ถงกองธรรมอนสมปยตดวยฌาน ปตสขชอวา วเวกชะ เพราะเกด

Page 140: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 138 แตวเวกนน หรอเกดในวเวกนน [แกอรรถบท ปตสข] พงทราบอรรถในบทวา ปตสข ( ดงตอไป ) น ธรรมชาตใดทา ใหอม เหตนน ธรรมชาตนนจงชอวา ปต ปตนนมความปรยเปรม เปนลกษณะ มอนยงกายและจตใจใหอมเอบเปนรส หรอวามอน ซาบซานเปนรส มความฟขนเปนเครองปรากฏ กปตนนนม ๕ อยาง คอ ขททกาปต ปตเลกนอย ขณกาปต ปตชวขณะ ( แปลบๆ ) โอกกนตกาปต ปตเปนพกๆ ( ซๆ ) อพเพงคาปต ปตโลดโผน ผรณาปต ปตซาบซาน ในปต ๕ อยางนน ขททกาปตอาจทาเพยงอาการขบขนใน รางกายเทานน ขณกาปตยอมเปนชวขณะๆ เชนกบฟาแลบ โอกกนตกาปตลงสกายแลวหายไปๆ ดจคลนซดฝงสมทรแลวกแตกไป ฉะนน อพเพงคาปต เปนปตอยางแรงถงขนาดทากายใหลอยขน แลวใหโลดไปในอากาศได จรงอยางนน พระมหาตสสเถระผอย ณ ปณณวลลกวหาร ใน เวลาเยนวนเพญไปสลานพระเจดย ( ยงไมทนถง ) เหนแสงพระจนทร แลวหนหนาตอพระมหาเจดย ราพงวา " ในเวลานละหนอ บรษท ๔ ไหวพระมหาเจดยกน " ยงอพเพงคาปตอนมพระพทธ ( คณ ) เปน

Page 141: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 139 อารมณใหเกดขนดวยอานาจแหงอารมณทตนเหนมาแลวโดยปกต ก ลอยขนในอากาศ ไปหยดยน ณ ลานพระมหาเจดยทเดยว ราวกบ ลกคลหนงอนงาม ทบคคลปาลงทพนปนแลวกระดอนขนในอากาศ ฉะนน แมกลธดาผหนงในบานวตตกาลคามอนเปนทอาศย ( โคจร บณฑบาต ) แหง ( ภกษ ) วดครกณฑวหาร กโลดไปในอากาศไดดวย อพเพงคาปตอนมพระพทธ ( คณ ) เปนอารมณอยางแรง เชนเดยวกน ไดยนวา มารดาบดาของกลธดาผนน เมอจะไปวดเพอ ฟงธรรมในเวลาเยน สงวา " แนะแม เจาเปนภาระหนกไมอาจไปใน เวลาคามด๑ เราจกฟงธรรมใหสวนบญแกเจา " ดงนแลวจงไดไป กลธดานนแมใครจะไป แตไมอาจขนคาของทานได กยงอยเรอน ( ออกไป ) ยนทชานเรอน มองไปดลานพระเจดยลอยฟา๒ บนเขา ครกณฑกะดวยแสงจนทร ไดเหนการบชาพระเจดยดวยประทป ไดเหนบรษท ๔ ทาเจดยบชาดวยเครองบชามดอกไมและของหอม เปนตนแลวทาประทกษณกนอย และไดยนเสยงคณสาธยายของหม ภกษดวย ครงนน เมอนางราพงไปวา " พวกเขาชางมบญจรงหนอ ทไดไปวดแลวไดเดนไปมาทลานพระเจดยเชนนน และไดฟงธรรมกถา อนไพเราะเชนนน "พลางมองดพระเจดยอน ( ขาวโพลน ) เชนกบ ๑. อกาเล จะแปลโดยพยญชนะวา ในคราวมใชกาล หรอวา ในกาลอนไมสมควร กคงไดความหมายพเศษในประโยคนวา "เวลาคามด" นนเอง ๒. อากาสเจตยงคณ มหาฎกาทานวา เจดยทสรางไวบนยอดเขา เรยกวา อากาสเจดย จะหมายความวามองเหนเดนอยในทสง ดงวาลอยอยในอากาศ กระมง?

Page 142: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 140 กองไขมกอยนนเอง อพเพงคาปตกเกดขน นางโลดลวไปในอากาศ ลงทลานพระเจดยลอยฟากอนกวามารดาบดาเสยอก ไหวพระเจดย แลวยนฟงธรรมอย พอมารดาบดามาถงจงทกนางวา " แมเอย เจามา ทางไหนกน "นางบอกวา " ดฉนมาทางอากาศ มไดมาตามทาง ( เดน ) " แลวถกซกวา " แมคณ อนมาทางอากาศ พวกทานพระ ขณาสพจงจะไปมาได เจามาไดอยางไรกน " จงบอกวา " เมอดฉน ยนแลดพระเจดยดวยแสงจนทรอย พลวปตมพระพทธ ( คณ ) เปน อารมณเกดขน ครนแลวดฉนกมไดรความทตนยน มไดรความทตน นงเลย ( ร ) แตวาโลดไปในอากาศตามนมตท ( จต ) ถอเอานนเอง แลวมายนอยทลานพระเจดยน " อพเพงคาปต เปนปต ( อยางแรง ) ถงขนาดทากายใหโลดไป ในอากาศได ดงตวอยางทกลาวมาน สวนวาเมอผรณาปตเกดขน สรระยอมเอบอาบไปทวราง ดจ กระเพาะเบาทพองเตม ( ดวยนาเบา ) และดจเหวทหวงนาใหญหลาก เขาไป ( เตม ) กแลปต ๕ อยางนนน เมอตงครรภไปจนแกไดท* ยอม * คพภ คณหนต เคยแปลวา "เมอถอเอาหอง" เขาใจวาผด ตองแปลวา "เมอถอเอา ครรภ" คอ "ตงครรภ หรอตงทอง" จงจะไดความ เปนสานวนหมายความวา ธรรม นน ๆ ดาเนนไปถงขน "ไดท" แลว จะเผลดผลเปนแน ดจเมอมารดา "ตงครรภ" แลว กเปนหวงวาจะไดผลคอไดบตรแน สานวนนทานใชสานวนขาวกลา กม เชน ในอจจายกกรณยสตรในตกงคตตระ หนา ๓๐๙ วา... อชเชว เม ธญาน ชายนต เสวว คพภนโย โหนต อตตรเสว ปจนตต... คฤหบดชาวนาไมมอานาจจะบนดาลวา ขาวของเราจงงอกวนน ตงทองพรงน สกมะรนน... คพภน กบ คพภ คณหนต กความเดยวกน

Page 143: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 141 ยงปสสทธ ๒ อยาง คอ กายปสสทธ และจตตปสสทธใหเกดบรบรณ ปสสทธเมอตงครรภไปจนแกไดท ยอมยงสขทง ๒ อยาง คอ กายกสข และเจตสกสขใหเกดบรบรณ สขเมอตงครรภไปจนแกไดท ยอม ยงสมาธ ๓ อยาง คอขณกสมาธ อปจารสมาธ อปปนาสมาธใหเกด บรบรณแล ในปต ๕ อยางนน ผรณาปตใด ทเจรญขนเปนมลแหงอปปนา- สมาธ จนถงประกอบเขากบสมาธได ผรณาปตนเปนปตททาน ประสงคเอาในอรรถน สวนบทนอกน ( คอสข ) มอรรถดงน ความสาราญชอวา สข อกนยหนง ธรรมชาตใดกดเสย ( หรอ ) ขดเสย ( คอ ) กาจดเสยดวยด ซงอาพาธในกายและใจ เหตนน ธรรมชาตนนจงชอวาสข ( ธรรมชาต อนกาจดอาพาธเสยดวยด )สขนนมความอรอยเปนลกษณะ มอนพอกพน ธรรมทงหลายทสมปยตกบสขเปนรส ( เปนกจ ) มอนชวยขายสนบสนน ( สมปยตธรรม ) เปนเครองปรากฏ* แมวา เมอความแยกกนไมไดในทไหนๆ แหงปตและสขนน มอยกจรง ( แต ) บณฑตพงทราบ ( ความตางกน )วา ความยนด เพราะไดอฏฐารมณเปนปต ความเสวยรสแหงอฏฐารมณทไดแลว เปนสข ปตมอยในทใด สขยอมมในทนน ( แตวา ) สขมอยในทใด ไมแนวาปตจะมในทนน ปตทานสงเคราะหในสงขารขนธ สข * มหาฎกาขยายความวา สข นน ไมสละผละออกเหมอนทกข ไมเฉยอยเหมอน อทกขมสข แตเขาชวยเหลอสนบสนน (สมปยตธรรม)

Page 144: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 142 สงเคราะหในเวทนาขนธ ปตเปรยบเหมอนความดใจในเพราะไดเหน หรอไดยนขาวหมไมหรอนา สขเปรยบเหมอนความสาราญในเพราะ ไดเขารมเงาหมไม หรอไดบรโภคนา แหงบคคลผออนเปลยอยใน ทะเลทราย นกลาวตามปตและสขมปรากฏอยในสมยนนๆ จรงๆ ปตนดวย สขนดวย มประการดงกลาวมา มอยแกฌานนน หรอวามอยในฌานนน เหตนน ฌานนทานจงกลาววา ( ปตสข ) มปตและสข อกนยหนง ปตดวย สขดวย ชอวา ( ปตสข ) ปตและสข ดจบททวนทวะทงหลาย มบท ธมมวนยะ ( ธรรมและวนย ) เปนตน ปตและสขอนเกดแตวเวกมอยแกฌานนน หรอมอยในฌานนน เหตนน ฌานนทานจงกลาววา ( วเวกชมปตสข ) มปตและสขอนเกด แตวเวก ดงนกได แทจรง ฌานเปนสงทเกดแตวเวก ฉนใดกด แมปตและสขในฌานนนกเปนสงทเกดแตวเวกเหมอนกนฉนนน และ ปตสขทเกดแตวเวกนนมอยแกฌานนนดวย เพราะเหตนน กลาววา 'วเวกชมปตสข' โดยเปนบทเดยวกนนนแหละจงจะชอบ* สวน ในวภงคกลาวไวโดยนยวา " สขนไปพรอมกบปตน " ดงนเปนตน * อรรถวเคราะหแหงปาฐะ วเวกชมปตสข น มหาฎกาทานอธบายใหเขาใจดขน วาดงน ในอรรถวเคราะหแรกเรยงแยกกนเปน วเวกช ปตสข บทวเวกข เปนวเสสนะ ของฌาน เชนเดยวกบบททง ๓ (คอ สวตกก สวจาร ปตสข) สวนอรรถวเคราะห หลงเปนบทสมาสมนปผนนรปเปน วเวกชมปตสข วเวกช เปนวเสสนะของปตสข เขาสมาสโดยไมลบวภต ในอรรถน ถาลบวภตกจะสาเรจรปเปน วเวกชปปตสข แปล อยางเดยวกน ววเวกชมปตสข วสทธมรรควานยหลง (วเวกชมปตสข) นแหละถก ไทยเรากใชตามนยน ทงอรรถทงพยญชนะ

Page 145: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 143 แตเนอความแมในวภงคปาฐะนน กพงเหนวาอยางเดยวกนน คาวา 'ปฐม ฌาน' นจกมแจงขางหนา บทวา อปสมปชช แปลวาเขาถงแลว มอธบายวาบรรลแลว หรอแปลวา ใหเขาถง พรอมแลว มอธบายวาใหสาเรจแลว แตในวภงคแกไว วา "บทวา อปสมปชช คอความไดเขา ความถงเขา ความถกเขา ความทาใหแจง ความลถง ซงฌานท ๑" ดงน บณฑตพงเหน วาเนอความแมแหงวภงคปาฐะนนกอยางเดยวกนน บทวา วหรต คอ พระโยคาวจรเปนผไดฌานมประการดงกลาวฉะนแลว ยงความ เคลอนไหวความเปนไป ความรกษาไว ความสบไป ความดาเนนไป ความไปมาได ความอยไปได แหงรางกายใหสาเรจดวยอรยาบถ วหาร ( ความผลดเปลยนอรยาบถอย ) อนสมควรแกฌานนน สมคา ทกลาวไวในวภงควา "บทวา วหรต ความวายอมเคลอนไหว เปนไป รกษา สบไป ดาเนนไป ไปมาได อยไปได เพราะเหตนนจงกลาววา วหรต" ดงน สวนคาใดทขาพเจากลาวไววา ปฐมฌานละองค ๕ ดงน ความ ทปฐมฌานละองค ๕ ในคานน บณฑตพงทราบดวยอานาจแหงการละ นวรณ ๕ เหลาน คอ กามฉนทะ พยาบาท ถนมทธะ อทธจจกกกจจะ วจกจฉา เพราะเมอนวรณเหลานนยงมไดละแลว ฌานจะเกดขนหา ไดไม เหตนน นวรณเหลานน จงเรยกวา 'องคทตองละ' แหงปฐม- ฌานนน แมวาธรรมทงหลายทเปนอกศลอนๆ กละไดในขณะแหง

Page 146: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 144 ฌาน๑ดวย กจรงอย ถงกระนนกนวรณ ๕ นเทานน เปนตวทาอนตราย แกฌานอยางวเสส (คอยงกวาเขา๒) แทจรง จตทถกกามฉนทะประโลม ไปในอารมณตางๆ แลวยอมไมตงมนในเอกตตารมณ๓ นยหนง จตนน ถกกามฉนทะครอบงาแลวยอมไมดาเนนไปสทางทจะละกามธาต อนง จตนนถกพยาบาทกระทบกระทงอยในอารมณ ยอมเปนไปอยางสะดด ถกถนมทธะครอบงาแลวยอมเปนจตไมควรแกการงาน มอทธจจ- กกกจจะเปนเบองหนาแลวยอมเปนจตสงบไมลง คดพลานไป ถก วจกจฉาขดขวางแลวยอมไมขนสทางอนจะยงการบรรลฌานใหสาเรจ นวรณ ๕ นเทานนทานเรยกวา " องคทจะตองละ " เพราะเปนตวทา อนตรายแกฌานอยางมาก ดงกลาวมาฉะน กเพราะวา วตกยอมปกจตลงไปในอารมณ วจารตามผกพนไว ปตอนเกดแตประโยคะสมบตทาความอมเอบ และสขทาความเฟองฟ แกใจอนม ( ภาวนา ) ประโยคะทวตกวจารนนทาใหสาเรจแลว โดย ไมฟงซานออกไป ครนแลว เอกคคตาอนความปกจต ความตามผกพน ความอมเอบ และความเฟองฟเหลานนอดหนนแลวยอมตงไว ๑. มหาฎกาวา หมายเอาในขณะเขาฌาน เพราะแมผไดฌาน แตในเวลา มไดเขาฌาน อกศลจตมโลภจตเปนตนกเกดขนได ๒. ทแปลความหมายแหง วเสส วายงกวาเขาน อาศยนยททานจดคณศพทเปน ๓ ชน คอ ปกต วเสส อตวเสส ๓. เอกตตารมณ คอ อารมณอนมสภาพเปนหนงดวยอานาจแหงกสณ มปฐว- กสณเปนตน หรอวาอารมณอนนามาซงความเปนหนง กลาวคอเอกคคตา

Page 147: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 145 ซงจตนนพรอมทงสมปยตธรรมทเหลอ โดยเสมอโดยชอบ* ใน เอกตตารมณ เพราะเหตนน ความทปฐมฌานประกอบองค ๕ บณฑตพงทราบโดยเปนความเกดขนแหงองค ๕ น คอ วตก วจาร ปต สข จตเตกคคตา ดวยเมอองค ๕ นเกดขนแลว ฌานจงไดชอวา เกดขนแลว ดวยเหตนน องค ๕ นนทานจงเรยกวา " องคประกอบ " แหงปฐมฌานนน เพราะฉะนนไมควรถอวายงมฌานอนทประกอบ ดวยองค ๕ นนอยอก เหมอนเสนา ทานกลาววาประกอบดวยองค ๔ ดนตร กลาววาประกอบดวยองค ๕ มรรค กลาววาประกอบดวยองค ๘ กดวยบงคบแหงองคเทานนโดยแท ฉนใด แมปฐมฌานนกพงทราบวา ทานกลาววามองค ๕ หรอวาประกอบดวยองค ๕ กตาม กดวยบงคบ แหงองคเทานนเหมอนกน ฉะนน องค ๕ นยอมมแมในขณะแหง อปจารโดยแท แตวาในอปจาร องค ๕ นนมกาลงยงกวาปกต ( กามา- วจร ) จต สวนในฌานน องคเหลานนไดลกษณะรปาวจร ยอม มกาลงยงกวาอปจาร ( จต ) เสยอก แทจรง ในองคเหลานน วตก ปกจตลงไปในอารมณดวยอาการอนชดเจนยงเกดขน วจารกตามฟน อารมณอยางเตมทเกดขน ปตและสขกแผไปทวสรรพางคกายเกดขน เพราะเหตนนพระผมพระภาคเจาจงตรสไววา " องค ( อวยวะ )สกนอย หนงแหงสรรพางคกายของเธอผไดปฐมฌานนน อนปตและสขทเกดแต วเวกไมสมผสแลวหามไม" ดงน แมจตเตกคคตากสมผสในอารมณ * มหาฎกาวา โดยเสมอ คอ โดยความเสมอกนแหงอนทรย ชอบโดยไมมความหยอน และ ความฟง เพราะไกลจากปฏปกขธรรม

Page 148: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 146 ทงหลายเกดขน ดจฝาหบชนบน สมผส ทฝาหบชนลาง ฉะนน นเปนความพเศษ กวากามาวรจตนอกนแหง องค ๕ นน ในองค ๕ นน เอกคคตาพระผมพระภาคเจามไดทรงชไว ในปาฐะวา สวตกก สวจาร . . . นกจรงอย ถงอยางนนเอกกคคตา กนบเปนองคไดแท เพราะตรสไวในวภงควา " คาวาฌาน คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา " ดงนแทจรง อเทศ พระผมพระภาคเจา ทรงทาดวยอธบายใด อธบายนนเปนอนพระองคไดทรงประกาศแลว ในวภงคนนแล สวนวนจฉยใน ๒ บทวา " ปฐมฌานมความงาม ๓ ประการ ถงพรอมดวยลกษณะ ๑๐ นน ดงน ความทปฐมฌานมความงาม ๓ ประการ บณฑตพงทราบโดยจดเปนเบองตน ทามกลาง ทสด และ ความทฌานนนถงพรอมดวยลกษณะ ๑๐ กพงทราบโดยเปนลกษณะ แหงเบองตน ทามกลาง ทสด เหลานนแล พระบาลในเรองนมดงน ปฏปทาวสทธ ( ความหมดจดแหงปฏปทา ) เปนเบองตนแหง ปฐมฌาน อเปกขานพรหนา ( ความเพมพนแหงอเบกขา ) เปนทาม กลางแหงปฐมฌาน สมปหสนา ( ความราเรง ) เปนทสดแหงปฐมฌาน* ( ในขอวา ) ปฏปทาวสทธ เปนเบองตนแหงปฐมฌาน ( นนถาม วา ) ลกษณะแหงเบองตนมเทาไร ( ตอบวา )ลกษณะแหงเบองตน ม ๓ คอ จตหมดจดจากอนตรายแหงปฐมฌานนน (๑) เพราะความ * มหาฎกาอธบายวา ภาวนานยอนเปนบพภาค ไปจนสดโคตรภ เรยกวาปฏปทา

Page 149: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 147 ทหมดจดแลว จตยอมดาเนนไปสสมถนมตอนเปนสายกลาง (๑) เพราะความทดาเนนไปแลว จตยอมดงไปในสมถะนน (๑) ขอทจต หมดจดจากอนตรายกด ขอทเพราะหมดจดแลวจตยอมดาเนนไปส สมถนมตอนเปนสายกลางกด ขอทเพราะดาเนนไปแลว จตยอมดงไป ในสมถะนนกด นนเปนปฏปทาวสทธเปนเบองตนแหงปฐมฌาน นเปนลกษณะ ๓ แหงเบองตน เพราะเหตนน จงกลาววา ปฐมฌาน เปนคณมความงามในเบองตนดวย ถงพรอมดวยลกษณะ ( ๓ ) ดวย ( ในขอวา ) ความเพมพนแหงอเบกขาเปนทามกลางแหงปฐม- ฌาน ( นนถามวา ) ลกษณะแหงทามกลางมเทาไร ( ตอบวา ) ลกษณะ แหงทามกลางม ๓ คอ พระโยคาวจรยอมเพงดอยเฉยๆ ซงจตท หมดจดแลว (๑) ยอมเพงดอยเฉยๆ ซงจตทดาเนนสสมถะแลว (๑) ยอมเพงดอยเฉยๆ ซงความตงมนโดยความเปนหนง ( แหงจต ) (๑) ขอทพระโยคาวจรเพงดอยเฉยๆ ซงจตทหมดจดแลวกด ขอทเพงด อยเฉยๆ ซงจตทดาเนนสสมถะแลวกด ขอทเพงดอยเฉยๆ ซงความ ตงมนโดยความเปนหนง ( แหงจต ) กด นนเปนความพอกพนแหง อเบกขา เปนทามกลางแหงปฐมฌาน นเปนลกษณะ ๓ แหง เพราะเปนทางดาเนนแหงฌาน ปฏปทานนหมดจดจากอนตรายแหงฌาน เรยกปฏปทา- วสทธ ๆ นมในอปปาทขณะแหงฌาน ทานจงกลาววาเปนเบองตน ตตรมชฌตตเปกขา ทเนองในฌาน เพมพนขนโดยความสาเรจกจ เพราะไมมกจอนใดอก เรยกวาอเปกขาน- พรหนา ๆ นมในฐตขณะแหงฌาน ทานจงกลาววาเปนทามกลาง ความผองแผวเนอง ดวยความสาเรจกจแหงฌานอนทากจใหสาเรจ เรยกวา สมปหสนา ๆ นมในโอสานขณะ แหงฌาน ทานจงกลาววาเปนทสด

Page 150: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 148 ทามกลาง เพราะเหตนนจงกลาววาปฐมฌานเปนคณมความงามใน ทามกลางดวย ถงพรอมดวยลกษณะ ๓ ดวย ( ในขอวา ) ความราเรง เปนทสดแหงปฐมฌาน ( นนถามวา ) ลกษณะแหงทสดมเทาไร ( ตอบวา ) ลกษณะแหงทสดม ๔ คอ ความราเรง ( ยอมม ) ดวยหมายถงวาธรรมทงหลายทเกดในฌานจตนน มความเปนไปไมลวงกนเลย (๑) ความราเรง ( ยอมม ) ดวยหมาย ถงวา อนทรยทงหลายมรสเปนอนเดยวกน (๑) ความราเรง ( ยอมม ) ดวยหมายถงการยงความเพยรอนควรแกภาวะนนใหเปนไป (๑) ความ ราเรง ( ยอมม ) ดวยหมายถงวาฌานจตนนเปนอาเสวนะ ( คลอง ) (๑) ( ๔ ขอนจดวา ) เปนความราเรง เปนทสดแหงปฐมฌาน นเปน ลกษณะ ๔ แหงทสดเพราะเหตนนจงกลาววาปฐมฌานเปนคณม ความงามในทสดดวย ถงพรอมดวยลกษณะ ๔ ดวย " ดงน [อรรถาธบายแหงบาลตวธกลยาณตา] อาจารยพวกหนงพรรณนาไววา "ในธรรม ๓ ประการนน อปจารพรอมทงสมภาระ (องคประกอบ) ชอวาปฏปทาวสทธ อปปนา ชอวา อเปกขานพรหนา ปจจเวกขณา (ปญญาอนพจารณาความ สาเรจกจ ?) ชอวา สมปหสนา" ดงน แตเพราะวาในพระบาล กลาวไววา "จตอนถงความเปนหนงแลว ยอมเปนจตแลนไปส ปฏปทาวสทธดวย เปนจตอนอเบกขาพอกพนดวย เปนจตอนญาณให ราเรงดวย" ดงน เพราะฉะนนปฏปทาวสทธ บณฑตพงทราบโดย

Page 151: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 149 วาเปน ( บรกรรม ) มาภายในอปปนา นนเอง อเปกขานพรหนา กพงทราบโดยวาเปนกจแหง ตตรมชฌตตเปกขา และ สมปหสนา กพงทราบโดยวาเปนความสาเรจกจแหงญาณอนทาใหผองแผว โดยยง ภาวะ คอ ความไมเปนไปลวงเลยกนแหงธรรมทงหลายเปนอาทให สาเรจ๑ ถามวาคาทกลาวนมอรรถาธบายอยางไร ? แกวา กอปปนา เกดขนในวาระใด ในวาระนนจตยอมหมดจดจากหมกเลสกลาวคอ นวรณอนเปนอนตรายแหงฌานนน เพราะหมดจดแลว จตกเปน ธรรมชาตปราศจากเครองกน ดาเนนไปสสมถนมตอนเปนสายกลาง อปปนาสมาธอนเปนไปสมาเสมอนนเอง ชอวาสมถนมตอนเปนสาย กลาง๒ กแลอนเปนอนนตรปจจยแหงอปปนาจตนน๓ เมอ เขาถงความเปนจตมนโดยปรณามนย ( นยแหงความแปร ) ชวสนตต เดยว ชอวาดาเนนสสมถนมตอนเปนสายกลาง เพราะดาเนนไป อยางนน จตชอวาดงไปในสมถะนน โดยเขาถงความเปนจตตงมน ปฏปทาวสทธอนยงอาการ ( มความหมดจดจากอนตรายเปนตน ) ทม ๑. อาจารยพวกหนงทกลาววาปฏปทาวสทธ ไดแกอปจารนน มหาฎกาวาหมายเอาภกษ วดอภยคร มหาฎกาสนบสนนวสทธมรรควา คาของภกษวดอภยครนนไมชอบ เพราะ เทากบแสดงคณของฌานดวยอฌานธรรม ผดจากพระบาล ซงกลาวไววาเปนเรองภายใน อปปนาทงนน ๒. มหาฎกาวา ทชอวามชฌมะ (สายกลาง) กเพราะไมของแวะสวนสดทงสอง กลาวคอ ความยอหยอนและความฟงซาน ๓. มหาฎกาวา ปรมจตแหงอปปนาจต กคอ โคตรภจต

Page 152: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 150 อยในโคตรภจตนนใหสาเรจ บณฑตพงทราบวา ( เปนบรกรรม ) มาในอปปาทะขณะแหงปฐมฌานนนเอง โดยนยดงกลาวมาฉะน เปน ขอแรก อนง เมอจตนนหมดจดแลวอยางนน พระโยคาวจรไม ( ตอง ) ทาความขวนขวายในการชาระ เพราะไมมอะไรจะตองชาระอก ชอวา เพงดอยเฉยๆ ซงจตทหมดจดแลว เมอจตดาเนนสสมถะโดยเขาถง ความเปนสมถะแลวพระโยคาวจรไม ( ตอง ) ทาความขวนขวายใน การสมาทานอก ชอวาเพงดอยเฉยๆ ซงจตทดาเนนสสมถะแลว และ เมอจตนนละความระคนดวยสงกเลสแลว ตงมนอยโดยความเปนหนง เพราะความทเปนจตดาเนนสสมถะแลวนนเอง พระโยคาวจรไม ( ตอง ) ทาความขวนขวายในอนตง ( จต ) ไวมนโดยความเปนหนงอก ชอวา เพงดอยเฉยๆ ซงความตงมนโดยความเปนหนง ( แหงจต ) อเปกขา- นพรหนา บณฑตพงทราบโดยวาเปนกจแหง ตตรมชฌตตเปกขา โดย นยดงกลาวมาฉะน อนง ยคนทธธรรม ( ธรรมค ดจคโคทเขาจบเทยมแอกเขาดวย กน ) กลาวคอ สมาธกบปญญา ทเกดในฌานจตนน อนอเบกขาพอกพน แลวอยางนเหลานนใด เปนธรรมไมลวงเลยกนและกน ( คอ เสมอกน ) เปนไปแลวกด อนทรยทงหลายมศรทธาเปนอาท เหลาใดเปนคณมรส อนเดยว โดยรสคอวมต เพราะหลดพนจากกเลสตางๆเปนไปแลว กด พระโยคาวจรนนยงความเพยรใดอนควรแกภาวะนน คอควรแกภาวะ คอ ความไมเปนไปลวงเลยแหงธรรมเหลานน และความเปนคณ

Page 153: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 151 มรสอนเดยว ( แหงอนทรยทงหลาย ) ใหเปนไปกดอาเสวนา ( ความ คลอง ) แหงฌานจตนนใดเปนไปแลวในขณะนนกด* อาการทงปวง นนชอวาสาเรจ เพราะเปนอาการทพระโยคาวจรเหนโทษและอานสงส นนๆ ในเพราะความเศราหมอง และความผองแผว ดวยญาณแลว ยงจตใหราเรงคอใหหมดจด ใหผองแผวไดโดยอาการนนๆ เพราะ เหตใด เพราะเหตนนขาพเจาจงกลาววา สมปหสนา บณฑตพงทราบ โดยวาเปนความสาเรจกจแหงญาณอนทาใหผองแผว โดยยงภาวะคอ " ความไมเปนไปลวงเลยกนแหงธรรมทงหลายเปนอาทใหสาเรจ " ดงน เพราะเหตทในภาวนาจตนน ญาณยอมปรากฏดวยอานาจแหง อเบกขา ดงพระบาลวา พระโยคาวจรยอมเพงดอยเฉยๆ ดวยดซงจต ทยกขน ( ดวยวรยสมโพชฌงค ) อยางนนแลว ปญญนทรย ยอมเปนคณมประมาณยงดวยอานาจแหงอเบกขาและดวยอานาจแหง ปญญา จตยอมพนจากกเลสอนมสภาพตางๆ ดวยอานาจแหงอเบกขา ปญญนทรยยอมเปนคณมประมาณยงดวยอานาจแหงความพน และ ดวยอานาจแหงปญญา เพราะพน ( จากกเลสตางๆ) แลว ธรรม ทงหลายเหลานน ( มศรทธาเปนตน ) ยอมเปนธรรมมรสเปนอนเดยว * มหาฎกาอธบายวา คาวา "ในขณะนน" หมายความในภงคขณะ เพราะเมออปปาทขณะ ลวงไปแลว ตงแตฐตขณะไป อาเสวนจงเปนไป อาเสวนกคออาการทเปนไปแหง ธรรมทงหลาย ทเปนสวนอาเสวนปจจย ในมหาฎกาภาค ๑ หนา ๑๒๐ แกศพท อาเสวนา ไววา...สมาธสส อาเสวนาย ปคณพลวภาวาย สวตตนต... (ศลอยางนยอมเปนไปเพออาเสวน คอเพอความม กาลงดวยความคลองแหงสมาธ)

Page 154: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 152 เพราะอรรถคอความมรสเปนอนเดยว ( แหงธรรมเหลานน ) ภาวนา จงม " ดงน เพราะเหตนน สมปหสนา อนเปนกจแหงญาณ ทาน จงกลาววา เปนทสด ( แหงปฐมฌาน ) บดนพงทราบวนจฉยในปาฐะวา " ปม ฌาน อธคต โหต ปวกสณ " ( ปฐมฌานปฐวกสณเปนอนพระโยคาวจรไดบรรลแลว ) น ( ตอไป ) [ปฐมฌาน] ฌานนชอวาปฐม เพราะมลาดบแหงจานวน บางวา ชอวาปฐม เพราะเกดขนเปนทแรก คณอนนไดชอวาฌาน เพราะเขาไปเพง อารมณ หรอวาเพราะเผาเสยซงธรรมอนเปนขาศก สวนวงดน ทานเรยกวา ปฐวกสณ เพราะหมายถงดนทวไป แมนมตทพระโยคาวจร อาศยวงดนนนไดขนกเรยกปฐวกสณ ถงฌานทไดในเพราะนมตก เรยกวาปฐวกสณ ในอรรถวาแหงปฐวกสณ ๓ อยางนน ในอรรถ นบณฑตพงทราบวา ฌานชอวาปฐวกสณ ปาฐะวา " ปม ฌาน อธคต โหต ปวกสณ " นนทานกลาวหมายเอาอรรถน กแลครนไดบรรลฌานอยางนแลว พระโยคนนพงกาหนดจบ อาการทงหลายในฌานนนใหได เยยงนกยงขนทรายและพอครว ฉะนน อนนายขมงธนผชาญฉลาด ทางานในการยงขนทรายอย ยง ถกขนทรายในวาระใด พงกาหนดจบอาการแหงเทาทเหยยบยน แหง * สกลฏเฐน คอมไดเจาะจงเอาเอกเทสแหงดนเปนอารมณ

Page 155: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 153 คนธน แหงสายธน และแหงลกธน ในวาระนนวา เรายนดวยอาการ อยางน จบคนธนอยางน จบสายธนอยางน จบลกธนอยางน จงยง ถกขนทราย ดงนแตนนไปเขาทาอาการเหลานนใหถกทาอยางนนอย จะพงยงขนทรายไมพลาดได ฉนใด แมพระโยคกฉนนนแล ตอง กาหนดจบอาการทงหลายมโภชนสปปายะเปนอาทเหลานวา " เรา บรโภคโภชนะชอนแลวคบบคคลรปน อยในเสนาสนะเชนน ได บรรลฌานนโดยอรยาบถทานในกาลน " ดงน ดวยเมอกาหนดจบได อยางนน ครนฌาน ( ออนๆ ) นนเสอมไปเสยกด เธอกจกอาจเพอ จะทาอาการเหลานนใหถงพรอมแลวยงฌานนนใหเกดขนไดอก เมอ จะทาฌานนนอนยงไมคลองแคลวใหคลองแคลวกด เธอกอาจจกทาให ถงอปปนาไดบอยๆ อนง เปรยบเหมอนพอครวผฉลาด ปรนเปรอ นายจางอย นายจางบรโภคอาหารใดๆ ดวยความพอใจ สงเกต อาหารนนๆ ไวแลว แตนนไปกนอมนาอาหารอยางนนแลเขาไปให นายจางนน ยอมไดรางวล ฉนใด แมพระโยคนกฉนนน จบอาการ ทงหลายมการบรโภคโภชนะเปนตนในขณะทไดบรรล ( ฌาน ) แลว ทาอาการเหลานนใหถงพรอมกยอมเปนผไดอปปนาบอยๆ เพราะเหตนน อาการทงหลาย ( ดงกลาวมา ) พระโยคนน ตอง กาหนดจบใหไดดจนกยงขนทราย และดจพอครวฉะนน จรงอย แมพระผมพระภาคเจากไดตรสความขอนไววา " ดกรภกษทงหลาย พอครวผฉลาดเชยวชาญพงเปนผปรนนบตพระราชาบาง ราชมหา- อามาตยบาง ดวยแกงอนปรงรสตางๆ คอรสคอนขางเปรยวบาง รส

Page 156: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 154 คอนขางขมบาง รสคอนขางเผดบาง รสคอนขางหวานบาง รสกรอย บาง รสชดบาง รสเคมบาง รสจดบาง ภกษทงหลาย พอครว ผฉลาดเชยวชาญนนแล ยอมเรยนอาการ แหงนายจางของตน วา " วนนแกงนชอบใจนายจางของเรา หรอวา นายจางของเรายน ( มอ ) จาเพาะเพอแกงน หรอวานายจางของเราตกแกงนมาก หรอวา นายจางของเราชมแกงน หรอวาวนนแกงรสเปรยวชอบใจนายจาง ของเรา หรอวานายจางของเรายน ( มอ ) จาเพาะเพอแกงรสเปรยว หรอวานายจางของเราตกแกงรสคอนขางเปรยวมาก หรอวานายจาง ของเราชมแกงรสคอนขางเปรยว ฯลฯ หรอวานายจางของเราชมแกง รสจด "* ภกษทงหลาย พอครวผฉลาดเชยวชาญนนแล ยอมเปน ผไดเครองนงหม ไดบาเหนจและไดรบคายกยอง นนเพราะเหตไร เพราะพอครวผฉลาดเชยวชาญนน เรยนนมต (อาการ) แหงนายจาง ของตนไวไดดงกลาวนน ฉนใดกด ภกษทงหลาย ภกษผบณฑต เฉลยวฉลาดลางรปในธรรมวนยนตามดกายในกายอย ตามดเวทนา ในเวทนาทงหลายอย ตามดจตในจตอย ตามดธรรมในธรรมทงหลาย อย พงเปนผมความเพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและ โทมนสในโลกเสยได เมอเธอตามดกายในกาย ตามดเวทนาในเวทนา ทงหลาย ตามดจตในจต ตามดธรรมในธรรมทงหลายอย จตยอมเปน สมาธ อปกเลสทงหลายเธอละได เธอกเรยนอาการนนไว ภกษ * ตอนนาจะกลาวความวา ตงแตนนพอครวกนอมนาแตแกงทนายจางชอบเขาไปตง ให ดงนแลวจงถงตอนไดรางวลตอไป

Page 157: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 155 ทงหลาย ภกษผบณฑตเฉลยวฉลาดนนแล ยอมเปนผไดทฏฐธรรม- สขวหาร (ฌาน) ทงหลาย ไดสตสมปชญญะ นนเพราะเหตไร ภกษทงหลาย เพราะภกษผบณฑตเฉลยวฉลาดนนเรยนนมตแหงจต ของตนไวไดดงกลาวนน๑" ดงน กแล เมอพระโยคนนใชวธจบอาการ ( แหงจตของตนเปนรอง รอย ) ทาอาการเหลานนใหถงพรอมไดอก กชวแตอปปนา สาเรจ ความตงอยนานหามไม อนความตงอยนานจะมไดกเพราะธรรม ทงหลายทเปนขาศกแหงสมาธถกชาระไปอยางดแลว แทจรงภกษใด มไดขมกามฉนทเสยอยางดดวยปจจเวกขณวธมพจารณาโทษของกาม เปนตน มไดบรรเทาถนมทธะเสยอยางดดวยอานาจแหงมนสการ- ปสสทธ๒ มไดบรรเทาถนมทธะเสยอยางดดวยอานาจแหงกาย- วธมมนสการถงอารมภธาต (ธาตรเรม) เปนตน มไดทาอทธจจ- กกกจจะใหถอนขนเสยอยางดดวยอานาจแหงมนสการวธมมนสการถง สมถะนมตเปนตน มไดชาระธรรมทเปนขาศกแหงสมาธอนๆ อก เสยดวยดแลวเขาฌาน ภกษนนจะออก ( จากฌาน ) เรวโดยแท ดงแมลงภทเขาส ( ปลอง ) ทอาศยอนมไดทาใหหมดจด ยอมออกมา ๑ นกเหมอนกน นาจะมเปยยาลอะไรตกหลนอยบาง ถาเราไมไดอานคาพรรณนา เรองนมากอน มาอานพระบาลนทเดยว กแทบจะเขาใจไมถง วาทานหมายความอยางน ๒ ในทนทานกลาว กายทฏลละ ในทแหงพยาบาท (หรอปฏฆะ) ชอบกลอย มหา- ฎกาวา กายทฏลละ (ซงแปลในทนวา กายสวนทหยาบนน) คอความกระวนกระวายแหง กาย หรอความทกายกระสบกระสาย พยาบาทนวรณเปนเหตแหงความกระสบกระสาย ทงทางกายละทางจต เพราะฉะนน กลาวกายทฏลละแลวกไมตองกลาวพยาบาท (เพราะถาขมพยาบาทไมได กายปสสทธกไมได ?)

Page 158: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 156 เรว และดงพระราชาผเสดจเขาสอทยานอนไมสะอาด ยอมเสดจออก โดยเรว ฉะนนสวนภกษใดยงธรรมทงหลายทเปนขาศกแหงสมาธ ใหหมดจดดวยดแลวเขาฌาน ภกษนนจะอยภายในสมาบตไดตลอด ทงวน ดงแมลงภเขาส ( ปลอง ) ทอาศยอนทาใหหมดจด ( อยภายใน ปลองทอาศยไดนาน ) และดงพระราชาผเสดจเขาสอทยานทสะอาดด ( เสดจอยในอทยานนนนาน ) ฉะนน เพราะเหตนน พระโบราณจารย ทงหลายจงกลาวไววา "พระโยคาวจรพงถายถอนเสยซงฉนทะในกาม ทงหลาย ซงปฏฆะ ซงอทธจจะ ( กกกจจะ ) และ ( ถนะ ) มทธะ ครบ ๕ ทงวจกจฉา ( เขาฌาน ) มใจอนทาความบนเทงในวเวก ยนดอยในฌานนน ดจพระราชาผเสดจไปส อทยานอนสะอาดทวถงแลว ทรงยนดอยใน อทยานนน ฉะนน" เพราะเหตนน พระโยคาวจรผปรารถนาความตงอยนาน ( แหงฌาน ) พงยงธรรมอนเปนขาศกทงหลายใหหมดจดแลวจงเขาฌานเถด อนง เพอความไพบลยแหงจตตภาวนา พระโยคาวจรพงขยาย ( สวน ) ปฏภาคนมตตามทไดไวแลว ภมแหงการขยายปฏภาคนมต นนม ๒ คอ ( ชน ) อปจารกได ( ชน ) อปปนากได แทจรง แมนถง ( ชน ) อปจารแลวจะขยายปฏภาคนมตนนกควร แตแมนถง ( ชน )

Page 159: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 157 อปปนาแลว กจาตองขยายในฐานะ ( จด ) หนงเปนแนแท เพราะ เหตนน ขาพเจาจงกลาววา " พงขยาย ( สวน ) ปฏภาคนมตตามทได ไวแลว " ( ตอไป ) นเปนนยในการขยายปฏภาคนมตนน พระโยคนน ไมพงขยายนมตนนโดยทานองขยายบาตร ( ดน ) ทานองขยายขนม ทานองขยายขาว ทานองขยายตวแหงเถาวลยและทานองขยายผา พง นกกาหนด ( ขยาย )ขนาดแหงนมตทไดไวอยางไรนนวา ( จงขยาย ) ประมาณ ๑ องคล ๒ องคล ๓ องคล ๔ องคล ... โดยลาดบ แลวจงขยาย เทาทกาหนดไว หากมไดกาหนด ( ดงกลาว ) ไมควรขยาย เปรยบ เหมอนชาวนา กาหนดทๆ จะพงไถดวย ( รอย ) ไถแลวจงไถไปภายใน ทกาหนดไว ฉะนน อนงเหมอนภกษทงหลายจะผกสมา กาหนด นมตทงหลายกอนแลวจงผกภายหลง ฉะนน แตนนเมอจะขยาย ( ตอไป ) กพงกาหนดโดยขนาดคบ ๑ ศอก ๑ เทาบรเวณดานหนา ( แหงวหาร ) เทาแดนวหาร และแลว เทาแดนหมบาน แดนนคม แดนชนบท แดนราชอาณาเขต และแดนสมทร หรอโดยขนาดเทา จกรวาล หรอแมยงกวานน กขยายไปได เปรยบเหมอนลกหงส๑ ตงแตกาลท ( ขน ) ปกงอกไป ( มนหด ) โผไปทละนอยๆ กลาแขง เขา ก ( บน ) ไปสทใกลพระจนทรพระอาทตยไดโดยลาดบ ฉนใด ภกษกฉนนนเหมอนกน เมอกาหนด ( ขนาด ) แลวขยายนมตไปโดย นยทกลาวแลว กยอมขยายไปจนเทาขนาดจกรวาล หรอยงกวานนได ๑. มหาฎกาแกวา ชวนหสโปตกา ลกหงสพนธทบนเรว

Page 160: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 158 ทนนมตนนยอมเปน ( ปรากฏ ) แกเธอ ดจหนงโคตวผทถกสบดวยขอ ตง ๑๐๐ ( แผล ) ในเพราะทสงๆ ตาๆ เปนแมนาเปนหลมเลน เปน ภเขาขรขระแหงแผนดนในทๆ ขยายไปๆ กแลพระอาทกมมกะ ( โยคาวจร ) ผไดปฐมฌานในเพราะนมต นนแลว พงเปนผเขา ( ฌาน ) ใหมาก ไมพงปจจเวกขณมาก เพราะ เมอเธอปจจเวกขณมากไป องคฌานทงหลายจะปรากฏเปนหยาบ และมกาลงเพลา* ทน เพราะปรากฏเสยอยางนนแลว องคฌาน เหลานนกจะไมสาเรจเปนปจจยแหงความขวนขวายในเบองสงของเธอ ( ตอไป ) เธอขวนขวายไปในฌานอนไมคลองแคลว ( ในการเขา ก กลบ ) จะเสอมจากปฐมฌาน และไมอาจบรรลทตยฌานไดเสยดวย เพราะเหตนนพระผมพระภาคเจาจงตรสไววา " ดกรภกษทงหลาย เปรยบเหมอนแมโคทหากนบนภเขา ( แตมน ) เปนสตวโงเซอะ ไมร จกเขต ( ทจะไปไดไมได ) ไมฉลาดทจะเทยวไปบนภเขาอนขรขระ มนมความราพงไปวา ไฉนมนจะไดไปทางทศทไมเคยไปบาง จะ ไดกนหญาทไมเคยกนบาง จะไดดมนาดมทไมเคยดมบาง ดงนแลว มน ( จะออกเดนไป ) ยงมไดตงเทาหนาใหมนยกเทาหลงขน มน ( กจะพลาด ) ไมไดไปทางทศทไมเคยไปดวย ไมไดกนหญาทไมเคย กนดวย ไมไดดมนาทไมเคยดมดวย ทงไมไดกลบไปสทๆ มนยน ราพงวาไฉนมนจะไดไปทางทศทไมเคยไป ฯลฯ โดยสวสดดวย นน * มหาฎกาวา หยาบเพราะปจจเวกขณเสยจนชด กาลงเพลาเพราะไมเชยวชาญ (ในการเขา )

Page 161: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 159 เพราะเหตอะไร ภกษทงหลาย เพราะแมโคนนเปนสตวหากนบน ภเขา แตโงเซอะไมรจกเขต ไมฉลาดทจะเทยวไปบนภเขาอนขรขระ ฉนใดกด ภกษทงหลาย ภกษลางรปในธรรมวนยนกฉนนน เหมอนกน เปนคนโงงมงามไมรจกเขต ( แหงภาวนา ) ไมฉลาดทจะ สงดจากกามทงหลาย ฯลฯ เขาถงปฐมฌานอย เธอไมสองเสพ ไมเจรญ ไมทาใหมากซงนมตนน และไมตงนมตนนไวใหมนด แลว จะมความคดราพงวา ไฉนหนอเราจะพงเขาถงทตยฌาน ฯลฯ เพราะวตกวจารสงบไปอย ดงน เธอกไมอาจเขาถงทตยฌาน ฯลฯ เพราะวตกวจารสงบไปอยได ( ครนเขาทตยฌานไมได ) เธอจะ ( หวน ) ราพงวา ไฉนหนอเราจะพงสงดจากกามทงหลายแลว ฯลฯ เขา ถงปฐมฌาน อย ดงน เธอกหาอาจทจะสงดจากกามทงหลาย ฯลฯ เขาถงปฐมฌาน ... อยไดไม ภกษทงหลาย ภกษนเราเรยกวาพลาด ทงสองขาง เสอมทงสองทาง เปรยบเหมอนแมโคตวนนทหากนบน ภเขา แตโงเซอะซะไมรจกเขต ไมฉลาดทจะเทยวไปบนภเขาอนขรขระ ฉะนน*ดงน เพราะฉะนนพระโยคาวจรนนพงเปนผบาเพญวส ( ความ ชานาญ ) โดยอาการ ๕ ในปฐมฌานนนแลกอน [วส ๕] ในอาการเหลานน น วส ๕ คอ อาวชชนวส ชานาญในการนกหนวง * นวกงคตตระ ๒๓/๔๓๓

Page 162: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 160 สมาปชชนวส ชานาญในการเขา อธฏฐานวส ชานาญในการดารงอย วฏฐานวส ชานาญในการออก ปจจเวกขณวส ชานาญในการพจารณา ( ทบทวน ) พระโยคาวจรนกหนวงเอาปฐมฌานไดในสถานทๆ ตองการ ใน กาลทตองการ ในระยะ ( ชวนวาร ) ทตองการ ความชกชาแหงการ นกหนวงหามไม เพราะฉะนน อาการเชนนนจงชอ อาวชชนวส ( ชานาญในการนกหนวง ) พระโยคาวจรเขาปฐมฌานไดในสถานท ๆ ตองการ ฯลฯ ความชกชาแหงการเขาหามไม เพราะฉะนน อาการ เชนนนจงชอวาสมาปชชนวส ( ชานาญในการเขา ) แมวสทเหลอ ก พงขยายความโดยนยเดยวกนน ( ตอไป ) นเปนคาชแจงในวส ๕ นน เมอใดพระโยคาวจรอาจ สงจตไปในองคฌาน ๕ มใหมระหวาง ( วสภาคารมณเกดขน ) ได อยางนคอ เมอเธอออกจากปฐมฌานแลวนกหนวงเอาวตกเปนวาระ แรก ชวนะอนมวตกเปนอารมณนนแลแลนไป ๔ หรอ ๕ วาระใน ลาดบแหงอาวชชนะทตดภวงคเกดขน แตนนภวงค ( เกด ) ๒ วาระ ตอนนอาวชชนะอนมวจารณเปนอารมณ ( ตดภวงคเกดขน ) อก ( แลว ) ชวนะ ( กแลนไป ) โดยนยทกลาวแลวนนแล เมอนนอาวชชน- วสกเปนอนสาเรจแกเธอ กแล วสนทถงความเปนยอด ไดมในยมก ปาฏหารยของพระผมพระภาคเจา หรอของทานผอน ( มพระธรรม เสนาบดเปนอาท ) ในกาล ( แสดงปาฏหารยทนททนใด )เชนนน

Page 163: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 161 ขนชอวาอาวชชนวสรวดเรวยงกวานหามไม* สวนความเปนผสามารถ ในการเขา ( ฌาน ) ไดเรวดจการเขาเมอครงทรมานนนโทปนนท- นาคราช แหงทานพระมหาโมคคลลานะ ชอวาสมาปชชนวส ความ เปนผสามารถทจะยง ( ฌาน ) ไวไดขณะหนง ชวลดนวมอทเดยวกด ชวลดนวมอ ( อยางมาก )ถง ๑๐ ทกด ชอวา อธฏฐานวส ความ เปนผสามารถทจะออก ( จากฌาน ) ไดเรวเชนเดยวกนนนชอวา วฏ- ฐานวส เพอทจะแสดง ( ตวอยาง ) อธฏฐานวสและวฏฐานวสทง ๒ อยาง นน เลาเรองพระพทธรกขตเถระ ( มาสาธก )กควร มเรองเลาวา ทานองคนน แตอปสมบทได ๘ พรรษา ( วนนน ) นงอยในทามกลางภกษผมฤทธประมาณ ๓๐,๐๐๐ รป ผมา อปฐากไขพระมหาโรหณคตตเถระทเถรมพตถละ ( วหาร ) เหนพญา ครฑถาโถมลงมาแตอากาศหมายจกจบพญานาค ( จาแลง ) ผเปน อปฐาก ซงกาลงประเคนขาวยาคแดพระเถระอย กนรมตภเขาขนแลว ใชแขนโอบเอาพญานาคเขาไปใน ( ชอง ) เขานนเสยทนใด พญา ครฑปะทะภเขาเขากหนไป พระมหาเถระจงกลาวขนวา " อาวโส ทงหลาย ถาพทธรกขตจกไมมอยแลวไซร พวกเราทกคนกจกเปนผ ถกตาหน " ดงน สวนปจจเวกขณวส เปนอนกลาวแลวดวยอาวชชนวสนนเอง * มหาฎกาวา อาวชชนวส ของทานผอนนนถงแมจะรวดเรว แตกชวกาลอนสน ไม เหมอนของพระศาสดาดงในคราวยมกปาฏหารย ซงทรงทาไดตอกนไปนาน เปน อสาธารณปาฏหารย ไมมผใดทาได

Page 164: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 162 เพราะวาชวนะทงหลาย อนเปนลาดบแตอาวชชนะในอาวชชนวสนน กคอชวนะในปจจเวกขณนนแล [ทตยฌาน] กแลพระโยคาวจรผบาเพญวสในวส ๕ น ออกจากปฐมฌาน อนคลองแคลวแลว เหนโทษในปฐมฌานนนวา สมาบตนมขาศก คอนวรณอยใกล และวาสมาบตนยงมองคทรามกาลง เพราะความ ทวตกวจารยงเปนธรรมหยาบ ดงนแลว พงทาในใจถงทตยฌานโดย วาเปนธรรมละเอยด ปลอยวางความพอใจในปฐมฌาน ทาโยคะ ( ความเพยร ) เพอบรรลทตยฌาน ( ตอไป ) ครนเมอพระโยคาวจรนนออกจากปฐมฌานแลว มสตสม- ปชญญะปจจเวกขณองคฌานทงหลายอย วตกวจารปรากฏโดยความ เปนองคหยาบ ปต สข และเอกคคตาปรากฏโดยความเปนองค ละเอยดในกาลใด ในกาลนนเมอเธอทาในใจแลวๆ เลาๆ ซงนมต นนนนแล โดยบรกรรมวา ปฐว ปฐว ดงน เพอละองคหยาบ และ เพอไดองคละเอยดอย ขณะทปรากฏวาทตยฌานจกเกดขน มโน- ทวารวชชนะยอมตดภวงคทาปฐวกสณนนเองเปนอารมณเกดขน ตอ นนชวนะ ๔ หรอ ๕ ดวงยอมแลนไปในอารมณนนแล ซงดวงหนง ในทสด เปนรปาวจรจตมทตยฌานดวงทเหลอเปนกามาวจรจต มประการดงกลาวแลว ( ในตอนปฐมฌาน มบรกรรมจตเปนตน ) แล กดวยภาวนานกรมเพยงเทาน พระโยคาวจรนนชอวาเขาถง ฌานท ๒ อนผองใสภายใน มความทใจเปนหนง ไมมวตกไมม

Page 165: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 163 วจารไมมวตก เพราะวตกวจารระงบไป มแตปตและสขอนเกดแต สมาธอย ดวยประการฉะน ทตยฌานปฐวกสณอนละองค ๒ ประกอบ ดวยองค ๓ งาม ๓ ประการ พรอมไปดวยลกษณะ ๑๐ กเปนอน พระโยคาวจรนนไดบรรลแลว [ แกอรรถแหงทตยฌานปาฐะ ] ( แก วตกกวจาราน วปสมา ) ในปาฐะเหลานน ปาฐะวา วตกกวจาราน วปสมา นน ความวา เพราะระงบไป คอเพราะลวงเลยไป แหงองค ๒ น คอ วตก ๑ วจาร ๑ มอธบายวา เพราะความทองค ๒ นน ไมปรากฏในขณะ แหงทตยฌาน แมวาธรรมในปฐมฌานทงสนยอมไมมในทตยฌาน แทจรงธรรมทงหลายมผสสะเปนอาท ในปฐมฌานเปนอยางหนง ใน ทตยฌานนกอยางหนงโดยแท ถงกระนนกพงทราบวาพระผมพระภาค เจาตรสคาวา วตกกวจาราน วปสมา ดงนไวในทตยฌานปาฐะนน กเพอแสดงวา เพราะองคหยาบๆ ลวงไป ความบรรลฌานทยงกวา ปฐมฌานขนไป มทตยฌานเปนตนจงจะมได [ แก อชฌตต ] บท อชฌตต ในทนหมายเอาภายในตน สวนวภงคกลาว ไววา "อชฌตต คอจาเพาะตน" เทานเอง กเพราะหมายเอา ภายในตน เพราะฉะนน ความในบท อชฌตต นจงมดงนวา เกด แกตน หรอวาเกดในตน เกดในสนดานแหงตน

Page 166: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 164 ( แก สมปสาทน ) บท สมปสาทน มวนจฉยวา ศรทธาทานเรยกวา สมปสาทนะ แมฌานกเรยกสมปสาทนะ เพราะประกอบดวยความใสผอง ดจผา ทเรยกวาผาเขยว กเพราะประกอบดวยสเขยว ฉะนน อกนยหนง เพราะเหตทฌานนนยอมยงใจใหใสผอง เพราะตวเองกประกอบไป ดวยความผองใสดวย เพราะความกาเรบ ( แหงจต ) ดวย วตกวจาร ระงบไปดวย เพราะเหตนนประการหนง ฌานนนทานเรยกวา " สมปสาทนะ " ( เครองยงใจใหผองใส ) กแลในอรรถวกปน ปราชญพงทราบบทสมพนธดงนวา สมปสาทน เจตโส (ทตยฌาน เครองยงใจใหใสผอง) สวนในอรรถวกปกอน บทวา เจตโส นน พงประกอบเขากบอโกทภาวศพท ( แก เจตโส เอโกทภาว ) ( ตอไป ) นเปนอรรถโยชนา ( คาประกอบความ ) ในเอโกทภาว- ศพทนน ธรรมใดเปนหนงผดขน เหตนน ธรรมนนจงชอ เอโกท หมายความวา เปนเลศ เปนใหญผดขน เพราะไมถกวตกวจารขน ครอบงา แทจรง คนผเปนใหญกเรยกไดวาผเปนหนงในโลก หรอ จะกลาววา "คนผไรจากวตกวจารแลว กเปนหนง คอไมมสหาย" ดงนบางกได อกนยหนง ธรรมใดยงสมปยตธรรมทงหลายใหอทย เหตนน ธรรมนนจงชอวา อท หมายความวา ยงสมปยตธรรมใหตง ขน ธรรมนนเปนเอก ดวยอรรถวาเปนใหญดวย เปนอทดวย

Page 167: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 165 เหตนนธรรมนนจงชอวา เอโกท คาวา เอโกท น เปนชอแหงสมาธ ทตฌานนยงเอโกทนใหม คอใหเจรญ เหตนน ทตยฌานนนจงชอวา เอโกทภาวะ ดวยประการฉะน อนง เอโกทนนน เพราะเหตทเปน ธรรมสาหรบใจ มใชสาหรบสตว มใชสาหรบชวะ เพราะเหตนนจง ตรสคาน (ประกอบเจตโสไวดวย) วา เจตโส เอโกทภาว ดงน ถามวา " กศรทธาน และสมาธอนไดชอวา เอโกท น ถง ในปฐมฌานกมอยมใชหรอ เมอเปนเชนนน เหตไฉนจงตรสแต ทตยฌานนวาเปนสมปสาทนะ และเปนเจตโสเอโกทภาวะเลา ? " เฉลยวา " บณฑตพงทราบวา เพราะปฐมฌานโนนยงไม ผองใสด เพราะยงกาเรบอยดวยวตกวจาร ดจดง ( ทอง )นาอน ปวนอยดวยละลอกคลน ฉะนน๑ เพราะฉะนน ถงแมศรทธาม อย ทานกไมเรยกสมปสาทนะ และเพราะยงไมผองใสดนนแหละ แมสมาธในปฐมฌานนกยงไมชดเจนด๒ เหตนน ทานจงไมเรยกวา เอโกทภาวะดวย แตในทตยฌานน ศรทธาไดชอง เพราะไมมวตกวจาร เปนกงวล จงมกาลง และเพราะไดพลวศรทธาเปนสหายนนเอง แม สมาธเลากชดเจน เพราะฉะนน ทานจงกลาวแตทตยฌานนเทานน วาเปนอยางนน " สวนในวภงคกลาวไวแตวา " ศรทธาอนใด ความ เชอ ความปลงใจ ความเลอมใสยงอนใด อนนนชอวา สมปสาทนะ ๑. มหาฎกาใหความรรอบตวไววา ขททกา อมมโย วจโย มหตโย ตรงคา คลน เลกเรยกวา วจ (ละลอก) คลนใหญ เรยกวา ตรงคะ ๒. มหาฎกาชวยคดอปมาใหวา พหเล วย ชเล มจโฉ เหมอนปลกในนาลก (มอง เหนไมชด)

Page 168: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 166 ความตงอยแหงจตอนใด ฯลฯ สมมาสมาธอนใด อนนนชอ เจตโส เอโกทภาวะ" ดงนเทานน กแลคาพรรณนาความ (แหงปาฐะทง สองน) อยางใดไมผด เทยบเคยงกนได และลงกนไดแน ๆ กบวภงค- ปาฐะทกลาวมาดงนนน กพงทราบอยางนนเถด [ แก อวตกก อวจาร ] ปาฐะวา อวตกก อวจาร มอรรถาธบายวา ความตรกไมม ในทตยฌานนน หรอวา แกทตยฌานนน เพราะความตรกนนละไป แลวดวยภาวนา เหตนนทตยฌานนนจงชอ อวตกกะ ( ไมมความตรก ) ทชอวาอวจาระ ( ไมมความตรอง ) กพงทราบ โดยนย เดยวกนน แมในวภงคกกลาวไววา " ทงวตกและวจารนเปนธรรม สงบระงบดบไปแลว ตกลบไปแลว เสอมหายไปแลว เหอดแหง ไปแลว ถกทาใหสดสนไปแลว เหตนน ฌานนจงเรยกวา อวตกกะ อวจาระ " ดงน ในขอนมปญหาวา " กความขอ ( ทวา ไมมวตก ไมมวจาร เพราะวตกวจารนนละไปแลวดวยภาวนา ) น กเปนอน ( ไดความ ) สาเรจแมดวยปาฐะวา วตกกวจาราน วปสมา ( เพราะวตกวจารระงบ ไป ) นแลวมใชหรอเมอเปนเชนนน ไฉนจงตรสคาวา อวตกก อวจาร ( ไมมวตกไมมวจาร ) อกเลา ? " ขอเฉลยวา " ความขอนเปนอนสาเรจแลวดวยปาฐะทวาอยาง นนแท แตทวา คา ( วา วตกกวจาราน วปสมา )นนไดสองถงแต ความ ( ทวาไมมวตกวจารเทา ) นนไม เราไดกลาวแลวมใชหรอวา

Page 169: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 167 " ถงกระนน ( กพงทราบวา )พระผมพระภาคเจาตรสคาวา วตกก- วจาราน วปสมา ดงนไว กเพอแสดงวา เพราะองคหยาบๆ ลวง ไป ความบรรลฌานทยงกวาปฐมฌานขนไปมทตยฌานเปนตน จง จะมได " ดงน เออ กคา ( วตกกวจาราน วปสมา ) นเปนคาแสดง เหตแหงความททตยฌานเปนสมปสาทนะ และเปนเอโกทภาวะ อยาง น คอ ทตยฌานนเปนสมปสาทนะ เพราะความระงบไปแหงวตกวจาร ทงหลาย มใช ( เพราะความระงบไป ) แหงกเลสอนฟงขนตามกาล และเปนเอโกทภาวะกเพราะความระงบไปแหงวตกวจารทงหลายมใช เพราะละนวรณไดดงอปจารฌาน และ ( มใช ) เพราะความปรากฏ แหงองคฌานดงปฐมฌานดงนดวย อยางเดยวกน เปนคาแสดงเหตแหง ความเปนอวตกกอวจาระ อยางนคอ ทตยฌานนชออวตกกะอวจาระ เพราะความระงบไปแหงวตกวจารทงหลาย มใชเพราะความไมม ( วตกวจาร ) ดจตตยฌานและจตตถฌานและดจวญญาณมจกษ- วญญาณเปนตน*ดงนดวย หาเปนคาแสดงแตเพยงความไมมแหง วตกวจารเทานนไมสวนคา อวตกก อวจาร นเปนคาแสดงแต ความไมมแหงวตกวจารเทานน เพราะเหตนน คา อวตกก อวจาร นนแมตรสคาหนา ( คอ วตกกวจาราน วปสมา ) แลว กตองตรส อยนนแล (แก สมาธช ปตสข) บทวา สมาธช ความวา เกดแตสมาธในปฐมฌาน หรอวา แต สมปยตสมาธ ( สมาธประกอบกน ) ในสมาธ ๒ อยางนน แมปฐม-

Page 170: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 168 ฌานกเกดแตสมปยตสมาธโดยแท แตถงกระนนกสมาธ ( ในทตย- ฌาน ) นเทานนควรเรยกวาสมาธ เพราะไมหวนไหว และเพราะ ผองใสดอยางยง โดยปราศจากความกาเรบแหงวตกวจาร เพราะ เหตนน เพอสรรเสรญสมาธนจงตรสวา สมาธช แตทตยฌานน เทานน บทวา ปตสข น มนยดงกลาวมาแลว บทวา ทตย คอ ฌานนเปนท ๒ เพราะมลาดบแหงจานวน บางวา ชอ ทตยะ เพราะ พระโยคาวจรเขาถงฌานนเปนท ๒ สวนคาใดทขาพเจากลาวไววา " ทตยฌานละองค ๒ ประกอบ ดวยองค ๓ " ดงน บณฑตพงทราบวนจฉยในคานน ( ตอไป ) ความ ทฌานนละองค ๒ พงทราบโดยทละวตกวจารได กแลนวรณทงหลาย พระโยคาวจรละไดในอปจารขณะแหงปฐมฌานเชนใด วตกวจารหา ละไดในอปจารขณะแหงทตยฌานนเชนนนไม แตในอปปนาขณะ ฌานนเกดขนมาเวนจากวตกวจารเหลานนทเดยว เหตนน วตกวจาร เหลานนจงเรยกวาเปนองคทพงละแหงทตยฌานนน สวนความทฌาน นประกอบดวยองค ๓ พงทราบโดยความเกดขนแหงองค ๓ นคอ ปต สข เอกคคตา เพราะเหตนน คาใดทกลาวไวในวภงควา "สม- ปสาทนะ ( ความผองใสแหงจต ) ปต สข เอกคคตาแหงจต ชอวา ฌาน " ดงนคานนทานกลาวโดยปรยาย เพอแสดงฌานนนพรอมทง บรขาร ( เครองประดบ ) แตยกสมปสาทนะเสย ฌานนนกมองค ๓ เทานน โดยเปนองคทเขาลกษณะอปนชฌานโดยตรง ดงทานกลาว

Page 171: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 169 ( ในวภงคตอนหนง ) วา " ถามวา ในสมยนนฌานมองค ๓ เปนไฉน ? ตอบวาฌานมองค ๓ คอ ปต สข เอกคคตา " ดงน คาทเหลอมนยอนกลาวใน (ตอบแก) ปฐมฌานนนแลว [ ตตยฌาน ] กแลครนไดบรรลทตยฌานแมนนอยางนแลว พระโยคาวจรพง ประพฤตใหเปนวสโดยอาการ ๕ ตามนยทกลาวแลวนน ออกจากทตย- ฌานอนชาชองแลว ( พจารณา ) เหนโทษในทตยฌานนนวา " สมาบต นมขาศกคอวตกวจารอยใกล " และวา " สมาบตนชอวายงมองคทราม เพราะ ( องคคอ ) ปต ททานกลาวไวอยางนวา " ความปลมเปรม แหงใจอนไปดวยปตในทตยฌานนนอนใดเลา เพราะความปลมเปรม อนนน ทตยฌานนน ทานจงกลาววายงหยาบ "ดงน เปนองคทยง หยาบ พงทาในใจถงตตยฌานโดยวาเปนธรรมละเอยด ปลอยวาง ความพอใจในทตยฌาน ทาโยคะ ( ความเพยร ) เพอบรรลตตยฌาน ( ตอไป ) ครนเมอพระโยคาวจรนนออกจากทตยฌานแลวมสตสมปชญญะ ปจจเวกขณองคฌานทงหลายอย ปตปรากฏโดยความเปนองคหยาบ สขและเอกคคตาปรากฏโดยความเปนองคละเอยดในกาลใด ในกาล นน เมอเธอทาในใจแลวๆ เลาๆ ซงนมตนนนนแลโดยบรกรรมวา ปฐว ปฐว ดงน เพอละองคหยาบและเพอไดองคละเอยดอย ขณะ ทปรากฏวาตตยฌานจกเกดขน มโนทวารวชนะยอมตดภวงค ทา ปฐวกสณนนเองใหเปนอารมณเกดขน ตอนนชวนะ๔ หรอ ๕ ดวง

Page 172: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 170 ยอมแลนไปในอารมณนนแล ซงดวงหนงในทสดเปนรปาวจรจตม ตตยฌาน ดวงทเหลอเปนกามาวจรจตโดยนยทกลาวแลว (ในตอน แกปฐมฌาน ) นนแล กดวยภาวนานกรมเพยงเทาน พระโยคาวจรนน เพราะปตคลาย ไปดวย เธอเปนผวางเฉยอยดวย มสตสมปชญญะดวย เสวยสข ดวยกายดวย ซงพระอรยะทงหลายกลาว ( สรรเสรญ ) วา เปนผวาง เฉยมสตเปนสขวหาร ( ผมปกตอยเปนสข ) ดงน ชอวา เขาถงฌาน ท ๓ อย ดวยประการดงน ตตยฌานปฐวกสณอนละองค ๑ กอบ ดวยองค ๒ งาม ๓ ประการ พรอมดวยลกษณะ ๑๐ กเปนอนพระ โยคาวจรนนไดบรรลแลว [ แกอรรถแหงตตยฌานปาฐะ ] ( แก ปตยา จ วราคา ) ในปาฐะทงหลายเหลานน ปาฐะวา ปตยา จ วราคา ( เพราะ ปตคลายไปดวย ) นน มวนจฉยวา ความหนายปตกด ความกาว ลวงปตกด ชอวาวราคะ ( ความคลายไป ) ก จ ศพทในระหวาง บททง ๒ เปนสมปณฑนตถนบาต (คอ) จ ศพทนนผนวกเอาวปสนะ หรอ วตกกวจารน วปสมะ เขามาดวย ในอรรถสองอยางนน เมอ จ ศพทผนวกเอา วปสมศพทเดยวเขามา พงทราบโยชนา (การ ประกอบความ) ดงนวา "เพราะปตคลายไปดวย เพราะสงบระงบ ยงขนอกหนอยดวย" กแลวราคศพทในโยชนานมอรรถวา หนาย เพราะเหตนน พงเหนความ (ดง) นวา "เพราะหนายปตดวย

Page 173: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 171 เพราะสงบระงบดวย" แตเมอ จ ศพทนนผนวกเอาวตกกวจารวปสม- ศพทเขามา พงทราบโยชนาดงนวา "เพราะปตคลายไปดวย เพราะ วตกวจารระงบไปยงขนอกหนอยดวย" กวราคศพทในโยชนนมอรรถ- วา กาวลวง เพราะเหตนนพงเหนความ (ดง) นวา "เพราะ กาวลวงปตดวย เพราะวตกวจารระงบไปดวย" อนทแท วตกวจารเหลานนระงบไปแตในทตยฌานแลว แต คานน ( นามา ) กลาว ( ในวาระแหงตตยฌานอก ) เพอแสดงทางของ ฌานน และเพอกลาวสรรเสรญนดวย แทจรง เมอกลาววา " เพราะวตกวจารระงบไปดวย "ดงน ขอทวา " ความระงบแหงวตก วจารเปนทางแหงฌานนแนแท " นยอมปรากฏ อนง เมอกลาว การละ (สงโยชน) โดยนยวา เพราะละสงโยชนเบองตา ๕ ม สกกายทฏฐเปนตน ทแมมใชเพงมาละในอรยมรรคท ๓ ดงน กยอม เปนอนกลาวสรรเสรญ (ตตมรรคนน) ยงอตสาหะใหเกดแกพระ โยคาวจรทงหลายผขวนขวายเพอบรรลตตยมรรคนน ฉนใด เมอกลาว ความระงบไปแหงวตกวจารทงหลาย ทแมมใชเพงมาระงบในตตย- ฌานน กเปนอนกลาวสรรเสรญ (ตตยฌานนน) ฉนนนเหมอนกน เหตนนขาพเจาจงกลาวความ (ดง) นวา "เพราะกาวลวงปตดวย เพราะวตกวจารระงบไปดวย" (แก อเปกขโก จ วหรต) พงทราบวนจฉยในปาฐะวา อเปกขโก จ วหรต น (ตอไป) ธรรมชาตอนหนงชอวาอเบกขา เพราะอรรถวาเพงโดยอปบต หมาย

Page 174: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 172 ความวาดอยางสงบ คอดไมตกเปนฝกฝาย ผลถงตตยฌานทานเรยก วา อเปกขโก เพราะประกอบดวยอเบกขานนสดใสไพบลเรยวแรง กแลอเบกขาม ๑๐ อยาง คอ ฉฬงคเบกขา พรหมวหารเบกขา โพชฌงคเบกขา วรยเบกขา สงขารเบกขา เวทนเบกขา วปสสน- เบกขา ตตรมชฌตตเบกขา ฌานเบกขา ปรสทธเบกขา ในอเบกขา ๑๐ นน อเบกขาใดเปนอาการทไมละปกตภาพอน บรสทธในคลองแหงอารมณ ๖ ทงทเปนอฏฐารมณและอนฏฐารมณ ในทวาร ๖ แหงพระขณาสพ อนมา ( ในบาล ) อยางนวา " ภกษ ขณาสพในพระธรรมวนยน เหนรปดวยจกษแลวเปนผไมดใจไมเสย ใจเลย และเปนผมสตสมปชญญะวางเฉยอย " ดงนเปนตน อเบกขา นชอวาฉฬงคเบกขา ( อเบกขามองค ๖ ) สวนอเบกขาใด เปนอาการเปนกลางในสตวทงหลาย อนมา ( ในบาล ) อยางนวา " ภกษมใจไปกบอเบกขา แผไปตลอดทศหนง อย " ดงนเปนตน อเบกขานชอวา พรหมวหารเบกขา อเบกขาใดเปนอาการเปนกลางในสหชาตธรรมทงหลาย อนมา ( ในบาล ) อยางนวา" ภกษเจรญอเบกขาสมโพชฌงคอนองวเวก องวราคะ " ดงนเปนตน อเบกขานชอโพชฌงคเบกขา สวนอเบกขาใดไดแกความเพยรไมตงนกและไมหยอนนก อน มา ( ในบาล ) อยางนวา " ภกษทาในใจถงอเบกขานมตอยตลอด เวลาตามกาลอนสมควร " ดงนเปนตน อเบกขานชอวา วรยเบกขา อเบกขาใด คอวปสสนาปญญาพจารณาบาปธรรมและองค

Page 175: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 173 ทพงละมนวรณเปนตน ( ทขมไวและละไดดวยฌานตามลาดบแลวให เหนตามสภาพ ) แลวตกลงใจวางเฉยในอนจะถอเอา ( สงทละแลวเหลา นนอกเพราะเหนโทษ ) อนมา ( ในบาล ) อยางนวา " ถามวาสงขาร- เบกขาเทาไรเกดขนดวยอานาจสมาธ สงขารเบกขาเทาไรเกดขนดวย อานาจวปสสนา ? ตอบวา สงขารเบกขา ๘ เกดขนดวยอานาจสมาธ สงขารเบกขา ๑๐ เกดขนดวยอานาจวปสสนา "ดงนเปนตน อเบกขา นชอวา สงขารเบกขา สวนอเบกขาใดทหมายรดวยไมทกขไมสข อนมา ( ในบาล ) อยางนวา " ในสมยใดจตเปนกามาวจรกศลเกดขนสหรคตดวย อเบกขา " ดงนเปนตน อเบกขานชอวา เวทนเบกขา สวนอเบกขาใดเปนอาการทวางเฉยในการเฟน ( สงขาร ) อนมา ( ในบาล ) อยางนวา " สงใดม สงใดเปนพระโยคาวจรละสงนน เสย ยอมไดอเบกขา " ดงน อเบกขานชอวา วปสสนเบกขา สวนอเบกขาใดเปนธรรมทคมสหชาตธรรม ทงหลายใหเสมอกน อนมาใน เยวาปนกธรรมทงหลายมฉนทะเปนตน*อเบกขานชอวา ตตรมชฌตตเบกขา อเบกขาใดไมยงความตกเปนฝกฝายใหเกดในตตยฌานนนทแม มสขอยางเลศ อนมา ( ในตตยฌานปาฐะ ) อยางนวา " อเปกขโก จ * เยวาปนกธรรม ไดแก เจตสก ๑๖ คอ ฉนทะ อธโมกข อเบกขา มนสการ อทธจจะ กรณา มทตา สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ มานะ อสสา มจฉรยะ กกกจจะ ถนะ มทธะ ทเรยกวา เยวาปนกะ คอกาหนดไมไดวา ธรรม ขอไหนจะเกดขน

Page 176: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 174 วหรต เธอเปนผวางเฉยอยดวย " ดงน อเบกขานชอวา ฌานเบกขา สวนอเบกขาใดหมดจดจากปจจนกธรรมทงปวง เปนอาการท ไมตองขวนขวายแมในการระงบปจจนกธรรม อนมา ( ในจตตถฌาน ปาฐะ ) อยางนวา " อเปกขาสตปารสทธ จตตถ ...เขาถง จตตถฌานอนมความบรสทธแหงสตทเกดแตอเบกขา " ดงน อเบกขา นชอวา ปรสทธเบกขา ในอเบกขา ๑๐ นน ฉฬงคเบกขา ๑ พรหมวหารเบกขา ๑ โพชฌงคเบกขา ๑ ตตรมชฌตตเบกขา ๑ ฌานเบกขา ๑ ปรสทธ เบกขา ๑ ( รวม ๖ ) โดยความกเปนตตรมชฌตตเบกขาอนเดยวเทานน แตทอเบกขานนแตกกน ( เปนหลายประเภท ) นกเพราะความตางกน แหงฐานะ ( ความเปนอยในสมย ) นนๆ ดจคนแมเปนคนๆเดยว กตางกนไดโดยฐานะ เชนเปนเดก เปนหนม เปนผใหญ เปน เสนาบด เปนพระราชา เพราะเหตนน ในอเบกขา ๖ นน พงทราบ วา ฉฬงคเบกขามอยในทใด อเบกขา ( อก ๕ ) มโพชฌงคเบกขา เปนตนกไมมในทนน หรอวาโพชฌงคเบกขามอยในทใด อเบกขา ( อก ๕ ) มฉฬงคเบกขาเปนอาทกไมมในทนน กแลความทอเบกขา ๖ นนเปนอนเดยวกนโดยความ ยอมมฉนใด แมความเปนอนเดยว กนโดยความแหงสงขารเบกขาและวปสสนเบกขากมฉนนนแทจรง อเบกขาทงสองนนคอปญญาเหมอนกน แตเปน ๒ โดยกจ เหมอน อยางวาเมอบรษถอไมงามคนหางซง ( เลอย ) เขาไปสเรอนเมอตอน เยน พบมนซกอยทลงแกลบ จองดวามนเปนงหรอมใช เหน

Page 177: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 175 สวสตกะสามเฉก* ( ทหวมน ) แลวสนสงสยความวางเฉยในการทจะ เฟนวางไมใชงกยอมมฉนใด เมอเหนลกษณะ ๓ ดวยวปสสนา ญาณแลว ความวางเฉยอนใดในอนทจะเฟนความไมเทยงแหง สงขารทงหลายเปนตนยอมเกดขนแกพระโยคาวจรผทาวปสสนา ฉนนน เหมอนกน ความวางเฉย ( ในการเฟนสงขาร ) น ชอวาวปสสนเบกขา สวนวาเมอบรษนน ( กด )จบงไวมนดวยไมงามแลวคดจะปลอยมน ไป ( โดย ) ไมเบยดเบยนมนดวย ไมใหมนกดตวดวย ( ตรอง ) หา วธการจะปลอยอยนนแล ความวางเฉยในอนจะจบเอา ( ง ) ไวยอมม ฉนใด เมอพระโยคาวจรเหนภพ ๓ ดจถกไฟไหมเพราะเหนลกษณะ ๓ แลว ความวางเฉยอนใดในอนทจะยดถอเอาสงขารไว ยอมม ฉนนนแล ความวางเฉย ( ในการยดสงขาร ) นชอวา สงขารเบกขา โดยประการดงน เมอวปสสนเบกขาสาเรจแลว แมสงขารเบกขา กเปนอนสาเรจดวยแท อนอเบกขานแตกเปน ๒ โดยกจ กลาวคอ ความวางเฉยในความเฟน ( สงขาร ) และ ( วางเฉยใน ) ความยดถอ ( สงขาร ) ไว ( ดง ) นแล สวนวรยเบกขาและเวทนเบกขา ตางกนและกนดวย โดยความ กตางจากอเบกขานอกนนดวยแทแล โดยนยดงน ในอเบกขาเหลาน ฌานเบกขาทานประสงคเอา ในทน ฌานเบกขานนมความวางเฉยเปนลกษณะ มความไม * โสวตถกตตย ไทยเราเรยก "ดอกจนทน" นกปราชญวา เครองหมายสวสดกะ ม ๒ อยาง คอสแฉกอยางหนง สามแฉกอยางหนง สวสตกะสแฉกเปนเครองหมาย ขางด สวสตกะสามแฉกเปนครองหมายขางราย

Page 178: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 176 คานงเปนรส มความไมตองขวนขวายเปนเครองปรากฏ มความ คลายไปแหงปตเปนเหตใกล แล ในขอนมปญหาวา " กฌานเบกขานโดยความกคอ ตตรมชฌตต- เบกขานนเอง และตตรมชฌตตเบกขานนกมอยแมในปฐมฌาน และทตยฌานมใชหรอ เพราะเหตนน อเบกขานจงเปนขอทนาจะ ตรสดวยปาฐะวา อเปกขโก จ วหรต ดงน ไวในปฐมฌานและ ทตยฌานนนบาง เหตไฉนอเบกขานนจงไมไดตรสไว ( ในฌานทง สองนน )"มคาแกวา " เพราะอเบกขาในฌานทงสองนนมกจยง ไมชดเจน แทจรง กจแหงอเบกขาในฌานทงสองนน จดวายงไม ชดเจน เพราะถกปจจนกธรรมมวตกเปนอาทครอบงาอย สวนอเบกขา ในตตยฌานน เพราะความทวตกวจารและปตไมครอบงา เปนเสมอน วาโงศรษะขนไดแลว จงเกดเปนธรรมชาตมกจชดเจน เพราะฉะนน จงตรสไว " พรรณนาความอยางครบถวนแหงปาฐะวา อเปกขโก จ วหรต นน จบแลว ( แก สโต จ สมปชาโน ) บดนพงทราบวนจฉยในปาฐะวา สโต จ สมปชาโน น ( ตอไป ) ภกษชอวา สโต เพราะระลกได ชอวา สมปชาโน เพราะรตวโดยชอบ ( สองบทนนกคอ ) สตและสมปชญญะ พระผม พระภาคเจาตรสโดยเปนบคคลใน ๒ อยางนน สต มความระลกได เปนลกษณะ มความไมลมเปนรส มความระวงรกษาเปนเครอง

Page 179: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 177 ปรากฏ สมปชญญะ มความไมหลงเปนลกษณะ มความตดสนใจ เปนรส มความเลอกเฟนเปนเครองปรากฏ ในฌานเหลานน สตสมปชญญะน ยอมมแมในฌานตนๆ ดวยวาแมเพยงแตอปจารกยอมไมสาเรจแกภกษผลมสตไมมสมปชญญะ จะปวยกลาวไปไยถงอปปนา กจรงแล แตทวาเพราะความทฌาน ( ตนๆ ) เหลานนยงหยาบอย ความดาเนนไปแหงจตยงเปนการ สะดวก ดจการทบรษเดนไปบนพนราบ ยอมเปนการสะดวกฉะนน กจแหงสตสมปชญญะในฌานเหลานนจงยงไมชด แตเพราะความท ( ตตย ) ฌานนละเอยดเขาเพราะละองคทหยาบไดจาปรารถนาความ ดาเนนไปแหงจตมสตสมปชญญกจประคบประคองทเดยว ดจการท คนเดนไปบนพนอนแหลมคมฉะนน เพราะเหตนน จงตรส ( สโต สมปชาโน ) ไวแตในตตยฌานน พงทราบอรรถาธบายยงขนอกหนอย ลกโคทยงตดแม ถก พรากไปจากแมแลวไม ( มใคร ) คมไว กยอมเขาไปหาแมอกนนเอง ฉนใด สขในตตยฌานนทถกพรากออกจากปตแลวกฉนนน สขนน พระโยคาวจรไมคมไวดวยเครองคมคอสตสมปชญญะ กจะพงเขาไป สปตอกแนแท ( กลบ ) เปนฌานทสมปยตดวยปตไปเสยเทานน* อนง บณฑตพงทราบวา บททง ๒ ( คอ สโต สมปชาโน ) นพระผมพระภาค เจาตรสไวแตในตตยฌานน เพอแสดงอรรถพเศษนอกวา ถงแม สตวทงหลายยนดนกในความสข และสข ( ในตตยฌาน ) นเลากเปน * หมายความวา เสอมลงเปนทตยฌานไป (?)

Page 180: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 178 สขหวานนก เพราะไมมสขยงกวานน แตวาความไมตดใจในสขใน ตตยฌานน ยอมมไดดวยอานภาพสตสมปชญญะ มใชดวย ประการอน ดงนแล ( แก สขจ กาเยน ปฏสเวเทต ) บดน พงทราบวนจฉยในปาฐะวา สขจ กาเยน ปฏสเวเทต น ( ตอไป ) ความคานงถงการเสวยสขยอมไมมแกพระโยคาวจรผได ตตยฌานโดยแท แมเชนนน เพราะเหตทเธอพงไดเสวยสขอน สมปยตดวยนามกายของเธอ อกอยางหนง เพราะเหตทรปกายของ เธอม อตปณตรปอนมความสขทสมปยตดวยนามกายนนเปนสมฏฐาน ถกตอง ( ซาบซาน ) แลว ซงเพราะความทรปกายมอตปณตรปถก ตอง แมออกจากฌานแลว เธอกยงรสกเปนสข เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจะแสดงความขอนน ( คอการเสวยสขดวยนามกาย และรปกายทง ๒ นย ) จงตรสวา สขจ กาเยน ปฏสเวเทต ( เสวยสขดวยกายดวย ) ดงน ( แก ยนต อรยา ฯ เป ฯ สขวหาร ) พงทราบวนจฉยในปาฐะวา " ยนต อรยา ฯ เป ฯ สขวหาร " นตอไป บณฑตพงทราบโยชนา (การประกอบความ) ในปาฐะนดงน วา " เพราะ ( ตตย ) ฌานใดเปนเหต เพราะ ( ตตย ) ฌานใดเปน การณ พระอรยะทงหลายมพระพทธเจาเปนตน ยอมกลาว แสดง แตงตง เปดเผย ทาใหตน หมายความวาประกาศสรรเสรญซงบคคล ผไดตตยฌานนน ถามวาสรรเสรญอยางไร ? ตอบวาสรรเสรญวา

Page 181: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 179 " เปนผวางเฉยมสตเปนสขวหาร ( มปกตอยเปนสข ) " พระโยคาวจร เขาถงตตยฌานนนอย " ถามวา " กเพราะเหตไฉน ทานจงสรรเสรญบคคลผไดตตย- ฌานนนอยางน ? " แกวา " เพราะควรแกการสรรเสรญ แทจรง ผไดตตยฌานน เพราะเหตทเปนผวางเฉยได ใน ( ขณะแหง )ตตยฌานทแมมความ สขอยางหวานยง ถงขนาดเปนสขบารม* กไมถกเครองตดของคอ ความสขในตตยฌานนนดงเหนยวไวประการ ๑ เพราะเหตทเปนผชอ วามสต เพราะความทมสตตงมนอยจนปตเกดขนไมไดประการ ๑ เพราะเหตทไดเสวยสขอนไมเศราหมอง เปนสขทพระอรยะใครใจ และเปนสขทอรยชนเสพโดยแทดวยนามกายประการ ๑ เพราะเหตนน จงเปนผควรแกการสรรเสรญ บณฑตพงทราบวา เพราะควรแกการ สรรเสรญ ดงกลาวมาฉะน พระอรยะเหลานน จะประกาศคณอนเปน เหตแหงความสรรเสรญอยางน จงสรรเสรญบคคลผไดตตยฌาน นนวา " ผวางเฉย มสต เปนสขวหาร " ดงน บทวา " ตตย " คอฌานนเปนท ๓ เพราะมลาดบแหงจานวน บางชอวา ตตยะ เพราะพระโยคาวจรเขาถงฌานนเปนท ๓ สวนในคาใดทขาพเจากลาวไววา " ตตยฌานละองค ๑ ประกอบ ดวยองค ๒ " ดงน บณฑตพงทราบวนจฉยในคานน ( ตอไป ) ความ ทตตยฌานละองค ๑ พงทราบโดยทละปตได กแลปตนนนละไปใน * สขทจะสงใหถงฝง คอเปนนรามสสขอยางเยยม

Page 182: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 180 ขณะอปปนานนแลว ดจวตกวจารอนละไปในขณะอปปนาแหงทตย- ฌานเชนกน เพราะเหตนน ปตนนจงเรยกวา เปนองคสาหรบละ สวนความทตตยฌานประกอบดวยองค ๒ พงทราบโดยเกดขนแหง องค ๒ นคอ สข จตเตกคคตา เพราะเหตนน คาใดททานกลาวไวใน วภงควา อเบกขา สตสมปชญญะ สข เอกคคตาแหงจต ชอวา ฌาน คานนจงเปนอนทานกลาวไวโดยออม เพอแสดงฌานพรอมทงบรขาร แตวาตตยฌานนเวนอเบกขาและสตสมปชญญะแลว กคงมองค ๒ โดย เปนองคทเขาลกษณะอปนชฌานโดยตรง ดงทานกลาวไว ( ในวภงค ) วา " ถามวา ในสมยนนฌานประกอบดวยองค ๒ คออะไรบาง ? ตอบวา ( ฌานประกอบดวยองค ๒ ) คอ สข ๑ เอกคคตาแหงจต ๑" ดงน คาวนจฉยทเหลอมนยดจอนกลาวแลวในปฐมฌาน [จตตถฌาน] กแลครนไดบรรลตตยฌานนนอยางนแลว พระโยคาวจรพง ประพฤตใหเปนวสโดยอาการ ๕ ตามนยทกลาวแลวนนแล ออกจาก ตตยฌานอนชาชองแลว ( พจารณา ) เหนโทษในตตยฌานนนวา " สมาบตนมขาศกคอปตอยใกล " และวา " สมาบตนชอวายงมองค ทราม เพราะ ( องคคอ ) สข ททานกลาวไวอยางนวา " ความ คานงแหงใจวา สข ในตตยฌานนนอนใดเลา เพราะความคานงอนนน ในตตยฌานน ทานจงกลาววายงหยาบ " ดงนเปนองคทยงหยาบ ทา ในใจถงจตตถฌานโดยวาเปนธรรมละเอยด ปลอยวางความพอใจใน ตตยฌาน ทาโยคะเพอบรรลจตตถฌาน ( ตอไป )

Page 183: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 181 ครนเมอพระโยคาวจรนนออกจากตตยฌานแลว มสตสม- ปชญญะปจจเวกขณองคฌานทงหลายอย สขกลาวคอ โสมนสเวทนา เจตสกสข ปรากฏโดยความเปนองคหยาบ อเบกขาเวทนาและจตเต กคคตาปรากฏโดยความเปนองคละเอยดในกาลใด ในกาลนนเมอเธอ ทาในใจแลวๆ เลาๆ ซงนมตนนนนแล โดยบรกรรมวา ปฐว ปฐว ดงนเพอละองคหยาบและเพอไดองคละเอยดอย ขณะทปรากฏวา จตตถฌานจกเกด มโนทวาราวชชนะยอมตดภวงค ทาปฐวกสณ นนเองใหเปนอารมณเกดขน ตอนน ชวนะ ๔ หรอ ๕ ดวงยอมเกด ในอารมณนนแล ซงดวงหนงในทสดเปนรปาวจรจตมจตตถฌาน ดวงทเหลอเปนกามาวจรจตมประการดงกลาวแลว ( ในตอนแกปฐม- ฌาน )แล แตความ ( ตอไป ) นเปนขอแปลก ( จากความทกลาวๆ มาแลว ) คอเพราะเหตทสขเวทนาหาเปนปจจยโดยเปนอาเสวนปจจย แหงอทกขมสขเวทนาไม อนอทกขมสขเวทนาพงเกดขนในจตตถฌาน นนเอง เพราะเหตนนชวนะ ( ในอปปนาวถ ) เหลานน จงเปน จตสมปยตอเบกขาเวทนา กเพราะสมปยตดวยอเบกขานนแล แม ปตในฌานนกเสอมไปสน กดวยภาวนานกรมเพยงเทาน พระโยคาวจรนน เพราะละสขดวย เพราะละทกขดวย เพราะโสมนสและโทมนสดบหายไปกอนเทยว ชอ วาเขาถงฌานท ๔ อนไมมทกขไมมสข มความบรสทธแหงสตอนเกด แตอเบกขาอย ดวยประการดงน จตตถฌานปฐวกสณอนละองค ๑ กอบดวยองค ๒ งาม ๓ ประการ พรอมไปดวยลกษณะ ๑๐ กเปนอน พระโยคาวจรนนไดบรรลแลว

Page 184: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 182 [ แกอรรถแหง จตตถฌานปาฐะ ] ( แก สขสส จ ปหานา ฯ เป ฯ อตถงคมา ) ในปาฐะเหลานน ปาฐะวา " เพราะละสขดวย เพราะละทกข ดวย " นน คอเพราะละกายกสข และกายกทกขดวย บทวา " กอน เทยว " หมายความวา การละนนแลไดมมากอนแลว มใชเพงมามใน ขณะแหงจตตถฌาน คาวา " เพราะโสมนสและโทมนสดบหายไป " นน ความวา เพราะธรรมทง ๒ น คอ เจตสกสข และเจตสกสขดวย ดบหายไป ( ซงก ) อธบายวา ละไปนนเองเสยแตในขณะกอนนน แลว ถามวา " กการละไปแหงธรรมเหลานนนะ มในขณะไหน ? " แกวา " มในอปจารขณะแหงฌานทง ๔ " แทจรง โสมนส ละได ในอปจารขณะแหงจตตถฌานนแหละ ทกข โทมนส และสข ละได ในอปจารขณะแหงปฐมฌาน ทตยฌานและตตยฌาน ( ตามลาดบ ) การละสขทกขโสมนสโทมนส ซงแมในจตตถฌานปาฐะน มไดตรส ไวตามลาดบแหงการละมนเลยกด แตกไดตรสไวตามลาดบอเทศแหง อนทรยในอนทรยวภงคโดยแท* บณฑตพงทราบโดยนยดงกลาวมา ฉะน ถามวา " กถาองคเหลานนละไดเสยแตในอปจารขณะแหงฌาน นนๆ เมอเปนเชนนน ไฉนพระผมพระภาคเจาจงตรสความดบในตว * หมายความวา เมอวาตามลาดบแหงการละ กตองวาทกข โทมนส สข โสมนส แต ทตรสในจตตถฌานปาฐะเปนสข ทกข โสมนส โทมนส นนไปไดกนกบลาดบขอแหง อนทรย ในอนทรยวภงค ซงเรยกลาดบไววา สขนทรย ทกขนทรย โสมนสสนทรย โทมนสสนทรย อเปกขนทรย

Page 185: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 183 ฌานทเดยวอยางนวา" กทกขนทรยอนเกดขนแลว ยอมดบไมเหลอ ในทไหน ? ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยนสงดจากกามทงหลาย ฯลฯ เขาถงฌานท ๑ อย ทกขนทรยอนเกดขนแลวยอมดบไปไมเหลอ ในทน กโทมนสสนทรย ... สขนทรย ... โสมนสสนทรยอนเกดขนแลว ยอมดบไปไมเหลอในทไหน ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน เพราะละสขดวย ฯลฯ เขาถงฌานท ๔ อย โสมนสสนทรยอนเกดขน แลวยอมดบไปไมเหลอในทน " ดงนเลา แกวา " เพราะความนโรธใน ตวฌานนนๆ เปนอตสยนโรธ ( ดบสนทเลย) แทจรง ความดบแหง องคเหลานนในตวฌานมปฐมฌานเปนตน เปนความดบสนท หาใช ความดบสามญไม สวนความดบในอปจารขณะเปนความดบสามญ ไมเปน ความดบสนท จรงอยางนน ความเกดขนแหงทกขนทรย ซงแมดบไป ในอปจารแหงปฐมฌานอนเปนนานาวชชนะ๑แลว กพงมได เพราะ สมผสมเหลอบและยงเปนตนบาง เพราะความเดอดรอน ( เมอยขบ ) อนเกดแตทนงไมเรยบบาง๒ แตวาภายในอปปนาไมพงมเลย อกนย หนงทกขนทรยนน แมดบไปในอปจารแลว กชอวายงไมดบดวยด เพราะทกขนนอนปฏปกขธรรม ( คอ สข ) ยงมไดกาจด ( ใหสน ) ไป แต วาภายในอปปนา สรรพางคกาย ( ของพระโยคาวจร )เปนสภาพกาว ๑. นานาวชชนะ มหาฎกาวา อาวชชนะอนแตกตางจากอาวชชนะทางอปปนา หรอวาเปนอาวชชนะอเนก เพราะวาในทางอปปนานน อปจารเปนเอกาวชชนะ ( ม อาวชนนะเดยว ) อปจารนอกนน ( คอมใชในทางอปปนา )เปนอเนกาวชชนะ ( ม อาวชชนะหลายดวง ) เพราะเปนไปหลายครง ๒. วสมาสนปตาป ในมหาฎกาเปน วสมานปตาป (ไมมอาสน) และแกไววา วสม- น สชชาย อปปนนกลมโถ (ความเมอยอนเกดแตการนงผดทา)

Page 186: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 184 ลงสความสขแลว เพราะความซาบซานแหงปต อนทกขนทรยของผท มกายหยงลงสความสขแลวยอมเปนอนดบดวยด เพราะทกขนนถก ปฏปกขธรรม ( คอสข ) กาจดไปแลว อนง ความเกดแหงโทมนสสนทรย ซงแมดบไปแลวในอปจาร แหงทตยฌานอนเปนนานาวชชนะเหมอนกน กพงมได เพราะเหตท โทมนสสนทรยนน เมอความเหนอยกายและความเหนอยใจอนมวตก วจารเปนปจจยมอย กยอมเกดขน และเพราะไมมวตกวจาร มนจะ ไมเกดขนเลย อนงเลา วตกวจารใน ( ขน ) อปจารแหงทตยฌานนบ วายงมไดละแท เพราะความทโทมนสสนทรยเกดขนในทใด กมวตก วจารในทนน เพราะเหตนน ความเกดขนแหงโทมนสสนทรย จงพง มไดในอปจารแหงทตยฌานนน แตวาใน ( อปปนา ) ทตยฌานหาม ไม เพราะละปจจย( คอ วตกวจาร ) เสยไดแลว เชนเดยวกนนน ความเกดขนแหงสขนทรยซงแมละไปแลวใน อปจารแหงตตยฌาน กพงมไดแกพระโยคาวจรผมกายอนปณต- รปทมปตเปนสมฏฐานสมผสแลว แตใน ( อปปนา ) ตตยฌานหาม ไม เพราะใน ( อปปนา ) ตตยฌานปตอนเปนปจจยแหงสขดบไป แลวโดยประการทงปวงแล นยเดยวกนนน ความเกดขนแหงโสมนสสนทรย ซงแมละไป แลวในอปจารแหงจตตถฌาน กพงมได เพราะโสมนสสนทรยนนยง อยใกลประการหนง เพราะยงไมลวงไปด เหตวาอเบกขาทไมถง อปปนาไมมประการหนง แตใน( อปปนา ) จตตถฌานหามไม

Page 187: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 185 กเพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงทรงทาอปรเสสศพท (ประกอบไว) ในบาล (ฌานนโรธ) นน ๆ (ทกขอ) เปนตนวา "เอตถปปนน ทกขนทรย อปรเสส นรชฌต ทกขนทรยทเกด ขนแลวยอมดบไปไมเหลอในทน" ดวยประการฉะนแล ในอธการน นกปราชญกลาว (อธบายเปนปจฉาวสชนา) ไว วา "ถามวา เมอเปนเชนนนเวทนาเหลาน แมนวาละไปแลวใน อปจารแหงฌานนน ๆ ไฉนพระผมพระภาคเจาจงทรงประมวลมา (ตรส) ในจตตถฌานน (อกเลา ?)" ตอบวา "เพอ (ใหกาหนด) จบไดโดยงาย เพราะอทกขมสขเวทนานใด ทตรสไวในปาฐะวา อทกขมสข นน อทกขสขเวทนานนเปนธรรมชาตสขม รไดยาก ไมอาจ ( กาหนด ) จบเอาโดยงาย เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงทรงประมวลเวทนาทงหมดนนมา ( ตรสไวในจตตถฌาน )เพอ ( ให กาหนด ) จบ ( อทกขมสขเวทนา ) ไดโดยงาย เปรยบประดจนาย โคบาลตอนโคทงหมดเขาไวในคอกเดยวเพอจะจบโค ( ตวหนงซง เปนโค ) พยส ใครๆ ไมอาจเขาจบ ( มน ) ทาไรได ใหไดโดยงาย ครนแลวปลอยออกทละตวกจะชใหคนจบมนนนแหละซง ( ออก ) มาตามลาดบไดวา นโคตวนน พวกทานจงจบมนเถด ดงนฉะนน ดวยวาครนทรงแสดงเวทนาเหลานน อนประมวลไวอยางนนแลว ก ทรงอาจยงพระโยคาวจรให ( กาหนด ) จบอทกขมสขเวทนานนไดวา " อนใดไมใชสข ไมใชทกข ไมใชโสมนส ไมใชโทมนส นคอ อทกขมสขเวทนา "

Page 188: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 186 อกนยหนง พงทราบวาเวทนาเหลานน พระผมพระภาคเจาตรสไว เพอแสดงปจจยแหงเจโตวมตทเปนอทกขมสขดวยกได แทจรง อาการ ทงหลายมการละทกขเปนอาท เปนปจจยแหงเจโตวมตตทเปนอทกข- มสขนน ดงพระธรรมทนนาเถรกลาว ( กะวสาขอบาสก ) วา " ดกร อาวโส ปจจยแหงเจโตวมตสมาบตทเปนอทกขมสขม ๔ ประการแล ดกรอาวโส ภกษในพระธรรมวนยน เพราะละสขดวย ฯลฯ เขาถงฌานท๔ อย นแล อาวโส ปจจย ๔ แหงเจโตวมตตสมาบตท เปนอทกขมสข "* ดงน หรอนยหนง พงทราบวาเวทนาเหลานน พระองคตรสไวใน จตตถฌานนเพอสรรเสรญฌานนนกได เปรยบเหมอนโอรมภาคย- สงโยชนมสกกายทฏฐเปนตน แมละได (ลางสวน ) แลวในมรรคอน แตตรสวาละในตตยมรรค (ทงหมด) กเพอสรรเสรญตตยมรรคนน ฉะนน หรอนยหนง พงทราบวาเวทนาเหลานน ตรสเพอแสดงความท ราคะ โทสะ ในฌานนนอยไกลยง เพราะ ( ฌานนน ) ขจดเสยไดซง ปจจย ( ของมน ) กได แทจรง ในเวทนาเหลานน สขเปนปจจยแหง โสมนส โสมนสเปนปจจยแหงราคะ ทกขเปนปจจยแหงโทมนส โทมนส เปนปจจยแหงโทสะ กเพราะฌานนนขจดเวทนา มสขเปนตน เสยได ราคะ โทสะ พรอมทงปจจย กเปนอนถกขจดไป เพราะฉะนน ราคะ โทสะ จงชอวาอยไกลยงแล * อทกขมสขเจโตวมตตกคอ จตตถฌาน นนเอง ปจจย ๔ กคอละสข ๑ ละทกข ๑ ละโสมนส ๑ ละโทมนส ๑ ;

Page 189: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 187 ( แก อทกขมสข ) ปาฐะวา อทกขมสข มวนจฉยวา ฌานนชอวาอทกข เพราะ ไมมทกข ชอวาอสข เพราะไมมสข พระผมพระภาคเจาทรงแสดง เวทนาท ๓ อนเปนปฏปกษแหงทกขและสขดวยคานน มใชทรงแสดง เพยงแตความไมมทกขและสขในฌานน อนเวทนาท ๓ ทานเรยกวา อทกขมสขเวทนา บาง วา อเบกขาเวทนา บาง เวทนาท ๓ นน บณฑตพงทราบวา มอนเสวยอารมณผดไปจากอฏฐารมณและ อนฏฐารมณเปนลกษณะ มความเปนกลางเปนรส มอาการไมชด เปนปจจปฏฐาน๑ มสขนโรธ (สขดบ) เปนปทฏฐาน๒ ( แก อเปกขาสตปารสทธ ) ปาฐะวา อเปกขาสตปารสทธ แปลวา มความบรสทธแหงสต ทอเบกขาใหเกด เพราะวาสตในฌานนบรสทธด กแลความบรสทธ แหงสตนนอนใด ความบรสทธอนนน อเบกขาทาขน มใชสงอนทา ขน เพราะเหตนนฌานนพระผมพระภาคเจาจงตรสวา อเปกขาสต- ปารสทธ ( มความบรสทธแหงสตทอเบกขาใหเกด ) ในวภงคกลาว ไววา " สตนเปนธรรมชาตเปดเผย บรสทธผดผอง เพราะอเบกขาน เพราะเหตนน จงตรสวา อเปกขาปารสทธ ( มความบรสทธแหงสต เพราะอเบกขา ) กความบรสทธแหงสตในฌานน ยอมมเพราะ อเบกขาใด อเบกขานนบณฑตพงทราบวา โดยความกคอ ตตรมช- ๑ มหาฎกาใหอปมาไววา เหมอนทางทเนอเดนไปบนลานหน กไดแตอนมานเอา ๒. มหาฎกาวา อปจารแหงจตตถฌาน ชอวา สขนโรธ

Page 190: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 188 ฌตตตา อนง มใชวาสตอยางเดยวเทานนทบรสทธเพราะอเบกขานน ในฌานน ทแทแมสมปยตธรรม ( ธรรมทประกอบกบสต ) ทงปวงก บรสทธไปดวย เปนแตตรสเทศนาโดย ( ยก ) สตเปนประธาน ใน ฌานเหลานน อเบกขานยอมมแมในฌาน ๓ เบองตาดวยกจรงแล แตทวาเปรยบเหมอนจนทรเลขา ถงวามอยในกลางวน กยอมไมแจม ไมกระจาง เพราะถกแสงอาทตยในกลางวนขมประการหนง เพราะ ไมไดราตร ( กาล ) เปนสภาคกน โดยความเปนโสม ( คอแสงออน ดวยกน ) หรอโดยความทราตรเปนสภาพทสนบสนนตน ประการหนง ฉนใด แมจนทรเลขาคอ ตตรมชฌตตเบกขานกฉนนน ถงวามอยกไม บรสทธในฌานตางประเภทมปฐมฌานเปนตน เพราะถกเดชแหง ปจจนกธรรมมวตกเปนอาทขมอยประการหนง เพราะไมไดราตรคอ อเบกขาเวทนาอนเปนสภาคกน (สนบสนน) ประการหนง และเมอ อเบกขาไมบรสทธแลว แมสหชาตธรรมทงหลายมสตเปนอาท กไมบรสทธไปตามกน ดจแสงของจนทรเลขาไมกระจางใน กลางวนกยอมไมแจมฉะนน เพราะเหตนน ในฌานเบองตาทง ๓ นน จงไมตรสวา อเปกขาสตปารสทธ แมฌานเดยว แตในจตตถฌานน จนทรเลขาคอตตรมชฌตตเบกขาน บรสทธยงนก เพราะไมมเดช แหงปจจนกธรรมมวตกเปนตนขม และเพราะไดราตรคออเบกขา- เวทนาอนเปนสภาคกน (สนบสนน) ดวย เพราะความทอเบกขานน บรสทธแลว แมสหชาตธรรมทงหลายมสตเปนอาท กเปนบรสทธ ผดผองไปดวย ดจแสงจนทรเลขาทกระจาง ( กยอมแจม ) ฉะนน

Page 191: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 189 เพราะเหตนน บณฑตพงทราบเถดวา จตตถฌานนเทานน พระผม พระภาคเจาตรสวา อเปกขาสตปารสทธ บทวา จตตถ คอฌานนเปนท ๔ เพราะมลาดบแหงจานวน บางวาชอ จตตถะ เพราะพระโยคาวจรเขาถงฌานนเปนท ๔ สวนคาใดทขาพเจากลาวไววา จตตถฌานละองค ๑ ประกอบ ดวยองค ๒ บณฑตพงทราบอรรถาธบายในคานนตอไป ความท จตตถฌานละองค ๑ พงทราบโดยการละโสมนส กแลโสมนสนน ละไดแตในชวนะตนๆ ในวถอนเดยวเพราะฉะนน โสมนสนนจง เรยกวา ปหานงคะ ( องคทพงละ ) สวนความทจตตถฌานประกอบดวย องค ๒ พงทราบโดยความเกดขนแหงองค ๒ น คอ อเบกขาเวทนา เอกคคตา คาทเหลอมนยดงกลาวแลวในปฐมฌาน นเปนนย ในจตกฌาน ( ฌานหมวด ๔ ) กอน [ ปญจกฌาน ฌานหมวด ๕ ] สวนวาพระโยคาวจรผจะยงปญจกฌานใหเกด ออกจากปฐม- ฌานอนชาชองแลว ( พจารณา ) เหนโทษในปฐมฌานนนวา " สมาบต นมขาศกคอนวรณอยใกล " และวา " สมาบตนนบวามองคทราม เพราะความทวตกเปนองคหยาบ " ดงนแลว พงทาในใจถงทตยฌาน โดยวาเปนธรรมละเอยด ปลอยวางความพอใจในปฐมฌานเสย ทา โยคะเพอบรรลทตยฌาน ( ตอไป ) ครนเมอพระโยคาวจรนนออกจาก ปฐมฌานแลว มสตสมปชญญะปจจเวกขณองคฌานทงหลายอย วตกอยางเดยวปรากฏโดยความเปนองคหยาบ องค ๔ มวจารเปนตน

Page 192: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 190 ปรากฏโดยความเปนองคละเอยดในกาลใดในกาลนน เมอเธอทาใน ใจแลวๆ เลาๆ ซงนมตนนแหละ โดยบรกรรมวา ปว ปว ดงน เพอละองคหยาบและเพอไดองคละเอยดอย ทตยฌานยอมเกดขนโดย นยทกลาวมาแลวนนแล วตกอยางเดยวเทานนเปนองคสาหรบละแหง ทตยฌานนน องค ๔ มวจารเปนอาทเปนองคประกอบ คาทเหลอม ประการดงกลาวแลว กแลครนทตยฌานแมนน อนเธอไดบรรลอยางนแลว พง ประพฤตใหเปนวสโดยอาการ ๕ ตามนยทกลาวแลวนนออกจาก ทตยฌานอนชาชองแลว ( พจารณา ) เหนโทษในทตยฌานนนวา " สมาบตนมขาศกคอวตกอยใกล "และวา " สมาบตนนบวายงม องคทรามเพราะความทวจารยงเปนองคหยาบ " ดงนแลว ทาใน ใจถงตตยฌานโดยวาเปนธรรมละเอยด ปลอยวางความพอใจในทตย- ฌานนนเสย ทาโยคะเพอบรรลตตยฌาน ( ตอไป ) ครนเมอพระ โยคาวจรนนออกจากทตยฌานแลว มสตสมปชญญะปจจเวกขณองค ฌานทงหลายอย วจารอยางเดยวปรากฏโดยความเปนองคหยาบ องค ๓ มปตเปนตนปรากฏโดยความเปนองคละเอยดในกาลใด ในกาล นน เมอเธอทาในใจแลวๆ เลาๆ ซงนมตนนแล โดยบรกรรมวา ปฐว ปฐว ดงน เพอละองคหยาบ และเพอไดองคละเอยดอยตตย- ฌานยอมเกดขนโดยนยทกลาวมาแลวนน วจารอยางเดยวเทานนเปน องคสาหรบละแหงตตยฌานนน องค ๓ มปตเปนตนเปนองคประกอบ ดจในทตยฌานแหงจตกนย คาทเหลอมนยดงกลาวแลว

Page 193: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 191 ตามนยทกลาวมาน ฌานซงเปนทตยะในจตกนยแตกออกเปน ( ๒ ) มาเปนทตยฌานและตตยฌานในปญจกนย สวนฌานทเปนตตยฌานและจตตถะ ฌานในจตกนยนน มาเปนจตตถะฌานและปญจมฌาน ( ในปญจกนย )ปฐมฌาน เปน ปฐมฌานตรงกนแล ปรเฉทท ๔ ชอปฐวกสณนเทศ ในอธการแหงสมาธภาวนา ในปกรณวเศษชอวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน

Page 194: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 192 เสสกสณนเทศ [อาโปกสณ] ตอไปนเปนวตถารกถาในอาโปกสณ ในลาดบแหงปฐวกสณ กแลพระโยคาวจรผใครจะเจรญปฐวกสณ เปนผนงใหสบายฉนใดเลา แมผจะเจรญอาโปกสณกพงเปนผนงใหสบายฉนนน แลวถอเอานมต ใหนาเถด บททงปวงวา กเต วา อกเต วา ( นมตทแตงขนกด ท มไดแตงขนกด ) เปนตน บณฑตพง ( นามากลาว ) ใหพสดาร ( ตามนยทกลาวแลวในปฐวกสณ ) อนง บททงปวงนนพง ( นามา กลาว ) ใหพสดารในอาโปกสณนฉนใด ในกสณทงปวงกพงใหพสดาร ฉนนนเถด เพราะวาตอนไป ขาพเจาจกไมกลาวคา ( กเต วา ฯ เป ฯ วตถาเรตพพ ) เพยงเทานอก กลาวแตคาทแปลกออกไป แมในอาโปกสณน นมตในนาทมไดแตง คอ ( นา ) ในสระ ในบง หรอในทะเล๑ ในสมทรกตาม ยอมเกดขนไดแกพระโยคาวจร ผมบญ มอธการไดสรางไวในปางกอนแท ดจพระจฬสวเถร ฉะนน ไดยนมาวา เมอทานผนนละลาภสกการะ ตงใจวาจก ( ไป ) อยอยางสงด ขนเรอททามหาตตถะไปชมพทวป มองด ( นาใน ) มหาสมทร ในระหวาง ( ทาง ) กสณนมตอนมสวนเปรยบแหง ( นาใน ) มหา- สมทร๒นน ไดเกดขน ( สวน )พระโยคาวจรผมไดสรางอธการไว ๑. โลณย เชนทะเลสาบนาเคม (?) ๒. หมายความวา มขนาดเทาทมองเหน (?)

Page 195: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 193 เมอจะหลกละกสณโทษทง ๔ อยาพงถอเอานาทมสเขยว เหลอง แดง ขาว สใดสหนง สวนนา ( ฝน ) ใด ( ตกลงมา ) ยงไมถงพนดน บคคลรองเอาในอากาศดวยผาสะอาด* หรอนาอนทใสสะอาดอยางนน กได พงบรรจนานนใหเตมบาตรหรอกณฑ ( หมอนา ) เสมอขอบปาก แลว ( นาไป ) ตงในทวางทกาหนด มประการดงกลาวแลว นงใหสบาย ไมตองพจารณาส ( ของนา ) ไมตองใสใจลกษณะ ( ของมน) พงทาใหมนเปนสงเสมอกนกบทอาศย ( ของมน คอนกเสยวา สนนเปนอนเดยวกนกบนาซงเปนทอาศยของมน ) ตงจตไวใน บญญตธรรม ( คอโลกโวหาร )ตามทเปนคาใชกนมาก ภาวนาไปวา อาโป อาโป โดยทเปนนามเดนในบรรดานามของนาทงหลาย เชน อมพ อทก วาร สลล เมอเธอภาวนาไปอยางนน นมตทง ๒ ยอม จะเกดขนตามนยทกลาวแลวนนโดยลาดบแตวาในอาโปกสณน อคคหนมตจะปรากฏเหมอนวายงไหวอย ถานานนเปนนาเจอดวยฟอง ดวยตอม อคคหนมตกจะปรากฏเปนอยางนนเหมอนกน ชอวากสณ- โทษปรากฏ สวนปฏภาคนมตปรากฏเปนดวงนงแจวเหมอนพดใบตาล แกวทคนวางไวในอากาศ และเหมอนวงแวนแกวฉะนน พรอมกบ ความปรากฏแหงปฏภาคนมตนนแหละพระโยคาวจรนน กจะบรรล อปจารฌาน และจตกฌาน ปญจกฌาน โดยนยทกลาวแลวนนแล อาโปกสณ จบ * สทธวตเถน หมายถงผาไมมส เพราะถาเปนผามส สอาจตกทาใหนากลายเปนนาสไป ไมใสสะอาด

Page 196: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 194 [เตโชกสณ] ฝายพระโยคาวจรผใครจะเจรญเตโชกสณ พงถอเอานมตในไฟ ในเตโชกสณนน สาหรบพระโยคาวจรผมบญมอธการไดสรางไว เมอถอเอานมตในไฟทมไดแตง แลดเปลวไฟทตะเกยง ทเตา ทๆ ระบมบาตรหรอทไฟไหมปาทใดทหนงกตาม นมตกเกดขนได ดงพระ จตตคตตเถร ฉะนน เลากนวาเมอทานผนนเขาไปสโรงอโบสถในวน ธรรมสวนะ แลดเปลวตะเกยงเทานน นมตกเกดขน สวนพระ โยคาวจรนอกน ( คอผไมมบญญาธการ ) ตองแตง( กสณนมต ) ขน นเปนวธทา ในการแตง ( กสณนมต ) นน พงผาฟนไมแกนท ( แหง ) สนท* ผง ( แดด ) ไวแลว ( ตด ) ทาเปนทอนๆ ( หอบ ) ไปส โคนไมหรอมณฑปทเหมาะสม กอง ( ฟน ) เขาโดยอาการดจระบมบาตร กอไฟขน แลวทาใหเปนชอง ( กวาง ) ประมาณคบ ๔ นว ( เปนวงกลม ) เขาทเสอลาแพนหรอแผนหนงหรอผนผากได ตงเสอลาแพนหรอ แผนหนงหรอผนผานนไวขางหนา นงโดยนยทกลาวแลวนนแล อยา ใสใจถงหญาและไมขางใต ( ชอง ) หรอควนและเปลวขางบน ( ชอง ) ถอเอานมตทเปลวทบตรงกลาง ( ชอง ) ไมตองพจารณาส ( ของไฟ ) โดยวามนเปนสขาว หรอวาสเหลองเปนตน ไมตองใสใจลกษณะ ( ของเตโชธาต ) โดยวามนรอน พงทาใหมนเปนสงเสมอกนกบทอาศย ( ของมน คอนกเสยวาสนนมนเปนอนเดยวกนกบไฟ ซงทอาศย * ใหใชฟนไมแกน เพอใหตดไฟอยทน ทวาสนท หมายความวาไมมยางแลว

Page 197: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 195 ของมน )ตงจตไวในบญญตธรรม ( คอโลกโวหาร ) ตามทเปนคาใช กนมาก ภาวนา เตโช เตโช โดยทเปนนามเดนในบรรดานาม ของไฟทงหลาย เชน ปาวโก กณหวตตน ชาตเวโท หตาสโน เมอเธอภาวนาไปอยางนน นมตทง ๒ ยอมจะเกดขนตามนยทกลาว แลวนนโดยลาดบ อคคหนมตในเตโชกสณนน ปรากฏเปนเชนกบ เปลวไฟขาดตกลงไปๆ แตสาหรบผถอเอา ( นมต ) ในไฟทมไดแตง กสณโทษยอมจะปรากฏ คอ ทอนฟนบาง กอนถานบาง เถาบาง ควนบาง ยอมปรากฏ ( สวน ) ปฏภาคนมตปรากฏนง ดจทอนผา กมพลแดงทวางไวในอากาศ และดจพดใบตาลสทองดจเสาทอง ฉะนน พรอมกบความปรากฏแหงปฏภาคนมตนนแหละ พระโยคาวจร นนกจะบรรลอปจารฌาน และจตตกฌาน ปญจกฌาน โดยนยทกลาว แลวนนแล เตโชกสณ จบ [วาโยกสณ] พระโยคาวจรแมนใครจะเจรญวาโยกสณ พงถอเอานมตในลม กแลนมตในลมนน พงถอเอาไดทางเหนบาง ทางถกตองบาง เพราะคา ( ตอไป ) นทานกลาวไวในอรรถกถาทงหลายวา " พระโยคาวจรผจะขน เอาวาโยกสณยอมถอเอานมตในลม คอกาหนดเอายอดออยทไหว ไปมา หรอกาหนดเอายอดไผ หรอยอดไม หรอปลายผมทไหวไปมา กได กาหนดเอาลมอน ( พดมา ) ตองทกายกได " ดงน เพราะเหตนน

Page 198: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 196 พระโยคาวจร ( ผเจรญวาโยกสณ ) เหนตนออยกด กอไผกด ตนไมกด ทมใบหนาตงอย ( สง ) เพยงศรษะ๑ หรอผมของคนทมผมหนายาว ประมาณ ๔ องคล๒กด ทลมพดอย พงตงสต ( ระลก ) วา " ลมนพด ทนน " กหรอวา ลมเขาทางชองหนาตางบาง ชองฝาบาง มาตอง รางกายของเธออนใด พงตงสตในลมอนนน ภาวนาวา วาโต วาโต โดยทเปนนามเดนในบรรดานามของลมทงหลาย เชน วาตะ มาลตะ อนละ อคคหนมตในวาโยกสณนปรากฏยงเปนนมตไหว เชนกบกลมไอ ( รอน ) แหงขาวปายาสทเพงปลงลงจากเตา ( สวน ) ปฏภาคนมตเปน ดวงนงแนว คาทเหลอพงทราบตามนยทกลาวแลวนนเทอญ วาโยกสณ จบ [นลกสณ] สวน ( กสณ ) ถดนนไป ( บณฑตพงทราบดงน ) โดยคา ( ในอรรถ- กถาทงหลาย ) วา " พระโยคาวจรผจะขนเอานลกสณ ยอมถอเอานมต ในสเขยว ( คราม ) เปนดอกไมบาง เปนผาบาง เปนธาตสบาง " ดงน ( วา ) สาหรบผมบญมอธการไดสรางไวกอน เพยงไดเหนกอดอกไม อนมสอยางนน หรอพรมดอกไม อนมสอยางนนในทบชาหรอผาเขยว และแกวเขยว อยางใดอยางหนง นมตกเกดขนได พระโยคาวจรนอกน ๑. จะไดเพงดตรงๆ ตามสบาย ไมตองแหงน ไมตองกม ๒. ผมสนไป ตองลมกไมไหว ถายาวไปกหอยเสย ถาบางไปกลตามลม ไมปรากฏอาการตองลม เพราะฉะนนทานจงกาหนดเอา ๔ องคล ไมสน ไมยาว และ หนาดวย อาการตองลมจะไดปรากฏ คอไหวไปมาได

Page 199: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 197 ( ทไมมบญ ) พงถอเอาดอกไม มดอกนลบล และดอกครกณณกา เปนตน มาเรยงเขาใหเตมผอบหรอเตยบเสมอขอบปากทงใบดวย โดยวธทเกสรกด ขวกด ไมปรากฏ หรอใชผาสเขยวผกเขาเปนหอของ บรรจลงไปกได หรอใชผาสเขยวนนผก ( ขง ) เขาทขอบปากมนใหเปน ดจหนากลองกได หรอใชธาต ( ส ) มเขยวเหมอนสารด เขยวเหมอน ใบไม และเขยวเหมอนดอกอญชน เปนตน อยางใดอยางหนงทาให เปนกสณมณฑล ชนดเคลอนทได ตามนยทกลาวแลวในปฐวกสณ หรอ ( ตดไว ) ทฝาเลยกได แลวตดโดยรอบดวยสทแตกตาง แตนน มนสการวา นล นล พระโยคาวจรพงใหเปนไปโดยนยอนกลาวแลว ในปฐวกสณเถด แมในนลกสณน กสณโทษกปรากฏในอคคหนมต คอ สงทเนองดวยกสณมณฑล มเกสร กาน ระหวางกลบเปนตน ยอมปรากฏ ( สวน ) ปฏภาคนมตหลดจากกสณมณฑล ปรากฏเชน กบขวตาลฝงแกว ( อนทนล ) อยในอากาศ คาพรรณนาทเหลอ พงทราบตามนยทกลาวแลวนน เทอญ นลกสณ จบ [ปตกสณ] นยแมในปตกสณกดจนยนน สมคา ( อรรถกถา ) ทกลาวไววา " พระโยคาวจรผจะขนเอาปตกสณ ยอมถอเอานมตในสเหลอง ใน ดอกไมบาง ในผาบาง ในธาตสบาง " ดงน เพราะเหตนน แมใน ปตกสณน สาหรบผมบญมอธการไดสรางไว เพยงไดเหนกอดอกไม

Page 200: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 198 หรอพรมดอกไม อนมสอยางนน หรอผาสเหลอง ธาตสเหลอง อยางใดอยางหนง นมตกเกดขนได ดจพระจตตคตตเถระ ฉะนน ไดยนวา เมอทานผนนแลดเครองบชาบนแทนบชาทแลวดวยดอก ปตตงคะทงหลาย ณ จตตลบรรพตวหาร นมตขนาดเทาแทนบชาเกดขน พรอมกบการแลดนนเอง ( สวน ) พระโยคาจรนอกน ( ทไมมบญ ) พงใชดอกไมมดอกกณณการเปนตน หรอใชผาสเหลอง หรอธาต ( สเหลอง ) กได ทากสณ ( มณฑล ) แลวยงมนสการวา ปตก ปตก ใหเปนไปโดยนยทกลาวแลวในนลกสณนนเถด คาทเหลอกเชนเดยว กนนนแล ปตกสณ จบ [โลหตกสณ] นยแมในโลหตกสณกดจนยนน สมคา ( อรรถกถา ) ทกลาวไววา " พระโยคาวจรผจะขนเอาโลหตกสณ ยอมถอเอานมตในสแดง ใน ดอกไมบาง ในผาบาง ในธาตสบาง " ดงน เพราะเหตนน แมใน โลหตกสณน สาหรบผมบญมอธการไดสรางไว เพยงไดเหนกอดอกไม เชนดอกหงอนไก หรอพรมดอกไม อนมสอยางนน หรอผาแดง แกวแดง ธาตสแดง อยางใดอยางหนง นมตกเกดขนได สวนพระ- โยคาวจรนอกน ( ทไมมบญ ) พงใชดอกไมเชนดอกชะบา หงอนไก และ หญาหางชางแดง หรอผาสแดง หรอธาต ( สแดง ) กได ทากสณ * อาสนะในทน คอ แทนบชา ทบชา

Page 201: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 199 ( มณฑล ) แลวยงมนสการวา โลหตก โลหตก ใหเปนไปโดยนย ทกลาวแลวในนลกสณนนเถด คาทเหลอกเชนเดยวกนนนแล โลหตกสณ จบ [โอทาตกสณ] แมในโอทาตกสณ ( กพงทราบนยดงน ) โดยคา ( ในอรรถกถา ) วา " พระโยคาวจรผจะขนเอาโอทาตกสณ ยอมถอเอานมตในสขาว ในดอกไมบาง ในผาบาง ในธาตสบาง " ดงน ( วา ) สาหรบผมบญ มอธการไดสรางไวกอน เพยงแตไดเหนกอดอกไมอนมสอยางนน หรอพรมดอกไม มดอกมะลซอน เปนตน หรอกองดอกบวขาว( ทเขา ขนจากทบชาไปทงๆ ไว ) หรอผาขาว ธาตสขาวอยางใดอยางหนง นมตกเกดขนได แมในแผนดบกกลม แผนเงนกลม และดวงจนทร ( เพญ ) นมตกเกดไดเหมอนกน ( สวน ) พระโยคาวจรนอกน ( ทไมม บญ ) พงใชดอกไมขาว หรอผาขาว หรอธาตสขาวกได ทากสณ ( มณฑล ) แลวยงมนสการวา โอทาต โอทาต ใหเปนไปโดยนยท กลาวแลวในนลกสณนนเถด คาทเหลอกเชนเดยวกนนนแล โอทาตกสณ จบ [อาโลกกสณ] สวน ( นย ) ในอาโลกกสณ ( พงทราบดงน ) โดยคา ( ในอรรถ- กถา ) วา " พระโยคาวจรผจะขนเอาอาโลกกสณ ยอมถอเอานมต

Page 202: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 200 ในแสงทชองฝาบาง ทชองดาลบาง ทชองหนาตางบาง " ดงน ( วา ) สาหรบผมบญมอธการไดสรางไวกอนเพยงแตไดเหนแสงอาทตย หรอแสงจนทรเขามาทางชอง มชองฝาเปนตน ชองใดชองหนงแลว ทาใหเกดเปนดวงขนทฝาหรอทพนกด ลอดหวางกงตนไมทมใบทบ ทาใหเกดเปนดวงขนทพนดนนนกด เทานนนมตกเกดขนได แมพระ- โยคาวจรนอกน ( ทไมมบญ ) กพง ( เพงด ) ดวงแสงมประการดงกลาว แลวนนแหละ ภาวนาไปวา โอภาโส โอภาโส หรอวา อาโลโก อาโลโก กได เมอไมอาจ ( ทา ) อยางนนได ๑ พงตามประทปเขาไว ในหมอ ปดปากหมอเสย๒ ทาชองเขาท ( ขาง ) หมอแลวตงหนหนา ( ชอง ) เขาฝา แสงประทปออกทางชองนน ทาใหเปน ดวงขนทฝา พง ( เพงด ) ดวงแสงนน ภาวนาไปวา อาโลโก อาโลโก ดวงแสงนอย ไดนานกวาดวงแสงนอกนน ( ทกลาวมาขางตน ) อคคหนมตในอาโลก- กสณนกเปนเชนเดยวกบดวงทตดอยทฝาหรอทพนนนเอง ( สวน ) ปฏภาคนมตเปนดวงหนาและใสคลายกบกอนแสง คา ( พรรณนา ) ทเหลอกเชนเดยวกนนนแล [ปรจฉนนากาสกสณ] แมในปรจฉนนากาสกสณ โดยคา ( ในอรรถกถา ) วา "พระ ๑. มหาฎกาวา ดวงแสงทเกดแตแสงอาทตยและจนทรนน ตงอยไมนาน ( เพราะมนเคลอนไปตามดวงอาทตยและดวงจนทร ) ผไมมบญ ไมอาจภาวนาใหนมตเกด ในชวเวลาอนสนนนได จงตองใชประทปหมอ ๒. เพราะแสงทออกทางปากหมอมนใหญ และจะทาใหตาพรา

Page 203: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 201 โยคาวจรผจะขนเอาอากาสกสณ ยอมถอเอานมตในอากาศทชองฝาบาง ทชองดาลบาง ทชองหนาตางบาง " ดงน สาหรบผมบญ มอธการไดสรางไวกอน เพยงแตไดเหนอากาสทชองตางๆ มชองฝา เปนตน นมตกเกดขนได ( สวน ) พระโยคาวจรนอกน ( ทไมมบญ ) พงทาชองขนาดคบ ๔ นว เขาท ( ฝา ) โรงทมงมดชดหรอท ( แผน )หนง และเสอลาแพนเปนตน อยางใดอยางหนงแลว ( เพงด ) ชองอนตางโดย เปนชองฝาเปนตนนนแล ภาวนาไปวา อากาโส อากาโส ( วาง วาง ) อคคหนมตในอากาสกสณน กเปน ( ดวง ) เหมอนกบชอง พรอม ทงสงทเนองดวยชองมขอบฝาเปนตนนนเอง แมพระโยคาวจรจะ ( นก ) ขยาย ( สวน ) กหาขยายไม ( สวน ) ปฏภาคนมตปรากฏเปนดวง อากาศแท และพระโยคาวจรจะ ( นก ) ขยาย กขยายได คาทเหลอ พงทราบโดยนยอนกลาวแลวในปฐวกสณนนแล ปรจฉนนากาสกสณ จบ พระทศพลผสรรพธรรมทส ( ทรงเหนธรรม ทงปวง ) ไดตรสทศกสณ ซงเปนเหตแหง จตกฌานและปญจกฌานในชนรปาวจร ดง พรรณนามาฉะน บณฑตไดทราบทศกสณนน และนยะในการเจรญกสณเหลานนนดงนแลว พงทราบปกณกกถาในกสณเหลานนแหละ ตอไปน

Page 204: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 202 [ปกณณกกถา] ( คณวเศษตางๆ ทสาเรจดวยอานาจกสณ ) กแลกสณเหลาน ดวยอานาจแหงปฐวกสณ คณวเศษ ทงหลายเปนตนวา ความบนดาล๑ คอวาคนเดยวบนดาลเปนคนมาก กไดเปนตน นรมตแผนดนขนในอากาศหรอในนาแลวเดนไปได หรอ สาเรจอรยาบถมยนและนงเปนตนได ดวยอานาจแหงอาโปกสณ คณวเศษทงหลายเปนตนวา ผดขน และดาลงในแผนดนได ทาฝนนา๒ใหเกดขนได นรมตสงขวางกน มแมนาและทะเลเปนตนได ทาของหนกมแผนดน ภเขา และปราสาท เปนตนใหไหวได ดงนยอมสาเรจ ดวยอานาจแหงเตโชกสณ คณวเศษทงหลายเปนตนวา บงหวน ควนได บงหวนเพลงได ทาฝนถานเพลงใหเกดขนได ลางไฟดวยไฟได สามารถเผาเฉพาะสงทตองการได๓ ทาแสงสวางขนเพอประโยชนแก การเหนรปดวยทพจกษไดทาสรระใหไหมไปดวยเตโชธาต ในคราว ปรนพพานได อยางนยอมสาเรจ ๑. ภาโว ทาใหมใหเปนขน เอาความวาบนดาล ๒. อทกวฏ ไมแปลวา นาและฝน แปลวา ฝนนา เพราะมทเทยบ คอในตอนเตโชกสณ ม องคารวฏ ฝนถานเพลง และในตอนวาโยกสณมวาตวฏ ฝนลม คอฝนมพาย ๓. มหาฎกาขยายความวา เมอของตาง ๆ เชนฝาย สาล ไมแกน ไมฟนกองรวมกนอย ตองการจะเผาของสงใด กทาใหไหมเฉพาะสงนนได

Page 205: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 203 ดวยอานาจแหงวาโยกสณ คณวเศษทงหลายเปนตนวา ไปได ( เรว ) เยยงพาย ทาฝนลมใหเกดขนได ดงนยอมสาเรจ ดวยอานาจแหงนลกสณ คณวเศษทงหลายเปนตนวา นรมตรป สเขยวขนได ทาใหมดไปได ดงนยอมสาเรจ ดวยอานาจปตกสณ คณวเศษทงหลายเปนตนวา นรมตรป สเหลองได นอมใจลง ( อธษฐาน ) วา ใหเปนทองได ดงนยอมสาเรจ ดวยอานาจแหงโลหตกสณ คณวเศษทงหลายเปนตนวา นรมต สแดงขนได ดงนยอมสาเรจ ดวยอานาจแหงโอทาตกสณ คณวเศษทงหลายเปนตนวานรมต รปสขาวขนได ขบถนมทธะ ได ไลความมดได ทาแสงสวางขนเพอ ประโยชนแกการเหนรปดวยทพจกษได ดงนยอมสาเรจ ดวยอานาจแหงอาโลกกสณ คณวเศษทงหลายเปนตนวา นรมต รปโปรงแสงได ขบถนมทธะได เพกความมดได ทาแสงสวางขน เพอประโยชนแกการเหนรปดวยทพจกษได ดงนยอมสาเรจ ดวยอานาจแหงอากาสกสณ คณวเศษทงหลายเปนตนวา ทาสง ทลลบอยใหเปดเผยได นรมตชองวางเขาในททบเชนภายในแผนดน และภายในภเขาแลวสาเรจอรยาบถอยได ผานทตนมฝาเปนตน ออกไปขางนอกไดไมตด ดงนยอมสาเรจ

Page 206: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 204 [ความแตกตางแหงกสณ] กสณทงหมดนน มความแตกตาง ( ดง ) น คอ อทธ ( ขยายขน เบองบน ) อโธ ( ขยายลงเบองลาง ) ตรย ( ขยายไปโดยขวางรอบตว ) อทวย ( ขยายไปไมเปน ๒ ) อปปมาณ ( ขยายไปไมมประมาณ ) จรงอย ขอนพระผมพระภาคเจาไดตรสไววา " บคคลลางคนกาหนดกสณไป เบองบน ลางคนกาหนดกสณไปเบองลาง ลางคนกาหนดกสณไป โดยขวาง ไมเปน ๒ ไมมประมาณ " ดงนเปนตน ในคาเหลานน คาวา อทธ คอมงสทองฟาเบองบน คาวา อโธ คอมงสพนดนเบองลาง คาวา ตรย คอกาหนดไปรอบตวดจลาน แทจรง พระโยคาวจรลางทาน ขยายกสณไปเบองบนทางเดยว ลางทาน ขยายไปเบองลาง ลางทานขยายไปโดยรอบตว หรอแผไปอยางนน ตามเหตการณนนๆ ดงผใครจะเหนรปดวยทพจกษ กแผแสงสวางไป ฉะนน *เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจาจงตรส ๓ บทวา อทธ อโธ ตรย สวนคาวา อทวย น ตรสเพอ ( แสดง ) ความทกสณอนหนง ไมกลายเปนกสณอนอนไป เปรยบเหมอนเมอคนลงนาไป กมแตนา ไปทกทศ ไมมสงอนฉนใด ปฐวกสณกยอมเปนแตปฐวกสณเทานน ความระคนกบกสณอนหามแกปฐวกสณนนไม ฉนนน นยดงนน พง ทราบในกสณทงปวงคาวา อปปมาณ นตรสโดยทการแผไปแหง * มหาฎกาวา ถาใครจะเหนรปในเบองบนกแผแสงสวางไปเบองบน ถาใคร จะเหนรปในเบองลาง กแผแสงสวางไปเบองลาง ถาใครจะเหนรปโดยรอบกแผแสง- สวางไปรอบๆ ตว

Page 207: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 205 กสณนนหาประมาณไมได แทจรง เมอพระโยคาวจรแผกสณนนไป ดวยใจ ยอมแผรวดไปทเดยว หาได (มว) กะประมาณวา (แค) น เปนเบองตน (แค) นเปนทามกลางของกสณนนไม ดงนแล [ผทบาเพญกสณไมสาเรจ] กแลสตวเหลาใด ททานกลาววาเปนผกอบดวยกมมาวรณ ( เครองกนคอกรรม ) กด กอบดวยกเลสาวรณ ( เครองกนคอกเลส ) กด กอบดวยวปากาวรณ ( เครองกนคอวบาก ) กด ไมมศรทธา ไมมฉนทะ ปญญาทรามเปนผอภพทจะกาวลงสความแนนอน ความดาเนนชอบ ในธรรมทงหลายทเปนกศล ความบาเพญในกสณแมแตขอเดยว กยอมไมสาเรจ แกสตวเหลานน แมสกผเดยว ในคาเหลานน คาวา กอบดวยกมมาวรณ ไดแกประกอบดวย อนนตรยกรรม คาวากอบดวยกเลสาวรณ ไดแกเปนนยตมจฉาทฏฐ และเปนอภโตพยญชนก เปนบณเฑาะก คาวากอบดวยวปากาวรณ ไดแกปฏสนธเปนอเหตกะและเปนทวเหตกะ คาวา ไมมศรทธา คอไรความเชอในพระรตนตรยมพระพทธเจาเปนตน คาวาไมมฉนทะ คอไรฉนทะในอปจจนกปฏปทา* คาวา ปญญาทราม หมายความวาไร ความเหนชอบ ทงทเปนโลกยะและโลกตตระขอวา เปนผอภพทจะ กาวลงสความแนนอน ความดาเนนชอบในธรรมทงหลายทเปนกศลนน ความวาเปนผไมอาจกาวลงสอรยมรรคทนบวาเปนความแนนอน และ * แปลวา ปฏปทาอนไมเปนขาศก มหาฎกาแกเปนอนโลมปฏปทา คอปฏทาอน ควรแกมรรค และวาหมายเอาวปสสนา

Page 208: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 206 นบวาเปนความดาเนนชอบในธรรมทงหลายทเปนกศล อนง มใชแตในกสณเทานน การบาเพญแมในกรรมฐาน อนๆ กไมสาเรจแกสตวเหลานนแมแตผเดยว เพราะเหตนน กลบตร แมวาปราศจากวปากาวรณแลว กพงหลกเวนกมมาวรณและกเลสา- วรณเสยใหไกล ยงศรทธา ฉนทะ และปญญาใหเจรญดวยวฒธรรม มสทธมมสสวนะ ( ฟงธรรมของสตบรษ ) และสปปรสปสสยะ ( ความ พงพงสตบรษ ) เปนตน ทาความเพยรในอนประกอบเนองๆ ในพระ กรรมฐาน เทอญ ปรเฉทท ๕ ชอเสสกสณนเทศ ในอธการแหงสมาธวณณนา ในปกรณวเศษชอวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน

Page 209: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 207 อสภกรรมฐานนเทศ กแลในอสภทไมมวญญาณ ๑๐ คอ อทธมาตกะ วนลกะ วปพพกะ วจฉททกะ วกขายตกะ วกขตตกะ หตวกขตตกะ โลหตกะ ปฬวกะ อฏฐกะ ซงทานจดไวในลาดบแหงกสณ [อทธมาตกอสภ] อสภทชออทธมาตะ เพราะเปนซากทพองขน โดยความทมน คอยอดขนตามลาดบนบแตสนชวตไป ดจลกหนงอนพองดวยลม อทธมาตะนนเอง เปนอทธมาตกะ นยหนง อทธมาตอสภ จดวาเปน ของนาเกลยด เพราะเปนสงปฏกล เพราะเหตนน จงชอวา อทธ- มาตกะ ( อทธมาตกอสภอนนาเกลยด ) คาวา อทธมาตกะ นนเปน คาเรยกซากศพทเปนอยางนน [วนลกอสภ] อสภทมสเขยวคลาคละดวยสตางๆ เรยกวา วนละ วนละนนเอง เปนวนลกะ นยหนง วนลอสภ จดวาเปนของนาเกลยด เพราะเปน สงปฏกล เพราะเหตนน จงชอวา วนลกะ ( วนลอสภอนนาเกลยด ) คาวา วนลกะ นนเปนคาเรยกซากศพอนมสแดงในทๆ เนอหนา มสขาวในทๆ บมหนอง แตโดยมากมสเขยวคลา ในทๆ เขยว เปนเหมอนคลมไวดวยผาเขยว

Page 210: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 208 [วปพพกอสภ] อสภทมนาเหลองไหลเยมอยในท* ๆ แตกปรทงหลาย ชอ วปพพะ วปพพะนนเองเปนวปพพกะ นยหนง วปพพอสภ จดวา เปนของนาเกลยดเพราะเปนสงปฏกล เพราะเหตนนจงชอวา วปพพกะ ( วปพพอสภอนนาเกลยด ) คาวา วปพพกะ นนเปนคาเรยกซาก ศพทเปนอยางนน [วจฉททกอสภ] อสภทแยกออกจากกนโดยขาดเปน ๒ ทอน เรยกวา วจฉททะ วจฉททะนนเอง เปนวจฉททกะ นยหนง วจฉททอสภ จดวาเปน ของนาเกลยด เพราะเปนสงปฏกล เพราะเหตนน จงชอวาวจฉททกะ ( วจฉททอสภอนนาเกลยด ) คาวา วจฉททกะ นนเปนคาเรยกซาก ศพทถกตดกลางตว [วกขายตกอสภ] อสภทชอวาวกขายตะ เพราะถกสตวทงหลายมสนขบานและสนขปา เปนตน กดกนโดยอาการตางๆ ตรงนบางตรงนนบาง วกขายตะ นนเองเปนวกขายตกะ นยหนง วกขายตอสภจดวาเปนของนาเกลยด เพราะเปนสงปฏกลเพราะเหตนนจงชอวา วกขายตกะ คาวา วก- ขายตกะ นนเปนคาเรยกซากศพทเปนอยางนน * ตรงนปาฐะฉบบพมพครงท ๒ พมพไวเปน...วสสนทมาน ปพเพ ทถกตองเรยง ตดกนเปนบทสมาสวา วสสนทมานปพพ เพราะเปนบทวเสสนะของ อสภ ในมหาฎกา กเปนอยางนน

Page 211: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 209 [วกขตตอสภ] อสภทกระจยกระจายไปตางๆ เรยกวา วกขตตะ วกขตตะนนเอง เปนวกขตตกะ นยหนง วกขตตอสภ จดวาเปนของนาเกลยด เพราะ เปนสงปฏกล เพราะเหตนนจงชอวาวกขตตกะ คาวา วกขตตกะ นน เปนคาเรยกซากศพทกระจยกระจายไปทนนๆ คอมอไปทางหนง เทาไปทางหนง ศรษะไปทางหนง ดงนเปนตน [หตวกขตตกอสภ] อสภทชอหตวกขตตกะ เพราะอสภนนถกประหารดวย กระจย กระจายโดยนยกอนนนดวย คาวา หตวกขตตกะนนกเปนคาเรยกซาก ศพอนถกคนสบฟนทอวยวะใหญนอย โดยอาการ ( ยบอยางกะ ) ตนกา แลวเหวยงกระจายไปโดยนยทกลาวแลวนน* [โลหตกอสภ] อสภทชอโลหตกะ เพราะมโลหตเรยราดไหลออกจากตรงนน บาง ตรงนบาง คาวา โลหตกะ นนเปนคาเรยกซากศพอนเปอน โลหตทไหลออก * วกขตตกะนน กระจยกระจาย เนองดวยสตวกด สวนหตวกขตตกะน กระจย กระจาย เพราะถกคนทโกระเกลยดกนสบฟนเอา

Page 212: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 210 [ปฬวกอสภ] หนอนทงหลาย เรยกวา ปฬวะ ปฬวะทงหลายคลาคลาอยใน อสภนน เหตนน อสภนนจงชอปฬวกะ คาวา ปฬวกะนนเปน คาเรยกซากศพทเตมไปดวยหนอน [อฏฐกอสภ] กระดกนนเองชออฏฐกะ นยหนง กระดกจดวาเปนของนาเกลยด เพราะเปนสงปฏกล เหตนนจงชออฏฐกะ คาวาอฏฐกะนนเปนคาเรยก รางกระดกกได กระดกทอนเดยวกได กแลคาทงหลายมคาวาอทธมาตกะเปนตนเหลานนแล เปนชอ แหงนมตอนอาศยอสภมอทธมาตกอสภเปนอาทเหลานเกดขนกได เปน ชอแหงฌานอนพระโยคาวจรไดในนมตทงหลายกได [วธเรยนอทธมาตกอสภกรรมฐาน] ในอสภ ๑๐ นน พระโยคผใครจะยงอทธมาตกนมตในซากท ขนพองใหเกด แลวยงฌานทชออทธมาตกะใหมขนพงเขาไปหา อาจารยมประการดงกลาวแลว เรยนเอาพระกรรมฐานโดยนยทกลาว แลวในปฐวกสณนนแล อาจารยนนเมอจะบอกกรรมฐานแกเธอ พงบอกวธทกอยาง คอวธไปเพอ ( ถอเอา ) อสภนมต การกาหนด ( จา ) นมต( ตางๆ ) โดยรอบ การถอเอานมตโดยอาการ ๑๑ การ

Page 213: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 211 พจารณาทางไปมา ดงนจนถงอปปนาวธ๑ ฝายพระโยคนนเรยนเอา วธทงปวงใหดแลวพงเขาไปสเสนาสนะมประการดงกลาวมากอน แลวแสวงหาอทธมาตกนมตอยเถด กแลเมอเธออยอยางนน แมนไดยนคาคนทงหลายพดกนวา ซาก อทธมาตกะ เขาทอดไวทชองทางเขาหมบานชอโนน หรอทปากดง ทหนทาง ทเชงเขา ทโคนไม หรอทสสานชอโนน ดงนกไมควรไป ทนททนใด ( จะ ) เปนเหมอนคนแลนไปผดทา ถามวาเพราะเหตอะไร ตอบวา เพราะอนอสภนนจะเปนซากทสตวรายพกเอาไวบาง อมนษย พกเอาไวบาง อนตรายแหงชวตจะพงมแกเธอในเพราะอสภนน ( เปน เหต ) กได หรออนง ทางไปทนนจะเปนทางผานชองทางเขาหมบาน บาง ผาทาอาบนาบาง ผานปลายนาบาง รปอนเปนวภาค ( ขาศก แหงพรหมจรรย ) ในททงหลายนน จะมาสคลอง ( จกษ ) หรอมฉะนน ซาก ( ศพ ) นนเองจะเปนวภาค จรงอย ซากสตรยอมเปนวภาค แหงบรษ และซากบรษยอมเปนวภาคแหงสตร ซากนนนนทตาย ไมนาน๒ ยงปรากฏเปนรางสวยงามอยกได อนตรายแหงพรหมจรรย จะพงมแกเธอเพราะอสภนน ( เปนเหต ) กได แตถาเธอไวใจตววา " มนไมเปนของหนก ( ใจ ) สาหรบภกษอยางอาตมา " ดงนไซร เธอ ผไวใจตวไดอยางนนกพงไปเถด ๑ มหาฎกาวา อปปนาวธ หมายเอาวธปฏบตตงแตอคคหนมตเกด ดงกลาวไวใน ปฐวกสณแลว ๒ มหาฎกาวา หมายเอาศพทยงไมเปนอทธมาตกะ

Page 214: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 212 กแลเมอจะไป พงบอกพระสงฆเถระ หรออภญญาตภกษ ( ภกษ ผมชอเสยง ) อนแลวจงไป ถามวา เพราะเหตอะไร ? ตอบวา เพราะหากวาเมอเธอถกอนฏฐารมณ เชนรปรางและเสยงแหงสตวราย ทงหลายมอมนษย และสหเสอเปนอาทในปาชาครอบงาเอา ( จน ) องคาพยพ ( หนาว )สนไปกด๑ ( ขวญหน ) ของทบรโภคแลวไมอย ( ในทอง ) กด๒ อาพาธเปนอยางอน ( อก ) กด ( ไมสามารถจะเดนกลบมาวหาร ได ) ไซร เมอเปนเชนนน ทานทเธอบอกนนกจก ( ชวย ) เกบงา บาตรจวรของเธอไวใหอยางดในวหารจกสงพวกภกษหนมบาง สามเณรบาง ไปชวยปรนนบต ( พยาบาล ) ภกษนน อกประการหนง พวกโจรสาคญวา ปาชานนเปนทไมตองระแวง ( วาจะมคนรเหน ) ( มนไป ) ทาการมาแลวกด ยงมไดทาการกด จงมามวกนอย ( ในนน ) มน ( ไปทาการมาแลว ) ถกคนทงหลายตามมาทนเขากจะทงหอของไว ใกลๆ ภกษแลวหนไปเสยกไดคนทงหลาย ( เหนของตกอยใกลภกษ ) กจะสาคญวา " พวกเราพบโจรพรอมทงของกลาง " แลวจบภกษไป ทรมาน ทนนทานทเธอบอก ( ทราบเขา ) กจก ( ไปชวย ) ออนวอน วา " ทานทงหลายอยาทรมานภกษนเลย เธอบอกขาพเจาแลวจงไป ทางานอนนดอก " ( ชแจง ) ใหคนเหลานนเขาใจถกแลว ทาความ สวสดใหแกเธอได นเปนอานสงสในการบอกแลวจงไป ๑. ขอน ตรงกบทเราพดกนวา "ขวญหน" อาการสนนนเขาใจวาถงกบจบไขทเดยว ไมใชสนพอดพอราย. ๒. ขอนตรงกบ "ดฝอ" นายอยอาหารเสย อาหารทกนแลวไมยอยหรอยอยไมหมด เกดเปนพษ

Page 215: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 213 [วธไปดอสภตามนยอรรถกถา] เพราะเหตนน พระโยคาวจรผไดบอกแกภกษมประการดงกลาว แลว เกดความจานงยงในอนจะดอสภนมตพงยงปตโสมนสใหเกดขน*

ไป ( ด ) โดยวธททานกลาวไวในอรรถกถาทงหลาย ( ให ) เหมอน กษตรยเกดปตโสมนสเสดจไปสสถานทอภเษก เหมอนผจะบชายญ เกดปตโสมนสไปสโรงบชายญ หรออนง เหมอนคนไมมทรพยเกดปต โสมนสไปสทตงขมทรพยฉะนนเถด จรงอย คา ( ตอไป ) น ทาน กลาวไว ( ในอรรถกถา ) วา " ภกษเมอจะขนเอาอสภนมตชนดอทธ- มาตกะ ยอมไปผเดยว ไม ( ตอง ) มสหาย มสตตงมนไมหลงลม ม อนทรยทงหลายอยกบตว ( คอสารวม ) มความคดไมไปนอกตว ( คอ ไมคดกลวอะไรไปตางๆ ) พจารณาดทางไปมาไว อสภนมตชนด อทธมาตกะมทอดอยทแหงใด เธอยอมทากอนหนกด จอมปลวกกด ไมตนกด ไมกอกด ไมเถากด ( อนมอย )ในทแหงนน ใหเปนนมต รวม ยอมทา ( วตถนนๆ ) ใหเปนอารมณรวม ครนทา ( วตถนนๆ ) ใหเปนนมตรวมแลว ทา ( วตถนนๆ ) ใหเปนอารมณรวมแลว จง เขาไปกาหนดอทธมาตกอสภนมตตามความทมนเปนของมนเอง ( โดย อาการ ๑๑ คอ ) โดยสกายบาง โดยเพศบางโดยสณฐานบาง โดย ทศบาง โดยโอกาสบาง โดยตดตอนบาง ( และ ) โดยทตอ โดยชอง โดยทเวา โดยทนน โดยรอบตว เธอยอมทานมตนนใหเปนสงท ถอเอาไวอยางดแลว ยอมจดจาเอานมตนนใหเปนสงทจาไดอยาง * คอเกดปตโสมนสวา จกพนจากชรามาณะดวยปฏปทานแน

Page 216: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 214 แมนยาแลวยอมกาหนดเอานมตนนใหเปนสงทกาหนดไวไดอยางด แลว ครนทานมตนน ฯลฯ ใหเปนสงทกาหนดไวไดอยางดแลว เธอก ( กลบ ) ไปผเดยวไมมสหาย มสตมนคงไมหลงลม มอนทรยทงหลาย อยกบตว มความคดไมไปนอกตว พจารณาดทางไปมา แมนจะจงกรม เธอกอธษฐานจงกรมใหเปนการเกอกลแกฝายอสภนมตนนเทานน แม จะนง กปอาสนะใหเปนการเกอกลแกฝายอสภนมตนนอยางเดยว ถามวา การกาหนดจานมต ( ตางๆ มกอนหนเปนตน ) โดยรอบ มประโยชนอยางไร มอานสงสอยางไร ? แกวา การกาหนดจานมต โดยรอบ มความไมหลงเปนประโยชน มความไมหลงเปนอานสงส ถามวา การถอเอานมตโดยอาการ ๑๑ มประโยชนอยางไร มอานสงสอยางไร ? แกวา การถอเอานมตโดยอาการ ๑๑ มอนนา ( กรรมฐาน ) เขาไปผกไวเปนประโยชน เปนอานสงส ถามวา การพจารณาดทางไปมา มประโยชนอยางไร มอานสงส อยางไร ? แกวา การพจารณาดทางไปมา มอนยงกรรมฐาน ( ทเสอม ) ให ( กลบ ) ดาเนนสวถ เปนประโยชน เปนอานสงส *

พระโยคาวจรนนเปนผเหนอานสงสอยโดยปกต มความสาคญ ( ในอสภ ) วาเปนดงแกว เขาไปตงความยาเกรงไว ( ในอสภนน ) ประพฤตดงวา ( อสภนน ) เปนทรกอย นาจตเขาไปผกไวในอารมณนน เปนแนแท ( ในทสด ) เธอสงดจากกามทงหลาย ฯลฯ เขาถงฌาน * คาแกปญหา ๓ ขอน มอรรถาธบายขางหนา

Page 217: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 215 ท ๑ อย ปฐมฌานเปนรปาวจร เปนอนเธอบรรลแลว วหารธรรม อนเปนทพย กเปนอนเธอไดบรรล และบญกรยาวตถสวนภาวนามย กเปนอนเธอไดบรรลดวย " [วตรในการไปดอสภ] เพราะเหตนน ภกษใดจะไปเยยมปาชา เพอประโยชนแกการ ยงจตใหไดสานก ภกษนนจงเคาะระฆง ยงคณะ( พระกรรมฐานดวย กน ) ใหประชม ( บอกกนใหทราบกอน ) กไดแลวจงไป กแลเมอไป ดวย ( มง ) กรรมฐานเปนสาคญ พงเปนคนผเดยวไม ( ตอง ) มสหาย เปนผไมละทงมลกรรมฐาน* มนสการมลกรรมฐานนนไวเรอยไป ถอไมเทาหรอไมถอ ( ไปดวย ) เพอกนอนตรายมสนขเปนตนในปาชา ทาสตไวมใหหลงลม โดยยงความเปนผมนคง ( ในกรรมฐาน ) ให ถงพรอม เปนผมใจไมไปนอกตวโดยยงความทอนทรยทงหลาย มใจเปนท ๖ อยกบตวใหถงพรอม ( เดน ) ไปเถด พอออกจากวหาร พงสงเกตประตไววา " เราออกทางประตโนน ในทศโนน " ตอนน เธอไปโดยทางใด พงกาหนดจาทางนนไววา " ทางนตรงไปทศตะวนออก หรอวา ตรงไปทศตะวนตก ทศเหนอ ทศใต หรอวาตรงไปทศเฉยง " อนงพระโยคาวจรพงกาหนดทางท ( เดน ) ไปวา " ตรงนไปทางซาย ตรงนไปทางขวา และในทแหงอสภนน * ตจปญจกกรรมฐาน ทพระอปชฌายะบอกใหเมออปสมบทไดยนเรยกมลกรรมฐาน แปลวากรรมฐานดงเดม ฟงดกสม แตในทนมหาฎกาแกไววา มลกรรมฐานหมาย เอาสพพตถกกรรมฐานมพทธานสสตเปนอาท ทพระโยคาวจรนนบาเพญอยตามปกต

Page 218: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 216 ตรงนมกอนหน ตรงนมจอมปลวก ตรงนมไมตน ตรงนมไมกอ ตรงนมไมเถา " ดงน ( เรอย ) ไป ( จน ) ถงทๆ นมตตงอย อนงเลา ไมควร ( เดนเขา ) ไปทวนลม เพราะวาเมอไปทวนลม กลนศพจะพง กระทบจมกทาใหเยอสมองอกเสบไปกได ทาใหสารอกอาหาร ( ทกน เขาไปแลวออกมา ) กได ทาใหเกดความเสยใจวา " โธเอย เรามา ( เจอเอา ) ททงศพเชนนเขา " กได เพราะฉะนน พงเวนทางทวนลม เสย ไปตามลมเถด* ถาไมอาจไปโดยทางตามลมได มภเขาหรอเหว กอนหน ( ใหญ ) รว ดงหนาม นาหรอหลมกตามอยในระหวางไซร กพงปดจมกดวยชายจวรไปเถด นเปนวตรในการไปแหงพระโยคาวจร นน [วตรเมอไปถงทอสภแลว] กแลพระโยคาวจรผไปถง ( ทอสภ ) อยางนแลว อยาเพงอสภ- นมต พงกาหนดทศเสยกอน เพราะเมอเธอยนขางทศหนง อารมณจะ ไมปรากฏชดและจตกจะไมเปนกมมนยะ ( ควรแกการภาวนา ) ดวย ( กได ) เพราะเหตนน พงเวนขางทศนนเสยแลว ยนทางทศทเมอยน แลวอารมณจะปรากฏชด และจตกจะเปนกมมนยะดวยนนเถด อนง พงละ ( การยน ) ทวนลมและตามลม ( ตรงๆ ) เสย เพราะเมอยนทวนลม ( ตรงศพ ) ถกกลนศพรบกวนจตจะพลาน เมอ ยนตามลม ( ตรงศพ ) ถามอมนษยสงอยในศพนน มนจะโกรธเอา * ลมทวาน หมายเอาลมทพดผานศพ ทานพดวาทวนลมตามลม เพราะหมายเอาลม เปนหลก ฝายเราพดกนวาใตลมเหนอลม เพราะมงเอาศพเปนหลก

Page 219: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 217 แลวทาความพนาศให เพราะเหตนนพงเลยงเสยหนอยหนง ยนมใหตาม ลม ( ตรง ) นก แมเมอยนอยางน กพงยนในทไมไกลนกไมใกลนก ไมคอนไป ทางเทา ไมคอนไปทางศรษะ เพราะวาเมอยนในทไกลนก อารมณจะ ไมชด ใกลนก ความกลวจะเกดขน เมอยนคอนไปทางเทากด คอน ทางไปศรษะกด อสภทงหมดจะไมปรากฏเทากน เพราะเหตนน พง ยนในทตรงสวนกลางตว ไมไกลนก ไมใกลนก อนเปนทผาสกสาหรบ ผจะด ( อสภ ) [วธกาหนดจานมตตางๆ โดยรอบอสภนน] พระโยคาวจรผยนอยอยางนนแลว พงกาหนดจานมตทงหลาย โดยรอบ ทกลาวมาแลววา " เธอยอมทากอนหนกด ฯลฯ ไมเถากด ( อนมอย ) ในทแหงนนใหเปนนมตรวม " ดงน ( ตอไป ) น เปนวธ กาหนดจาในขอนน ถาโดยรอบ ( อสภ ) นมตนน กอนหนมอยในคลองจกษไซร พงกาหนดดกอนหนนนวา " หนกอนนสงหรอเตย เลกหรอใหญ ดาหรอขาว* ยาวหรอกลม " ตอนนจงสงเกตไววา " ในโอกาสตรงน นนเปนกอนหน นเปนอสภนมต นอสภนมต นนกอนหน " ถาจอมปลวกมอย แมจอมปลวกนนพงกกาหนดดวา " สงหรอ เตย ยอมหรอใหญ แดง (ชา) ดาหรอขาว สน ยาว หรอกลม" * หนาคาวา ดา (กาโฬ) ในฉบบพมามคาวา แดง (ตมโพ) นาจะถก เพราะหน สแดงนนมอย ตมพนนเปนแดงชา คอ แดงเจอดา

Page 220: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 218 ตอนนจงสงเกตไววา " ในโอกาสตรงน นนเปนจอมปลวก นเปน อสภนมต ( นอสภนมต นนจอมปลวก ) " ถาไมตนมอย แมตนไมนนกพงกาหนดดวา " เปนตนโพธหรอ ตนไทร ตนเตารงหรอตนมะขวด สงหรอเตย เลกหรอใหญ ดา หรอขาว ตอนนจงสงเกตไววา " ในโอกาสตรงน นนเปนตนไม นเปนอสภนมต ( นอสภนมต นนตนไม ) " ถาไมกอมอย แมกอไมนน กพงกาหนดดวา " เปนกอเปง หรอกอเลบเหยยว หรอกอพด หรอกอวานหางชาง กอสงหรอเตย เลกหรอใหญ ตอนนจงสงเกตไววา " ในโอกาสตรงน นนเปน กอไม นเปนอสภนมต ( นอสภนมต นนกอไม ) " ถาไมเถามอย แมเถาไมนนกพงกาหนดดวา " เปนเถานาเตา หรอเถาฟก หรอเถาหญานาง หรอเถากระพงโหมหรอเถาหวดวน " ตอนนจงสงเกตไววา " ในโอกาสตรงน นนเปนเถาไม นเปนอสภ- นมต นอสภนมต นนเถาไม " สวนคาใดทกลาววา " ทา---- ใหเปนนมตรวม ใหเปนอารมณ รวม " คานนก ( มอรรถาธบาย ) รวมอยในขอ( กาหนดนมตโดย รอบ ) นแล เพราะวาเมอกาหนดด ( นมตโดยรอบ ) แลวๆ เลาๆ ก ชอวาทา ( นมตโดยรอบนน ) ใหเปนนมตรวม เมอกาหนดรวม นมต ๒ อยางเขาดวยกนวา นนกอนหน นอสภนมต นอสภนมต นนกอนหน ดงน กชอวา ทาใหเปนอารมณรวม กแลครนทาให เปนนมตรวม และใหเปนอารมณรวมอยางนแลว เพราะความทกลาว

Page 221: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 219 ไววา " สภาวภาวโต ววฏเปต๑ กาหนดดตามความทมนเปนของ มนเอง " ดงน ภาวะอนใด เปนภาวะทซากศพนนมนเปนเอง เปน ภาวะทมนไมทวไปแกสงอน เปนภาวะของตวมน คอความทมนเปน ซากขนพอง พงทาในใจโดยภาวะอนนน หมายความวาใหกาหนด ดตามความเปนของมน ตามรส ( คอกจ ) ของมนอยางนวา " วณต อทธมาตก อสภขนพองนาเกลยด "๒

[ถอเอานมตโดยประการ ๖] ครงกาหนดไดอยางนแลว พงถอเอานมต โดยประการ ๖ ( กอน ) คอ โดยสกายบาง โดยเพศบาง โดยสณฐานบาง โดยทศ บาง โดยโอกาสบาง โดยตดตอนบาง ถามวา ถอเอาอยางไร ? แกวา กพระโยคนนพงกาหนดดโดยสกายวา " นเปนซากของคน ( ผว ) ดา หรอของคน ( ผว ) ขาว หรอของคนผวสองส " สวนโดยเพศ อยากาหนดวา เปนเพศหญง หรอวาเพศชาย พง กาหนดวา ( นเปนซาก ) ของคนตงอยในปฐมวยหรอในมชฌมวย หรอในปจฉมวย โดยสญฐาน กพงกาหนดโดยสณฐานอสภทขนพองเทานน ( กระจายออกไป ) วา " นเปนสณฐานศรษะ นสณฐานคอ นสณฐาน มอ นสณฐานทอง นสณฐานสะดอ นสณฐานสะเอว นสณฐานอก ๑. ปาฐะเดม (หนา ๒๓๐) เปน. . . อปลกเขต ๒. มหาฎกาวา ความขนพอง เปนสภาวะ คอ เปนลกษณะของมน ความทา ใหเกดความนาเกลยดเปนรส คอเปนกจ ( เปนหนาท ) ของมน )

Page 222: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 220 นสณฐานแขง นสณฐานเทา ของซากนน๑ สวนโดยทศ พงกาหนดวา " ในซากน มทศ ๒ คอ ใตสะดอ ลงไปเปนทศเบองลาง เหนอ ( สะดอ ) ขนมาเปนทศเบองบน " อก อยางหนง พงกาหนดวา " เรายนอยในทศน อสภนมตตงอยใน ทศน " สวนโดยโอกาส พงกาหนดวา " มอ ( ๒ ขาง ) อยในโอกาส ตรงน เทา ( ๒ ขาง ) อยในโอกาสตรงน ศรษะอยตรงน กาย ทอนกลางอยตรงน " อกนยหนงพงกาหนดวา " เรายนอยใน โอกาสนอสภนมตตงอยในโอกาสน " โดยตดตอน พงกาหนดวา " ซากน เบองลางตดตอนดวยพน เทา เบองบนตดตอนดวยปลายผม เบองขวางตดตอนดวยหนง และ ในทเทาทตดตอนไว ( น ) มนเตมไปดวยซากศพ ๓๒ ทเดยว " อก นยหนง พงกาหนดวา " นนเปนตอนมอ นนเปนตอนเทา นนเปน ตอนศรษะ นนเปนตอนกายทอนกลาง " หรออนงเธอถอเอาท ( แหง อวยวะ ) ไดเพยงใด กพงตดตอนเอาทเพยงนนแหละวา " นอทธมาตก- อสภเปนเชนน " แตวารางของสตรยอมไมควรแกบรษ รางของ บรษเลากไมควรแกสตร อารมณในรางอนเปนวสภาค ยอมไมปรากฏ ๑.มหาฎกาชวยขยายความวา อวยวะทง ๙ นน ตองขนพองทงนนจงถอเอา ตรงไหน ยงไมขนพอง กอยาถอเอา เพราะถาไปถอเอาทยงไมขน มนกไมเปนอทธมาตกะ ๒.มหาฎกาวา การกาหนดตอน เชนวาตอนมอขางลาง ถอเอาแคปลายนว ขางบน แคทตอจากบา ทางขวาง แคหนงทหมโดยรอบ แมตอนอนกพงเทยบ เคยงกาหนดตามนยน

Page 223: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 221 ( อาการปฏกล ) มแตจะเปนปจจยแหงความ ( ใจ ) แกวงไปตาง ๆ เพราะทานกลาวไวในอรรถกถามชฌมนกายวา " สตรแม ( ตายจน ) ขนพองแลวกยงยดจตบรษไวอย เพราะเหตนน พระโยคาวจรพงถอเอา นมตโดยอาการ ๖ แตในรางทเปนเพศเดยวกนเถด [ถอโดยอาการ ๕ เพมเตม] ฝายวากลบตรใด ( เคย ) เสพกรรมฐาน บรหารธดงค ยา มหาภต (โดยจตธาตววฏฐาน) จบสงขาร ( โดยลกขณญาณ ) กาหนดนามรป เพกสตตสญญา ทาสมณธรรม อบรมวาสนา บาเพญ ภาวนามาแลวในสานกของพระพทธเจาในปางกอนทงหลาย เปนผมพช ( คอกศลอนเปนอปนสยทางววฏฏะ ) เปนผมญาณยง มกเลสนอย ปฏภาคนมตยอมปรากฏแกกลบตรผนนไดทกทๆ เธอไดด ( อสภ* ) ถา ไมปรากฏ ( โดยงาย ) อยางนน ครนเธอถอเอานมตโดยอาการ ๖ ท กลาวมาแลวนน กจะปรากฏได แตแม ( ถอเอาโดยอาการ ๖ ) อยางนน กยงไมปรากฏแกกลบตรใดกลบตรนนจงควรถอเอานมตโดยอาการ ๕ ดวยอก คอ โดยทตอ โดยชอง โดยทเวา โดยทนน โดยรอบตว โดยทตอ ในขอเหลานน ขอวา โดยทตอ ไดแกโดยทตอ ๑๘๐ แหง แตวาพระโยคาวจรจกกาหนดดทตอ ( ตง ) ๑๘๐ แหงในอทธมาตกอสภ อยางไรได เพราะฉะนนพงกาหนดโดยทตอแตตามทตอใหญ ๑๔ แหง * มหาฎกาเสรมความวา ไมตองเลอกกาล หรอสถานทเปนพเศษแตอยางไร

Page 224: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 222 ดงน คอ ทตอทางมอขวา ๓ ทตอทางมอซาย ๓ ทตอทางเทาขวา ๓ ทตอทางเทาซาย ๓ ทตอคอ ๑ ทตอสะเอว ๑ โดยชอง ขอวาโดยชอง คอหวางมอ หวางเทา หวางทอง หวางห เปนตน ชอวาชอง พระโยคาวจรพงกาหนดดโดยชองอยางนนเถด แม ความทในตาหลบกด เหลอกด แมความทปากหบกด อากด กพง กาหนดด ( ดวย ) โดยทเวา ขอวาโดยทเวา คอ ทใดเปนทหวาลงในสรระ ไดแกเบาตากด ขางในปากกด หลมคอกด พงกาหนดดทนน อกนยหนงพงกาหนด วา " เรายนอยทลม ซากศพอยทดอน " โดยทนน ขอวาโดยทนน คอทใดเปนทสงขนในสรระ ไดแกหวเขากด อกกด หนาผากกด พงกาหนดดทนน อกนยหนงพงกาหนดวา " เรายนอยทดอน ซากศพอยทลม " โดยรอบตว ขอวา โดยรอบตว ความวา พงกาหนดดรางทงหมดโดยรอบ คอพงยงญาณใหทองเทยวไปในรางทงสน แหงใดปรากฏเปนอทธ- มาตกะชด กตงจตบรกรรมวา อทธมาตก อทธมาตก ทแหงนน

Page 225: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 223 ถาแมวากาหนดดโดยอาการอยางนนแลว อทธมาตกภาวะ กยงไม ปรากฏไซร ราง ( ทอนบน ) แคทอง ยอมจะขนมากกวา ( ทอนลาง ) พงตงจตบรกรรมวา อทธมาตก อทธมาตก ทรางทอนนนกได [วนจฉยอคคหนมตเปนอาท] คาตอไปน เปนคาวนจฉยในอรรถกถาปาฐะมคาวา " เธอยอม ทานมตนนใหเปนสงทถอเอาไดอยางดแลว" ดงนเปนอาท อน พระโยคนนพงถอเอานมตในซากนนใหด โดย ( วธ ) ถอเอานมตตาม ทกลาวแลว พงทาสตใหมนดแลวนกหนวงไป เธอผทา ( ความนก หนวง ) อยางนนอยแลวๆ เลาๆ พงจดจาและกาหนดเอาไวใหแมน ดวยเธอผยนกด นงกด ในทไมไกลนกไมใกลนกแตซากศพ พง ลมตาแลดถอเอานมต ( ใหได ) พงบรกรรมวา อทธมาตก ปฏกล อทธมาตก ปฏกล ลมตาแลด หลบตานกหนวงไป ๑๐๐ หน ๑,๐๐๐ หน เมอเธอทาอยอยางนนเรอยไป อคคหนมต กจะเปนสงทเธอถอเอาได อยางด ถามวา อคคหนมต จะเปนสงทพระโยคาวจรถอเอาไดอยางดใน กาลไร? ตอบวา ในกาลใด เมอเธอลมตาแลดกด หลบตานกหนวง กด นมต ( ปรากฏ ) เปนอยางเดยวกนมาสคลอง ( จกษ ) ในกาลนน อคคหนมต ชอวาเปนสงทเธอถอเอาไดอยางดแลว พระโยคาวจรนน ครนทานมตนนใหเปนสงทถอเอาอยางด จดจา ไวอยางด กาหนดไวอยางดดงนแลว ถาไมอาจถงทสดแหงภาวนาใน ทนนเลยไซร เมอเชนนน เธอแตผเดยว ไม ( ตอง ) มสหาย มนสการ

Page 226: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 224 กรรมฐานนนแหละพลาง ทาสตใหตงมนด มอนทรยทงหลายอย กบตว ( คอสารวม ) มความคดไมไปนอกตว ( คอไมคดกลวอะไรไป ตางๆ ) โดยนยทกลาวแลวในเวลามานนแล ( กลบ ) ไปสเสนาสนะ ของตนเถด อนง เมอออกจากปาชานน พงกาหนดดทางมาดวยวา " เราออกทางใด ทางนตรงไปทศตะวนออก หรอวาตรงไปทศตะวนตก เหนอ ใต หรอวาตรงไปทศเฉยง หรออนง ตรงนไปทางซาย ตรงนไป ทางขวา ตรงนมกอนหน ตรงนมจอมปลวก ตรงนมไมตน ตรงนม ไมกอตรงนมไมเถา " เธอผกาหนดดทางมาอยางน มา ( ถงเสนาสนะ ของตน ) แลว แมนจะจงกรมกพงอธษฐานจงกรมอนเปนการเกอกล แกฝายอสภนนเทานน หมายความวาพงจงกรมในภมประเทศอนหนหนา ไปทางทศแหงอสภนมต แมจะนงกพงลาดอาสนะอนเกอกลแกฝาย อสภนนเหมอนกน แตถาในทศนน บอกด เหวกด ตนไมกด รวกด หลมกดมอย เธอไมอาจจงกรมในภมประเทศอนหนหนาไปทางทศนน แมอาสนะกไมอาจลาดไดเพราะไมมโอกาส กไม ( ตอง )เหลยวไป ทางทศนน พงจงกรมและนงในทอนควรแกโอกาสกได แตพงทาจต ใหมงตอทศนนไวเทานน [อธบายคาแกปญหาวา การกาหนดจานมตโดยรอบมประโยชนอะไร] คาตอไปนเปนอธบายคาแก ( ปญหา ) มคาวา ( การกาหนดจา นมตโดยรอบ ) มความไมหลงเปนประโยชนเปนตน แหงปญหา

Page 227: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 225 ทงหลาย มขอวา การกาหนดจานมตโดยรอบมประโยชนอยางไร เปน อาท กเมอพระโยคาวจรผใด ไปสทตงอทธมาตกนมตในเวลาไม บงควร๑ ทาการกาหนดนมตแมโดยรอบแลวลมตาแลด เพอถอเอา นมตอยนนแล ซากนนจะปรากฏเปนเหมอนลกขนยน เหมอนจะจบเอา และเหมอนจะไลเอา พระโยคาวจรนนเหนซากนนเปนอารมณ พลกสะพงกลว ( เชนนน ) แลว กจะใจหายเหมอนจะเปนบาไปถง ซงความกลว ความสยอง ความขนพอง จรงอย ในอารมณ ๓๘ ท ทานจาแนกไวในบาล อารมณอนทจดวาเปนอารมณนากลวเหนปานน หามไม๒ เพราะในกรรมฐานน พระโยคาวจร ( ถงกบ ) ไดชอวา ฌานวพภนตกะ ( สกจากฌาน ) กม เพราะเหตอะไร เพราะความท กรรมฐาน ( น ) เปนกรรมฐานมอารมณนากลวยง เพราะเหตนน พระโยคาวจรผนน พงแขงใจทาสตใหตงมนดวยด ปลงใจลงวา " อนราง ทตายแลวจะลกขนไล ( คนเปน ) ไดไมม กถาวากอนหนหรอ ... ไมเถา๔

ทอยใกลๆ รางนนมนจะพง ( เคลอน ) มาไดไซร เจาราง ( นน ) กจะ พง ( ลก ) มาไดบางแตกอนหนหรอ ... ไมเถานนหา ( เคลอน ) มาได ๑. เชนเวลาโพลเพล ๒. อเอว รป นาจะผด ทถกจะเปน อ เอวรป เพราะรปศพทและความ ควร จะเปนเชนนน ๓. ในวสทธมรรคน ทานใชโยคทกทไป แตหไทยถนดขางโยคาวจร เพราะโยคเรา นยมใชเรยกผประกอบโยคะ ทมใชภกษในพระธรรมวนยน กเลยใชดงกนไปดงกนมา อยเชนน ๔. นมตรวมททานเคยใหตวอยางไวม ๔ คอ กอนหน ไมตน ไมกอ ไมเถา แตในทน ทานกลาวแตอนตนคอกอนหน กบอนทายคอไมเถา กตองเขาใจเอาไดวาทานทาเปยยาล แตเพราะในปาฐะไมมเครองหมายเปยยาล จงใช . . . แทน

Page 228: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 226 ไมฉนใด แมเจาราง ( นน ) ก ( ลก ) มาไมไดฉนนน อนอาการท ปรากฏแกทานน เปนอาการเกดแตสญญา เปนขนเพราะสญญาดอก* กรรมฐานจะปรากฏแกทานในวนนแลว ทานอยากลวเลยนะ ภกษ " ดงนแลว บรรเทาตาสะ ( ความสะดงกลว ) เสย ยงหาสะ ( ความราเรง ยนด ) ใหเกดขนแลว ยงจตใหเพงทวไปในนมตนนเถด ( เมอทา ได ) อยางน เธอกจะไดบรรลธรรมวเสส ขอวาการกาหนดจานมต โดยรอบ มความไมหลงเปนประโยชนนน พระอรรถกถาจารยกลาว หมายเอาคา ( ทอธบายมา ) น [อธบายคาแกปญหาวา การถอเอานมตโดยอาการ ๑๑ มประโยชนอยางไร] กพระโยคาวจร เมอยงการถอเอานมตโดยอาการ ๑๑ ใหสาเรจ ชอวานากรรมฐานเขาไปผกไวได เพราะอคคหนมตยอมเกดขน แกเธอ เพราะการลมตาแลด ( นมต ) เปนปจจย เมอเธอยงมานส ( ภาวนาจต ) ใหเพงทวไปในอคคหนมตนน ปฏภาคนมตจงเกด ยง มานสใหเพงทวไปในปฏภาคนมตนน จงถงอปปนา ตงอยในอปปนา ยงวปสสนาใหเจรญแลว จงทาใหแจงซงพระอรหตได เพราะเหตนน ทานจงกลาววา การถอเอานมตโดยอาการ ๑๑มอนนา ( กรรมฐาน ) เขาไปผกไวไดเปนประโยชน [อธบายคาแกปญหาวา การพจารณาดทางไปมามประโยชนอยางไร] สวนในขอวา การพจารณาดทางไปมามอนยงกรรมฐาน ( ท * มหาฎกาวาหมายถงสญญาในบรกรรม

Page 229: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 227 เสอม ) ให ( กลบ ) ดาเนนสวถเปนประโยชนนนความวา การพจารณา ดทางไปดวยทางมาดวยทกลาวแลวอนใด การพจารณาอนนน ม ประโยชน คอยงกรรมฐาน ( ทเสอม ) ใหดาเนนไปตามวถแหง กรรมฐาน ความพสดารวา ถาใครๆ ถามวนกะภกษนผถอเอา กรรมฐานไดแลว ( กลบ ) มาวา " ทานเจาขา วนนดถทเทาไร " กด ถามปญหากด ทาปฏสนถารกด ในระหวางทางไซร อนเธอจะนง ดวยไวตววา ฉนเปนพระกรรมฐาน ( เดน ) ไปเสย กไมควร จาตอง บอกวน ตองแกปญหา ถาไมร กตองพดวา อาตมาไมทราบ ตองทา ปฏสนถารอนชอบธรรม เมอเธอมวทาอยอยางนน นมตอนออนท ตดตามากจกเสอม แมเมอนมตกาลงเสอม เธอถกถามวน กตองบอก อยนน ไมรปญหา กตองพดวาอาตมาไมทราบ แมนรกชอบทจะ บอกโดยสวนเดยว ปฏสนถารเลากจาตองทา อนง พบภกษอาคนตกะ กตองทาอาคนตกปฏสนถารอยนนแหละ แมวตรทยงเหลอ คอวตร อนมาในขนธกวนยทงหลายทงปวง มเจตยงคณวตร( วตรอนพงบาเพญ ทลานพระเจดย ) โพธยงคณวตร ( วตรอนพงบาเพญทลานตนโพธ ) อโปสถาคารวตร ( วตรอนพงบาเพญทเรอนอโบสถ ) โภชนสาลาวตร ( วตรอนพงบาเพญทหอฉน ) ชนตาฆรวตร ( วตรอนพงบาเพญใน เรอนไฟ ) อาจรยวตร ( วตรอนพงบาเพญตออาจารย ) อปชฌายวตร ( วตรอนพงบาเพญตออปชฌาย )อาคนตกวตร ( วตรอนพงบาเพญตอ อาคนตกะ ) คมกวตร ( วตรอนพงบาเพญตอภกษผเตรยมจะไป ) เปนตนกจาตองบาเพญทงนน แมเมอเธอมวบาเพญวตรเหลานน

Page 230: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 228 เสย นมตอนออนนนกจกเสอมไป เมอเธอคดวาจกไปถอเอานมตอก แมเปนผใครจะไป กไมอาจแมแตจะเขาไปสปาชาได เพราะถก อมนษยหรอสตวรายขวางเสยบาง ( หากเขาปาชาได ) นมตกกลายไป เสยบาง จรงอย อทธมาตกอสภ คง ( สภาพ ) อยวน ๑ หรอ ๒ วน เทานน กถงความเปนอสภอยางอนมวนลกอสภเปนตนไปเสย ใน กรรมฐานทงหมด ชอวากรรมฐานทหาไดยากเสมอดวยอทธมาตก- อสภนนไมม เพราะเหตนน เมอนมตเสอมไปเสยแลวอยางน ภกษนนพงนงในทพกกลางคนหรอในทพกกลางวนกตาม แลว ( ยอน ) พจารณาถงทางไปทางมา ( ตงแตตน ) จนถงทๆ ตนนงคบลลงก ( อย เวลาน ) อยางนวา " เราออกจากวหารโดยประตชอน เดนไปทางท ตรงไปทศโนน แลวถอเอา ( เลยว ) ซายในทชอโนน ถอเอาขวา ทโนน ในทแหงอสภนน กอนหนอยตรงโนน หรอจอมปลวก ไมตน ไมกอ ไมเถา อยางใดอยางหนง อยตรงโนนๆ เรานน ( เขา ) ไป โดยทางนน จงไดเหนอสภในทชอโนน ในทนนเรายนหนหนาไปทาง ทศโนน สงเกตจานมตทงหลายโดยรอบอยางนนๆ ถอเอาอสภนมต ( เปนอคคหนมต ) ขนไดอยางนน แลว ( กลบ ) ออกจากปาชาทางทศ โนน ทากจนๆ ตามทางเชนนนๆ พลางมาถง ( ทอย )แลวนงอยน " เมอเธอ ( ยอน ) พจารณาไปอยางน นมตนนจะปรากฏขน คอเขามา ตงอย ( ในคลอง ) ราวกะวางไวขางหนา ( ตอนน ) กรรมฐานจะดาเนน ไปสวถดวยอาการดจอาการครงแรก เพราะเหตนนทานจงกลาววา การพจารณาทางไปมา มประโยชนคอยงกรรมฐาน ( ทเสอม ) ให

Page 231: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 229 ( กลบ ) ดาเนนสวถได ดงน [อธบายขอวา อานสสทสสาว ฯ เป ฯ จตต อปนพนธต] บดน บณฑตพงทราบอรรถาธบายในอรรถกถาปาฐะขอวา " พระโยคาวจรนนเปนผเหนอานสงสอยโดยปกตมความสาคญ ( ใน อสภ ) วาเปนดงแกว เขาไปตงความยาเกรงไว ( ในอสภนน ) ประพฤต ดงวา ( อสภนน )เปนทรกอย นาจตเขาไปผกไวในอารมณนน " น ( ตอไป ) อนพระโยคาวจรผยงมานส ( คอภาวนาจต ) ใหทองเทยวไป ในอทธมาตกอสภอนปฏกล ( จน ) ยงฌานใหเกดแลว เจรญวปสสนา อนมฌานเปนบาทฐานอยพงเปนผเหนอานสงสอยางนวา " เราจก พนจากชรามรณะดวยปฏปทานเปนแนแท " เหมอนอยางคนตกยาก ไดแกวมณมคามากแลว ดใจวาตวเองไดของหายาก จะพงเปนผมความ สาคญในแกวมณนนวาเปนรตนะ ยงคารวะ( ความตระหนก ) ใหเกด ดมดาอยดวยความรกมากยง รกษาแกวมณนนไวฉนใด พระโยคาวจร กฉนนนเหมอนกนยนดวาตวไดกรรมฐานขอน อนเปนกรรมฐานท ไดยากเชนกบแกวมณมคามากของคนทคตะ เพราะวาทานผบาเพญ จตธาตกรรมฐาน กกาหนดเอามหาภตรป ๔ ของตน ผบาเพญอานาปาน- กรรมฐาน กกาหนดเอาลมทจมกของตน ผบาเพญกสณกรรมฐาน กแตง ( วง ) กสณเอา บาเพญตามสบาย กรรมฐานทงหลายนอกน กหาไดงายเชนกน แตอทธมาตกอสภกรรมฐานน ( นมต ) คง ( สภาพ ) อยวน ๑ หรอ ๒ วนเทานน ตอนนไปกถงความเปนอสภอนมวนลก-

Page 232: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 230 อสภเปนตนไปเสย เพราะเหตนน กรรมฐานทหาไดยากยงกวาอทธ- มาตกกรรมฐานนจงไมม " ดงน จะพงเปนผมความสาคญในอทธมา- ตกอสภนนวาเปนดงรตนะ เขาไปตงความยาเกรงไว ( ในอสภนน ) ประพฤตดงวา ( อสภนน ) เปนทรกอยรกษานมตนนไว พงนาจต เขาไปผกพนในอสภนนราไป ดวยบรกรรมวา อทธมาตก ปฏกล อทธมาตก ปฏกล พงนกหนวง ( อคคห ) นมตนนไว ทานมตนนไว ในใจแลวๆ เลาๆ ทาจนเปนสงตรกมาได นกมาได เมอเธอทาอย อยางนน ปฏภาคนมตยอมจะเกดขน [นมต ๒ อยางตางกน] นเปนความตางกนแหงนมตทงสอง ในอทธมาตกอสภนน คอ อคคหนมตปรากฏเปนรปพกลดพลกสะพงกลว สวนปฏภาคนมตปรากฏ เปนเหมอนคนผมองคาพยพใหญนอยอวนพ ทบรโภคอาหารจนหนา แลวนอนอย [ไดปฏภาคนมต ละนวรณได องคฌานเกด] พรอมกบกาลทไดปฏภาคนมตนนเอง เพราะไมใสใจถงกาม ทงหลายในภายนอก กามฉนทะ พระโยคาวจรนนกละไดดวยอานาจ วกขมภนปหาน และเพราะละความยนดไดนนแหละ พยาบาทเธอก ละไดดวย เปรยบเสมอนวา เพราะละโลหตได บพโพกเปนอนละได ดวยฉะนน โดยนยเดยวกน เพราะความทเปนผมความเพยรอนปรารภ แลว ถนมทธะกละได อทธจจกกกจจะละไดดวยอานาจการตาม ประกอบธรรมอนสงบททาความไมตองรอนใจ ( ในภายหลง ) เพราะ

Page 233: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 231 ความทธรรมวเสสทตนไดบรรลแลว เปนคณอนประจกษ ( แกตน ) วจกจฉาในองคพระศาสดาผทรงแสดงขอปฏบตกด ในตวขอปฏบตกด ในผลแหงการปฏบตกด กละได นวรณทง ๕ พระโยคาวจรละไดดงน อนง องคฌานทงหลายคอ วตก อนมการปกจตลงจาเพาะในนมตนนแล เปนลกษณะ วจาร อนยงกจคอการตามเฟนนมตใหสาเรจ ปต อนม วเสสาธคม ( อธคม คอธรรมวเสส ) ทไดแลวเปนปจจย สขอนจดวา เปนปสสทธเปนเหต เพราะปสสทธมขนแกพระโยคาวจรผมใจ กอปรดวยปต และเอกคคตา อนจดวามสขเปน ( เหต ) เพราะ ความตงมนแหงจตเกดมแกพระโยคาวจรผถงซงความสข ( ๕ น ) ยอม ปรากฏขนโดยนยฉะน แมอปจารฌานอนเปนรปเทยมแหงปฐมฌาน กเกดแกเธอในขณะนนเหมอนกน* ตอนไป คาพรรณนาทงปวงจนถง ( ตอนทเปน ) อปปนาและถงความเปนวสแหงปฐมฌาน บณฑตพง ทราบโดยนยทกลาวแลวในปฐวกสณนนเถด ๒. วนลกอสภกรรมฐาน อนง แมในกรรมฐานทงหลาย ( ทเหลอ ) มวนลกอสภกรรม- ฐานเปนอาทตอแตนไป ลกษณะ ( การถอเอานมต ) จบแตการไป ( ด อสภ ) เปนตนไป ททานกลาวไวโดยนยวา " อทธมาตก อสภนมตต อคคณหนโต เอโก อทตโย คจฉต อปฏ ตาย สตยา ( ภกษ * ความตอนน ถาไมทราบเคามล อานไปเผนๆ อาจเขาใจผดวา ไดปฏภาคนมต ละนวรณไดแลว องคฌานจงเกด มหาฎกาทานจงแถลงไววา อนจะละโทษโดยเวนปฏ- ปกขธรรมนนเปนไปไมได ปฏปกขธรรมแหงนวรณ กคอองคฌานนนเอง ดงทกลาวไวใน คมภรเปฏกะวา "สมาธ (คอเอกคคตา) เปนปฏปกษแหงกามฉนท" ดงนเปนตน

Page 234: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 232 เมอจะเรยนเอาอสภนมตชนดอทธมาตกะ ยอมไปผเดยว ไม ( ตอง ) มสหาย มสตตงมน ) " ดงนเปนตนอนใด ลกษณะนนทงปวงพรอม ดวยวนจฉยและอธบาย บณฑตพงทราบโดยนยทกลาวนนแล เปลยน แตบทอทธมาตกะในทนนๆ ตามแต ( เปน ) อสภนน ๆ เชน อยางนวา " วนลก อสภนมตต อคคณหนโต วปพพก อสภ- นมตต อคคณหนโต ( ภกษเมอจะเรยนเอาอสภนมตชนดวนลกะ. . . ภกษเมอจะเรยนเอาอสภนมตชนดวปพพกะ. . . ) "( ดงนเปนตวอยาง ) สวนความ ( ตอไป ) น เปนความทแตกตางกน ในวนลกอสภ พระโยคาวจรพงยงมนสการใหเปนไปวา วนลก ปฏกล วนลก ปฏกล ( วนลกอสภปฏกลๆ ) อนง อคคหนมตใน กรรมฐานขอน ปรากฏเปนรางทมสดางๆ สวนปฏภาคนมตยอม ปรากฏดวยอานาจสทหนา( กวาเพอน ) ๓. วปพพกอสภกรรมฐาน ในวปพพกอสภ พงยงมนสการใหเปนไปวา วปพพก ปฏกล วปพพก ปฏกล ( วปพพกอสภปฏกลๆ ) สวนอคคหนมตในกรรมฐาน ขอน ปรากฏ ( เปนราง ) คลายกบวา ( มนาเหลอง ) ไหลซมอย ปฏภาค- นมตปรากฏเปนรางนงอย ๔. วจฉททกอสภกรรมฐาน วจฉททกอสภ ยอมมอยในสนามรบบาง ในดงโจรบาง ใน ปาชาเปนทๆ พระราชาทงหลาย ( สง ) ให ( ประหารโดยวธ ) ตด ( ราง ) พวกโจร ( เปนทอนๆ ) บาง หรอวาในปาตรงทมคนถกสหะ

Page 235: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 233 หรอเสอกด (จนตวขาดออกจากกน) บาง เพราะเหตนน พระโยคาวจร พงไปสสถานทเหนปานนน ถาอสภนนแม ( ขาดเปนทอน ) ตก ( เรย ) อยตางทศกน ( แต ) มาสคลอง ( จกษเดยวกน ) ไดดวยอาวชชนะเดยวไซร มาไดอยางน นนเปนการด หากไมมา กอยาจบ ( เอามารวมกน ) ดวยมอตนเอง เพราะจบตองเขาจะชนไปเสย เพราะเหตนน จงควร ใชคนวดหรอสมณเทศหรอใครๆ อนกได ใหทา ( การเกบมารวม ) ไวในทเดยวกน เมอ ( หาคน ) ไมได พงใชไมซาวหรอไมเทาเขย เขามา ( รวมกน )ไวระหวาง ( หางกนสก ) องคล ๑* ครนเขยเขามา ( รวมกน ) อยางนนแลว จงยงมนสการใหเปนไปวา " วจฉททก ปฏกล วจฉททก ปฏกล ( วจฉททกอสภปฏกล ๆ ) " อคคหนมต ในกรรมฐานนน ยงปรากฏเปนรางคลายกบวาขาดกลางอย ตอถง ปฏภาคนมตจงปรากฏเปนรางเตม ๕. วกขายตกอสภกรรมฐาน ในวกขายตกอสภ พงยงมนสการใหเปนไปวา วกขายตก ปฏกล วกขายตก ปฏกล ( วกขายตกอสภปฏกลๆ ) สวนอคคหนมตใน กรรมฐานน กปรากฏเปนรางคลายกบรางถกสตวกดกะบอนกะแบน นนเอง ปฏภาคนมตจงปรากฏเปนรางบรบรณแท ๖. วกขตตกอสภกรรมฐาน พระโยคาวจรพงใชคนใหทา ( การเกบ ) หรอทาเอง ( โดยใช ไมเทาเขย ) แมซงวกขตตกอสภ ( เขามารวมกน ) ใหมระหวาง * มหาฎกาวา ทใหไวระหวางนน เพอใหปรากฏความเปนวจฉททกอสภ

Page 236: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 234 ( หางกน ) องคล ๑ ๆ* โดยนยทกลาวในวจฉททกอสภะนนแหละ แลว ยงมนสการใหเปนไปวา วกขตตก ปฏกล วกขตตก ปฏกล ( วกขตตกอสภปฏกลๆ ) อคคหนมตใน กรรมฐานน ปรากฏเปนราง มรอยแยก ( แตกระแหง ) ตด ตอปฏภาคนมตจงปรากฏเปนรางเตมเรยบ ๗. หตวกขตตกอสภกรรมฐาน แมหตวกขตตกอสภ กหาไดตามททงหลายอนมประการดงกลาว ในวจฉททกอสภ เพราะเหตนน พระโยคาวจรพงไป ณ ทเหลานน ใชคนใหทาหรอทาเอง ใหมระหวางองคล ๑ ๆ โดยนยทกลาวแลวนน แลวยงมนสการใหเปนไปวา หตวกขตตก ปฏกล หตวกขตตก ปฏกล ( หตวกขตตกอสภปฏกลๆ ) สวนอคคหนมตในกรรมฐานน เปนเหมอนรางทมปากแผลถกประหารตดอย ( แผลเปน ? ) ปฏภาค- นมตจงปรากฏเปนรางเตมเรยบ ๘. โลหตกอสภกรรมฐาน โลหตกอสภ ยอมไดในกาลทเมออวยวะทงหลายมมอและเทา เปนตนของบคคลทถกประหารในทตางๆมสนามรบเปนอาท ขาดแลว โลหตไหลอย หรอในกาลทโลหตไหลออกจากปากแผลของศพทมฝ และตอมแตกเปนตนเพราะฉะนน พระโยคาวจรเหนโลหตนนแลว พงยงมนสการใหเปนไปวา โลหตก ปฏกล โลหตก ปฏกล ( โลหตกอสภปฏกลๆ ) อคคหนมตในกรรมฐานขอน ปรากฏเปน รางมอาการไหว เหมอนธงผาแดงตองลม แตปฏภาคนมตปรากฏ เปนรางนง * องคลงคลนตร ใชยมการ เพราะกระจยกระจายอยหลายทอนหลายชน

Page 237: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 235 ๙. ปฬวกอสภกรรมฐาน ปฬวกอสภ ยอมเปนในกาลทกลมหนอนชอนออกทางปากแผล ทง ๙ ของซากศพ ( คน ) เมอลวงไป ๒-๓ วน อนง ปฬวกอสภนน ยอมมขนาดเทาซากศพตางๆ เชน สนขบาน สนขปา มนษย โค กระบอ ชาง มา และงเหลอม ตงอยราวกะกองขาวสกแหงขาวสาล พระโยคาวจรพงยงมนสการใหเปนไปในซากเหลานน อยางใดอยาง หนงวา ปฬวก ปฏกล ปฬวก ปฏกล ( ปฬวกอสภปฏกลๆ ) จรงอย นมตในซากชางภายในบงกาฬทฆวาป กไดปรากฏแกพระ จฬปณฑปาตกตสสเถระ สวนอคคหนมตในกรรมฐานขอนปรากฏ คลายกบเปนรางไหวอย ปฏภาคนมตจงปรากฏเปนรางนง ดจกอน ขาวสกแหงขาวสาล ๑๐. อฏฐกอสภกรรมฐาน อฏฐกอสภ พระผมพระภาคเจาตรสไว ( ในมหาสตปฏฐานสตร ) โดยประการตางๆ โดยนยวา " ภกษนนพงเหนซาก ( ศพ ) ทเขาทง ไวในปาชา เปนรางกระดกยงมเนอและเลอด ( ตดอยบาง ) ยงมเอนยด อย " ดงนเปนตน เพราะเหตนน ซากนนเขาทอดทงไว ณ ทใดมอย พระโยคาวจรพงไป ณ ทนน โดยนยทกลาวมากอนนนแล ทานมต รวม อารมณรวม ตามแตวตถ ( อนมอย ) โดยรอบมกอนหนเปนตน แลวสงเกต ( ซากนน ) ใหแมนตามความทมนเปนอยวา นกระดก แลว จงถอเอานมต ( ใหเปนอคคหนมตขน ) ดวยอาการ ๑๑ โดยอาการมส เปนตน แตอฏฐกอสภนน เมอด โดยส วาขาว ยอมไมปรากฏ ( ตาม

Page 238: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 236 สภาพ ) ไปปนกบโอทาตกสณเขา เพราะฉะนน ตองดวาเปนกระดก โดยทางเปนของปฏกลเทานน คาวาเพศ ( ลงคะ ) ในอสภะน เปนชอ ของอวยวะทงหลายมมอเปนตน เพราะฉะนน โดยเพศ พงกาหนดตาม ( อวยวะคอ ) มอ เทา ศรษะ อก แขน สะเอว ขา แขง เถด สวนวา โดยสณฐาน พงกาหนดโดยความยาวและสน กลมและส เหลยม เลกและใหญทศ และ โอกาส มนยดงกลาวแลว สวน โดย ตดตอน พงกาหนดโดยขอบแหงกระดกนนๆ ในกระดกเหลานน นมตกระดกทอนใดแลปรากฏชด พงถอเอานมตนน ( ไปจน ) ถง อปปนาเถด สวน โดยทเวา และ โดยทนน พงกาหนดเอาตามทเวา และทนนแหงกระดกนนๆ อนง พงกาหนดโดยสถานทวา เรายนอย ทลม กระดกอยทดอน หรอวาเรายนอยทดอน กระดกอยทลม ดงน กได สวน โดยทตอ พงกาหนดเอาตามทกระดก ๒ ทอนชนๆ กน โดยชอง พงกาหนดเอาตามระหวางของกระดกทงหลายนนแหละ สวน โดยรอบตว พงยงญาณใหทองเทยวไปในกระดกจนทว กาหนดไปวา ตรงนกระดกน เมอนมตไมปรากฏแมดวยภาวนาวธอยางน กพงหยด จตไวทกระดกหนาผากเถด กการถอเอานมตดวยอาการ ๑๑ อยางน ในอฏฐอสภนเปนฉนใด แมในอสภขอกอนๆ นมปฬวกอสภเปนตน กพงสงเกตเอาตามอาการทเหมาะกนเถด กเพราะกรรมฐานขอน ยอมสาเรจไดในรางกระดกหมดทงตว กได ในกระดกทอนเดยวกได เพราะเหตนน พระโยคาวจรพงถอเอา นมตดวยอาการ ๑๑ ในรางกระดกหรอทอนกระดกนนอยางใดอยางหนง

Page 239: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 237 ขนแลว ยงมนสการใหเปนไปวา อฏ ก ปฏกล อฏ ก ปฏกล ( อฏฐกอสภปฏกลๆ ) เถด [ลกษณะนมตทงสองในอฏฐกอสภ] ทานกลาวไว ( ในอรรถกถา ) วา " อคคหนมตกด ปฏภาคนมต กด ในกรรมฐานน เปนเชนเดยวกนนนเอง "คานน ( สาหรบ ) ในกระดกทอนเดยวกชอบอย แต ( สาหรบ ) ในรางกระดก ( ละก ) ความเปนรางมชองตดอย ( ปรากฏ ) ในอคคหนมต ความเปนราง บรบรณ ( ปรากฏ ) ในปฏภาคนมตจงจะชอบ อนง แมในกระดก ทอนเดยว ในอคคหนมตกควรเปนรปพกลนากลว แตในปฏภาคนมต ควรเปนรปททาใหปตโสมนสใหเกด เพราะเปนนมตอนจะนามาซง อปจาร แตวาในโอกาสน คาทกลาวไวในอรรถกถาทงหลาย ทานก กลาวใหชองไวเหมอนกนจรงอยางนน ในอรรถกถานน แมจะได กลาววา " ในพรหมวหาร ๔ และในอสภะ ๑๐ ปฏภาคนมตไมม เพราะในพรหมวหาร สมสมเภท ( ความรวมกนแหงเขตแดน ) เทานนเปนนมต และในอสภ ๑๐ เมอเหนความเปนปฏกลจนไมมวกป ( ขอแม ) แลวเทานน กนบวาเปนนมต " ดงนแลว กกลาวตดตอไป อกเลยวา " นมตในอสภนม ๒ อยาง คออคคหนมต ปฏภาคนมต อคคหนมตปรากฏเปนรปพกลดพลก เปนอารมณนาหวาดกลว " ดงนเปนตนเพราะเหตนน ขาพเจาทงหลายไดวจารแลวกลาวคาใดไว คานนแลชอบแลว ในโอกาส ( ทกลาวถงนมตทง ๒ ในอฏฐกอสภ ) น เออกเรองตางๆ มเรองรางกายของหญง ( คน ๑ ) ทงหมดปรากฏเปน

Page 240: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 238 รางกระดกแกพระมหาตสสเถระ เพราะแลเหนแตเพยงกระดกฟน ( ของหญงผนน ) เปนอาท เปนตวอยาง ( แสดงความตางกนแหงนมต ทงสอง ) ในอฏฐกกรรมฐานนไดดวยแล [คาถาสรป อสภ] พระทศพลเจา ผมพระกตตคณอนทานทาว ทศสตโลจนเทอดทนแลว ผทรงพระสภคณ ไดตรสอสภทงหลายเหลาใด อนเปนเหตแหง ฌานแตละขอแลว ดวยประการฉะน บณฑต ไดทราบอสภเหลานน และภาวนานยน แหง อสภเหลานนดวย อยางนแลว ควรทราบ ปกณณกกถาในอสภเหลานนแหละอกบาง ตอ ไปน ปกณณกกถา อนทจรง พระโยคาวจรผไดบรรลฌานในอสภกรรมฐานเหลานน ขอใดขอหนง กเปนผไมมความประพฤตละโมบ ดดงวาเปนผ ปราศจากราคะ เพราะราคะถกขมไวอยางดแลว แมเชนนน ประเภท แหงอสภททานกลาวไวน กพงทราบวา ทานกลาวไวตามความถง สภาพ ( เปนอย ) แหงซาก ( ศพ ) อยาง ๑ ตามความแตกตางกนแหง คนราคจรตอยาง ๑ เพราะวา ซากศพเมอถงความเปนซากปฏกล กพงเปนซาก ถงสภาพแหงอทธมาตกอสภบาง ถงสภาพแหงอสภทเหลอมวนลก-

Page 241: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 239 อสภเปนตนอยางใดอยางหนงบาง เพราะเหตนน พระโยคาวจรอาจหา อสภชนดใดๆ ได กตองถอเอานมตในอสภชนดนนๆ โดยมนสการ วา อทธมาตก ปฏกล วนลก ปฏกล ดงนเปนตนนนเอง ประเภท แหงอสภ พงทราบวาทานกลาวไวเปน ๑๐ ชนด ตามความถงสภาพ ( เปนอย ) แหงซากศพฉะนแล * สวนวาโดยความตางกนในอสภเหลาน พงทราบวาทานกลาว ประเภทแหงอสภไวถง ๑๐ ชนด ตามความตางกนแหงคนราคจรตอก อยาง ๑ ดงนคอ [๑] อทธมาตกอสภ เปนสปปายะแหงบคคลผมกกาหนดใน ทรวดทรง เพราะสอความเสยทรวดทรงแหงรางกาย [๒] วนลกอสภ เปนสปปายะแหงบคคลผมกกาหนดในสกาย เพราะสอความเสยนวลแหงผว [๓] วปพพกอสภ เปนสปปายะแหงบคคลผกาหนดในกลนกาย ทแตงขนดวยอานาจเครองอบกลน มดอกไมและเครองหอมเปนตน เพราะสอความทสงทเนองดวยกายและผวพรรณมกลนเหมน [๔] วจฉททกอสภ เปนสปปายะแหงบคคลผมกกาหนดใน ความเปนชนทบในสรระ เพราะเผยความเปนโพรงขางใน * มหาฎกาตงปญหาขนวา ผวาประเภทแหงอสภน ทานกลาวไวตามความถงสภาพแหง ซากศพไซร เหตไฉนในทอนเชนมหาสตปฏฐานสตรจงกลาวไวแต ๙ ประเภทเลา ? แลว ทานกแกวา ประเภท อสภในมหาสตปฏฐานสตรเปนตนนน ทานกลาวตามความถงสภาพโดย มนเปนของมนเอง ( ตามลาดบ ) สวนในทนทานกลาวอสภทถกสตวและคนทาราย แถมเขามาดวย และวาในมหาสตปฏฐานสตรนนทานกลาวทางวปสสนา ในทนกลาวทางสมถะ

Page 242: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 240 [๕] วกขายตกอสภ เปนสปปายะแหงบคคลผมกกาหนดในเนอ นน ในตาแหนงแหงสรระตางๆ มเตาถนเปนอาท เพราะแสดงความสญ เสยสมบตแหงเนอนน [๖] วกขตตกอสภ เปนสปปายะแหงบคคลผมกกาหนดในลลา ( ทาทาง ) ขององคาพยพใหญนอย เพราะชใหเหนความกระจด กระจายแหงองคาพยพใหญนอย [๗] หตวกขตตกอสภ เปนสปปายะแหงบคคลผมกกาหนดใน สมบตแหงเรอนราง เพราะประกาศความผดรปดวยแตกกนไปแหง เรอนราง [๘] โลหตกอสภ เปนสปปายะแหงบคคลผมกกาหนดในความ งามทเครองประดบทาใหเกด เพราะประกาศความเปนรางปฏกลดวย โลหตเปอน [๙] ปฬวกอสภ เปนสปปายะแหงบคคลผมกกาหนดในกาย ดวยความสาคญหมายวา " ของเรา " เพราะสอความทกายเปนของ สาธารณะแกหมหนอนหลายชนด [๑๐] อฏฐกอสภ เปนสปปายะแหงบคคลผมกกาหนดในสมบต แหงฟน เพราะประกาศความทกระดกในสรระทงหลายเปนของปฏกล ( ทงนน ) [ในอสภมฌานเพยงปฐมฌานเทานน] อนง เพราะเหตวา ในอสภทง ๑๐ อยางนน จตจะตงอยเปน หนงแนได กดวยกาลงแหงวตก เทานน เวนวตกเสย หาอาจตงอย

Page 243: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 241 ไดไม เพราะอารมณมกาลงทราม * เปรยบเหมอนในแมนาท นาไมนงมกระแสเชยว เรอจะหยดอยไดกดวยกาลงถอเทานน เวนถอเสย หาอาจหยดอยไดไม ฉะนน เพราะเหตนน ในอสภกรรมฐานนจงม ( ฌานเพยง ) ปฐมฌานเทานน ฌานนอกนนมทตยฌานเปนตนหาม ไม อนง ในเพราะอารมณนนแมปฏกล ปตโสมนสกเกดขนได เพราะพระโยคาวจรเหนอานสงสอยางนวา "เราจกพนจากชรามรณะได ตวยปฏปทานเปนแนแท" และเพราะละเครองรอนคอนวรณเสยได ดจในเพราะกองคถ ปตโสมนสกเกดขนไดแกคน ( รบจาง ) เทขยะ ผเหนอานสงสวา " เราจะตองไดคาจางแพงเดยวนละ" และในเพราะ อาเจยนหรอถายออกมา ปตโสมนสกเกดขนไดแกคนเปนโรคผมพยาธ ทกขหนกฉะนน [อสภ ๑๐ มลกษณะเดยว] อนง อสภทง ๑๐ อยางนน โดยลกษณะกมอนเดยวเทานน แท จรง ความเปนสงปฏกล คอไมสะอาด เหมนและนาเกลยดเทานน เปน ลกษณะของอสภทง ๑๐ อยางนน อสภนนนมใชปรากฏโดยลกษณะน แตในสรระของคนตายอยางเดยว แตยอมปรากฏไดแมในสรระของ คนเปน ดงเชนทปรากฏแกพระมหาตสสเถระผอย ณ เจตยบรรพตวหาร ซงไดเหนกระดกฟน ( ของหญงผหนง ) และดงเชนทปรากฏแกสามเณร อปฐากของพระสงฆรกขตเถระ ซงไดแลดพระราชาประทบอยบนคอ * มหาฎกาวา เพราะความเปนสงปฏกล ไมสามารถจะผกจตใหดมดาอยได จงเรยกวาเปนอารมณทมกาลงทราม ตองอาศยวตกเทานนตรงจตไว จตจงจะตงอยได

Page 244: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 242 ชางดวยวาสรระของคนตายเปนอสภฉนใดแล แมสรระของคนเปน กเปนอสภฉนนนเหมอนกน เปนแตลกษณะอสภในสรระคนเปนนน ไมปรากฏ เพราะเครองแตงกายอนเปนอาคนตกะปดบงไว โดยปกต แลว อนสรระน มกระดก ๓๐๐ ทอนกวาๆ เปนโครง ( กระดกนน ) ชนตดกนดวยขอตอ ๑๘๐ ขอ ยดกนอยดวยเอน ๙๐๐ เสน ฉาบดวยเนอ ๙๐๐ ชน หมดวยหนงสดบางๆ ปดดวย ( หนง ) ผว ( คอหนงกาพรา ) มชองทะลปรไป มมนซมออกทงขางบนและขางลาง ดจโถมนขน เปนบอนของหมหนอน เปนบอเกดแหงโรคทงหลาย เปนแหลงแหง ทกขธรรม ( ธรรมฝายทกข ) ทงหลาย เปนทหลงออกเนองๆ ( แหง ของไมสะอาด ) ทางปากแผลทง ๙ ดจฝเรอรงทแตกแลว คอเปนสรระ ทมมลตาออกทางตาทงสองขาง มลหออกทางชองห ( ทงสองขาง ) นามกออกทางชองจมก ( ทงสองขาง )อาหาร ( สารอก ) นาด เสมหะ และเลอดออกทางปาก อจจาระปสสาวะออกทางทวารเบองลาง ( แถม ) หยาดเหงออนไมสะอาด ออกทางขมขน ๙๙,๐๐๐ ขม ตวแมลง ทงหลายมแมลงวนหวเขยวเปนตนรมตอมไป บคคลไมปรนนบตสรระ ไรเลา ดวยสรรกจมสฟนและบวนปาก สระหว อาบนา นงผา หมผา เปนตน เปนคน ( ปลอยกาย )ตามกาเนด มผมหยาบยงเทยวไปตาม หมบาน เปนราชากด เปนคนชนเลวมรบจางเทขยะและคนจณฑาล เปนตนผใดผหนงกด กหามความแปลกกนไม เพราะความทมสรระ ปฏกลเสมอกน ชอวาความตางกนในสรระของราชากตาม ของ จณฑาลกตาม หามไม เพราะความทมสรระเปนของปฏกลคอไมสะอาด

Page 245: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 243 เหมนและนาเกลยดดงน กแตบคคลทงหลายขดสมลทนทงหลายม มลทนแหงฟนเปนตนในสรระน ดวยกจมสฟนและบวนปากเปนอาท ปกปดอวยวะอนจะพราความอายเสยดวยผานานาพรรณ ลบไลดวย เครองลบไลอนหอมหลากๆ ส ประดบประดาดวยเครองประดบม ดอกไมและเครองอาภรณเปนตน ทาใหถงซงอาการทพอจะถอเอาได วาฉน วาของฉน แตนนเขาทงหลาย กจาลกษณะอสภอนเปนสภาพ แทจรงอยางไรของมนนนไมได เพราะมนถกปดไวดวยเครองอลงการ อนเปนอาคนตกะน พวกทเปนบรษจงทาความยนดในสตรทงหลาย พวกทเปนสตรจงทาความยนดในบรษทงหลายแตโดยปรมตถแลว ชอวาแหงทควรแกความนาใครในสรระน แมสกนดหนงกไมม จรง อยางนน สตวทงหลายยอมไมปรากฏแมแตจะแตะตองดวยมอ ยอมสะอดสะเอยนเกลยดชงซงโกฏฐาส ( แหงรางกาย ) ในบรรดา โกฏฐาสทงหลายม ผม ขน เลบ ฟน และนาลาย นามก อจจาระ ปสสาวะเปนตน แมแตโกฏฐาสหนงซงตกไปนอกกายแลวแตวา โกฎฐาสใดๆ ทยงเหลออยในสรระนน เขาทงหลายผถกความมดคอ อวชชาหมหอแลว ถกเครองยอม ( ใจ )กลาวคอความรกตวยอมเอา แลว กยงถอเอาโกฐาสนนๆ แมเปนของปฏกล อยางนวา เปน ของนาปรารถนา นาใครเปนของเทยง เปนสข เปนตวตน เขา ทงหลายถออยอยางนน กนบวาถงความเสมอกนกบจงจอกแกผเหนตน ทองกวาวในดง แลวรอนใจดวยสาคญดอก ( ทองกวาว ) ทยงไมหลน จากตนวา นชนเนอ นนชนเนอ นนเอง เพราะเหตนน

Page 246: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 244 ผรไมพงถอแตโกฏฐาสทตก ( ไปนอกกาย ) แลวเทานนวา วาเปนอสภ เหมอนอยางสนข จงจอกเหนดอกทองกวาวบานในปา สาคญวา ตวไดตนเนอเขาแลวรบไป ตระกรามงบเอา ดอกทหลนๆ อยรวานไมใชเนอ ( แต ) ก ยงยดอยวา ทยงอยบนตนโนนเปนเนอ ฉะนน แลวถอโกฏฐาสนนแมทยงอยในสรระวา เปน อสภเชนกนเถด เพราะคนโงทงหลาย ผถอ รางกายนโดยวาเปนของงามแลวลมหลงอย ในรางกายนน มวทาบาปเสย ยอมไมพนจาก ทกขได เพราะเหตนน ผมปญญาพงเหน สภาพแหงกายเนา อนยงเปนอยหรอตายแลว กตาม วาเปนของเวนเสยแลวจากความงามเถด จรงอย พระโบราณจารยกไดกลาวคานไววา " กาย ( น ) ไมสะอาด มกลนเหมน เปรยบ ประดจซากศพ ( หรอมฉะนน ) เปรยบเหมอน หลมคถ เปนกายททานผม ( ปญญา ) จกษ ทงหลายตเตยนกน ( แต ) คนโงชมชอบนก กายใดเลามหนงสดปดหมไว ( แตวา ) มแผล ใหญถง ๙ ชอง ของสกปรกมกลนเนาไหลซม ออกรอบไป ถาขางในของกายนพง ( กลบ )

Page 247: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 245 เปนขางนอกไซร บคคลกจะพงถอไมไวคอย ปองกนกาและสนขเปนแน " เพราะเหตนน ภกษผเปนทพพชาต* สรระยงเปนหรอสรระตายแลว กตามเถด อาการแหงอสภปรากฏในสรระใดๆ พงถอเอานมตใน สรระนนๆ ทากรรมฐานใหถงอปปนา เทอญ ปรจเฉทท ๖ ชออสภกรรมฐานนเทศ ในอธการแหงสมาธภาวนา ในปกรณวเสสชอวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมทยแหงสาธชน ดงน * ทพพชาตกะ มหาฎกาแกวา ผเปนภพพบคคล ควรจะบรรลอตมนสสธรรมได ใน อภธานปปทปกาเอนกตถวรรค กลาวอรรถทพพศพทไว ๕ คอ เปนภพพบคคล เปนผ ทรงคณ เปนบณฑต ทรพย เครองไม (ทพพสมภาระ)

Page 248: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 246 ฉอนสสตนเทศ กแลในอนสต ๑๐ ททานจดไวในลาดบแหงอสภ สตนนเอง ชอวาอนสต เพราะเกดขนบอยๆ อนง สต ชอวาอนสต เหตเปน ความระลกอนนบวาสมควรแกกลบตรผบวชดวยศรทธา เพราะใหเปน ไปในฐานะอนควรใหเปนไปเทานน ดงนกได*

อนสตอนปรารภพระพทธเจาเกดขน ชอพทธานสต คาวา พทธานสตนน เปนคาเรยกสตอนมพระพทธคณเปนอารมณ อนสตอนปรารภพระธรรมเกดขน ชอธรรมานสต คาวาธรรมา- นสตนน เปนคาเรยกสตอนมพระธรรมคณมความเปนสวากขาตธรรม เปนตนเปนอารมณ อนสตอนปรารภพระสงฆเกดขน ชอวา สงฆานสต คาวา สงฆานสตนน เปนคาเรยกสตอนมพระสงฆคณมความเปนผปฏบตด เปนตนเปนอารมณ อนสตอนปรารภศลเกดขน ชอสลานสต คาวา สลานสตนน เปนคาเรยกสตอนมศลคณมความเปนศลไมขาดเปนตนเปนอารมณ อนสตอนปรารภความสละเกดขน ชอ จาคานสต คาวา จาคา นสตนน เปนคาเรยกสตอนมจาคคณมความเปนผสละปลอยเลยเปนตน เปนอารมณ อนสตอนปรารภเทวดาเกดขน ชอเทวตานสต คาวา เทวตา- * ตามนเหนไดวาทานไมไดแปล อนสต วา "ความตามระลก" แตแปลวา "ความ ระลกเนอง ๆ" หรอ "ความระลกสมควร"

Page 249: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 247 นสตนน เปนคาเรยกสตอนมคณมศรทธาเปนตนของตน ตงเทวดาไว ในฐานะพยานเปนอารมณ สตอนปรารภความตายเกดขน ชอ มรณานสต คาวา มรณา- นสตนน เปนคาเรยกสตอนมความขาดแหงชวตนทรยเปนอารมณ สตชอกายคตา เพราะไปสรปกายอนตางโดยโกฏฐาสมผมเปนตน หรอวา เพราะไปในกาย เมอควรจะกลาว( วเคราะห ) วา กายคตา จ สา สต จาต กายคตสสต ( สตนนดวย ไปในกายดวย เหตนน จงชอวากายคตสต )แตทานไมทารสสะ กลาววา กายคตาสตคาวา กายคตาสตนน เปนคาเรยกสตอนม ( ปฏกล ) นมตในโกฐาสแหง กายมผมเปนตนเปนอารมณ* สตอนปรารภลมหายใจเขาและลมหายใจออกเกดขน ชออานา- ปานสต คาวา อานาปานสตนน เปนคาเรยกสตอนมนมตในลม หายใจเขาและลมหายใจออกเปนอารมณ * อนสตอนปรารภอปสมะเกดขน ชอวาอปสมานสต คาวา อปสมานสตนน เปนคาเรยกสตอนมพระนพพานซงเปนธรรมระงบแหง สรรพทกขเปนอารมณ [วธเจรญพทธานสต] ในอนสต ๑๐ มประการดงกลาวมาน พระโยคาวจรผกอปรดวย ความเลอมใสมน ใครจะเจรญพทธานสสตเปนอนดบแรก พงเปนผ * มหาฎกาวา กายคตาสต และอานาปานสต ๒ น มนมตเกด ทานจงวา ทานจงวา มนมตใน โกฐาส... เปนอารมณ และวามนมตในลมหายใจ... เปนอารมณ อนสตนอกนนไม มนมตเกด

Page 250: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 248 ไปในทลบ ( คน ) เรนอยในเสนาสนะอนสมควรแลว ระลกถงพระคณ ของพระผมพระภาคเจา (โดยอนสสรณปาฐะ) อยางนวา อตป โส ภควา อรห สมมาสมพทโธ วชชาจรณสมปนโน สคโต โลกวท อนตตโร ปรสทมมสารถ สตถา เทวมนสสาน พทโธ ภควา ( ตอไป ) นเปนนยในการระลกในพระพทธคณเหลานน ( คอ ) ระลก ( ประกอบ อตป ไวทกบท ) วา โส ภควา อตป อรห ( แมเพราะเหตนพระผมพระภาคเจานนเปนพระอรหนต ) ฯ เป ฯ โส ภควา อตป ภควา ( แมเพราะเหตน พระผมพระภาคเจา นนเปนพระภควา ) ( คา อตป นน ) มอธบายวา " เพราะเหตนๆ " [แกอรรถบท อรห ๕ นย] บณฑตยอมระลกวา ในบทเหลานน พระผมพระภาคเจานน ไดพระนามวา อรห เพราะเหต ( ๕ นย ) นกอน คอ อารกตตา เพราะ ความเปนอารกะ ( ผไกล ) ( ๑ ) อรน อรานจ หตตตา เพราะ ความททรงกาจดอร ( ขาศก ) ทงหลายเสยได ( ๑ ) และเพราะทรง ทาลายอระ ( ซกา ) ทงหลายเสยได ( ๑ ) ปจจยาทน อรหตตา เพราะ ความเปนอรหะ ( ผควร ) ทกขณาวตถทงหลายมปจจย ๔ เปนตน ( ๑ ) ปาปกรเณ รหาภาวา เพราะความไมมรหะ ( ทลบ ) ในอนทจะทา บาป ( ๑ ) [นยท ๑ ผไกล] จรงอย พระผมพระภาคเจานนชอวา อารกะ คอทรงสถตอยใน ทไกลลบลบแตสรรพกเลส เพราะกเลสทงหลายกบทงวาสนา พระองค

Page 251: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 249 ทรงกาจดเสยไดแลว เพราะความเปนอารกะ ( ผไกล ) ดงน จงได พระนามวา อรห [คาถาสรปสาหรบนยท ๑] พระผมพระภาคเจาผเปนนาถะ ไมทรง มความของแวะกบกเลสใด และพระองคไม ทรงประกอบดวยสงอนเปนโทษทงหลาย ( คอ วาสนา ? ) ใด กชอวาทรงไกลแตกเลส และ โทษนน เพราะเหตนน จงปรากฏพระนามวา อรห ( ผไกล ) แล [นยท ๒ ผกาจดอร] อนง อร คอกเลสทงหลายเหลานน พระองคทรงกาจดเสยได แลวดวยมรรค เพราะความททรงกาจดอรทงหลายเสยไดดงน จงทรง พระนามวา อรห ประการ ๑ [คาถาสรปสาหรบนยท ๒] เพราะเหตทอรทงหลาย กลาวคอกเลสมราคะ เปนตน แมทงสน พระผมพระภาคเจาผเปน นาถะ ทรงกาจดเสยแลวดวยศสตรา คอ พระ ปญญา เพราะเหตนน จงปรากฏพระนามวา อรห ( ผกาจดขาศก ) ประการ ๑ แล

Page 252: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 250 [นยท ๓ ผทาลายซงกาสงสารจกร] อนง สงสารจกร ( ลอคอสงสาร ) อนมดมทาดวยอวชชา และ ภวตณหา อภสงขารมบญญาภสงขารเปนตนเปนซกา ชรามรณะ เปนกง สอดดวยเพลาทาดวยอาสวสมทย ประกอบเขาไวในตวรถ คอไตรภพหมนไปตลอดกาลอนหาเบองตนมได นนใด ซกาทงหลาย ของสงสารจกรนนพระองคทรงประดษฐานอย ณ พนปฐพ คอ ศล ดวยพระยคคลบาท คอ วรยะ แลวทรงถอขวาน คอ พระญาณอนทา ความสนกรรม ดวยพระหตถ คอ ศรทธา ทรงทาลายเสยสนแลว เพราะความททรงทาลายอระ ( ซกา คอ สงขาร ) เสยไดดงน จงทรง พระนามวา อรห อกประการ ๑ หรอมฉะนน สงสารวฏ ( วงเวยน ) อนไมปรากฏทสนสด เรยก วาสงสารจกร กแล อวชชา นบวาเปนดมของสงสารจกรนน เพราะ เปนตน ( เหต ) ชรามรณะนบวาเปนกง เพราะเปนปลาย ( เหต ) ธรรม ทเหลอ ๑๐ ขอนบเปนซกา เพราะมอวชชาอยตนและเพราะมชรามรณะ อยปลาย ในธรรมเหลานน ความไมรในอรยสจมทกขเปนอาทชอวา อวชชา และอวชชาในกามภพ ยอมเปนปจจยแหงสงขารทงหลายใน กามภพ อวชชาในรปภพยอมเปนปจจยแหงสงขารทงหลายในรปภพ อวชชาในอรปภพ ยอมเปนปจจยแหงสงขารทงหลายในอรปภพ ( ดวยกน ) สงขารทงหลายในกามภพ ยอมเปนปจจยแหงปฏสนธวญญาณ ในกามภพ ในภพนอกนกนยนน ปฏสนธวญญาณในกามภพ ยอมเปนปจจยแหงนามรปในกามภพ

Page 253: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 251 ในรปภพกอยางนน ( แต ) ในอรปภพ ( ปฏสนธวญญาณ ) เปนปจจย แหงนามอยางเดยว นามรปในกามภพ เปนปจจยแหงอายตนะครบ ๖ ในกามภพ นามรปในรปภพเปนปจจยแหงอายตนะ ๓ ในรปภพ นามในอรปภพ เปนปจจยแหงอายตนะ ๑ ในอรปภพ อายตนะ ๖ ในกามภพเปนปจจยแหงผสสะทง ๖ ในกามภพ อายตนะในรปภพเปนปจจยแหงผสสะ ๓ ในรปภพอายตนะ ๑ ใน อรปภพเปนปจจยแหงผสสะ ๑ ในอรปภพ ผสสะ ๖ ในกามภพ เปนปจจยแหงเวทนา ๖ กามภพ ผสสะ ๓ ในรปภพเปนปจจยแหงเวทนา ๓ ในรปภพนนดวยกน ผสสะ ๑ ในอรปภพกเปนปจจยแหงเวทนา ๑ ในอรปภพนนดวยกน เวทนา ๖ ในกามภพเปนปจจยแหงกองตณหา ๖ ในกามภพ เวทนา ๓ ในรปภพเปนปจจยแหงกองตณหา ๓ในรปภพดวยกนนน เวทนา ๑ ในอรปภพ กเปนปจจยแหงกองตณหา ๑ อรปภพดวย ตณหานน ๆ ในภพนน ๆ เปนปจจยแหงอปาทานนนๆ ธรรม ทเหลอมอปาทานเปนตน เปนปจจยแหงธรรมทงหลายมภพเปนอาท ถามวา ขอนเปนอยางไร แกวา " บคคลลางคนในโลกน ปรารถนา ( ดวยอานาจกามตณหา )วา เราจกบรโภคกาม แลวประพฤตทจรต ดวยกาย ประพฤตทจรตดวยวาจา ประพฤตทจรตดวยใจ เพราะ กามปาทานเปนปจจย ครนเพยบไปดวยทจรต เขา ( ตายไป ) ก

Page 254: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 252 เกดในอบาย กรรมอนเปนเหตแหงความอปบตในอบายนนของเขา เปนกรรมภพ ขนธทงหลายอนเกดเพราะกรรมเปนอปบตภพ ความ เกดแหงขนธทงหลายเปนชาต ความหงอมไป ( แหงขนธเหลานน ) เปนชรา ความสลายไป ( แหงขนธเหลานน ) เปนมรณะ อกคนหนง ปรารถนาวา เราจกเสวยสมบตในสวรรค แลว ประพฤตสจรตเพราะกามปาทานเปนปจจยอยางเดยวกนนน ครนเปยม ไปดวยสจรต เขา ( ตายไป ) กเกดในสวรรค นย ( ความตอไป ) กนย เดยวกนนน คอ กรรมอนเปนเหตแหงความอปบตในสวรรคนนของเขา เปนกรรมภพ ดงนเปนตน สวนอกคนหนง ปรารถนาวา เราจกเสวยสมบตในพรหมโลก แลวเจรญเมตตา เจรญกรณา มทตา อเบกขา เพราะกามปาทาน เปนปจจยเหมอนกน* ครนเตมไปดวยภาวนา เขา ( ตายไป ) กเกด ในพรหมโลก นย ( ความตอไป ) กนยเดยวกนนน คอ กรรมอนเปน เหตแหงความอปบตในพรหมโลกนนของเขาเปนกรรมภพ ดงนเปนตน อกคนหนง ปรารถนาวาเราจกเสวยสมบตในอรปภพ แลว เจรญสมาบตมอากาสานญจายตนะเปนอาท เพราะกามปาทานเปน ปจจยเชนเดยวกน* ครนบรบรณไปดวยภาวนา เขา ( ตายไป ) กเกด ในอรปภพนนๆ กรรมอนเปนเหตแหงความอปบตในอรปภพนน * มปญหาวา รปภพและอรปภพไมเกยวดวยกามภมมใชหรอ ไฉนจงวาเจรญพรหมวหาร และเจรญสมาบตเพราะกามปาทานเปนปจจยเลา ? มหาฎกาทานจงแกไววา แม ภวราคะ ( ความยนดพอใจในภพ ) กนบเปนกามปาทาน โดยอาศยคานเทศวา สพเพป เตภมกา ธมมา กามนยฏเน กามา ธรรมอนเปนไปในไตรภมทงสนไดชอวากาม เพราะ อรรถวาเปนสงทสตวพงปรารถนา

Page 255: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 253 ของเขา เปนกรรมภพ ขนธทงหลายอนเกดเพราะกรรมเปนอปบตภพ ความเกดแหงขนธทงหลายเปนชาต ความหงอมไป ( แหงขนธ ) เปน ชรา ความสลายไป ( แหงขนธ ) เปนมรณะ " ( กามปาทานเปนปจจย แหงภพเปนตนดงน ) นยแมในการประกอบ ( ความ ) อนมอปาทาน ทเหลอเปนมล กดจนยน ( ตอไปน ทานชกเอาบาลในปฏสมภทามรรคมากลาวยาความเรอง ธรรมเหลานเปนปจจยเนองกนไป โดยเรยกความกาหนดรในเรองนวา ธรรมฐตญาณ แลวสรปเปนสงเขปเปนตน ดงน ) โดยนยดงน ปญญา ในการกาหนดจบปจจยวา " อวชชาเปนเหต สงขารเปนเหตสมบน ( เกดแตเหต ) อวชชาและสงขารทง ๒ นน กเปนเหตสมบนดวยกน๑ นชอธรรมฐตญาณ ปญญาในการกาหนดจบปจจยวา " อวชชาเปน เหตสงขารเปนเหตสมบน อวชชาและสงขารทง ๒ นน กเปนเหต- สมบนดวยกนทงในกาลอดตทงในกาลอนาคต "ชอวาธรรมฐตญาณ แล๒ บททงปวง บณฑตพง ( กลาว ) ใหพสดารโดยนยนเทอญ ในธรรมเหลานน อวชชากบสงขารเปนสงเขป ๑ วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา เปนสงเขป ๑ ตณหา อปาทาน ภพ เปนสงเขป ๑ ชาตชรามรณะ เปนสงเขป ๑ อนง ใน ๔ สงเขป นน สงเขปแรกเปนอดตอทธา ( อดตกาล ) สงเขปกลาง ๒ เปนปจจบน- อทธา ชาตชรามรณะ เปนอนาคตอทธา อนง ในธรรมเหลานน ๑. คอวา สงขารเกดแตเหตฉนใด แมอวชชากเปนธรรมมเหตเหมอนกนฉนนน เหต แหงอวชชากคออาสวะ ดงกลาวแลว ๒. ข. ป. ๓๑/ ๗๓

Page 256: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 254 ดวยถอเอา ( คอกลาวถง ) อวชชา สงขาร กเปนอนถอเอา ( คอกนความถง ) ตณหาอปาทาน ภพ ( ซงเปนเหตคอเปนกเลสและกรรมดวยกน ) ดวย เพราะฉะนน ธรรม ๕ ประการน จงจดเปนกรรมวฏในอดต ธรรม ๕ ม วญญาณ เปนตน ( คอ วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา ) จดเปนวปากวฏในกาลบดน ดวยถอเอา ( คอกลาวถง ) ตณหา อปาทาน ภพ กเปนอนถอเอา ( คอกนความถง ) อวชชา สงขารดวย เพราะฉะนน ธรรม ๕ ประการนจงเปนกรรมวฏในกาลบดน ( ดวย ) ธรรม ๕ ประการ น ( คอ วญญาณ ฯลฯ เวทนา )จดเปนวปากวฏในกาลตอไป ( ดวย ) เพราะดวยการกลาวถง ชาต ชรา มรณะ กเปนอนชถงธรรม ๕ ม วญญาณเปนตน ( ซงเปนธรรมมชาตชรามรณะเปนสภาวะ ) ธรรม เหลานน โดยอาการจงเปน ๒๐ อนง ในธรรมเหลานน ในระหวาง สงขารกบวญญาณ มสนธ ๑ ระหวางเวทนากบตณหามสนธ ๑ ระหวางภพกบชาตมสนธ ๑ ดงนแล พระผมพระภาคเจาทรงรทรงเหน คอทรงรยงเหนจรง ซงปฏจจสมบาท อนม สงเขป ๔ , อทธา ( กาล ) ๓ อาการ ๒๐ , สนธ ๓ นน โดยอาการทงปวงโดยนยดงกลาวมาฉะน ความรนน ชอวาญาณ เพราะอรรถวาหยงร ชอวาปญญา เพราะอรรถวารประจกษ เพราะเหตนน ทานจงกลาววา ปญญาใน การกาหนดจบปจจย ชอวาธรรมฐตญาณ พระผมพระภาคเจา เมอ ทรงรธรรมเหลานนตามจรงดวยธรรมฐตญาณนแลว ทรงหนายใน ธรรมเหลานน ทรงคลายความยนดหลดพนไป ชอวาทรงกาจด คอรอ ทาลาย ซงกาทงหลายแหงสงสารจกรอนมประการดงกลาวแลว เพราะ

Page 257: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 255 ทรงกาจดกาทงหลาย ( แหงสงสารจกร ) เสยไดอยางนพระผมพระ ภาคเจาจงทรงพระนามวา อรห ประการ ๑ [คาถาสรปสาหรบนยท ๓] เพราะเหตทอระ ( ซกา ) ทงหลายแหงสงสารจกร พระโลกนาถเจาทรงทาลายเสยแลวดวยดาบคอ พระญาณ เพราะเหตนนพระองคจงทรงพระ- นามวา อรห ( ผทาลายซกา ) [นยท ๔ ผควร] อกนยหนง พระผมพระภาคเจานนควรซงปจจยมจวรเปนตน และซงการบชาอยางวเศษ เพราะความทพระองคเปนอครทกขไณย- บคคล กเพราะเหตนนแล เมอพระตถาคตเจาเกดขนแลว ชนทกหม เหลาผเปนมเหสกข ( ประชมชนยกยองวาเปนเจาเปนใหญ ) ทงทเปน เทวดาทงทเปนมนษยมอย ทานเหลานนหาทาการบชาในทอนไม จรงอยางนน ทาวสหมบดพรหมไดบชาพระตถาคตเจาดวยพวงรตนะ ( ใหญ ) เทาเขาสเนร อนง เทวดาอนๆ และมนษยทงหลาย เชน พระเจาพมพสารและพระเจาโกศล กไดบชา ( พระองค ) ตามกาลง อนงเลา พระเจาอโศกมหาราชกไดทรงสละทรพยประมาณ ๙๖ โกฏ โปรดใหสรางวหารถง ๘๔,๐๐๐ ( ตาบล ) อทศพระผมพระภาคเจาแม เสดจปรนพพานแลว จะกลาวอะไรถงการบชาอยางวเศษอนๆ ( ท เทวดาและมนษยผมใชมเหสกขทาถวาย ) เลา เพราะความททรง เปนอรห ( ผควร ) แกทกขณาวตถทงหลายมปจจย ๔ เปนอาทดงน จง

Page 258: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 256 ทรงพระนามวา อรห ประการ ๑ [คาถาสรปสาหรบนยท ๔] เพราะเหตทพระโลกนาถเจาน ทรงควรซงการ บชาอยางวเศษกบทงปจจยทงหลาย เพราะ เหตนนพระองคผเปนพระชนะจงทรงควรซง พระนามนน คอ อรห ในโลก ซงเปนพระนาม ทมอรรถอนสมแกอรรถ ( แหงอรหศพท ) [นยท ๕ ผไมมทลบ] อนง คนพาลผไวตววาเปนบณฑตทกจาพวกในโลก ยอมทาบาป ในทลบ เพราะกลวเสยชอ ฉนใด พระผมพระภาคเจานนหาทรงทา ( บาปในทลบ ) ฉนนน ในกาลไหนๆ ไม เพราะความไมมทลบใน การทาบาปดงน จงไดพระนามวา อรห ประการ ๑ [คาถาสรปสาหรบนยท ๕] เพราะเหตท ขนชอวาทลบในการทาบาปทงหลาย ยอมไมมแดพระตถาคตเจา เพราะเหตนน พระองคจงปรากฏพระนามวา อรห เพราะไมม ทลบ [คาถาสรปสาหรบทกนย] พระมนเจานนทรงพระนามวา อรห เพราะความ ททรงไกลกเลส ๑ เพราะความททรงกาจดอร คอกเลสทงหลายเสย ๑ พระองคเปนผทรง

Page 259: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 257 ทาลายซกาแหงสงสารจกร ๑ เปนผควรแก ทกขณาวตถทงหลายมปจจยเปนอาท ๑ ไม ทรงทาบาปทงหลายในทลบ ๑ เพราะเหตนน จงทรงพระนามวา อรห โดยประการทงปวง ดงพรรณนามาฉะนแล๑

[แกอรรถบท สมมาสมพทโธ] สวนทพระผมพระภาคเจานน ทรงพระนามวา สมมาสมพทโธ กเพราะทรงรธรรมทงปวงโดยชอบและโดยพระองคเอง จรงอยางนน พระองค ทรงรโดยชอบดวย โดยพระองคเองดวย ซงธรรมทงปวง คอ ทรงรธรรมทงหลายทเปนอภญไญย โดยความเปนธรรมทพงรยง๒ ทรงรธรรมทงหลายทเปนปรญไญย โดยความเปนธรรมทพงกาหนดร ทรงรธรรมทงหลายทเปนปหาตพพะ โดยความเปนธรรมทพงละทรงร ธรรมทงหลายทเปนสจฉกาตพพะ โดยความเปนธรรมทพงทาใหแจง ทรงรธรรมทงหลายทเปนภาเวตพพะโดยความเปนธรรมทพงเจรญ กเพราะเหตนนแล พระองคจงตรส ( แกเสลพราหมณเปนคาถา ) วา ๑. มหาฎกาจารยทานคดและคนอรรถแหงอรหไดอก ๖ นย ขอสงเขปความมาบนทกไว ในทน เพอเชดชความอตสาหะชางคดชางเลนของทาน คอแปลวา (๑) ผไกล (อสตบรษ) (๒) ผใกล (สตบรษ) (๓) ผไมมธรรมทจะตองละ (๔) ผทคนดไมละทง และผไมทรง ทอดทงคนด (๕) ผไมมความไป (ในคตภพ) (๖) ผควรสรรเสรญไมสนสด ๒. อภญไญยธรรม มหาฎกาทานแปลวาธรรมทพงรดวยญาณอนวเศษยง และวาหมายเอา อรยสจ ๔ นนเอง ทวารดวยญาณอนวเศษยง กคอในกาลเบองตนทรงรดวยวปสสนา- ปญญา ในขณะทบรรลผล กทรงรดวยมรรคปญญา ในกาลตอมา กทรงรดวยพทธญาณ ทงหลายมสพพญตญาณเปนตน

Page 260: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 258 สงทควรรยงเราไดรยงแลว และสงทควรเจรญ เราไดเจรญแลว สงทควรละเรากไดละแลว๑

เพราะเหตนน เราจงเปนพทธะ นะพราหมณ อกนยหนง พระองคตรสรโดยชอบ และโดยพระองคเอง ซงธรรม ทงปวง โดยยกขนเอาทละบทดงนกไดวาจกษเปนทกขสจ ตณหา อนมมาแตภพกอน ซงเปนตวกอใหเกด โดยความเปนตวเหตทเปน มลแหงจกษนน เปนสมทยสจ ความไมเปนไปแหงจกษ และจกษ- สมทยทงสอง เปนนโรธสจ ปฏปทาทเปนเหตรนโรธเปนมรรคสจ ในโสตะ ฆานะ ชวหา กาย และมนะ กนยน อายตนะ ๖ มรป เปนตน หมวดวญญาณ ๖ มจกขวญญาณเปนตนผสสะ ๖ มจกข- สมผสเปนตน เวทนา ๖ มจกขสมผสชาเวทนาเปนตน สญญา ๖ มรปสญญาเปนตน เจตนา ๖ มรปสญเจตนาเปนตน หมวดตณหา ๖ มรปตณหาเปนตน วตก ๖ มรปวตกเปนตน วจาร ๖ มรปวจาร เปนตนขนธ ๕ มรปขนธเปนตน กสณ ๑๐ อนสต ๑๐ สญญา ๑๐ โดยมอทธมาตกสญญาเปนตน อาการ ๓๒ มผมเปนตนอายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ ภพ ๙ มกามภพเปนตน๒ ฌาน ๔ มปฐมฌานเปนตน ๑. ข. ส. ๒๕/๔๔๔ เพราะเหตทคาถาน กลาวถงความรอรยสจ แตไมจาแนกกจไว ใหครบ มหาฎกาทานจงบอกโยชนาวา จ. ศพทในบท ภาเวตพพจ นนมอรรถเปน อวตตสมจจย คอ ผนวกเอาบททมไดกลาวไวเขามาดวย เพราะเหตนน ดวย จ ศพท นน พงทราบวากนความถง สจฉกาตพพะดวย ๒. มหาฎกาขยายความวา ภพ ๙ นน คอ ภพ ๓ มกามภพเปนตน (คอกามภพ รปภพ อรปภพ) หมวด ๑ ภพ ๓ มสญญภพเปนตน (คอสญญภพ อสญญภพ เนวสญญ- นาสญญภพป หมวด ๑ ภพ ๓ มเอกโวการภพเปนตน (คอเอกโวการภพ-ภพของสตว ทมขนธ ๑ จตโวการภพ-ภพของสตวทมขนธ ๔ ปญจโวการภพ-ภพของสตวทมขนธ ครบ ๕) หมวด ๑ จงรวมเปน ๙

Page 261: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 259 อปปมญญา ๔ มเมตตาภาวนาเปนตนอรปสมาบต ๔ และองคแหง ปฏจจสมบาทโดยปฏโลมมชรามรณะเปนตน โดยอนโลมมอวชชา เปนตน ( เหลาน )กพงประกอบ ( ความ ) เขาโดยนยนนแล นเปนการประกอบ ( ความ ) บท ๑ ในธรรมเหลานน ( คอ ) พระผมพระภาคเจาทรงร คอทรงรโดยอนโลมทรงรโดยปฏโลม โดย ชอบและโดยพระองคเอง ซงธรรมทงปวง โดยยกขนเอาทละบทอยาง นวา " ชรามรณะเปนทกขสจ ชาตเปนสมทยสจ ความออกไปแหง ทกขและสมทยนนทงสองเปนนโรธสจ ปฏปทาเปนเหตรนโรธ เปน มรรคสจ " ( ดงนเปนตวอยาง ) เพราะเหตนนขาพเจาจงวา " พระ ผมพระภาคเจานน ทรงพระนามวา สมมาสมพทโธ กเพราะทรงร ธรรมทงปวงโดยชอบ และโดยพระองคเอง " ดงน [แกอรรถบท วชชาจรณสมปนโน] สวนททรงพระนามวา วชชาจรณสมปนโน กเพราะทรงถง พรอมดวยวชชาทงหลายและจรณะดวย ใน ๒ บทนน บทวา วชชา หมายเอาทงวชชา ๓ ทงวชชา ๘ วชชา ๓ พงทราบตามนยทกลาวใน ภยเภรวสตรวชชา ๘ พงทราบตามนยทกลาวในอมพฏฐสตรเถด ก อมพฏฐสตรนน พระผมพระภาคเจาทรงกาหนดเอาอภญญา ๖ กบ วปสสนาญาณ และมโนมยทธ ตรสเปนวชชา ๘ ธรรม ๑๕ ประการ คอ สลสงวร อนทรเยสคตตทวารตา ( ความ คมครองทวารในอนทรยทงหลาย ) โภชเนมตตญตา ชาครยานโยค สทธรรม ๗ ( คอ ศรทธา หร โอตตปปะ พาหสจจะ วรยะ สต ปญญา )

Page 262: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 260 รปาวจรฌาน ๔ นแล พงทราบวา ชอ จรณะ แทจรง ธรรม ๑๕ ประการนนนเอง ทานเรยกวา จรณะ เพราะเปนทางดาเนนไปถง ทศอมตะแหงพระอรยสาวกดงพระอานนทเถระกลาว ( แกเจามหานาม ศากยะ ) วา " ดกรมหานาม อรยสาวกในพระธรรมวนยน เปนผ มศล " ดงนเปนอาท๑ คา ( ของพระอานนท ) ทงปวง บณฑตพง ทราบตามนยทกลาวใน ( เสขปฏปทาสตร มชฌมนกาย ) มชฌม- ปณณาสกะนนเทอญ พระผมพระภาคเจาทรงประกอบดวยวชชาเหลาน และจรณะน ดวย เพราะเหตนน จงไดพระนามวา วชชาจรณสมปนโน ถงพรอม ดวยวชชาและจรณะ ในความถงพรอม ๒ อยางนน ความถงพรอมดวยวชชาสราง ความเปนพระสพพญแหงพระผมพระภาคเจาขนแลวตงอย ความ ถงพรอมดวยจรณะ สรางความเปนผกอปรดวยพระมหากรณาแหง พระผมพระภาคเจาขนแลวตงอย พระองคทรงรสงทเปนประโยชน และสงทไมเปนประโยชน ดวยความเปนพระสพพญแลว ทรงเวน สงอนไมเปนประโยชนเสย ทรงชกนาแตในสงทเปนประโยชน ดวย ความเปนผกอปรดวยพระมหากรณาแกสตวทงปวงเยยงทานผถงพรอม ดวยวชชาและจรณะ๒ เพระเหตนน สาวกทงหลายของพระองคจงเปน ๑. ม.ม.๑๓/๒๖ ๒. ยถาต วชชจรณสมปนโน มหาฎกาแกเปน ยถา อโป วชชาจรณสมปนโน (เหมอนอยางผถงพรอมดวยวชชาจรณะอนๆ) หมายความวาความปฏบตอยางนนเปน ประเพณหรอวาเปนเยยงอยางทางดาเนนของทานผถงพรอมดวยวชชาและจรณะ

Page 263: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 261 ผปฏบตด ไมเปนผปฏบตชว ดจพวกสาวกของเจาลทธทงหลายผขาด วชชาและจรณะ ทเปนบคคลจาพวกทาตนใหรอน ( ทรมานตวเองให ลาบาก ) เปนอาท ฉะนน [แกอรรถบท สคโต ๔ นย] พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา สคโต เพราะเปนผมทาง เสดจไปอนงาม ๑ เพราะเสดจไปแลวเปนอนด ๑เพราะเสดจไปแลว โดยชอบ ๑ เพราะตรสโดยชอบ ๑ [นยท ๑ ผมทางเสดจไปอนงาม] เพราะวา แมคมนะ (ทางไป) กใชวา 'คต' ได* กแลทางไป นนของพระผมพระภาคเจาเปนทางงาม เปนทางสะอาด หาโทษ มได ถามวา กทางไปนนคออะไร? ตอบวาคอ อรยมรรค จรงอย พระผมพระภาคเจานนเสดจไปไมของขดสทศอนเกษมไดกดวยทางไปอนนน เหตนนจงทรงพระนามวา สคโต เพราะความเปนผมทางเสดจไป อนงาม [นยท ๒ ผเสดจไปเปนอนด] อนง พระผมพระภาคเจานนเสดจไปแลวเปนอนด คอพระอมต- นพพาน เหตนน จงทรงพระนามวา สคโต เพราะความเปนผเสดจ ไปเปนอนดแลว ประการ ๑ * หมายความวา ศพททลง ต ปจจยใชเปนนามกได

Page 264: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 262 [นยท ๓ ผเสดจไปโดยชอบ] อนง พระองคเสดจไปแลวโดยชอบ คอ ไมกลบมาสกเลส ทงหลายททรงละไดแลวดวยมรรคนนๆ อก สมคาทกลาวไว ( ใน ปฏสมภทามรรค ) วา กเลสเหลาใด ทรงละแลวดวยโสดาปตตมรรค พระองคไมทรงคนมา ไมทรงหวนมา ไมทรงกลบมาสกเลสเหลานน เหตนน พระองคจงเปน สคโต ฯลฯ กเลสเหลาใดทรงละแลวดวย อรหตมรรคพระองคไมทรงคนมา ไมทรงหวนมา ไมทรงกลบมาส กเลสเหลานน เหตนน พระองคจงเปน สคโต ดงน อกอยางหนง เสดจไปโดยชอบ คอ ทรงทาแตประโยชนเกอกล และความสข แก โลกทงปวง ดวยพระสมมาปฏบต เพราะทรงบาเพญพระสมดงสบารม จาเดมแต ( กาลทตงพระปณธาน ) แทบบาทมลพระพทธทปงกร ตราบ เทาถงกาลทพระโพธญาณแจมใส และทรงดาเนนไป ( เปนมชฌมา ) ไมเขาใกลอนตะ ( ๒ ค ) คอ สสสตะ และอจเฉทะ ( ค ๑ ) กามสขะ อตตกลมถะ ( ค ๑ ) เหตนน จงทรงพระนามวา สคโต เพราะความ ทเสดจไปโดยชอบ ( ดงน ) ประการ ๑ [นยท ๔ ผตรสโดยชอบ] อนง พระองคยอมตรสโดยชอบ คอทรงกลาววาจาแตทควร ใน ฐานะอนควร เหตนนจงทรงพระนามวา สคโต เพราะความทตรส โดยชอบประการ ๑ ( ความในอภยราชกมารสตรตอไป ) น เปนสตร สาธกในความขอนน คอ

Page 265: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 263 (๑) ตถาคตรวาจาใดวา เปนวาจาไมจรงไมแทไมประกอบดวย ประโยชน และวาจานนไมเปนทรกไมเปนทชอบใจของคนอนๆ ดวย ตถาคตยอมไมกลาววาจานน (๒) แมวาจาใดตถาคตรวาเปนวาจาจรงแท ( แตวา ) ไมประกอบ ดวยประโยชน และวาจานนไมเปนทรกไมเปนทชอบใจของคนอนๆ ดวย แมวาจานนตถาคตกไมกลาว (๓) สวนวาจาใด ตถาคตรวา เปนวาจาจรงแทประกอบดวย ประโยชน ถงวาจานนไมเปนทรกไมเปนทชอบใจของคนอนๆ ใน ขอนน ตถาคตยอมเปนผรจกกาลทจะใชวาจานน (๔) ตถาคตรวาจาใดวา เปนวาจาไมจรงไมแทไมประกอบดวย ประโยชน ถงวาจานนเปนทรกทชอบใจของคนอนๆ ตถาคตกไม กลาววาจานน (๕) แมวาจาใด ตถาคตรวาเปนวาจาจรงแท แตไมประกอบดวย ประโยชน ถงวาจานนเปนทรกทชอบใจของคนอนๆ แมวาจานน ตถาคตกไมกลาว (๖) สวนวาจาใด ตถาคตรวาเปนวาจาจรงแท ประกอบดวย ประโยชน และวาจานนเปนทรกทชอบใจของคนอนๆ ดวย ในขอนน ตถาคตยอมเปนผรจกกาลทจะใชวาจานน* พระผมพระภาคเจานน บณฑตพงทราบวาทรงพระนามวา สคโต เพราะความทตรสชอบ ดงกลาวมาฉะนประการ ๑ * ม.ม. ๑๓/๙๒

Page 266: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 264 [แกอรรถบท โลกวท] ( โลกยาววา ) สวนททรงพระนามวา โลกวท กเพราะทรงรโลก แมโดย ประการทงปวง แทจรงพระผมพระภาคเจานนไดทรงร คอ เขาพระ หฤทยปรโปรง ซงโลก โดยประการทงปวง คอ โดยสภาวะ โดยสมทย โดยนโรธ โดยนโรธบาย ( วธเขาถงนโรธ ) ดงทตรส ( แกโรหตสส- เทพบตร ) วา " ดกรอาวโส ในทสดโลกใดแล สตวไมเกด ไมแกไมตาย ไมจต ไมอปปต เราไมกลาวทสดโลกนนวา เปนทจะพงรพงเหนพง ไปถงดวยการ ( เดนทาง )ไป แตเรากไมกลาววา ยงไมถงทสด โลกแลวจะทาทสดทกขได แตเออ เราบญญตโลกและโลกสมทย โลกนโรธ โลกนโรธคามนปฏปทา ( ลงใน ) กเลวระ อนยาวประมาณ หนงวา มสญญา มใจ ( ครอง ) นดอก " สตรนมนคมคาถา ความวา ทสดโลก บคคลไมพง ( ไป ) ถงไดดวยการ ( เดนทาง ) ไป แตไรมา แตวายงไมถงทสด โลกแลวแลพนทกขไดหามไม เพราะเหตนน แล ทานผปญญาด ผถงทสดโลก อยจบ พรหมจรรย สงบแลว รทสดโลกแลว จงไม ปรารถนาทงโลกน และโลกอน* [โลก ๓] อกนยหนง โลกม ๓ คอ สงขารโลก สตวโลก โอกาสโลก * อง.จตกก. ๒๑/๖๔

Page 267: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 265 ในโลก ๓ นน สงขารโลก พงทราบในอาคตสถาน ( บาล ) วา " โลก ๑ คอสตวทงปวงตงอยไดดวยอาหาร๑ " สตวโลก พงทราบใน อาคตสถาน ( บาล ) วา " ( เหน ) วาโลกเทยงบาง วาโลกไมเทยง บาง " โอกาสโลก พงเหนในอาคตสถาน ( บาลพรหมนมนตนก- สตร ) วา " ดวงจนทรและดวงอาทตยลอยไปรอบ ( จกร วาฬ ทาให ) ทศทงหลายสวางไสว โดยทม ประมาณเทาใด โลกในทมประมาณเทานน ม อย ๑,๐๐๐ สวน ( คอวาม ๑,๐๐๐ โลก ? ) อานาจของทานปกแผไปในโลกเหลานน๒ " พระผมพระภาคเจาไดทรงรโลกทง ๓ นน โดยประการทงปวง จรง อยางนน แมสงขารโลก คอ โลก ๑ คอสตวทงปวงตงอยไดดวยอาหาร โลก๒ คอ นาม ๑ รป ๑ โลก ๓ คอเวทนา ๓ โลก ๔ คออาหาร ๔ โลก ๕ คอ อปาทานขนธ ๕ โลก ๖ คออายตนะภายใน ๖ โลก ๗ คอ วญญาณฐต ๗ โลก ๘ คอ โลกธรรม ๘ โลก ๙ คอ สตตาวาส ๙ โลก ๑๐ คอ อายตนะ ๑๐ โลก ๑๒ คอ อายตนะ ๑๒ โลก ๑๘ คอ ธาต ๑๘๓น พระองคทรงรโดยประการทงปวง อนง เพราะเหตท พระองคทรงรอาสยะ ( ทมานอนแหงจต ) ทรงรอนสยะ ( กเลสทนอน ๑. ข.ป. ๓๑/๑๗๘ ๒. ม. ม. ๑๒/๕๙๔ ๓. ข.ป. ๓๑/๑๗๘

Page 268: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 266 คอ ตกตะกอน อยในสนดาน ) ทรงรจรต ( ปกตของจต ) ทรงรอธมต ( ความโนมเอยงแหงจต ) ของสตวทงปวงหมด ทรงรสตวทงหลายทม กเลสดจธลในดวงตานอย มกเลสดจธลในดวงตามาก ทมอนทรยกลา มอนทรยออน ทมอาการด มอาการทรามทจะพง ( สอน ) ใหรงาย ทจะพง ( สอน ) ใหรยาก ทเปนภพพสตว เปนอภพพสตว* เพราะ เหตนน แมสตวโลกพระองคทรงรโดยประการทงปวง อนง สตว- โลกพระองคทรงรฉนใด แมโอกาสโลกกทรงรฉนนน จรงอยางนน [ขนาดของจกรวาล] จกรวาลอนหนง โดยยาวและโดยกวาง ประมาณ ๑,๒๐๓,๔๕๐ โยชน ( ๑ โยชน = ๑๖ กโลเมตร ) สวนโดยรอบ ปรมณฑลทงสน ( ของจกรวาลนน )ประมาณ ๓,๖๑๐,๓๕๐ โยชน [ขนาดหนาของแผนดน] ในจกรวาลนน แผนดนน กลาวโดยความหนา มประมาณ ถงเทาน คอ ๒๔๐,๐๐๐ โยชน * มหาฎกาอธบายวา ทวามอาการดนน คอมปกต (กาย วาจา ?) งาม มอฑยาศย (ใจ) นอมไปทางววฏฏะ ทวาจะพง (สอน) ใหรงาย นน คอมศรทธาและปญญา งายทจะใหรธรรมทถกตอง ภพพสตว คอคนทปราศจากโทษอนกดกนมใหบรรลมรรคผล ๓ อยาง คอ กรรม กเลส วบาก เรยกเปนศพทวา กมมาวรณ กเลสาวรณ วปากาวรณ ฝายกาฬปกษ พงทราบโดยนยตรงกนขาม

Page 269: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 267 [ขนาดหนาของนารองแผนดน] สงทรองแผนดนนนหรอ คอ นาอนตงอยบนลม โดยความหนามประมาณ ถงเทาน คอ ๔๘๐,๐๐๐โยชน [ขนาดความหนาของลมรองนา] ลมอน ( พดดน ) ขนฟา* ( โดยความหนา ) ม ประมาณ ๙๖๐,๐๐๐ โยชน นเปนความตงอย พรอมมลแหงโลก [ขนาดภเขาสเนรและตนไมประจาทวป] อนง ในจกรวาลทตงอยพรอมมลอยางนนน ม ภเขาสเนรอนเปนภเขาสงทสด หยง ( ลก ) ลง ไปในมหาสมทร ๘๔,๐๐๐ โยชน สงขนไป ( ในฟา ) กประมาณเทากนนน ภเขาใหญทงหลาย คอภเขายคนธร ภเขา อสนธร ภเขากรวกะ ภเขาสทสสนะ ภเขา เนมนธระ ภเขาวนตกะ ภเขาอสสกณณะ อนตระการไปดวยรตนะหลากๆ ราวกะภเขา ทพย หยง ( ลก ) ลงไป ( ในมหาสมทร ) และ สงขนไป ( ในฟา ) โดยประมาณกงหนง ๆ * เพราะพดดนขนขางบน จงธารนาไวได

Page 270: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 268 แตประมาณแหงภเขาสเนรไปตามลาดบ ภเขา ใหญทง ๗ นน ( ตงอย ) โดยรอบภเขาสเนร เปนทอยของ ( จาต ) มหาราช เปนทๆ เทวดา และยกษอาศยอย ภเขาหมวาสง ๕๐๐ โยชน ยาวและกวาง ๓,๐๐๐ โยชน ( เทากน ) ประดบไปดวยยอด ถง ๘๔,๐๐๐ ยอด ตนชมพ ( หวา ) ชอนคะ วดรอบลาตนได ๑๕ โยชน ลาตนสง ๕๐ โยชน และกง ( แต ละกง ) กยาว ๕๐ โยชน แผออกไปวดได ๑๐๐ โยชนโดยรอบ และสงขนไปกเทากนนน ดวยอานภาพของตนชมพ ( น ) ไรเลา ทวปน จงถกประกาศชอวา ชมพทวป กแลขนาดของตนชมพนใด ขนาดนนนนแหละเปนขนาดของตนจตร- ปาฏล ( แคฝอย ) ของพวกอสร ตนสมพล ( งว ) ของพวกครฑ ตน กทมพะ ( กระทม ) ในอมรโคยานทวป* ตนกปปะในอตตรกรทวป ตนสรระ ( ซก ) ในบพพวเทหทวป ตนปารฉตตกะ ในดาวดงส เพราะเหตนนแล ทานโบราณจารยจงกลาวไววา " ( ตนไมประจาภพและทวป คอ ) ตนปาฏล * ในมหาฎกา และทอนๆ โดยมากเปน อปร. . .

Page 271: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 269 ตนสมพล ตนชมพ ตนปารฉตตกะของพวก เทวดา ตนกทมพะ ตนกปปะ และตนท ๗ คอ ตนสรสะ ดงน [ขนาดภเขาจกรวาฬ] ภเขาจกรวาล หยง ( ลก ) ลงไปในมหาสมทร ๘๒,๐๐๐ โยชน สงขนไป ( ในฟา ) กเทากนนน ภเขาจกรวาลนตงลอมโลกธาตทงสนนนอย [ขนาดของภพนและทวป] ในโลกธาตนน มดวงจนทร ( ขนาดวดรอบ?)ประมาณ ๔๙ โยชน ดวงอาทตยประมาณ ๕๐ โยชน ภพดาวดงส ๑๐,๐๐๐ โยชน ภพนอสร มหานรกอเวจ และชมพทวปกเทากนนน อมรโคยานทวป ๗,๐๐๐ โยชน บพพวเทหทวปกเทานน อตตรกรทวป ๘,๐๐๐ โยชน อนง ในโลกธาตนนทวปใหญๆ ทวป ๑ ๆ มทวปนอยเปนบรวาร ทวปละ ๕๐๐ สงทงปวง ( ทกลาวมาน ) นน ( รวม ) เปนจกรวาล ๑ ชอวา โลกธาตอน ๑ ๑ ในระหวางแหงโลกธาตทงหลาย มโลกนตรยนรก ( แหงละ ๑ ) ๒ ๑. มหาฎกาวา จกรวาล กคอโลกธาต โลกธาตไดชอวา จกรวาล กเพราะมภเขา จกรวาล ซงสณฐานดงกงรถลอมอยโดยรอบเทานนเองไมใชจกรวาลอน ๑ โลกธาตอน ๑ ๒. ทานวาจกรวาลหรอโลกธาตนนมมากนก ชองวางในระหวางจกรวาล ๓ จกรวาล ตอกน มโลกนตนรก ๑ ทกแหงไป โดยนยน คาวา โลกนตนรก กแปลวา นรกอนตง อยในชองระหวางจกรวาล ๓ อนนนเอง

Page 272: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 270 พระผมพระภาคเจานน๑ ไดทรงร คอเขาพระหฤทยปรโปรง ซง อนนตจกรวาล อนนตโลกธาต มประการดงกลาวมาฉะน ดวยพระ อนนตพทธญาณ แมโอกาสโลก พรองคกทรงรโดยประการทงปวง โดยนยดงกลาวมา พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวาโลกวท เพราะ ทรงรโลกโดยประการทงปวง ดงนประการ ๑ [แกอรรถบท อนตตโร แยกเปนบท ๑] กแลบคคลผยงกวาพระผมพระภาคเจานนหามไม เพราะไมม ใครสกคนทวเศษกวาพระองคโดยคณทงหลายเหตนน จงทรงพระนาม วา อนตตโร จรงอยางนน พระผมพระภาคเจานนยอมทรงครอบงา เสยซงโลกทงปวงดวยสลคณกด ดวยสมาธคณ ปญญาคณ วมตคณ และวมตญาณทสสนคณกด พระองคเปนผไมมผเสมอ ทรงเสมอ กบทานทไมมผเสมอ ไมมผเปรยบ ไมมผคลาย ไมมผทดเทยม ดวยสลคณกด ฯลฯ ดวยวมตญาณทสสนคณกด ดงทตรสไววา " ดกรภกษทงหลาย กแตวาเราไมเหน ( สมณะหรอพราหมณอน ) ผถงพรอมดวยศลยงกวาตถาคตเลย ในโลก ( น ) กบทงเทวโลก มารโลก พรหมโลก ฯลฯ ในประชาชนทงทเปนเทวดา และมนษย " ดงน เปนตน๒ ความพสดาร บณฑตพงกลาว ( ตามนยพระสตรน ) สตร ทงหลายมอคคปปสาทสตรเปนตน และคาถาทงหลาย เชนคาถาทม ๑. คาวา "นน" นแปลจาก "เอส" ในคา ตถา เหส เอกจกกวาฬ ฯเปฯ ตนประโยค พรรณนาจกรวาฬ (หนา ๒๖๓) ๒. ส.ส. ๑๕/๒0๔

Page 273: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 271 คาขนตนวา " น เม อาจรโย อตถ๑ - อาจารยของเราไมม " บณฑต พง ( นามากลาว ) ใหพสดาร เทอญ [แกอรรถบท ปรสทมมสารถ] พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา ปรสทมมสารถ เพราะ ทรงขบ อธบายวาทรงฝก ทรงนาไป ซงบรษทพงฝกไดทงหลาย บรษทงหลายทยงมไดฝก ( แตวา ) ควรจะฝกได เปนดรจฉานบรษกด เปนมนษยบรษกด เปนอมนษยบรษกด ชอวา ปรสทมมา - บรษทพง ฝกไดทงหลาย๒ ในบท ปรสทมมาสารถ นน จรงอยางนน แมดรจฉาน บรษทงหลาย เชนอยาง อปลาลนาคราช จโฬทรนาคราช มโหทรนาคราช อคคสขนาคราช ธมสขนาคราช อาลวาฬนาคราช ชางธนปาลกะ ๓

พระผมพระภาคเจากทรงฝกได คอทรงทาใหหมดพษ ( หมดราย ) ใหตงอยในสรณะและในศลได แมมนษยบรษทงหลาย เชน สจจกะ นครนถบตร อมพฏฐมาณพ โปกขรสาตพราหมณ โสณทณฑ- พราหมณ กฏทนตพราหมณ แมอมนษยบรษทงหลาย เชน อาฬวกยกษ สจโลมยกษ ขรโลมยกษ และสกกเทวราช พระองค กทรงฝกได คอทรงนาไปไดดวยวนยบาย ( วธนา ) หลากๆ อนง ในความขอน พระสตรน ( ทตรส ) วา " ดกรเกส เรากนาบรษทพงฝกได ๑. ม.ม. ๑๒/๓๒๙ ๒. คาวาบรษ ในทน ทานมไดหมายถงเพศ แตหมายถงวา ใครกตามทจะรบการฝกได ๓. มหาฎกาวา อปลาละ อยในหนพานต จโฬทร มโหทร อยในนาคทวป อคคสขะ ธมสขะ อยในสหฬทวป สวนอาลวาฬะ ทานไมบอกวาอยทไหน ชางธนปาลกะ ก คอ ชางนาฬาครนนเอง

Page 274: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 272 ทงหลายไปดวยวธละมอมบาง ... ดวยวธหยาบบาง ... ดวยวธทงละมอม ทงหยาบ ( ระคนกน ) บาง "๑ ดงนเปนตนบณฑตพง ( นามากลาว ) ใหพสดารอกประการหนง พระผมพระภาคเจา เมอตรสบอกคณวเสส ( ทยงขนไป ) มปฐมฌานเปนตน แกการกบคคลทงหลายมบคคลผม ศลหมดจดแลวเปนอาท และตรสบอกมรรคปฏปทาอนยงขนไปแก อรยบคคลทงหลาย มพระโสดาบนเปนตน กชอวาทรงฝกผทไดฝกแลว ดวยแท ๒ [แกอรรถบท อนตตโร ปรสทมมสารถ รวมกน] อกนยหนง สองบทวา อนตตโร ปรสทมมสารถ น เปนอรรถบท ( บทแสดงความ ) อนเดยวกน เพราะพระผมพระภาคเจาทรงขบบรษ ทพงฝกทงหลายได อยางทเขาทงหลายนงขดสมาธอยแหงเดยวนน แหละ ( แต )แลนไปไดทง ๘ ทศ ไมตดขด๓ เพราะเหตนน บณฑต จงถวายพระนามวา อนตตโร ปรสทมมสารถ - ผขบบรษทพงฝกได ไมมผอนยงกวา อนง ในความขอน พระสตรน ( ทตรส ) วา " ดกร ภกษทงหลาย ชางทพงฝกอนผฝกชางขบแลว ยอมแลนไปไดแต ๑. เกสสตร จตกงคตตระ ๒๑/๑๕๑ ๒. ดงน เปนอนวา ผทยงไมไดฝกแตควรแกการฝกกด ผทไดฝกแลว แตยงไม ถงทสดกด เปนปรสทมมะ ทงนน ๓. มหาฎกาวาทศ ๘ หมายเอาสมาบต ๘ แลวกอธบายวา สมาบต ๘ นน แมเนองกน แตแยกชไดเปนอยาง ๆ ไมปนกน เพราะฉะนน จงเปนทศ หรอเหมอนทศ อนทจรง ทวา ๘ ทศ กเปนเพยงนทศนะ แตวาปรสทมมะททรงขบแลว อาจแลนไปถงทศนโรธ- สมาบตและทศอมตะ ทโลกยชนไมเคยไปเลยกได

Page 275: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 273 ทศเดยว "๑ ดงนเปนตน บณฑตพง ( นามากลาว ) ใหพสดาร เทอญ [แกอรรถบท สตถา เทวมนสสาน] พระผมพระภาคเจาทรงพระนามวา สตถา ( ศาสดา ) เพราะทรง พราสอน ( เวไนยสตว ) ดวยประโยชนโลกน ประโยชนโลกหนา และ ประโยชนอยางยง ( คอ พระนพพาน ) ตามสมควร อกนยหนง พระนาม วา สตถา ( นน ) หมายความวา พระผมพระภาคเจาเปนสตถวาหะ ( ผนาหมดจนายกองเกวยน ) อรรถาธบายในขอนบณฑตพงทราบ ตามนยแหง ( บาล ) นเทศกไดวา " สตถวาหะ ( นายกองเกวยน ) ยอม นาหมเกวยนใหขามดนการ คอใหขามโจรกนดาร ใหขามวาฬกนดาร ใหขามทพภกขกนดาร ใหขามนโรทกกนดารจนออกนอกลวงพน ( แดนกนดาร ) ไปถงพนทเปนอนเกษม ( ปลอดภย ) ฉนใด พระ ผมพระภาคเจากฉนนนนนแล ทรงเปนสตถา คอเปนสตถวาหะ ยง สตวทงหลายใหขามภพกนดาร ใหขามชาตกนดาร๒ ... ดงนเปนอาท คาวา เทวมนสสาน ความวาของเทวดาทงหลายดวย ของมนษย ทงหลายดวย คา ( เทวมนสสาน ) นตรสโดยกาหนดเอาเวไนยสตว ชนอกฤษฏ และโดยกาหนดเอาเวไนยสตวทเปนภพพบคคล๓ แตความ จรง พระผมพระภาคเจาเปนพระศาสดาของสตวดรจฉานทงหลายดวย ๑. ม.อ. ๑๔/๔๐๙ ๒. ข.จ. ๓๐/๓๑๓ ๓. หมายความวา เทวดาและมนษยเทานน นบเปนสตวชนสงอยในฐานะจะเปน ภพพบคคล คอผควรจะดาเนนไปสธรรมอนถกตองได สตวดรจฉานไมอยในฐานะ เชนนน

Page 276: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 274 แท โดยโปรยปรายพระอนสาสนไปถงขาง สตวดรจฉานเหลานนเลา ไดอปนสยสมบตดวยการฟงธรรมแตพระผมพระภาคเจาแลว ดวย อปนสยสมบตนนเอง จะเปนผมสวนแหงมรรคผลในชาตท ๒ หรอ ท ๓ จรงอย ผไดอปนสยสมบตดวยการฟงธรรมทงหลาย มมณฑก- เทพบตรเปนตน เปนตวอยางในขอน [เรองมณฑกเทพบตร] มเรองเลาวา เมอครงพระผมพระภาคเจาทรงแสดงธรรมแก ชาวเมองจมปาอยทขอบสระโปกขรณชอคคครา กบตวหนงจบนมต ในพระสรเสยงของพระผมพระภาคเจาได ( วาทรงแสดงธรรม มจต เลอมใส ขนมาหมอบนงฟงอยบนบก ทายหมคน ) คนเลยงลกโคผหนง ( เรเขาไปยนฟง และยนอยชดกบ แตกบกาลงเลอมใสในผกพนอย ในพระสรเสยง จงไมโดดหน ฝายคนเลยงลกโคกไมเหนกบ ) กระทง ไมพลองตงลง ( บงเอญ )กระแทกถกมนเขาทหว มนตายทนท แลว ไปเกดในวมานทองสง ๑๒ โยชนในภพดาวดงส เปนเหมอนหลบ ไปแลวตนขน เหนตนมหมนางฟาหอมลอมอยในวมานนน คดคานง ดวา " ช ตวเราก ( มา ) เกดทนดวยนะ เราไดทากรรมอะไรเลาหนอ " กมไดเหนกรรมอนสกอยาง นอกจากการถอเอานมตในพระสรเสยง ของพระผมพระภาคเจา ทนใดนน เทพบตรนนกมา ( เฝา ) ทงวมาน ( ครนถง ) จงถวายบงคมพระบาทยคลของพระผมพระภาคเจา พระผม พระภาคเจากทรงทราบอยแล ( แต ) ตรสถาม ( เพอใหคนทงหลายเหน ประจกษในผลกรรมและพทธานภาพ ) วา

Page 277: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 275 " ใครนะ รงเรองดวยฤทธดวยยศ ( บรวาร ) มสกายงาม ยงทศทงปวงใหสวาง ( มา ) ไหวเทา ของเรา " เทพบตรนนกราบทลวา " ในชาตกอน ขาพระองคเปนกบ ซงเปนสตว จาพวกวารโคจร ( หากนทางนา อย ) ในนา เมอขาพระองคกาลงฟง พระสรเสยงแสดง ธรรมของพระองคอย คนเลยงลกโคไดทาให ขาพระองคตาย " พระผมพระภาคเจาจงทรงแสดงธรรมแกเทพบตรนน ธรรมาภสมย ไดมแกสตว ๘๔,๐๐๐ ฝายเทพบตรตงอยในโสดาปตตผล ทาความ ยมแยมกลบไป แล [แกอรรถบท พทโธ] สวนททรงพระนามวา พทโธ กเพราะความททกสงทกอยาง ทชอวาเปนสงทควรรมอย ทรงรสงทควรร( นน ) ทงหมด ดวยอานาจ วโมกขนตกญาณ ( พระญาณอนเกดขนในทสดแหงวโมกข ) * อกนย หนง เพราะเหตทตรสรสจจะ ๔ ดวยพระองคเองบาง ทรงยงสตวอนๆ * มหาฎกาวา วโมกข หมายเอาอรหตมรรค (คออรหตมรรค) เพราะพนจากปฏปกข- ธรรมโดยประการทงปวง ทสดแหงวโมกขนนกคออรหตผล (อรหตผล) ญาณอนเกดใน อรหตผลนน ชอ วโมกขนตกญาณ เพราะเมอไดอรหตผลนนแลวจงไดญาณนน วโมก- ขนตกญาณนคอพทธญาณทงปวง กบทงพระสพพญตญาณ

Page 278: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 276 ใหร ( ดวย ) บาง เพราะเหตนน จงทรงรพระนามวา พทโธ ดวยเหต ดงกลาวมาฉะนเปนอาทกได กแลเพอใหรความขอนชดนยแหงบาล นเทสกด นยแหงบาลปฏสมภทากดทงหมด อนเปนไปโดยนยวา พชฌตา สจจานต พทโธ พระผพระภาคเจาทรงพระนามวา พทโธ เพราะตรสรสจจะทงหลาย โพเธตา ปชายาต พทโธ ทรงพระนามวา พทโธ เพราะทรงยงหมสตวใหร ดงนเปนตน บณฑตพง ( นามากลาว ) ใหพสดาร เทอญ [แกอรรถบท ภควา] สวนคาวา ภควา น เปนคาเรยกพระผมพระภาคเจานน ผวเศษ โดยพระคณ ( ทงหลาย ) ผอดมกวา ( สตวทงหลาย ) และผเปนคร ดวยความเคารพ เพราะเหตนน ทานโบราณจารยทงหลายจงกลาวไววา " คาวา ภควา เปนคาประเสรฐ คาวา ภควา เปนคาสงสด พระผมพระภาคเจานนทรงเปน คร ทรงประกอบดวยคณธรรมของคร เพราะ เหตนน ปราชญจงถวายพระนามวา ภควา " [นาม ๔ อยาง] อกอยางหนง ชอม ๔ อยาง คอ อาวตถกนาม ( ชอทเรยกตามรน )* ลงคกนาม ( ชอทเรยกตามเพศ คอเครองหมายประจาตว ) เนมตตกนาม ( ชอทมาตามคณอนเปนนมต ) อธจจสมบนนาม ( ชอทตงขนลอยๆ ) * อวตถา แปลวา เวลา สมย กได ในทนแปลวารน เพอใหสอดคลองกบคาแก ของทานตอไปน

Page 279: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 277 มคาอธบายวา " ชอทตงตามทปรารถนา โดยโวหารของชาวโลก ชอวาตงขนลอยๆ " ในชอ ๔ อยางนน ชอเชนวา วจโฉ ( ลกโค-ลกแหง ) ทมโม ( โคฝก-รนกระทง ) พลพทโท ( โคถก-โคงาน )ดงนเปนตน ชอวา อาวตถกนาม ชอเชนวา ทณฑ ( คนถอไมเทา = คนแก ) ฉตต ( ผมฉตร = พระราชา ) สข ( สตวมหงอน = นกยง ) กร ( สตวมงวง = ชาง ) ดงน เปนตน ชอวาลงคกนาม ชอเชนวา เตวชโช ( ผไดวชชา ๓ ) ฉฬภโ ( ผไดอภญญา ๖ ) ดงนเปนตน ชอวา เนมตตกนาม ชอ ตงสงไปไมคานงถงความของคาเชนวา สรวฑฒโก ( ผเจรญดวยสร ) ธนวฑฒโก ( ผเจรญดวยทรพย ) ดงนเปนตน ชอ อธจจสมบนนาม สวนพระนามวา ภควา น เปนเนมตตกนาม พระนางเจามหา- มายามไดทรงขนานให พระเจาสทโธทนมหาราชกมไดทรงขนานให พระญาต ๘๔,๐๐๐ กมไดขนานถวาย เทวดาผวเศษทงหลายมทาวสกกะ และทาวสนตสตเปนอาทกมไดขนานถวาย จรงอย ขอนแมพระธรรม- เสนาบด กไดกลาวไววา " พระนามวา ภควา นน พระมารดามไดทรง ขนานให ฯลฯ พระนามนนเปนวโมกขนตกนาม ( นามอนเกดตอทาย วโมกข ) ( มขน ) พรอมกบความไดพระสพพญตญาณ ณ โคนโพธ- พฤกษแหงพระผมพระภาคเจาทงหลาย พระนามนนเปนสจฉกา- บญญต ( ตงโดยทรแจงธรรม ) พระนามนคออะไร พระนามน คอ ภควา " ดงน กแลพระนามนนมคณอนใดเปนนมต เพอจะประกาศคณเหลา

Page 280: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 278 นน พระสงคตกาจารยจงกลาว ( เปน )คาถานไววา๑ " พระผมพระภาคเจานน ทรงพระนามวา ภควา เพราะทรงเปน ( ภค ) ผมภคะ ( คอโชค ) เพราะเปน( ภช ) ผเสพ ( ทสงด ) เพราะเปน ( ภาค ) ผมภาค ( คอมสวนควรไดรบจตปจจย หรอมสวนแหงธรรม ) เพราะเปน ( วภตตวา ) ผจาแนก ( ธรรม ) เพราะไดทรงทาภคคะ ( คอการหกกเลสบาปธรรม ) เพราะทรงเปนคร เพราะทรงเปนภาคยะ ( คอบญบารม ) เพราะทรง เปน ( สภาวตตตะ ) ผอบรมพระองคดแลว ดวย ญายธรรมเปนอนมาก* เพราะเปน ( ภวนตคะ ) ผถงทสดแหงภพ " กแลอรรถาธบายแหงบทนนๆ ในคาถานน บณฑตพงเหนตามนย แหงบาลทกลาวในนเทสนนเถด สวนนย ( ตอไป ) น เปนอกนยหนงคอ พระผมพระภาคเจาทรงเปน ( ภาคยวา ) ผม ภาคยะ เปน ( ภคควา ) ผหก และเปน ๑. วทนต มปญหาวาใครเปนผกลาว มหาฎกาวา วทนตต มหาเถรสส ครภาวโต พหจเนนาห สงคตกาเรห วา กตมนวาท สนธาย-" ทาน (ผแตงวสทธมรรค) กลาว เปนพหวจนะวา วทนต เพราะความเคารพพระมหาเถระ (ธรรมเสนาบด) หรอมฉะนน กลาวมงเอาแนวคาทพระสงคตการทงหลายแตงไว (ใหเปนคาของพระสงคตการไป)" ในทนแปลตามนยหลง ๒. มหาฎกาวา สภาวตตตโน เปนฉฏฐวภตในอรรถแหงปฐมาวภต สวนญายะ ทานวา หมายเอาภาวนา (การอบรม) ซงในนเทสกลาวไว ๔ คออบรมกาย อบรมศล อบรมจต อบรมปญญา

Page 281: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 279 ( ภเคห ยตโต ) ผประกอบดวยภคธรรม ทงหลาย เปน ( วภตตวา ) ผจาแนก เปน ( ภตตวา ) ผคบ๑ เปน ( ภเวส วนตคมนะ ) ผคายความไปในภพทงหลายเสยแลว เพราะ เหตนนจงทรงพระนามวา ภควา [แกบท ภาคยวา] ในบทเหลานน บณฑตพงทราบวา ทานถอนรตลกษณะ (คอลกษณะภาษาทจะเปลงออกมาใหเสนาะห และสะดวดปากดวย) มลกษณะวา "วณณาคโม วณณวปรยาโย ลงอกษรใหม ยาย อกษร" เปนตน หรอถอเอาลกษณะคอการรวมเขาในชดศพทม ปโสทรศพทเปนอาท (คอทาอยางปโสทรศพทเปนตน) ตามนยแหง ศพทศาสตร เมอนาจะเรยกวา พระภาคยวา เพราะพระองคทรงม พระภาคยะ๒ คอ พระบารม มทานและศลเปนตน อยางเยยมยอด อนสามารถยงความสขทงทเปนโลกยะ ทงทเปนโลกตตระใหบงเกดได ( แต ) เรยกเสยวาพระภควา [แกบท ภคควา] อนง เพราะเหตทพระองคไดทรงหกเสยแลว ซงกเลสทาความ กระวนกระวายและเรารอน ( แกสตวทงหลาย )ทงสน นบดวย แสนประเภท ๑. ภคควา วภตตวา ๓ ศพทนลง ตวนต ปจจยกรยากตก ไมใช วนตปจจย ตทธต ๒. เคยพบในหนงสอเกาเขยนไววา "พระผมพระภาคย" นาจะเขยนตามนยน

Page 282: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 280 ประเภท คอประเภทโลภะ ประเภทโทสะ ประเภทโมหะ ประเภท วปรตมนสการ ( ความคดผดทาง ) ประเภทอหรกะและอโนตตปปะ ประเภทโกธะและอปนาหะ ประเภทมกขะและปลาสะ ประเภทอสสา และมจฉรยะ ประเภทมายาและสาเถยยะ ประเภทถมภะและสารมภะ ประเภทมานะและอตมานะ ประเภทมทะและปมาทะ และประเภท ตณหาและอวชชา ประเภทอกศลมล ๓ ประเภททจรต ๓ ประเภท สงกเลส ๓ ประเภทมละ ( มลทน ) ๓ ประเภทวสมะ ( ความไมสงบ ) ๓ ประเภทสญญา ๓ ประเภทวตก ๓ และประเภทปปญจะ ( เครอง เนนชา ) ๓ ประเภทวปรเยสะ ( ความสาคญผด ) ๔ ประเภทอาสวะ ๔ ประเภทคณฐะ ( เครองผกรด ) ๔ ประเภทโอฆะ ๔ ประเภทโยคะ ๔ ประเภทอคต ๔ และประเภทตณหปปาทะ ( ทเกดตณหา ) ๔ ประเภท เจโตขละ ( ตาปตรงจต )๕ ประเภทวนพนธะ ( เครองผกจต ) ๕ ประเภท นวรณ ๕ และประเภทอภนนทนะ ( เครองเพลดเพลน ) ๕ ประเภท ววาทมล ( มลแหงการววาท ) ๖ และประเภทตณหากาย ( หมตณหา ) ๖ ประเภทอนสย ๗ ประเภทมจฉตตะ ๘ ประเภทตณหามลกะ ( โทษ ทมตณหาเปนมล ) ๙ ประเภทอกศลกรรมบถ ๑๐ ประเภททฏฐคตะ ( ความเหนผด ) ๖๒ ประเภทตณหาวจรต ( ความนกไปตางๆ ดวย อานาจตณหา ) ๑๐๘ ( เปนตวอยาง ) หรอวาโดยสงเขป ซงมาร ๕ คอ กเลสมาร ขนธมาร อภสงขารมาร เทวบตรมาร และมจจมาร เพราะ เหตนน เมอนาจะเรยกวา พระภคควา เพราะทรงหก ( กเลสอนทา ) อนตรายทงหลายเหลานนเสยได ( แต ) เรยกเสยวา พระภควา จรงอย

Page 283: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 281 ในความขอน ทานกลาว ( เปนคาถา ) ไววา พระผมพระภาคเจาเปน ( ภคคราโค ) ผทรง หกราคะ ( ภคคโทโส ) ผทรงหกโทสะ ( ภคคโมโห ) ผทรงหกโมหะ เปนผหาอาสวะ มได บาปธรรมทงหลายพระองคทรงหกเสย ( สน ) แลว เพราะเหตนน บณฑตจงถวาย พระนามวา พระภควา กแลความถงพรอมแหงพระรปกายของพระองค ผทรงไวซงพระ บญลกษณะ ( ลกษณะอนเกดเพราะบญ ) นบดวย ๑๐๐ เปนอนทาน แสดงแลวดวยความททรงเปนผมพระภาคย ( คอบญบารม ) ความถง พรอมแหงพระธรรม เปนอนแสดงดวยความททรงเปน ( ภคคโทสะ ) ผหกโทสะ ความเปนผทชาวโลกและคนใกลเคยงทงหลายรจกมากกด ความเปนผทคฤหสถและบรรพชตทงหลาย พงไปมาหาสกด ความ เปนผสามารถในอนชวยขจดทกขกายทกขใจใหแกเขาทงหลายผไปหากด ความเปนผทาอปการะเขาดวยอามสทานและธรรมทานกดความเปน ผสามารถในอนยงเขาใหประกอบพรอมไปดวยโลกยสข และโลกตตร- สขกด กเปนอนทานแสดงแลวดวยพระคณสมบต ๒ อยางนน* [แกบท ภเคหต ยตโต] อนง เพราะเหตทศพท ภคะ ในโลกยอมเปนไปในธรรม ๖ อยาง * มหาฎกาทานชวยแยกความซงรวมกนอยออกใหเหน เชนวาชาวโลกรจกมาก เพราะ ภาคยวตา คนใกลเคยงรจกมาก เพราะ ภคคโทสตา คฤหสถไปหา เพราะ ภาคยวตา บรรพชตไปหา เพราะ ภคคโทสตา

Page 284: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 282 คอ ความเปนใหญ ( อสสรยะ ) ธรรม ยศ สร ความไดอยางปรารถนา ( กามะ ) และความพยายาม ( ปยตตะ ) กความเปนใหญในพระจตของ พระองคเองอยางยอดเยยมมอย หรอความเปนใหญทโลกสมมตกน ( ๘ อยาง ) มทารางกายใหเลก ( อณมา )และทารางกายใหเบา ( เดนอากาศได ลงฆมา ) เปนตน อนบรบรณดวยอาการทงปวงของ พระองคกมอยโดยนยเดยวกนนน พระธรรมอนเปนโลกตตระของ พระองคกมอย พระยศของพระองคปรากฏทวโลก ๓ เปน พระยศททรงไดโดยพระคณตามทเปนจรง เปนพระยศทบรสทธยงนก กมอย พระสร ( ความงามสงา ) แหงพระองคาพยพใหญนอยทงปวง บรบรณดวยอาการทกสงทกอยาง สามารถใหเกดขวญตาและขวญใจ แกชนผขวนขวายในการเฝาชมพระรปกาย กมอย พระกามะ อนหมาย ถงความสาเรจแหงประโยชนททรงพระประสงค กมอย เพราะประโยชน ใดๆทพระองคมพระประสงคแลว ทรงปรารถนาแลว จะเปน ประโยชนตนกตาม ประโยชนผอนกตาม ประโยชนนนๆกสาเรจ สมพระประสงคทงนน และพระปยตตะ กลาวคอสมมาวายามะ อน เปนเหตเกดขนแหงความเปนครของโลกทงปวง กมอย เพราะเหตนน บณฑตจงถวายพระนามวา ภควา โดยอรรถ ( วเคราะห ) นวา ภคา อสส สนต - ทรงมภคธรรม เพราะความททรงประกอบดวยภคธรรม ทงหลาย ( ทกลาวมา ) น ประการ ๑ [แกบท วภตตวา] อนง เพราะเหตทพระผมพระภาคเจาทรงเปน วภตตวา มคา

Page 285: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 283 อธบายวาทรงจาแนก ทรงเปดเผย ทรงแสดง ซงธรรมทงปวง โดย ประเภททงหลาย มประเภทกศลเปนตน หรอวาซงธรรมมกศลธรรม เปนอาท โดยประเภท ขนธ อายตนะ ธาต สจจะ อนทรย และ ปฏจจสมบาทเปนตน หรอวาซงอรยสจคอทกข โดยอรรถ ( ๔ ) คอ ปฬนะ ( บบคน ) สงขตะ ( อนปจจยปรงแตง ) สนตาปะ ( แผดเผา ) วปรณาม ( แปรปรวน ) ซงอรยสจคอสมทย โดยอรรถ ( ๔ ) คอ อายหนะ ( ประมวลมา ซงทกข ) นทานะ ( เปนเหตแหงทกข ) สงโยคะ ( ผกไวกบทกข ) ปลโพธะ ( หนวงไวมใหถงมรรค ) ซงอรยสจคอ นโรธ โดยอรรถ ( ๔ ) คอ นสสรณะ ( ออกไปจากทกข ) วเวก ( สงด จากทกข ) อสงขตะ ( อนปจจยมไดปรงแตง ) อมตะ ( เปนสภาพไมตาย ) ซงอรยสจคอมรรค โดยอรรถ ( ๔ ) คอ นยยานกะ ( นาออกจากทกข ) เหต ( เปนเหตแหงนโรธ ) ทสสนะ ( เปนเครองเหนแจงพระนพพาน ) อธปไตย ( เปนใหญในการเหนอรยสจ )๑ เพราะเหตนน เมอนาจะ เรยกวา พระ วภตตวา ( แต ) เรยกเสยวา พระภควา [แกบท ภตตวา] อนง เพราะเหตทพระผมพระภาคเจานนทรงคบ คอทรงเสพ ทรงทาใหมาก ซงธรรมอนเปนทพวหาร พรหมวหาร และอรยวหาร๒

ซงกายวเวก จตวเวก และอปธวเวก ซงสญญตวโมกขอปปณหต- วโมกข และอนมตวโมกข และซงอตตรมนสสธรรมทงทเปนโลกยะ ๑. อรรถแหงอรยสจ ๑๖ อยางน มหาฎกาทานเรยก โสฬสาการ (อาการ ๑๖) ๒. ทพวหาร ไดแกรปาวจรฌาน อรยวหาร ไดแกผลสมาบต

Page 286: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 284 และโลกตตระอนๆ เพราะเหตนนเมอนาจะเรยกวาพระภตตวา ( แต ) เรยกเสยวา พระภควา [แกบท ภเวส วนตคมนะ] อนงเลา เพราะความไป กลาวคอตณหาในภพ ๓ พระองคทรง คายเสยแลว เพราะเหตนน จงเรยกวา ภเวสวนตคมโน (แต) ทานถอเอา ภ อกษรแต ภว ศพท ค อกษร แต คมนศพท และ ว อกษร แต วนต ศพท ทา (ว อกษร) ใหเปนทฆะ เรยกเสยวา พระภควา เหมอนในทางโลก เมอควรเรยก (ใหเตม) วา เมหนสส ขสส มาลา (มาลาแหงโอกาสอนเปนทลบ ? ) (แต) นกปราชญ (ถอเอา เม แต เมหนสส ข แต ขสส ลา แต มาลา) เรยกเสยวา เมขลา* ฉะนนแล [พทธานสสตญาณ] เมอพระโยคาวจรนน ระลกถงพระพทธคณวา " เพราะเหตนๆ พระผมพระภาคเจานน เปนพระอรห ฯลฯ เพราะเหตน ๆ พระผม พระภาคเจานน เปนพระภควา " ดงนอย ในสมยนน จตของเธอ ยอมไมเปนจตทราคะกลมรม ไมเปนจตทโทสะกลมรม ไมเปนจต ทโมหะกลมรมเลยทเดยว ในสมยนน จตของเธอยอมเปนจตดาเนน ไปตรงแนว ปรารภ ( คณ ) พระตถาคตเจา เมอเธอขมนวรณไดโดย ทไมมปรยฏฐานกเลสมราคะเปนอาทอยางนนชอวามจตดาเนนไป ตรง เพราะความทมจตมงตอพระกรรมฐานอย ฉะน วตกและวจาร อนโนมไปในพระพทธคณยอมเปนไป เมอตรกเมอตรองพระพทธคณ * โบราณจงแปล เมขลา วา ระเบยบเครองประดบโอกาสอนลบ.

Page 287: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 285 ราไปๆ ปตยอมเกดขนความกระวนกระวายกายจตของเธอผมใจกอปร ดวยปตยอมระงบ โดยปสสทธอนมปตเปนปทฏฐาน สขทงทางกาย ทงทางจต ยอมเกดแกเธอผมความกระวนกระวายอนระงบแลว จต ของเธอผมสข เปนจตมพระพทธคณเปนอารมณ ยอมเปนสมาธ องคฌานยอมเกดขนโดยลาดบในขณะเดยว ดงกลาวมาฉะน แตเพราะ ความทพระพทธคณทงหลายเปนอารมณลกซง หรอเพราะความทจต นอมไปในการระลกถงพระคณมประการตางๆ ฌานนจงเปนฌานท ไมถงอปปนา ถงเพยงอปจารเทานน ( และ ) ฌานนกถงซงความ นบ ( คอไดชอ ) วาพทธานสสตนนเอง เพราะเปนฌานทเกดขนดวย อานาจการระลกถงพระพทธคณ [อานสงสเจรญพทธานสสต] กแลภกษผประกอบเนองๆ ซงพทธานสสตน ยอมเปนผมความ เคารพมความยาเกรงในพระศาสดา ไดความไพบลยแหงศรทธา ความ ไพบลยแหงสต ความไพบลยแหงปญญา และความไพบลยแหงบญ เปนผมากไปดวยปตและปราโมช ทนตอความกลวและความตกใจ สามารถอดกลนทกข มความรสก ( เสมอน ) วาไดอยกบพระศาสดา อนง แมสรระของเธออนพทธคณานสสตประทบอย ยอมเปนรางควร แกการบชาดจเรอนพระเจดยจต ( ของเธอ ) ยอมนอมไปในพทธ อนง ในเมอมการประจวบเขากบวตถทจะพงลวงละเมดหรโอตตปปะ ยอมจะปรากฏแกเธอ ราวกะเธอเหนพระศาสดาอยตอหนา อนง เมอ

Page 288: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 286 ยงไมบรรลคณยงขนไป เธอยอมมสคตเปนทไปในเบองหนา เพราะเหตนนแล ผมปญญาด พงทาความ ไมประมาทในพทธานสสต อนมอานภาพมาก อยางน ทกเมอเทอญ นเปนกถามข ( คาแกขอทสาคญ ) อยางพสดาร ในพทธานสสต เปนอนดบแรก

Page 289: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 287 ธมมานสสต แมพระโยคาวจรผใครจะเจรญธมมานสสต กพงเปนผ ไปในทลบ ( คน ) เรนอย ( ในเสนาสนะอนสมควร ) แลวระลกถงคณ ทงหลายแหงพระปรยตธรรมและพระโลกตตรธรรม ๙ (โดยอนสสรณ- ปาฐะ) อยางนวา สวากขาโต ภควตา ธมโม สนทฏฐโก อกาลโก เอหปสสโก โอปนยโก ปจจตต เวทตพโพ วห [แกบท สวากขาโต] กแลในบทวา สวากขาโต น แมพระปรยตธรรมกสงเคราะห เขาดวย ในบททงหลายนอกน ไดแกพระโลกตตรธรรมอยางเดยว ในธรรม ๒ อยางนน ( วาดวย ) พระปรยตธรรมกอน ( พระปรยต ธรรมนน ) ชอวา สวากขาตะ เพราะความเปนธรรมงามในเบองตน งามในทามกลาง งามในเบองปลาย และเพราะความเปนธรรม ประกาศพรหมจรรย พรอมทงอรรถพรอมทงพยญชนะ บรสทธ บรบรณสนเชง [เพราะงามในเบองตน ... ทามกลาง ... เบองปลาย] จรงอย พระผมพระภาคเจา ทรงแสดงพระคาถาใดสกบทหนง พระคาถานน กงามในเบองตนดวยบาทแรกงามในทามกลางดวย บาทท ๒ ท ๓ งามในเบองปลายดวยบาททาย ( ทงนก ) เพราะความ ทพระธรรมมความดอยรอบดาน พระสตรทมอนสนธเดยว กงามใน เบองตนดวยคานทาน งามในเบองปลายดวยคานคม งามในทามกลาง

Page 290: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 288 ดวยคาทเหลอ พระสตรทมอนสนธตางๆ กงามในเบองตนดวย อนสนธแรก งามในเบองปลายดวยอนสนธทาย งามในทามกลางดวย อนสนธทเหลอ อกอยางหนง ชอวางามในเบองตน เพราะมทงคา นทานและคาแสดงเหตเกดขน ( แหงพระสตร ) ชอวางามในทามกลาง เพราะเนอความไมวปรตไป และเพราะประกอบไปดวย ( คาช ) เหต และอทาหรณ ตามสมควรแกเวไนยนกรทงหลาย และชอวางามใน เบองปลายดวยนคมอนยงความไดศรทธาใหเกดแกผฟงทงหลาย* ศาสนธรรมแมทงสน งามในเบองตนดวยศลอนเปนรากฐานของ ตน งามในทามกลางดวยสมถวปสสนาและมรรคผล งามในเบองปลาย ดวยพระนพพาน ( ดงน ) กได หรอวางามในเบองตนดวยศลและสมาธ งามในทามกลางดวยวปสสนาและมรรค งามในเบองปลายดวยผล และนพพาน หรองามในเบองตนดวยพทธสโพธตา ( ความตรสรด แหงพระพทธเจา ) งามในทามกลางดวยธมมสธมมตา ( ความเปน ธรรมดแหงพระธรรม ) งามในเบองปลายดวยสงฆสปฏปตต ( ความ ปฏบตดแหงพระสงฆ ) หรองามในเบองตนดวยอภสมโพธ งามใน ทามกลางดวยปจเจกสมโพธ งามในเบองปลายดวยสาวกโพธ อน บคคลผไดฟงศาสนธรรมนนแลว ปฏบตแลวเพอความเปนอยางนนจะพง * สตรหนงหรอเรองหนง ยอมมขอความเปนทอนๆ เรยงตอกนไป จนกวาจะจบสตร หรอจบเรอง นอยทอนบาง มากทอนบาง ความทอนหนงนนแหละเรยกวา อนสนธหนง นทาน คอคาขนตนสตร บอกกาลทแสดง สถานทๆ แสดง ผแสดง และบรษท คอผรบฟง เปนอาท นคม คอคาทายสตร ยาหรอสรปเรองทกลาวมา เพอใหผตระหนกกอนจะจบ

Page 291: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 289 บรรลได อนง ศาสนธรรมนน ( เมอ ) บคคลฟงอย กนาความงามมา ใหไดโดยแท แมดวยการฟง โดยขมนวรณได( ในขณะฟง ) เพราะ เหตนน จงชอวางามในเบองตน ( เมอ ) บคคลปฏบตอย กนาความ งามมาใหไดแมดวยการปฏบต โดยนาความสขในสมถะและสขใน วปสสนาให เพราะเหตนน จงชอวางามในทามกลาง และ ( เมอ ) บคคลปฏบตแลวอยางนน ครนผลแหงการปฏบตสาเรจแลว กยอม นาความงามมาใหแมดวยผลแหงการปฏบตโดยนาความเปนตาท บคคล ( ผคงทไมหวนไหว ) มาให เพราะเหตนน จงชอวางามในเบอง ปลายแล ศาสนธรรมชอวา สวากขาตะ เพราะเปนธรรมงามในเบอง ตนงามในทามกลางและงามในเบองปลาย โดยนยดงกลาวมาฉะน [เพราะประกาศพรหมจรรยพรอมทงอรรถ ... พยญชนะ ...] อนง พระผมพระภาคเจานน เมอทรงแสดงธรรม ยอมทรง ประกาศคอทรงแสดงโดยนยตางๆ ซงศาสนพรหมจรรย และมรรค- พรหมจรรยอนใด ศาสนพรหมจรรยและมรรคพรหมจรรยอนนน ชอ วา สาตถะ เพราะความถงพรอมแหงอรรถ ชอวา สพยชนะ เพราะความถงพรอมแหงพยญชนะตามสมควร ชอวา สาตถะ เพราะประกอบพรอมดวยอรรถบท ( บทแสดง อรรถ ๖ ) คอ สงกาสนะ ( แสดงความโดยสงเขป ) ปกาสนะ ( เรม แสดงเปนหวขอ ) ววรณะ ( ขยายความ ) วภชนะ ( จาแนกความ ) อตตานกรณะ ( ทาความใหตน ) ปญญตต ( แตงความใหเขาใจ ) ชอวา สพยชนะ เพราะความถงพรอมแหง ( พยญชนบท ๖ คอ )

Page 292: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 290 อกขระ ( ตวหนงสอ ) บท ( คาทประกอบวภต ) พยญชนะ ( พากย ) อาการ ( จาแนกพากยออกไป ) นรต ( วเคราะหศพท ) นเทศ ( ขยาย นรตใหพสดาร ) ชอวา สาตถะ เพราะความเปนคณลกโดยอรรถ และความ เปนคณลกโดยปฏเวธ ชอวา สพยชนะ เพราะความเปนคณลก โดยธรรม และความเปนคณลกโดยเทสนา ชอวา สาตถะ เพราะเปนวสยแหงอตถปฏสมภทาและปฏภาณ- ปฏสมภทา ชอวา สพยชนะ เพราะเปนวสยแหงธรรมปฏสมภทา และนรตปฏสมภทา ชอวา สาตถะ เหตเปนคณยงปรกขกชน ( คนมปญญาสอบ สวน ) ใหเลอมใส เพราะเปนปณฑตเวทนยธรรม ( สาหรบคนฉลาด จะพงรได ) ชอวา สพยชนะ เหตเปนคณยงโลกยชน ( คนทวๆ ไป ) ใหเลอมใส เพราะเปนสทไธยธรรม ( ทาใหศรทธาเกด ) ๑ ชอวา สาตถะ เพราะมอธบายลกซง ชอวา สพยชนะ เพราะ มบทตน๒ ๑. หมายความวา พวกคนฉลาดๆ เชอยาก เพราะชอบใชปญญาพจารณาสอบ ธรรมน กปลกความเลอมใสใหเกดแกคนพวกนได เพราะธรรมนบรบรณดวยอรรถะ ซงยง พจารณากยงเหนจรง สวนพวกคนพนๆ แมไมใชปญญากเกดความเลอมใสไดดวย พยญชนสมบต คอธรรมนมพยญชนะสมบรณพอทจะฟงใหรนหรนใจ เลอมใสทงท ไมรความกได ๒. หมายความวา ถามอรรถาธบายตนๆ ดาดๆ จะสรรเสรญวามอรรถสมบตอยางไร และถามบทพยญชนะลกเสยจนไมมใครจะแปลออก จะสรรเสรญวามพยญชนะสมบต ไฉน

Page 293: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 291 [บรสทธบรบรณสนเชง] ชอวา บรบรณสนเชง เพราะความเปนธรรมเตมเปยมทวถง โดยทไมมขอทจะตองเตมเขา ชอวา บรสทธ เพราะความเปนธรรม หาโทษมได โดยทไมมขอทจะตองตดออก [ความหมายอกนยหนง] อกนยหนง ชอวา สาตถะ เพราะมประสบการณในอธคม ( ปฏ เวธ ) ดวยปฏบต ชอวา สพยชนะ เพราะมความกระจางในอาคม ( ปรยต ) ดวยการเลาเรยน* ชอวา บรบรณสนเชง เพราะประกอบ ดวยธรรมขนธ ๕ มสลขนธเปนตน ชอวา บรสทธ เพราะไมมอปกเลส เพราะเปนไปเพอประโยชนแกการถอนออก ( จากวฎฎทกข ) และ เพราะไมมความใยดในโลกามส แล ปรยตธรรม ชอวา สวากขาตะ เพราะประกาศพรหมจรรย พรอมทงอรรถพรอมทงพยญชนะ บรสทธบรบรณสนเชง ดวยประการ ฉะน [ปรยตธรรมเปนสวากขาตะอกนยหนง] หรออกนยหนง ปรยตธรรมนน ชอวา ตรสดวยด เพราะไมม อรรถวปลาส เพราะเหตนน จงชอ สวากขาตะ ( ตรสด ) เหมอน อยางอรรถแหงธรรมของพวกเจาลทธอน จดวาถงความวปลาส เพราะ * หมายความวา พรหมจรรยนมสารตถะ ปฏบตไปไมไรผล มปฏเวธประจกษอย การ เลาเรยนปรยตเลา กหาโทษมได ยงเรยนยงกระจางหายโงหายหลง

Page 294: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 292 เพราะความทธรรมทเขากลาววาเปนอนตรายกธรรมทงหลาย หามความเปน ธรรมทาอนตรายไม และเพราะความทธรรมทเขากลาววาเปนนยยา- นกธรรมทงหลายกหามความเปนธรรมนาออก ( จากทกข ) ไม เพราะ เหตนน เจาลทธอนเหลานน จงเปนผมธรรมเปนทรกขาตะ ( กลาว ชว ) แทฉนใด อรรถแหงธรรมของพระผมพระภาคเจา หาถงความ วปลาสฉนนนไม เพราะธรรมทพระองคตรสวา ธรรมเหลานเปน อนตรายกธรรม ธรรมเหลานเปนนยยานกธรรมดงนแลว หาลวงความ เปนอยางนนไปไม แล ปรยตธรรมเปนสวากขตะ โดยนยดงกลาวมาฉะน เปนอนดบ แรก [โลกตตรธรรมเปนสวากขาตะ] สวนโลกตตรธรรม ชอวา สวากขาตะ เพราะตรสขอปฏบตอน สมควรแกพระนพพาน และพระนพพานสมควรแกขอปฏบต ดง สกกเทวราชทรงกลาว ( ในมหาโควนทสตร ) วา " กแลปฏปทาอนให ถงพระนพพาน พระผมพระภาคเจานนไดทรงบญญตไวดแลวแกสาวก ทงหลาย พระนพพานและปฏปทายอมเขากนได อปมาเหมอนนาใน แมนาคงคา ยอมเขากนยอมสมกนกบนาในแมนายมนา ฉนใดกด กแลปฏปทาอนใหถงพระนพพาน พระผมพระภาคเจานน ไดทรง บญญตไวดแลวแกสาวกทงหลายพระนพพานและปฏปทายอมเขากน ได ฉนนนนนแล๑" ดงน อนง ในโลกตตรธรรมนนอรยมรรคอนเปน * ท.มหา ๑0/๒๖๑

Page 295: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 293 ทางกลางไมไปใกลอนตะ ( ทสดโตง ) ทง ๒ ขางนนเอง* ชอวา สวากขาตะ เพราะอรยมรรคนนแหละ ทตรสวาเปนมชฌมาปฏปทา สามญผลทงหลายอนมกเลสระงบแลวนนเอง ชอวา สวากขาตะ เพราะ สามญผลนนแหละ ทตรสวาเปนธรรมชาตมกเลสระงบแลว พระ นพพานอนเปนสภาพเทยง สภาพไมตาย สภาพตาน ( ทกข ) และ สภาพทล ( ทกข ) นนเอง ชอวา สวากขาตะ เพราะพระนพพานนน แหละ ทตรสโดยเปนสภาพเทยงเปนอาทแลแมโลกตตรธรรมกเปน สวากขาตะ โดยนยดงกลาวมาฉะน [แกบท สนทฏ โก] สวนวนจฉยในบทวา สนทฏ โก น พงทราบ ( ตอไปน ) [นยท ๑ แปลวา " พงเหนเอง "] กอนอน อรยมรรคชอวา สนทฏ โก เพราะเปนธรรมอน พระอรยบคคลผทาความไมมกเลสมราคะเปนตนในสนดานของตนอย พงเหนเอง ดงพระผมพระภาคเจาตรสไววา " ดกรพราหมณ บคคลผ กาหนดแลว ถกความกาหนดครอบงาแลว มจตอนราคะยดไวรอบ แลวนนแล ยอมคดเพอเบยดเบยนตนบาง ยอมคดเพอเบยดเบยนผอน บาง ยอมคดเพอเบยดเบยนตนและคนอนทง ๒ ฝายบาง ยอมไดเสวย * อนตะ ๒ คอ กามสขลลกานโยค และ อตตกลมถานโยค และอตตกลมถานโยค เทานน บรรดาสงทสดโตงไปคนละขาง ทานหมายเอาทงนน เชน สสสตะกบอจเฉทะ ลนะ (หดห) กบอทธจจะ (ฟงซาน) ปตฏานะ (หยด ไมพยายาม) กบ อายหนะ (พยายามไมหยด) เปนอนตะทงนน

Page 296: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 294 ทกขโทมนสทางใจบาง ครนความกาหนดเขาละเสยไดแลว เขายอม ไมคดเพอเบยดเบยนตนบาง ไมคดเพอเบยดเบยนผอนบาง ไมคด เพอเบยดเบยนตนและผอนทง ๒ ฝายบางเขายอมไมไดเสวยทกข- โทมนสทางใจ ดกรพราหมณ ธรรมเปนสนทฏฐกะอยางนประการ ๑*" ดงน อนง แมโลกตตรธรรมทง ๙ กชอสนทฏฐกะ เพราะเปนธรรมท บคคลใดๆ ไดบรรลแลว บคคลนนๆพงละความทจะพงถงดวยความ เชอผอนเสยแลว เหนเองดวยปจจเวกขณญาณ [นยท ๒ แปลวา " ชนะ ( กเลส ) ดวยสนทฏฐ "] นยหนง ทฏฐอนพระอรยเจาสรรเสรญ ชอวา สนทฏฐ โลกต- ตรธรรมยอมชานะ ( กเลส ) ดวยสนทฏฐ เหตนนจงชอ สนทฏฐกะ จรงอยางนน ในโลกตตรธรรมนน อรยมรรคยอมชานะกเลสทงหลาย ดวยสนทฏฐ อนสมปยต (กบตน ) อรยผลยอมชาระกเลสทงหลาย ดวยสนทฏฐ อนเปนเหต ( ของตน ) พระนพพานยอมชานะกเลส ทงหลายดวยสนทฏฐ อนเปนวสย ( อารมณของตน ) เพราะเหตนน โลกตตรธรรมทง ๙ จงชอวาสนทฏฐกะ เพราะชานะ ( กเลส ) ดวย สนทฏฐประดจนกรบไดชอวา รถกะ เพราะ ( รบ ) ชนะดวย รถ ฉะนน [นยท ๓ แปลวา " ควรซงการเหน "] อกนยหนง การเหน เรยกวา ทฏฐะ ทฏฐะนนเองเปนสนทฏฐะ แปลวา การเหน โลกตตรธรรมยอมควรซงสนทฏฐะ ( การเหน ) * อง.ตก. ๒๐/๑๙๙

Page 297: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 295 เหตนนจงชอวา สนทฏฐะ เพราะวาโลกตตรธรรม เมอบคคลเหนอย ดวยอานาจภาวนาภสมย ( รโดยทาใหมขน ) และดวยอานาจสจฉ- กรยาภสมย ( รโดยทาใหแจง ) นนแล จงยงวฏฏภย ( ภยคอวฏฏะ ) ใหกลบได ๑ เพราะเหตนน โลกตตรธรรมนนจงชอ สนทฏฐกะ เพราะ ควรซงสนทฏฐะ ( การเหน ) เปรยบเหมอนคนทไดชอวา วตถกะ เพราะความซงวตถะ (ผา) ฉะนน๒

[แกบท อกาลโก] ( นยท ๑ แปลวา ไมมกาล ) ธรรมนน มงการใหผล หามกาลไม เพราะเหตนน จงชอวาอกาโล อกาลโก ก อกาโล นนเอง มอธบายวา" ธรรมนน หาไดรอกาลอนตางโดยการกาหนดมปญจาหะ ( ๕ วน ) และสปดาหะ ( ๗ วน ) เปนตนใหผลไม แตยอมใหผลตดตอกนไปกบความเปนไป ของตนทเดยว " ( นยท ๒ แปลวา " มใชธรรมมกาล " ) นยหนง กาลในอนใหผลแหงธรรมนน ยงไกลทจะถง๓ ๑. มหาฎกาวา ทเหนโดยภาวนาภสมย หมายถงมรรค ทเหนโดยสจฉกรยาภสมย หมาย ถงนพพาน และยงวาแมผลเบองตากกลาวไดวา " เมอบคคลเหนอย ยอมยงวฏฏภย ใหกลบได " โดยออม เพราะผลเบองตานนเปนอปนสยแหงการบรรลมรรคเบองสง โดย เปนปจจยแหงวปสสนาเพอสกทาคามผลเปนตน ๒. วตถกะ หมายถงเดกโต ซงจะเปลอยรางตอไปไมนาด ควรจะใชผาปกปดรางกาย แลว เชนนนกระมง ? ทานชกมากลาวเพอเปรยบเทยบศพทเทานน วา สนทฏฐกะ ม ทางจะแปลวา "ควรซงการเหน" ได มศพทเทยบคอ วตถกะ แปลวา "ผควรซงผา" ๓. หมายความวาใหผลในเวลาอน

Page 298: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 296 เหตนน ธรรมนน จงชอวา กาลกะ ถามวา ธรรมนนคออะไร ตอบวา ธรรมนน คอกศลธรรมทเปนโลกยะสวนโลกตตรธรรมนมใชกาลกะ เพราะมผลตอเนองทนท เหตนนจงชอวา อกาลกะ บทวา อกาลโก น ตรสหมายเอามรรคเทานน [แกบท เอหปสสโก] ธรรมชอ เอหปสสกะ เพราะควรซงเอหปสสวธอนเปนไปโดย ความวา " ทานจงมาดธรรมน " ดงน ถามวากเพราะเหตไร ธรรม นนจงควรซงวธนน ตอบวา เพราะธรรมนนเปนสภาพมอยดวย เพราะ ธรรมนนเปนสภาพบรสทธดวย แทจรง ใครๆ แมจะพด ( ลวง ) ไดวา เงนหรอทองกตามมอยในกามอเปลา ( แต ) กไมกลาเรยก ( ผอน ) วา " จงมาดเงนหรอทองนซ " เพราะอะไร เพราะเงนหรอทองนน ไมมอย และคถหรอมตรกตามแมมอย ใครๆ กหาอาจเรยก ( ผอน ) วา " จงมาดคถหรอมตรน เพอ ( ให ) ราเรงใจซ " โดยเผยความท มนเปนของนาฟใจ ( ใหเขาด ) ไดไม เพราะอะไร เพราะคถหรอมตร นน เปนของโสโครก สวนโลกตตรธรรมทง ๙ นโดยสภาพ เปนของ มอยดวย เปนของบรสทธดจดวงจนทรเพญ ในอากาศอนปราศจาก เมฆ และเปรยบดจแกวมณแทอนเขาวางไวทผากมพลเหลองฉะนนดวย เพราะเหตนน จงชอวาเอหปสสกะ เหตวาควรซงเอหปสสวธ เพราะ ความทเปนสภาพมอย และเพราะความเปนสภาพบรสทธดวย [แกบท โอปนยโก] ธรรมชอ โอปนยกะ เพราะควรนาเขาไป กแลความ ( ตอไป ) น

Page 299: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 297 เปนวนจฉยในบทน คอการนาเขาไป ชอ อปนยะ ธรรมยอมควร ซงการทบคคลแมผาหรอศรษะไฟไหมกเฉย ( คง ) นาเขาไปในจตของ ตน ๆ โดยทาใหมขนจนได เพราะเหตนน ธรรมนนจงชอ อปนยกะ อปนยกะนนเองเปนโอปนยกะ คาวเคราะหนใชไดในโลกตตรธรรม ทเปนสงขตะ สวนในโลกตตรธรรมทเปนอสงขตะ ( วเคราะหวา ) ธรรมนนควรซงการนาเขาไปดวยจต เหตนนจงชอ โอปนยกะ หมายความวาควรซงการผนกเขาโดยทาใหแจง หรอมฉะนน( ธรรม คอ ) อรยมรรค ชอวา อปเนยย เพราะนา ( พระอรยบคคล ) เขาไป ถงพระนพพาน ธรรมคอผล แลพระนพพานชอวา อปเนยย เพราะ เปนธรรมทบคคลพงนาเขาไปถงความทจะพงทาใหแจง โอปนยกะ ก อปเนยย นนเอง [แกบท ปจจตต เวทตพโพ วห] บทวา ปจจตต เวทตพโพ วห ความวา อนวญชน ทงหลายมอคฆตตญบคคลเปนตนทงปวงพง * รวา " มรรค เราเจรญแลว ผลเราบรรลแลว นโรธเราทาใหแจงแลว " เพราะวา กเลสทงหลายของสทธวหารกจะละดวยมรรคทพระอปชฌายะเจรญ หาไดไม เธอจะอยเปนผาสกดวยผลสมาบตของทานกไมได จะทาให แจงซงพระนพพานททานทาใหแจงกไมได เพราะเหตนน จงมคา อธบายวา โลกตตรธรรมนน บคคลไมพงเหนดงเชนเครองประดบท ศรษะของคนอน ( ซงจะฉวยเอามาประดบทศรษะของตวเองได ) แตพง เหนวาธรรมอนวญชนทงหลายจะพงเสวยอยในจตของตวเองเทานน

Page 300: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 298 แทจรง โลกตตรธรรมนน ไมเปนวสยของพวกคนโงเลยทเดยว [อกนยหนง ธรรมคณบทหลงๆ เปนเหตของบทหนาๆ] อกนยหนงเลา ธรรมนเปน สวากขาตะ ถามวาเพราะเหตอะไร ( จงเปน สวากขาตะ ) แกวา เพราะธรรมนเปนสนทฏฐกะ ธรรมน ไดชอวา สนทฏฐกะ กเพราะเปนอกาลกะ ธรรมนไดชอวา อกาลกะ กเพราะเปนเอหปสสกะและธรรมใดไดชอวา เอหปสสกะ ธรรมนน กยอมเปน โอปนยกะ แล [ธรรมานสสตฌาน] เมอพระโยคาวจรนน ระลกถงพระธรรมคณทงหลาย อนตาง โดยคณมความเปนสวากขาตะเปนตน ดงกลาวมาฉะนอย ในสมยนน จตของเธอยอมไมเปนจตทราคะกลมรม ไมเปนจตทโทสะกลมรม ไมเปนจตทโมหะกลมรมเลยทเดยว ในสมยนนจตของเธอยอมเปนจต ดาเนนไปตรงแนวปรารภพระธรรมแล องคฌานทงหลายยอมเกดขน ในขณะเดยวกน แกเธอผขมนวรณไดแลวโดยนยกอน ( ทกลาวใน พทธานสสต ) นนแล แตเพราะความทพระธรรมคณทงหลายเปน อารมณลกซง หรอเพราะความทจตนอมไปในการระลกถงพระคณ หลายอยางตางประการ ฌานนจงเปนฌานไมถงอปปนา ถงเพยง อปจารเทานน ( และ ) ฌานนนน กถงซงความนบ ( ชอ ) วา ธรรมา- นสสตนนเอง เพราะเปนฌานทเกดขนดวยอานาจการระลกถงพระ ธรรมคณ

Page 301: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 299 [อานสงสเจรญธรรมานสสต] กแลภกษผประกอบเนองๆ ซงธรรมานสสตน ยอมเปนผม ความเคารพมความยาเกรงในพระศาสดา ทาความตระหนก และ ออนนอมในพระธรรม ดวยระลกถงพระธรรมคณโดยนย ( สกกภาษต ในมหาโควนทสตร ) วา" เราไมพจารณาเหนศาสดาผแสดงธรรมอน เปนโอปนยกะอยางน ผแมประกอบดวยองคนในกาลสวนทเปนอดต เลย ในกาลบดนเลา เรากไมพจารณาเหน เวนแตพระผมพระภาค- เจานน "* ดงน ยอมไดความไพบลยแหงคณมศรทธาเปนตน เปนผ มากไปดวยปตปราโมทย ทนตอความกลวและความตกใจ สามารถ อดกลนทกข มความรสก ( เสมอน ) วาไดอยกบพระธรรม อนง แม สรระของเธออนธรรมคณานสสตประทบอย ยอมเปนรางควรแกการ บชาดจเรอนพระเจดย จต ( ของเธอ ) ยอมนอมไปในอนจะบรรล ( ให ถง ) อนตตรธรรม อนง ในเมอมการประจวบเขากบวตถทจะพงลวง ละเมด หรโอตตปปะยอมปรากฏแกเธอผระลกถงความเปนธรรมด แหงพระธรรมไดอย อนง เมอยงไมบรรลคณอนยงขนไป เธอยอม เปนผมสคตเปนทไปในเบองหนา เพราะเหตนนแล ผมปญญาด พงทาความ ไมประมาทในธรรมานสสต อนมอานภาพมาก อยางน ทกเมอเทอญ นเปนกถามข ( คาแกขอทสาคญ ) อยางพสดาร ในธรรมานสสต * ท.มหา ๑0/๒๖๑

Page 302: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 300 [สงฆานสสต] แมพระโยคาวจรผใครจะเจรญสงฆานสสต กพงเปนผไปในท ลบ ( คน ) เรนอย ( ในเสนาสนะอนสมควร ) แลว ระลกถงคณ พระอรยสงฆทงหลาย ( โดยอนสสรณปาฐะ ) อยางนวา สปฏปนโน ภควโต สาวกสงโฆ อชปฏปนโน ภควโต สาวกสงโฆ าย- ปฏปนโน ภควโต สาวกสงโฆ สามจปฏปนโน ภควโต สาวก- สงโฆ ยทท จตตาร ปรสยคาน อฏ ปรสปคคลา เอส ภควโต สาวกสงโฆ อาหเนยโย ปาหเนยโย ทกขเณยโย อชลกรณโย อนตตร ปกเขตต โลกสส [แกบท สปฏปนโน] ในบทเหลานน บทวา สปฏปนโน แปลวา ปฏบตด มคา อธบายวา ปฏบตเปนสมมาปฏปทา ( คอปฏบตชอบ )เปนอนวตต- ปฏปทา ( ปฏบตไมกลบ ) เปนอนโลมปฏปทา ( ปฏบตสมควรแกพระ นพพาน ) เปนอปจจนกปฏปทา ( ปฏบตไมเปนขาศกแกธรรมและ บคคล ) เปนธรรมานธรรมปฏปทา ( ปฏบตธรรมอนสมควรแกธรรม ) บคคลเหลาใด ฟงพระโอวาทานสาสนของพระผมพระภาคเจา โดยเคารพ เหตนน บคคลเหลานนจงชอวาสาวก ( ผฟง ) หมแหง สาวกทงหลายชอวา สาวกสงฆ หมายความวา ชมนมแหงสาวกผถง ซงความเปนกลมกอนกนดวยความเปนผเสมอกนโดยศลและทฏฐ

Page 303: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 301 [อช... าย... สามจปฏปนโน เนองดวย สปฏปนโน] กเพราะวา สมมาปฏปทานน เปนปฏปทาตรง คอไมคด ไมโกง ไมงอ * อนง ปฏปทานนทานเรยกวาอรยญายะบาง และถงซงความ นบ ( ไดชอ ) วา สามจ เพราะเปนปฏปทาอนสมควรบาง เพราะเหต นน พระอรยสงฆผดาเนนปฏปทานน จงไดชอวา อชปฏปนโน ( ปฏบต ตรง ) บาง วา ายปฏปนโน ( ปฏบตเปนญายะ ) บางวา สามจ- ปฏปนโน ( ปฏบตควร ) บาง [ทานผตงอยในผล ไดชอ สปฏปนโน อยางไร] กแลในบท สปฏปนโน เปนตนนน บณฑตพงทราบวา พระ อรยเจาเหลาใดเปนผตงอยในมรรค พระอรยเจาเหลานนชอวาปฏบต ด เพราะความเปนผเพยบพรอมไปดวยความปฏบตชอบ พระอรยเจา เหลาใดเปนผตงอยในผล พระอรยเจาเหลานน กชอวาปฏบตด มง เอาความปฏบตทลวงไปแลว เพราะทานเหลานนไดบรรลธรรมทพง บรรล กดวยความปฏบตชอบนนแล [แก ๔ บท อกนยหนง] อกนยหนง ชอวา สปฏปนโน เพราะปฏบตไปตามอนศาสนท พระศาสดาทรงสอนไวกได เพราะปฏบตอปณณกปฏปทา ( คอปฏบต ไมผด ) กได ( เฉพาะ ) ในธรรมวนยทเปนสวากขาตะ ชอวา อชปฏ- ปนโน เพราะปฏบตตามมชฌมาปฏปทา ไมเขาใกลอนตะ ( ทสด * มหาฎกาเปรยบเทยบไววา ไมคดดงโคมตร ( หมายถงรอยมตรทดน ซงโคเดนพลาง ถายพลาง คดไปคดมา ) ไมโกงดงความโกงของวงเดอน ไมงอดงหางไถ

Page 304: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 302 โตง ) ทง ๒ ขาง และเพราะปฏบตเพอละโทษ คอความคด ความโกง และความงอ ทางกายวาจาใจ พระนพพาน ตรสเรยกวา ายะ เพราะปฏบตเพอประโยชน แกพระนพพานนน จงชอ ายปฏปนโน บคคลทงหลายปฏบตดวยประการใด จงเปนผควรแกสามจกรรม เพราะปฏบตดวยประการนน จงชอ สามจปฏปนโน [แก ยทท ฯ เป ฯ] คาวา ยทท ไขเปน ยาน อมาน ( แปลวา เหลานใด ) คาวา จตตาร ปรสยคาน ความวา โดย ( นบเปน ) ค เปนบรษ ๔ ค คอ พระผตงอยในปฐมมรรคพระผตงอยใน ( ปฐม ) ผล นเปนค ๑ ดงน เปนตน คาวา อฏ ปรสปคคลา ความวา โดย ( นบ ) บรษ ( แยก เปน ) บคคล เปนบรษบคคล ๘ พอด โดยนยน คอพระตงอยใน ปฐมมรรค ๑ พระผตงอยใน ( ปฐม ) ผล ๑ เปนตน กบทวา บรษกด วา บคคล กด ในคาวา อฏ ปรสปคคลา นน มอรรถอนเดยวกน แตบทวา ปรสปคคลา นน ตรสดวยอานาจแหงเวไนย ขอวา เอส ภควโต สาวกสงโฆ ความวา โดย ( นบเปน ) ค บรษ ๔ ค โดย ( นบ ) แยกเปนองคๆ บรษบคคล ๘ เหลานใด นคอหมสาวกของ พระผมพระภาคเจา [แกบทอาหเนยโย] [นยท ๑] พงทราบวนจฉยในบททงหลายมบทวา อาหเนยโย เปนตน ( ตอ ไป )

Page 305: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 303 วตถใด อนเขานามาบชา เหตนน วตถนน ชอวาอาหนะ หมายความวา วตถทเขานามาแมแตไกลถวายในทานผมศลทงหลาย คาวา อาหนะ นน เปนเชอแหงปจจย ๔ พระสงฆเปนผควรทจะรบ อาหนะนน เพราะทาอาหนะนนใหมผลมาก เหตนนจงชอ อาหเนยยะ ( ผควรรบของอนเขานามาบชา ) [นยท ๒] อกนยหนง แมสมบตทงปวง อนบคคลมาแมแตไกลพงบชา ( คอถวาย ) ในพระสงฆนน เหตนน พระสงฆนนจงชอ อาหวนยะ ( ผ อนบคคลควรบชา ) หรอวา พระสงฆยอมควรซงอาหวนวตถ แม แหงเทพเจาทงหลายมทาวสกกะเปนตน เหตนนจงชอ อาหวนยะ ( ผ ควรของทเขามาบชา ) อนง ไฟอนไดชอวา อาหวนยะ ของพราหมณ ทงหลายนใด ซงลทธของพวกเขาวาเปนของทๆของอนบชาแลวมผลมาก หากวาไฟนนชอวาอาหวนยะ เพราะของทบคคลบชาแลว ( ในไฟนน ) มผลมากไซรกพระสงฆนแหละเปนอาหวนยะ ( แท ) เพราะของท บคคลบชา ( คอถวาย ) ในพระสงฆเปนสงมผลมาก ( จรงๆ )ดงพระ ผมพระภาคเจาตรสไววา " กชนใด พงบาเรอไฟอยในปาสนรอยป สวนชนใด พงบชาทานผทอบรมตนสาเรจแลว ผเดยวแมครหนง การบชานนแหละประเสรฐ กวา การบชาไฟสนรอยปจะประเสรฐอะไร๒ " ๑. ควรซงของทานทแมเทพเจามสกกะเปนตนถวาย ๒. ข.ธ. ๒๕/๒๙

Page 306: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 304 บทวา อาหวนยะ นนนเปนคาในนกายอน๑ โดยอรรถกอนเดยวกน บทวา อาหเนยยะ นในทน แตใน ๒ บทน ตางกนนดหนอยโดย พยญชนะเทานน พระสงฆเปน อาหเนยยะ ดวยประการฉะน [แกบท ปาหเนยโย] สวนในบทวา ปาหเนยโย ( พงทราบวนจฉยตอไปน ) อาคน- ตกทาน ( ของรบแขก ) ทเขาจดอยางเครองสกการะ ( คอจดอยางด ) เพอประโยชนแกญาตและมตรทงหลายทรกทชอบใจ อนมาแตทศใหญ นอย เรยกวา ปาหนะ แมอาคนตกทานนน เวนญาตมตรทรก ทชอบใจเหลานนและแขก ( อน ) อนมฐานะอยางนนเสย กควรถวาย แกพระสงฆเทานน พระสงฆเทานนควรรบอาคนตกทานนน เพราะวา แขก ( ผทรงคณ ) เชนดงพระสงฆหามไม จรงอยางนน พระสงฆนน ตอพทธนดรหนงจงจะไดพบ๒ และทานประกอบดวยธรรมทงหลายททา ความทเปนทรกทชอบใจลวนๆ ดวย พระสงฆชอวา ปาหเนยยะ เพราะ ของรบแขกควรถวายแกทาน และทานกควรรบของรบแขก ดงนแล สวนบาลของชนเหลาใดวา ปาหวนโย บาลของชนเหลานนม อธบายวา เพราะเหตทพระสงฆยอมควรซงบพการ ( การทาใหกอน ) เพราะฉะนน ทานวตถ บคคลควรนามาบชาในพระสงฆนนกอนใคร หมด เหตนนพระสงฆจงชอ ปาหวนยะ ( ผทควรนาของมาบชา กอน ) นยหนง พระสงฆควรซงอาหวนะโดยประการทงปวงเหตนน ๑. มหาฎกาวา หมายถงนกายสพพตถกวาท ๒. มหาฎกาแถมวา บางทตงอสงไขยกปจงจะไดพบ

Page 307: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 305 จงชอ ปาหวนยะ ( ผควรของอนเขานามาบชาโดยประการทงปวง ) ศพท ปาหวนยะ นนน ในทนกลาววาปาหเนยยะ โดยอรรถ ( กอน เดยวกน ) นนแล [แกบท ทกขเณยโย] กทานทบคคลพงเชอปรโลกแลวจงให เรยกวา ทกขณา พระ สงฆยอมควรซงทกขณานน หรอวาเกอกลแกทกขณา เพราะวาทา ทกขณาใหหมดจด โดยภาวะคอทาทกขณานนใหมผลมาก เหตนน พระสงฆจงชอวา ทกขเณยยะ ( ผควรซงทกขณาหรอผเกอกลแกทกขณา ) [แกบท อชลกรณโย] พระสงฆยอมควรซงอญชลกรรม อนชาวโลกทงปวงวางหตถ ทงสองไวเหนอเศยรกระทาอย เหตนนจงชอวาอญชลกรณยะ ( ผควรซง การทาอญชล ) [แก อนตตร ปญกเขตต โลกสส] บทวา อนตตร ปกเขตต โลกสส ความวา พระสงฆ เปนทเพาะปลกบญของชาวโลกทงปวง ไมมทเสมอเหมอน อยางวา ทเพาะปลกขาวสาลกด ขาวเหนยวกด ของพระราชาหรอของอามาตย กตาม เขากเรยก รโสาลกเขตต รโ ยวกเขตต นาขาว สาลของพระราชา นาขาวเหนยวของพระราชา ดงนเปนตนฉนใด ๑. มหาฎกาทานชางคดวา แมบาลจะใชศพทวา อนตตร ซงแปลวา "ไมมทยงกวา" กจรง แตทแทนน แมแต "ทเสมอ" กหามไม เพราะฉะนน ทานจงแกเปน "อสทส- ไมมเสมอเหมอน"

Page 308: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 306 พระสงฆกเปนทเพาะปลกบญทงหลายของชาวโลกทงปวงฉนนน แท จรง เพราะอาศยพระสงฆ บญทงหลายอนเปนเครองบนดาลประโยชน เกอกล และความสขนานาประการของชาวโลกจงไดงอกขน เพราะ เหตนนพระสงฆจงชอวาเปนนาบญของโลก ไมมนาอนยงกวา๑ แล [สงฆานสสตฌาน] เมอพระโยคาวจรระลกถงพระสงฆคณทงหลาย อนตางโดยคณ มความเปนผปฏบตดเปนตน ดงกลาวมาฉะนอยในสมยนนจต ( ของ เธอ ) ยอมไมเปนจตทราคะกลมรม ไมเปนจตทโทสะกลมรม ไมเปน จตทโมหะกลมรมเลยทเดยวในสมยนน จตของเธอยอมเปนจต ดาเนนไปตรงแนวปรารภพระสงฆแล องคฌานทงหลายยอมเกดขนใน ขณะเดยวกนแกเธอผขมนวรณไดแลวโดยนยกอน ( ทกลาวในพท- ธานสสต ) นนแล แตเพราะความทพระสงฆคณทงหลายเปนอารมณ ลกซง หรอเพราะความทจตนอมไปในการระลกถงพระคณมประการ ตางๆ ฌานนจงเปนฌานทไมถงอปปนา ถงเพยงอปจารเทานน ( และ ) ฌานนนน กถงซงความนบ ( ชอ ) วา สงฆานสสตนนเอง เพราะเปนฌานทเกดขนดวยอานาจการระลกถงพระสงฆคณ [อานสงสเจรญสงฆานสสต] กแลภกษผประกอบเนองๆ ซงสงฆานสสตน ยอมเปนผมความ เคารพยาเกรงในพระสงฆ ไดความไพบลแหงคณมศรทธาเปนอาท ๑. ปญญกเขตต น มหาฎกาทานแนะใหแปลวา "เปนดจนาบญ" (โดยวเคราะหไววา เขตต วย เขตต ป าน เขตต ปกเขตต)

Page 309: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 307 เปนผมากไปดวยปตและปราโมช ทนตอความกลวและความตกใจ สามารถอดกลนทกข มความรสก ( เสมอน )วาไดอยกบพระสงฆ อนง แมสรระของเธออนสงฆคณานสสตประทบอย ยอมเปนรางควร แกการบชา ดจโรงอโบสถอนมสงฆประชมกนอยฉะนน จตของเธอ ยอมนอมไปในอนจะบรรลถงพระสงฆคณ อนง ในเมอมการประจวบ เขากบวตถทจะพงลวงละเมด หรโอตตปปะยอมจะปรากฏแกเธอผ ( รสก ) ราวกะเหนพระสงฆอยตอหนาอนงเลา เมอยงไมบรรลคณ อนยงขนไป เธอยอมเปนผมสคตเปนทไปในเบองหนา เพราะเหตนนแล ผมปญญาด พงทาความ ไมประมาทในสงฆานสสต อนมอานภาพมาก อยางน ทกเมอเทอญ นเปนถกามข ( คาแกขอทสาคญ ) อยางพสดาร ในสงฆานสสต

Page 310: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 308 [สลานสสต] สวนวา พระโยคาวจรผใครจะเจรญสลานสสต พงเปนผไปใน ทลบ ( คน ) เรนอย ( ในเสนาสนะอนสมควร )แลว ระลกถงศลทงหลาย ของตน โดย ( ระลกถง คณ ( สมบตแหงศล ) มความเปนศลไมขาด เปนอาท โดยนยวา" โอ ! ศลทงหลายของเราไมขาดหนอ โอ ! ศล ทงหลายของเราไมทะลหนอ ไมดางหนอ ... ไมพรอยหนอ ...เปน ไทยหนอ ... ผรสรรเสรญหนอ ... ไมถกปรามาสหนอ ... เปนทาง สมาธหนอ๑" ดงน กแลศลเหลานน ผเปนคฤหสถพงระลกถงศลทเปน ของคฤหสถ บรรพชตกพงระลกถงศลทเปนของบรรพชต จะเปนศล ของคฤหสถหรอศลของบรรพชตกตามแต สกขาบทแมขอเดยวใน เบองตน หรอในเบองปลายของศลเหลาใดไมแตก ศลเหลานนชอวา อขณฑะ เพราะไมขาดเหมอนผาอนขาดทชาย๒ สกขาบทแมขอเดยวในทามกลางของศลเหลาใดไมแตก ศล เหลานนชอวา อจฉททะ เพราะไมทะลเหมอนผาทะลกลางผน สกขาบท ๒ หรอ ๓ ขอโดยลาดบของศลเหลาใดไมแตก ศล เหลานนชอวา อสพละ เพราะไมดางเหมอนแมโคซงมสตวดาหรอแดง เปนตนอยางใดอยางหนง มสทตดกบสตวมสณฐาน ( ตางๆ ) เชน ยาวหรอกลม ผดขนทหลงบางททองบางฉะนน ๑. มหาฎกาทานแนะใหประกอบ อโห วต เม สลาน ทกบท ๒. มหาฎกาวา วสทสทาหรณ เจต-นเปนอทาหรณไมเสมอ คอตวความมปฏเสธวา "ไมขาด" แตอทาหรณไมมปฏเสธวา "เหมอนผาอนขาดทชาย" และวา เอว เสสานป อทาหรณาน อทาหรณขอตอ ๆ ไปกอยางเดยวกน

Page 311: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 309 ศลเหลาใดไมแตกในระหวางๆ ไป ศลเหลานนชอวา อกมมาสะ เพราะไมพรอย เหมอนแมโคอนลายพรอยไปดวยจดสอนตดกบสตว ฉะนน ๑ นยหนง โดยอรรถอนไมแปลกกน ศลทงปวงชอวาไมขาด ไม ทะล ไมดาง ไมพรอย เพราะไมถกเมถนสงโยค ๗ประการ และ บาปธรรมทงหลายมโกธะ อปนาหะเปนตนเขามาทาลาย ศลเหลานนแหละ ชอวา ภชสสะ เพราะพนจากความเปนทาส แหงตณหาแลว ทาความเปนไทยได ชอวา วญปสตถะ เพราะเปนศลอนทานผรทงหลายมพระ พทธเจาเปนตนสรรเสรญ ชอวา อปรามฏฐะ เพราะเปนศลอนตณหาและทฏฐไมปรามาส ( แตะตอง๒ ) หรอวาเพราะความเปนศลอนใครๆ ไมพงอาจปรามาส ( ตาหน ) ไดวา " นเปนความเสยในศลทงหลายของทาน " ชอวา สมาธสงวตตนกะ เพราะยงอปจารสมาธหรออปปนา- สมาธใหเปนไป หรอมฉะนน ยงมรรคสมาธและผลสมาธใหเปนไป กได [สลานสสตฌาน] เมอพระโยคาวจรนนระลกถงศลทงหลายของตน โดยคณมความ ๑. อรรถาธบายบททง ๔ น เคยกลาวมาแลวในสลนเทศ โปรดดเชงอรรถในวสทธมรรค แปล ตอนท ๑ หนา ๑๑๓ ๒. เชนรกษาศลตงปรารถนาจะเปนเทพเจาหรอเทพเหลาใดเหลาหนง หรอยดมน ดวยความเหนวา ความบรสทธจกมไดดวยศลอยางนนอยางน

Page 312: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 310 เปนศลไมขาดเปนตนดงนอย ในสมยนน จต ( ของเธอ ) ยอมไมเปน จตทราคะกลมรม ไมเปนจตทโทสะกลมรม ไมเปนจตทโมหะกลมรม เลยทเดยว ในสมยนนจตของเธอยอมเปนจตดาเนนไปตรงแนวปรารภ ศลแล องคฌานทงหลายยอมเกดขนในขณะเดยวกนแกเธอผขมนวรณ ไดแลว โดยนยกอน ( ทกลาวในพทธานสสต ) นนแล แตเพราะความ ทสลคณทงหลายเปนอารมณลกซง หรอเพราะความทจตนอมไปใน การระลกถงคณนานาประการ ฌานนจงเปนฌานทไมถงอปปนา ถง เพยงอปจารเทานน ( และ ) ฌานนนนกถงซงความนบ ( ชอ ) สลา นสสต นนเอง เพราะเปนฌานทเกดขนดวยอานาจการระลกถงสลคณ [อานสงสเจรญสลานสตต] กแลภกษผประกอบเนองๆ ซงสลานสสตน ยอมเปนผมความ เคารพในสกขา มความประพฤตเหมาะสมไมประมาทในการปฏ- สนถาร ปราศจากภย มอตตานวาทภย ( ภยคอตนตตนเองได ) เปนตน * มปกตเหนเปนภยในโทษทงหลายมาตรวาเลกนอย ไดความไพบล แหงคณมศรทธาเปนอาท เปนผมากไปดวยปตและปราโมช อนง เมอยงไมบรรลคณอนยงขนไป เธอยอมเปนผมสคตเปนทไปใน เบองหนา * หมายเอาภย ๔ คอ อตตานวาทภย ( ตนตตนเอง ) ปรานวาทภย ( คนอนต ) ทณฑภย ( ถกจบลงอาชญา ) ทคคต ( ตายไปแลวไปทคต )

Page 313: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 311 เพราะเหตนนแล ผมปญญาด พงทาความ ไมประมาทในสลานสสต อนมอานภาพมาก อยางน ทกเมอเทอญ นเปนกถามข ( คาแกขอทสาคญ ) อยางพสดาร ในสลานสสต จาคานสสต สวนผใครจะเจรญจาคานสสต ตองเปนผ ( มจต ) นอมไปใน จาคะ มการใหและการแบง๑เปนไปอยเปนนตย หรอมฉะนน เมอจะ เรมเจรญ พงทาสมาทานวา " บดน จาเดมแตกาลนไป เมอปฏคาหก มอย เรายงมไดใหทานโดยทสดแมขาวสกคาหนงแลว จกไมบรโภค " ดงนแลว ใหทานตามสามารถตามกาลง ในปฏคาหกทงหลายผวเศษ โดยคณ ( ใหได ) ในวนนน แลวถอเอานมตในทานนน๒ ไปในทลบ ( คน ) เรนอย ( ในเสนาสนะอนสมควร ) แลว ระลกถงจาคะของตน โดย ( ระลกถง )คณมความปราศจากความตระหน อนเปนตวมลทน เปนตน อยางนวา " ( เปน ) ลาภของเราหนอ เราไดดแลวหนอ ซง ๑. ทานสวภาค เคยไดยนแปลรวม ๆ วา "จาแนกแจกทาน" กม แตในทนทานแยก เปน ๒ จดของไวสาหรบใหผอน เรยกวา ทาน แบงจากของทตนจะบรโภค เรยกวา ๒. มหาฎกาวา ถอเอานมตในทานนน คอ กาหนดเอาอาการอนเปนไปแหงเจตนาบรจาค ในทานนน

Page 314: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 312 เมอประชาชนถกมลทนคอความตระหนกลมรมอย เรา ( มา ) มใจ ปราศจากความตระหนอนเปนตวมลทนอย มการสละปลอยเลย ( ไม เสยดายอาลยหรอหวงผลตอบแทน ) มมออนลางไว ( คอยจะหยบของ ใหทาน ) ยนดในการเสยสละ ควรในการขอ พอใจในการใหและ การแบง" [แกอรรถ อนสสรณปาฐะ] ในปาฐะเหลานน ขอวา ลาภา วต เม นน คอ มยห วต ลาภา ( ลาภของเราหนอ ) อธบายวา " ลาภทงหลายของผเปนทายก ทพระผมพระภาคเจาทรงพรรณนาไวหลายนยเปนตนวา " ... กแลผเปน ทายกนนครนใหอายแลว ยอมเปนผมสวนไดอายอนเปนของทพยบาง เปนของมนษยบาง๑ " ดงนเปนอาทกด วา " ผใหยอมเปนทรก ชน เปนอนมากยอมคบเขา " ดงนกด วา " บคคลเมอดาเนนตามธรรม ของสตบรษทงหลาย ให ( ทาน ) อย ยอมเปนทรก๒" ดงนกด เหลานใด ลาภทงหลายเหลานนเปนสวนไดของเราแนนอน " ขอวา สลทธ วต เม ( เราไดดแลวหนอ ) ความวา พระ ศาสนาน หรอวาอตภาพมนษยนใดทเราไดแลว พระศาสนาหรอ อตภาพมนษยนน ชอวาเราไดดแลวหนอ ถามวา เพราะอะไร แกวา เพราะ " เมอหมสตวถกมลทนคอความตระหนกลมรมอย เรา ( มา ) มใจปราศจากความตระหนอนเปนตวมลทนอย ฯลฯ พอใจใน ๑. อง.ปจก. ๒๒/๔๔ ๒. อง. ปจก. ๒๒/๔๓ พระบาลเปนฉนทวา "ทท ปโย โหต ภชนต น พห" ไมม ชนา

Page 315: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 313 การใหและการแบง " ในบทเหลานน บทวา มจเฉรมลปรยฏ ตาย ( ถกมลทนคอ ความตระหนกลมรม ) หมายความวา ถกมลทนคอความตระหน ครอบงา บทวา ปชาย ( เมอประชาชน ) ความวา สตวทงหลาย ทานเรยก ปชา โดยความทไดกาเนดมา ( ตามกรรมของตน ) เพราะ ฉะนน ในขอนจงมเนอความ ( ดง ) นวา " เมอสตวทงหลาย ถก มลทนคอความตระหน อนมความทนไมไหวซงความทสมบตทงหลาย ของตน ( มา ) เปนของสาธารณแกคนอนๆ ไปเปนลกษณะ เปน จาพวกธรรมดาอนเปนเครองประทษรายความเปนประภสสร ( ผองใส ) แหงจตอยางใดอยางหนง ครอบงาเอาแลว " บทวา วคตมลมจเฉเรน ความวา ชอวา ปราศจากมลทนและ ความตระหน เพราะความทมลทนอนๆ เชนราคะ โทสะ และความ ตระหนดวยปราศไปแลว คาวา เจตสา วหราม ความวา เราเปน ผมจตมประการดงกลาวแลวอย สวนในพระสตรตรสวา อคาร อชฌาวสาม ( เรา ... อยครองเรอน ) เพราะเมอเจามหานามศากยะ ผเปนพระโสดาบนทลถามถงนสสยวหาร ( ธรรมทพงอาศยอยของพระ โสดาบน ) กทรงแสดงไปโดยแนวนสสยวหารดวยกน ความในบท อชฌาวสาม นนวา อภภวตวา วสาม เราอยครอบครอง ( เรอน ) บทวา มตตจาโค แปลวา มการสละปลอยเลย บทวา ปยตปาณ หมายความวา มมอสะอาด มคาอธบายวา มมออนลางไวทกเมอ เพอจะใหไทยธรรมดวยมอตนโดยเคารพ

Page 316: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 314 บทวา โวสสคครโต อธบายวา การเสยสละ ชอวาโวสสคคะ ความกคอ บรจาค ( นนเอง ) บคคลชอวา โวสสคครต เพราะยนด โดยประกอบอยางยงเนองๆ ในโวสสคคะนน บทวา ยาจโยโค อธบายวา เปนผควรในการขอ เพราะ คนอนๆ ขอสงใดๆ กใหสงนนๆ ปาฐะวา ยาชโยโค กม แปลวา ผประกอบดวยยาชะ กลาวคอการบชา ( การให ) บทวา ทานสวภาครโต แปลวา ยนดในการใหและในการแบง ดวย ความวา พระโยคาวจรผทายกยอมระลก ( ในขอน ) อยางนวา เราแหละ ใหทานดวย ทาการแบงแมจากของทตนจะพงบรโภคดวย เปนผยนดในการใหและการแบงทงสองอยางนนแลดวย [จาคานสสตฌาน] เมอพระโยคาวจรนนระลกถงจาคะของตน โดย ( ระลกถง ) คณ มความเปนผปราศจากความตระหน อนเปนตวมลทนเปนอาทอยางน อย ในสมยนน จต ( ของเธอ ) ยอมไมเปนจตทราคะกลมรม ไมเปน จตทโทสะกลมรม ไมเปนจตทโมหะกลมรมเลยทเดยว ในสมยนน จตของเธอยอมเปนจตดาเนนไปตรงแนวปรารภจาคะแล องคฌาน ทงหลายยอมเกดขนในขณะเดยวกน แกเธอผขมนวรณไดแลว โดย นยกอน ( ทกลาวในพทธานสสต ) นนแล แตเพราะความทจาคคณ ทงหลายเปนอารมณลกซง หรอเพราะความทจตนอมไปในการระลก ถงจาคคณนานาประการฌานนจงเปนฌานทไมถงอปปนา ถงเพยง

Page 317: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 315 อปจารเทานน ( และ ) ฌานนนน กถงซงความนบ ( ชอ ) วา จาคา นสสตนนเอง เพราะเปนฌานทเกดขนดวยอานาจการระลกถงจาคคณ [อานสงสเจรญจาคานสสต] กแลภกษผประกอบเนองๆ ซงจาคานสสตน ยอมเปนผนอมไป ในการสละโดยประมาณยง (คอยงขนทกท ?) มอธยาศยไมโลภ ทา สมควรแกเมตตาอยโดยปกต กลาหาญ ( ในชมนมชน ) มากไปดวย ปตและปราโมช อนง เมอยงไมบรรลคณอนยงขนไป เธอยอมเปน ผมสคตทไปในเบองหนา เพราะเหตนนแล ผมปญญาด พงทาความ ไมประมาทในจาคานสสต อนมอานภาพมาก อยางน ทกเมอเทอญ นเปนกถามข ( คาแกขอทสาคญ ) อยางพสดาร ในจาคานสสต

Page 318: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 316 [เทวตานสสต] สวนวา พระโยคาวจรผใครจะเจรญเทวตานสสต ดองเปน ผประกอบดวยคณทงหลายมศรทธาเปนตน อน ( เกด ) ขนมาอยางด ดวยอานาจอรยมรรคแลว แตนน พงไปในทลบ ( คน ) เรนอย ( ใน เสนาสนะอนสมควร )แลว ตงเทวดาไวในฐานะแหงพยาน ระลกถง คณมศรทธาเปนตนของตนอยางนวา " เทวดาเหลาจาตมหาราชกามอย เทวดาเหลาดาวดงส เหลายามา เหลาดสต เหลานมมานรด เหลา ปรนมมตวสวตต กมอย เทวดาจาพวกรปพรหมกมอย เทวดาทชนสง กวาจาพวกรปพรหมนนกมอย เทวดาเหลานนประกอบดวยศรทธาอยาง ใด จตจากภพนแลว ( ไป ) เกดในภพนนๆ ศรทธาอยางนน แมของ เรากมอย เทวดาเหลานนประกอบดวยศลอยางใดสตะอยางใด จาคะ อยางใด ปญญาอยางใด จตจากภพนแลว ( ไป ) เกดในภพนนๆ ศลอยางนน สตะอยางนนจาคะอยางนน ปญญาอยางนน แมของเรา กมอย " ดงน แตในพระสตรตรส ( สองฝายเสมอกน ) วา " ดกร มหานาม ในสมยใด อรยสาวกระลกถงศรทธา ศล สตะ จาคะ และ ปญญาของตนและของเทวดาทงหลายเหลานนดวย ในสมยนน จต ของเธอยอมไมเปนจตทราคะกลมรมเลย*... " ดงน ตรส ( สองฝาย เสมอกนเชนนน ) กจรง แตทแท บณฑตพงทราบวาคา ( ในพระสตร ) นน พระผมพระภาคเจาตรสเพอแสดงคณของเทวดา ทพงตงไวใน ฐานแหงพยานทงหลาย เสมอกนกบคณทงหลายมศรทธาเปนตนของ * อง.ฉกก. ๒๒/๓๒๐

Page 319: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 317 ตนเพราะในอรรถกถาแกไวเปนมนเหมาะวา " ตงเทวดาไวในฐาน แหงพยาน ระลกถงคณทงหลายของตน " ดงน [เทวตานสสตฌาน] เพราะเหตนน เมอพระโยคาวจรนน แมระลกถงคณของเทวดา ทงหลายในเบองแรกแลว ระลกถงคณมศรทธาเปนตนทตนมอยใน เบองปลายนนแล ในสมยนนจตของเธอจงไมเปนจตทราคะกลมรม ไมเปนจตทโทสะกลมรมไมเปนจตทโมหะกลมรมเลยทเดยว ใน สมยนนจตของเธอยอมดาเนนไปตรงแนวปรารภเทวดาแล องคฌาน ทงหลายยอมเกดขนในขณะเดยวกน แกเธอผขมนวรณไดแลว โดยนย กอน ( ทกลาวในพทธานสสต ) นนแล แตเพราะความทสทธาทคณ ทงหลายเปนอารมณลกซงหรอเพราะความทจตนอมไปในการระลก ถงคณมประการตางๆฌานนจงเปนฌานทไมถงอปปนา ถงเพยง อปจารเทานน ( และ ) ฌานนนนกถงซงความนบ ( ชอ ) วา เทวตานสสต นนเอง เพราะเปนฌานทเกดขนดวยอานาจการระลกถงสทธาทคณ ( ของตน ) อนเปนเชนกบคณของเทวดาทงหลาย [อานสงสเจรญเทวตานสสต] กแลภกษผประกอบเนองๆ ซงเทวตานสสตน ยอมเปนทรก ทชอบใจของเทวดาทงหลาย ไดบรรลความไพบลยแหงสทธาทคณโดย ประมาณยง เปนผมากไปดวยปตและปราโมชอย อนง เมอยงไม บรรลคณอนยงขนไป เธอยอมเปนผมสคตเปนทไปในเบองหนา * มหาฎกาวา เบองแรกคอเรมภาวนา เบองปลาย คอในเวลาจะสาเรจอปจาร

Page 320: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 318 เพราะเหตนนแล ผมปญญาด พงทาความ ไมประมาทในเทวตานสสต อนมอานภาพมาก อยางน ทกเมอเทอญ นเปนกถามข ( คาแกขอทสาคญ ) อยางพสดาร ในเทวตานสสต [แกอรรถบท อตถเวท เปนตนในมหานามสตร] กแล ในการทรงแสดงอนสสตเหลานนโดยพสดาร พระผมพระ ภาคเจาตรสคาวา " ในสมยนน จตของเธอเปนจตดาเนนไปตรงแนว ปรารภตถาคต " ดงนเปนตน แลวตรสพทธวจนะใดวา " ดกรมหานาม กอรยสาวกผมจตดาเนนไปตรงแลวนนแล ยอมไดรสอรรถ ยอมได รสธรรม ยอมไดความปราโมชอนประกอบดวยธรรมเมอเธอปราโมช ปตยอมเกด " ดงน ในพทธวจนะนนพงทราบวา คาวาไดรสอรรถ ตรสหมายเอาความยนด อนอาศยอรรถแหงอนสสรณบาล มบทวา อตป โส ภควา เปนตนเกดขน คาวา ไดรสธรรม ตรสหมายเอา ความยนดอนอาศย ( ตว ) บาลเกดขน คาวาไดความปราโมชอน ประกอบดวยธรรม ตรสโดย ( หมายถง ) ความยนดทง ๒ อยาง สวนคาใดทตรสในเทวตานสสตวา " ปรารภเทวดา " คานนพง ทราบวาตรสโดย ( หมายถง ) จตอนปรารภเทวดาเปนไป หรอโดย ( หมายถง ) จตทปรารภคณทงหลาย ( ของตน ) อนยงความเปนเทวดา ใหสาเรจซงเปนคณเชนเดยวกบคณของเทวดา เปนไปในเบองแรก ( แหงการภาวนา )

Page 321: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 319 [อนสสต ๖ สาเรจแกอรยสาวกเทานน] กแลอนสสต ๖ น ยอมสาเรจแกอรยสาวกทงหลายเทานน เพราะคณของพระพทธเจา และพระธรรม พระสงฆยอมปรากฏ ( ชด ) แกทาน และทานประกอบพรอมไปดวยศลทงหลายอนทรงคณมความ ไมขาดเปนตน ดวยจาคะทปราศจากความตระหน อนเปนตวมลทน และดวยคณทงหลายมศรทธาเปนอาท อนเสมอเหมอนกบคณของ ทวยเทพผมอานภาพมาก อนง ในมหานามสตร พระผมพระภาคเจา อนเจามหานามศากยะทลถามถงนสสยวหาร( ธรรมทพงอาศยอย ) ของ พระโสดาบน กตรสอนสสต ๖ นนโดยพสดาร เพอทรงแสดงนสสย- วหารของพระโสดาบนนนเอง แมในเคธสตรกตรส ( อนสสต ๖ นน ) เพอประโยชนแกการทาจตใหหมดจดดวยอานาจอนสสต แลวได บรรลปรมตถวสทธยงขนไปแหงอรยสาวก อยางนวา " ดกรภกษ ทงหลาย อรยสาวกในธรรมวนยน ยอมระลกถงตถาคตวา แมเพราะ อยางน พระผมพระภาคเจานน ฯลฯ ในสมยนน จตของเธอยอม เปนจตดาเนนไปตรงแนว เปนจตออกไป พนไป เลกไปจากเคธะ ( ดวยวกขมภนวมต ) ภกษทงหลาย คาวา เคธะ นนแลเปนชอแหง กามคณ ๕ ภกษทงหลาย สตวลางพวกในโลกน ทาอนสสตฌานน ใหเปนอารมณแลว ยอมหมดจดไดอยางนประการหนง " ดงนเปนตน แมในสมพาโธกาสสตรททานมหากจจานะแสดง กกลาว ( อนสสต ๖ น ) โดยเปนธรรมเครองไดชองวาง ( ในทคบแคบ )เพอความเปนผม * อง. ฉกก. ๒๒/ ๓๔๗

Page 322: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 320 ปรมตถวสทธเปนธรรมแหงอรยสาวกนนเอง อยางนวา " ดกรอาวโส ขอนเปนอศจรรย ดกรอาวโส ขอนไมเคยม มามแลว ซงพระผม พระภาคเจาผรผเหนผเปนพระอรหนตสมมาสมพทธะ ไดตรสรธรรม เครองไดชองวางในทคบแคบ เพอความหมดจดแหงสตวทงหลายฯลฯ เพอทาใหแจงซงพระนพพาน ธรรมเครองไดชองวางในทคบแคบนคอ อะไร คอ อนสตตฐาน ๖ อนสสตฐาน ๖ คออะไรบาง ดกรอาวโส อรยสาวกในธรรมวนยน ระลกถงพระตถาคต ฯลฯ สตวลางพวกใน โลกน... ยอมเปนผมวสทธเปนธรรมอยางนประการ๑ ๑" ดงนเปนตน แมในอโบสถสตร กตรส ( อนสสต ๖ น ) โดยเปนกรรมฐานเครอง ชาระจตของอรยสาวกผจาอโบสถศลนนแล อยางนวา " ดกรวสาขา กแลอรยอโบสถเปนอยางไร ดกรวสาขา การทาจตทเศราหมองใหผอง แผว ยอมมไดดวยความพยายาม กการทาจตทเศราหมองใหผองแผว ยอมมไดดวยความพยายามอยางไร ดกรวสาขา อรยสาวกในธรรม วนยน ยอมระลกถงตถาคต... ๒" ดงนเปนตน เพอทรงแสดงความมผล มากแหงอโบสถ แมในเอกาทสกนบาต ( องคตตรนกาย ) เมอเจามหา- นามทลถามวา " ขาแตพระองคผเจรญ เมอขาพระองคทงหลายนนอย กนดวยวหารธรรมตางๆ กน ขาพระองคจะพงอยดวยวหารธรรมอะไร " ดงน กตรส ( อนสสต ๖ น ) เพอแสดงวหารธรรมแหงอรยสาวกนนเอง อยางนวา " ดกรมหานาม ผมศรทธาแหละเปนผทาใหสาเรจได ผ ไมมศรทธาหาเปนผทาใหสาเรจไดไม ผปรารภความเพยร ผมสต ๑. อง. ฉกก. ๒๒/๓๕๐ ๒. อง. ตก. ๒0/ ๒๖๕

Page 323: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 321 ตงมน ผมจตเปนสมาธ ผมปญญา เปนผทาใหสาเรจได ผเกยจ- คราน ผมสตหลงลม ผมจตไมเปนสมาธ ผมปญญาทราม หาเปนผ ทาใหสาเรจไดไม ดกรมหานาม เธอพงตงอยในธรรม ๕ นแลว เจรญธรรม ๖ ตอไป ( คอ ) ในการเจรญธรรม ๖ น เธอพงระลกถง ตถาคตวา " แมเพราะอยางน พระผมพระภาคเจาพระองคนน*... " ดงนเปนตน [บถชนบาเพญกสาเรจประโยชน] ถงเปนอยางนน ( อนสสต ๖ น ) แมปถชนผประกอบดวยคณม ศลบรสทธเปนตน กควรมนสการได เพราะวาแมดวยอานาจแหงความ ระลก จตของบคคลผระลกถงคณของอนสรณวตถมพระพทธเจาเปน อาทอยยอม ( เกดความ ) เลอมใสไดแท ดวยอานภาพแหงความ เลอมใสไรเลา พระโยคาพจรเจาจะพงขมนวรณทงหลายเสยไดแลว เปนผมปราโมชเหลอลน เรม ( ทา ) วปสสนาไป กทาใหแจง ซงพระอรหตไดเหมอนกนดจพระปสสเทวเถระผอย ณ กฏฐอนธการ- วหาร ไดยนวา ทานผนนไดเหนพระพทธรปทมารนรมตแลวราพงไป วา " มารน ยงม ราคะ โทสะ โมหะอยแทๆยง ( นรมตพระพทธรป ได ) งามถงปานนน พระผมพระภาคเจาซงปราศจากราคะ โทสะ โมหะ โดยประการทงปวงแลวจะงามปานไหนเลาหนอ " ดงนแลว ไดปตอน มพระพทธเจาเปนอารมณ เจรญวปสสนาบรรลพระอรหนตไดแล * อง. เอกาทสก.๒๔/๓๕๕

Page 324: บาลี 68 80

ประโยค๘ - วสทธมรรคแปล ภาค ๑ ตอน ๒ - หนาท 322 ปรจเฉทท ๗ ชอ ฉอนสสตนเทศ ในอธการแหงสมาธภาวนา ในปกรณวสทธมรรค อนขาพเจาทาเพอประโยชนแกความปราโมชแหงสาธชน ดงน