บาลี 42 80

ประโยค๔ - มงคลตถทปนแปล เลม ๒ - หนาท 1

มงคลตถทปน แปล เลม ๒ พรรณนาความแหงคาถาท ๓ [๑๑๕] พงทราบวนจฉยในคาถาท ๓: ความเปนผมสตะมาก ชอวา พาหสจจะ. ความเปนผฉลาดในหตถกรรมอยางใดอยางหนง ชอวา ศลปะ. แมในฎกาแหงวาเสฏฐสตร ในมชฌมปณณาสก ทาน กกลาววา "ความเปนผฉลาดในหตถกรรม ชอวา ศลปะ เพราะ อรรถวา อนบคคลตองศกษาดวยอลายนน ๆ." กฎสาหรบฝกหด กายวาจาและจต อธบายวา "เครองกน เครองหามกายวาจา และจตเหลานน จากอาบตบาง จาโทษเครองทศลบาง จาก อกศลกรรมบถบาง ตามสมควร" ชอวา วนย. สวนในอรรถกถา ทงหลายมสมนตปาสาทกาเปนตน ทานกลาวหมายเอาพระวนยปฎก อยางเดยววา " กอบายนน ยอมฝกกายดวย วาจาดวย เพราะเกยดกน เสยซงอชฌาจารทางกายและทางวาจา เหตนน อบายนนจงชอวา วนย.๑" ในอรรถกถา๒ทานกลาววา "บทวา ศกษาดแลว คอ สาเหนยกแลวดวยด. บทวา กลาวดแลว คอกลาวแลวดวยด. ศพทวา ยา เปนศพทแสดงอรรถไมจากด. คาเปลง คอคาเปนทาง ๑. สมนตะ ๑/๑๘๒ ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๔๘.


ชอวา วาจา." อรรถกถาแหงรปกณฑ๑วา " สททชาตใด อนเขาพดกน เหตนน สททชาตนน ชอวาวาจา. สททชาตใด อนเขาเปลง เหตนน สททชาตนน ชอวาวาจา. การเปลงถอยคา ชอวาคาเปนทาง. ถอยคานนดวย เปนทางดวย แหงเหลาชนผประสงคจะทราบเอง และประสงคจะใหผอนทราบเนอความ แมเพราะเหตนน ชอวา พยปโถ." อรรถกถาแหงม๒สาวาทสกขาบทวา "คาเปนทาง ชอวา พยปโถ. จรงอย วาจาเทานน เปนทางของชนทงหลายผถง ทฏฐานคต [คอเปนตวอยาง] แมของชนเหลาอน ทานจงเรยกวา พยปโถ." อาเทศวาจาศพทเปน พยในเพราะปถศพทหนปลาย ดวยสตร ในสททนตปกรณ ตอนวาดวยสนธกปปะวา " วาจาย โพย ปเถ [แปลงวาจาศพทเปน พย ในเพราะปถศพท] " กได ดวยมหาพฤทธ กได. บทวา เอต ความวา " เทพดา ทานจงถอวา 'พาหสจจะ ๑ ศลปะ ๑ วนยทศกษาดแลว ๑ วาจาสภาษต ๑ กรรม ๔ อยางน เปนมงคลอยางสงสด" ความสงเขปในคาถาท ๓ น เทาน. สวน ความพสดารในคาถาท ๓ น ดงตอไปน :- ๑. อฏสาลน ๔๗๒. ๒. สมนต. ๒/๒๘๓.


กถาวาดวยพาหสจจะ [๑๑๖] ความเปนผมสตะมาก ชอพาหสจจะ. โดยอรรถ พาหสจจะ ไดแกความเปนผฉลาดในกจนน ๆ อนเกดขนเพราะเรยน บาง เพราะฟงบาง ซงพระพทธวจนะหรอศลปะภายนอก (พระ พทธศาสนา) ยกความเปนผฉลาดในหตถกรรม ทพระผมพระภาค ทรงถอเอาดวยสปปศพทอนจะตรส (ขางหนา) เสย. พาหสจจะนน ม ๒ อยาง ดวยสามารถพาหสจจะของบรรพชตและคฤหสถ. ใน ๒ อยางนน ความเปนผทรงจาคาสอนของพระศาสดา ทพระผมพระ- ภาคทรงพรรณนาไวในอรเวลสตรเปนตน โดยนยเปนอาทอยางนวา "ภกษเปนพหสต ทรงสตะ มสตะเปนทสงสม " ดงน ชอวาพาหสจจะ ของบรรพชต. อรเวล๑สตร มาในปฐมปณณาสก แหงจตกกนบาต องคตตร- นกาย. [๑๑๗] อรรถกถาแหงอรเวลสตร๒นนวา "สตะ คอนวงค- สตถศาสนของภกษนนมาก อธบายวา เปนอนเธอเรยนแลว ดวย สามารถอกขระเบองตนและเบองปลายแหงบาลและอนสนธ. ภกษนน ชอวา พหสสตะ. บทวา สตธโร คอเปนผรองรบสตะไวได. จรงอย พระพทธวจนะอนภกษใดเรยนแตบาลประเทศน เลอนหายไปจาก บาลประเทศน ไมคงอย ดจนาในหมอทะล เธอ ไมอาจจะกลาว ๑. อง. จตกก ๒๑/๒๕. ๒. มโนรถปรณ. ๒/๓๔๗.


หรอบอกสตรหรอชาดกอยางหนง ในทามกลางบรษท. ภกษน หาชอวาผทรงสตะไม. สวนพระพทธวจนะอนภกษใดเรยนแลว ยอม เปนอยางเวลาทตนเรยนมาแลวนนแหละ เมอเธอไมทาการสาธยาย ตง ๑๐ ป ตง ๒๐ ป กไมเลอนหาย, ภกษน ชอวาผทรง สตะ. บทวา สตสนนจโย ไดแกผสงสมสตะ. กสตะอน ภกษใดสงสมไวในตคอหทย ยอมคงอย ดจรอยจารกทศลา และ ดจมนเหลวราช๑สหทเขาใสไวในหมอทองคา ภกษน ชอวาผมสตะ เปนทสงสม." ฎกาแหงอรเวลสตรนนวา "พระปรยตธรรม ชอวาสตะ เพราะเปนธรรมอนผมความตองการดวยการออกจากวฏฏทกขควร ฟง ภกษใด ทรงสตะนน เหตนน ภกษนน ชอวาผทรงสตะ. สตะมบท ๆ เดยว ไมตกหลนไปแมอกษรเดยวสงสมอย เหตนน สตะนนชอวาสงทสงสมอย สตะเปนสงทสงสมอย มในภกษนน เหตนน ภกษนนชอวามสตะเปนทสงสมอย (ครบครน) ๒

กบคคลผเปนพหสต เขาถงโดยสตะ เปนผอนพระศาสดาทรง สรรเสรญแลว. จรงอยพระผมพระภาคตรสไวในอปปสสตสตร ใน ปฐมปณณาสก แหงจตกกนบาต องคตตรนกาย๓วา- ๑ Lion สงโต. ๒. เชน สตะวาพทโธ กคงเปนบทวา พทโธอย พ ไมหายไป หรอ โธ ไมเลอนไป เธอทรงไวไดครบสตะนน ๆ. อนง แม สนนจโย จะเปนบทปลง หรอคณบท กใช สต เปนประธานได เพราะลงคของสนนจโย เปนอยอยางนน เหมอน อยาง สรณ เปนคณบทของพทโธ. ๓. อง. จตกก. ๑/๒๘.


[นวงคสตถศาสน] "ภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวกเหลาน มปรากฏอยในโลก. บคคล ๔ จาพวกเปนไฉน ? คอ บคคลมสตะนอย (ทง) ไมเขาถง โดยสตะ, บคคลมสตะนอย (แต) เขาถงโดยสตะ, บคคลมสตะ มาก (แต) ไมเขาถงโดยสตะ, บคคลมสตะมาก (ทง) เขาถง โดยสตะ. ภกษทงหลาย กบคคลเปนผมสตะนอย (ทง) ไมเขา ถงโดยสตะ เปนอยางไร ? ภกษทงหลาย สตะ คอ สตตะ๑

เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อทานะ อตวตตกะ ชาตกะ อพภตธมมะ เวทลละ ของบคคลบางคนในศาสนาน มนอย, เขาหาเปนผรทวถง อรรถ รทวถงธรรม แหงสตะอนนอยนนแลว ปฏบตธรรมสมควร แกธรรมไม, อยางนแล ภกษทงหลาย บคคลเปนผมสตะนอย (ทง) ไมเขาถงโดสตะ. ภกษทงหลาย กบคคลเปนผมสตะนอย (แต) เขาถงโดยสถตะ เปนอยางไร ? ภกษทงหลาย สตะ คอ สตตะ เคยยะ ฯลฯ เวทลละ ของบคคลบางคนในศาสนาน มนอย, ๑. สตตะ ไดแกระเบยบคาทแสดงเนอความไดเรองหนง ๆ. เคยยะ ไดแกระเบยบคาท มจณณยบทบางคาถาบางปนกน. เวยยากรณะ ไดแกระเบยบคาทมจณณยบทลวน ไม มคาถาปน. คาถา ไดแกระเบยบคาทผกประพนธเปนคาถา ตางโดยฉนทลกษณะและ พฤตลกษณะ. อทานะ ไดแกระเบยบคาทพระพทธเจาเปนตน ทรงเปลงดวยโสมนส. อตวตตกะ ไดแกระเบยบคาทพระพทธเจาตรสเปนรอยแกวในเบองตนแลว ตรสยา ขอความนน (คานคม) ในภายหลง. ชาตกะ ไดแกระเบยบคาทพระพทธเจาตรสแสดง บรพจารตเปนทมาแลวในอดต. อพภตธมมะ ไดแกระเบยบคาทแสดงความอศจรรย. เวทลละ ไดแกระเบยบคาทผถามไดความรแจง และมความยนดถามตอ ๆ ขนไป รวมสตะ ๙ น เรยกนวงคสตถศาสน.


(แต) เขาเปนผรทวถงอรรถ รทวถงธรรม แหงสตะนอยนนแลว ปฏบตธรรมสมควรแกธรรม, อยางนแล ภกษทงหลาย บคคล เปนผมสตะนอย (แต) เขาถงโดยสตะ. ภกษทงหลาย กบคคล เปนผมสตะมาก (แต) ไมเขาถงโดยสตะ เปนอยางไร ? ภกษ ทงหลาย สตะ คอ สตตะ เคยยะ ฯลฯ เวทลละ ของบคคล บางคนในศาสนาน มมาก, (แต) เขาหาเปนผรทวถงอรรถ รทว ถงธรรม แหงสตะมากนนแลว ปฏบตธรรมสมควรแกธรรมไม. อยางนแล ภกษทงหลาย บคคลเปนผมสตะมาก (แต) ไมเขาถง โดยสตะ. ภกษทงหลาย กบคคลเปนผมสตะมาก (ทง) เขาถง โดยสตะ เปนอยางไร ? ภกษทงหลาย สตะ คอ สตตะ เคยยะ ฯลฯ เวทลละ ของบคคลบางคนในศาสนาน มมาก, (ทง) เขา กเปนผรทวถงอรรถ รทวถงธรรม แหงสตะมากนนแลว ปฏบต ธรรมสมควรแกธรรม, อยางนแล ภกษทงหลาย บคคลเปนผม สตะมาก (ทง) เขาถงโดยสตะ. ภกษทงหลาย บคคล ๔ จาพวก เหลานแล มปรากฏอยในโลก." (พระผมพระภาคผพระสคตศาสดา ไดตรสไวยากรณน ครน แลวไดตรสคาลงทาย เปนประพนธคาถาอนตอไปวา :-) "ถาบคคลแมมสตะนอย (ทง) ไมตงมนอย ในศล; บณฑตทงหลายยอมตเตยนเขาโดย สวนสอง คอ ทงโดยศล ทงโดยสตะ. ถา บคคลแมมสตะนอย (แต) ตงมนดอยในศล;


บณฑตทงหลายยอมสรรเสรญเขาโดยศล (แต) สตะของเขาหาถงพรอมไม. ถาบคคลแมม สตะมาก (แต) ไมตงมนอยในศล, บณฑต ทงหลายยอมตเตยนเขาโดยศล (แต) สตะ ของเขายอมถงพรอม. ถาบคคลแมมสตะมาก (ทง) ตงมนอยในศล บณฑตทงหลายยอม สรรเสรญเขาโดยสวนสอง คอ ทงโดยศล ทงโดยสตะ. ใครเลาควรจะตเตยนบคคลผม สตะมาก ผทรงธรรม มปญญา เปนพทธสาวก ผเปนดงแทงทองชมพนทนนได, แมเหลา เทพเจากชมเขา ถงพรหมกสรรเสรญ." อรรถกถา๑แหงอปปสสตสตรนน วา "บรรดาบทเหลานน บทวา อนปปนโน แปลวา ไมเขาถง." ฎกาแหงอปปสสตสตรนน วา " สองบทวา อปปก สต ความวา บรรดาสตถศาสนมองค ๙ องคอะไร ๆ กตาม จดเปนสตะ (ทงนน), เพอทรงแสดงองค ๙ นนน จงตรสวา สตตะ เคยยะ เปนตน." นยอนมาในอรรถกถาแหงสตรนนวา "หลายบทวา อตถ- ม าย ธมมมาย ธมมานธมมปฏปนโน มความวา เปนผ รอรรถกถาและบาลแลว ปฏบตบพพภาคปฏปทาพรอมทงศลอนเปน ๑. มโนรถปรณ. ๑/๓๒๘.


ธรรมสมควรแกนวโลกตตรธรรม. ในบคคล ๔ จาพวกนน จาพวก ตน พระผมพระภาคตรสหมายเอาผมสตะนอย และเปนผทศล, จาพวกท ๒ มสตะนอย (แต) เปนผสนอาสวะ, จาพวกท ๓ มสตะ มาก (แต) เปนผทศล, จาพวกท ๔ มสตะมาก และเปนผสน อาสวะ." อรรถกถาแหงสตรนน วา " บทวา อสมาหโต คอไมทาให บรบรณ. บาทคาถาวา สลโต จ สเตน จคอ ทงโดยสวนศล ทงโดยสวนสตะ, อธบายวา บณฑตทงหลายยอมตเตยนเขาอยางน วา " ผนทศล (ทง) มสตะนอย." บาทคาถาวา ตสส สมปชชเต สต ความวา เพราะกจคอสตะอนบคคลนนทาแลวดวยสตะน ฉะนน สตะของเขาจงชอวาถงพรอม. สองบทวา นาสส สมปชชเต ความวา เพราะเขาไมทากจคอสตะ สตะจงไมถงพรอม. บทวา ธรมธร ไดแกเปนผรบรองธรรมคอสตะ. บทวา สปป คอม ปญญาด. บาทคาถาวา นกข ชมพนทสเสว ความวา ทองคา ธรรมชาต เรยกกนวา ทองชมพนท, ดจแทงทองชมพนทนน, อธบายวา เหมอนลมทองหนก ๕ สวรรณ๑. แมพระอานนทเถระ อาศยความทตนเปนพหสต จงถงความ เปนผอนพระศาสดาทรงสรรเสรญวา "ภกษทงหลาย อานนทเปน ยอดของภกษสาวกทงหลายของเราผเปนพหสต๒." อนงภกษผเปน พหสต ยอมเปนผมลาภเกดขนโดยไมยาก. ในขอนน มเรองดงตอ ๑. ตามมาตรา ๕ สวรรณ เปน ๑ นกขะ. ๒. อง. เอก. ๒๐/๓๒.


ไปน (เปนอทาหรณ):- [เรองพราหมณบชาภกษผพหสต] ไดยนวา พราหมณคนหนง คอวา " การบชาพระพทธรตนะ และพระสงฆรตนะ กปรากฏอย, ธรรมรตนะจะชอวาเปนอนบชาแลว ดวยอยางไรหนอ ? " จงเขาไปเฝาพระศาสดาทลถามเนอความนน. พระศาสดา. พราหมณ ถาทานปรารถนาจะบชาพระธรรม- รตนะ กจงบชาภกษผเปนพหสตรปหนงเถด. พราหมณ. พระเจาขา ขอพระองคตรสบอกภกษผเปนพหสต (ดวยเถด). พระศาสดา. จงถามภกษสงฆเถด. เขาเขาไปหาภกษทงหลาย กลาววา "โปรดบอกภกษผเปน พหสตทเถด ขอรบ." ภกษ. พระอานนทเถระส พราหมณ. พราหมณบชาพระเถระดวยจวรอนมราคาพนหนง ฉะนแล. เรอนมาในอรรถกถา๑แหงมหาโคสงคสาลสตร. [๑๒๑] พาหสจจะของพหสตบคคล ชอวาเปนมงคล เพราะ เปนเหตแหงอฏฐผลมสรรเสรญเปนตน, และชอวาเปนมงคล แม เพราะเหตแหงการละอกศล และการบรรลกศล ดวยประการฉะน. สมจรงดงคาทพระผมพระภาคตรสไวในนคโรปมสตร๒ ทตยวรรค ทตยปณณาสก ในสตตกนบาต องคตตรนกาย ดงนวา "ภกษ ๑. ป. ส. ๒/๓๓๐. ๒. อง. สตตก. ๒๓/๑๑๑.


ทงหลาย กอรยสาวกผสดบแลวแล ยอมละอกศลเสยได ทากศล ใหเจรญ, ยอมละกรรมอนมโทษเสย ทากรรมไมมโทษใหเจรญ บรหารตนใหหมดจด." [๑๑๒] อรรถกถา๑แหงสตรตนของสตรทงหมด ในทกนบาต องคตตรนกาย วา "บรรดาคาเหลานน ในคาวา สทธมตตาน ปรหรต น ความหมดจดม ๒ อยาง คอ โดยปรยาย (โดย) เอกเทศ) ๑ โดยนปปรยาย (โดยสนเชง) ๑. กพระอรยสาวก บรหารตนอยดวยสรณคมน ชอวาบรหารตนใหหมดจดโดยปรยาย ถง บรหารตนอยดวยศล ๕ ศล ๑๐ จตปารสทธศล ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน อากาสานญจายตนฌาน วญญาณญ- จายตนฌาน อากญจญญายตนฌาน เนวสญญานาสญญายตนฌาน โสดาปตตมรรค โสดาปตตผล อรหตตมรรค กชอวาบรหารตนให หมดจดโดยปรยายเหมอนกน. (สวน) ทานผตงอยในอรหตตผล เปนพระขณาสพยงเบญจขนธอนมมลขาดแลว ใหอาบบาง ใหเคยว บาง ใหบรโภคบาง ใหนงบาง ใหนอนบาง บณฑตพงทราบ วา บรหารคอปฏบตตนใหหมดจด คอหมดมลทนโดยนปปรยาย โดยแท." ฎกาแหงปฐมสตรนน วา "บทวา ฉนนมลเก คอ ชอวา มมลอนขาดเดดแลว เพราะมลคอตณหาอนทานถอนขนไดแลว ๑. มโน. ป. ๒/๔.


(ดวยอรหตตมรรค)." อรรถกถา๑แหงอธปเตยยสตร จตตถวรรคปฐมปณณาสก ใน ตกนบาต องคตตรนกา วา "อธบายวา 'ภกษยอมบรหาร คอปฏบต คมครองตน ทาใหหมดจดคอใหหมดมลทน. กภกษน บรหารตนใหหมดจดอยดวยอรหตตมรรค ชอวาบรหารตนใหหมดจด โดยปรยา, สวนทานผบรรลผลแลว จงชอวาบรหารตนใหหมดจด โดยนปปรยาย." ฎกาแหงอธปเตยยสตรนนวา "สองบทวา นมมล กตวา ความวา ทาใหปราศจากมลทน เพราะพรากเสยซงมลทน มราคะ เปนตน. บทวา โคปยต คอยอมรกษาจากอนตถะ คอสงกเลส. บทวา อย เปนตน ความวา ภกษผปฏบตไดอยางน ชอวาบรหาร ตนใหหมดจด เพราะไมมแมแหงกเลสอนเปนเหตไมบรสทธ." ทานมไดพรรณนาถอยคาอะไร ๆ ไว ในอรรถกถาและฎกาแหง นคโรปมสตรเลย เพราะทานพรรณนาไวแลวในเบองตนอยางน. [๑๒๓] อนง พาหสจจะ ชอวาเปนมงคล แมเพราะเปนเหต แหงการทาใหแจงซงปรมตถสจโดยลาดบ. สมดงคาทพระผมพระ ภาค เมอจะทรงแสดงธรรมแกพราหมณชอภารทวาชะ ตรสไววา "กลบตรผเกดศรทธาแลว ยอมเขาไปหา (บณฑต), ครนเขาไปหา แลว ยอมนงใกล, เมอนงใกล ยอมเงยโสต, เงยโสตแลว ยอม สดบธรรม, ครงสดบแลว ยอมทรางธรรมไว, ยอมพจารณาเนอ ๑. มโน. ป. ๒/๑๖๙


ความแหงธรรมททรงไวแลว, เมอเขาพจารณาเนอความอย, ธรรม ทงหลายยอมทนซงความเพงพนจ, เมอความทนซงความเพงพนจ แหงธรรม มอย, ความพอใจยอมเกด, เขาเกดความพอใจแลว ยอมอตสาหะ, ครนอตสาหะแลว ยอมไตรตรอง, ครนไตรตรอง แลว ยอมตงความเพยร, เขาเปนผมตนตงความเพยรแลว ยอม ทาปรมตถสจใหแจงดวยกาย และยอมเหน (แจง) แทงตลอด ปรมตถสจนนดวยปญญา." บาลในจงกสตร๑ ปญจมวรค มชฌมปณณาสก. [๑๒๔] อรรถกถา๒แหงจงกสตรนนวา " บทวา ปยรปาสต คอนงในสานก. บทวา โสต ไดแกโสตประสาท. บทวา ธมม หมายเอาเทศนาธรรม. บทวา ธาเรต ไดแกทรงจาทาใหชานาญ. บทวา อปปรกขต ความวา ยอมพจารณาโดยอรรถและโดยการณ. บทวา นชฌาน คอยอมทนซงความสอดสอง, อธบายวา ธรรม ทงหลายยอมปรากฏอยางนวา "ศลอนพระผมพระภาคตรสไวแลว ในทน สมาธอนพระองคตรสไวแลวในทน" ดงนเปนตน. ความ พอใจ คอความเปนผใครจะทา ชอวาความพอใจ. บทวา อสสหต คอยอมพยายาม. บทวา ตลยต คอยอมพจารณาดวยอานาจ ไตรลกษณมอนจจลกษณะเปนตน. บทวา ปทหต คอ ยอมเรมตง ความเพยรอนนบเขาในมรรค. คาวา----กาเยน เจว ปรมตถสจจ ความวา ทาใหแจงซงพระนพพาน ดวยสหชาตนามกาย และชาแรก ๑. ม. ม. ๑๓/๖๐๕. ๒. ป. ส. ๓/๓๙๑.


กเลสทงหลาย เหนพระนพพานนนแลแจมแจง คอชดเจนดวย ปญญา." ฎกาแหงจงกสตรนน วา "บทวา ปยรปาสต คอเขาไปนง ดวยอานาจการอปฏฐาน. พระอรรถกถาจารยกลาววา ' บทวา โสต ไดแกโสตประสาท' ดวยประสงควา 'กโสตประสาทนน อนบคคลควร เงยเพอสดบ.' บทวา ธาเรต คอทรงจาไวดวยหทย ไดแกเกบธรรม นนไวในหทยนน. บทวา อตถโต คอโดยใจความของธรรมตามท ทรงไวแลว. บทวา การณโต คอโดยยกต ไดแกโดยเหตอทาหรณ โดยสมควร. บทวา โอโลกน ความวา ธรรมทงหลายยอมทน คอธารไดซงความเปนสภาพ อนจะพงเหนไดดวยปญญาจกษตาม สภาพวา "ขอน เปนอยางน." ความทนไดนน กคอกรยาท เนอความปรากฏในจต เพราะบรรล ดจแววหางแหงปลากราย เพราะฉะนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา "อธ" ดงนเปนตน. ความพอใจในกศล กลาวคอความเปนผใครจะทา ชอวากตตกมยตา- ฉนทะ. บทวา วามต ความวา ยอมทาความพยายาม คอความ บากบนดวยสามารถยงวสทธ ๔ ขางตนใหถงพรอม. บทวา มคคปปธาน ความวา ยอมเรมตงความเพยรชอบ ๔ ประการอนนามาซงมรรค คอนบเนองในมรรค ไดแกยงความเพยรชอบ ๔ ประการนนให บรบรณ ดวยอานาจการตงความเพยร. บทวา ปรมตถสจจ ความวา สจจะชอวาปรมตถ เพราะเปนธรรมไมเปลา. บทวา สหชาตนามกาเยน ความวา ปญญาทยงนพพานใหถงพรอมไดดวย


สหชาตนามกาย ทานพพานทตนกาลงทาใหแจงนนนนแล ใหแจม แจง คอใหปรากฏ ชอวาเหนอย คอทาใหประจกษอยดวยสจฉ- กรยาภสมยนนนนแล. [๑๒๕] ความเปนผฉลาดของเหลาคฤหสถ ซงเกดขนเพราะ ฟงหรอเรยนศลปะภายนอก ชอวาพาหสจจะของคฤหสถ. แมใน พาหสจจะของคฤหสถนน พาหสจจะใดไมมโทษ, พาหสจจะนนกจด เปนมงคล เพราะเปนเหตนามาซงประโยชนสขในโลกทง ๒. ในขอนน มเรองดงตอไปน (เปนอทาหรณ) :- [เรองเสนกบณฑต] ในอดตกาล พระโพธสตวเปนพราหมณนามวา "เสนก" ใน กรงพาราณส เรยนสรรพศลปะในกรงตกกสลาสาเรจแลว กลบมา ยงกรงพาราณส. ในกาลนน พระเจากรงพาราณสทรงพระนามวา "ชนก" ไดพระราชทานตาแหนงอมาตย พรอมดวยยศใหญแก พระโพธสตว. พระโพธสตวนนเปนอมาตยผอนศาสนอรรถธรรมของ พระราชา ในวนแหงปกษทงหลาย นนแสดงธรรมดวยพทธลลาบน ธรรมาสนทตกแตงในธรรมสภา อนพระราชาเปนตนจดเตรยมไว. ครงนน พราหมณแกคนหนง เทยวขอทรพยไดมาพนกหาปณะ จง ฝากไวในสกลพราหมณสกลหนง แลวไปขออก. พราหมณสกลนน ใชกหาปณะเสยแลว เมอพราหมณแกนนกลบมา. ไมอาจจะคนให จงไดใหธดาของตนทาใหเปนบาทบรจารกาแกพราหมณนน. แกพา นางไปอยในพราหมณคาม ใกลกรงพาราณส. ฝายพราหมณนน


ไมอมดวยเมถนกาม เพราะตนยงเปนสาว จงทามจฉาจารกบ พราหมณหนมคนหนง คดวา "ดวยอบายอยางน เราจกเปนผปลอด ภยทา (อะไร ๆ ไดตามชอบใจ) " วนหนง จงไดพดกะพราหมณ ดงน วา "ทานพราหมณ ดฉนไมอาจจะทาการงานในเรอนของ ทานได, ทานจงเอาทรพยทขอเขาไดมา นาทาสหรอทาสมาใหดาฉน เถด." แกตกอยในอานาจของนางจงรบวา "ดละ" ตะพายถง หนงเตมดวยสตตเทยวไปในคามนคมเปนตน เมอไดทรพยถง ๗๐๐ กหาปณะแลวกกลบมา ในระหวางทาง (ไดแวะ) กนสตตทโคนไม มโพรงตนหนง ไมผกปากถง ลงไปดมนาแลว ขณะนน งเหา ในตนไมมโพรงตวหนง เลอยเขาถงดวยกลนสตต นอนขดขนดกน สตตอย. พราหมณกลบมาไมทนดขางใน ผกปากถงตะพายแลวก ออกเดน ไดยนคาทรกขเทพดาองคหนงบอกวา "พราหมณ วนน ถาทานจกพกอยในระหวางทาง ตวทานเองจกตาย; แตถาทานไปถง เรอนวนน, ภรรยาของทานกจกตาย" จงหวาดกลวแตมรณภย กาลง คราครวญอย ถงประตกรงพาราณสแลว. กาลนน ไดเปนวนอโบสถ ท ๑๕. คนทงหลายถอของหอมและดอกไมเปนตนตดมอไป เพอฟง ธรรมของพระโพธสตว. แกเหนคนเหลานน ถามทาบความนนแลว คดวา "ไดทราบวา เสนกบณฑตเปนนกแสดงธรรม, ทานคงจะ กลาวคาอะไร ๆ กาจดความโศกของเราออกได, แมเรากควรจะ ไปฟงธรรมในทนน" ดงนแลว กไปกบคนเหลานน ไดยนรองไหอยท ทายบรษทดวยทงถงสตตยงอยทคอ. พระโพธสตวเหนแกเขา คดวา


"ความโศกทสามารถใหเกดนาตา ภายในของพราหมณนน นาจะม (เปนแน)" จงถามถงเหตแหงความโศกนน. แกกเลาคาทเทพดา บอก แลวถามวา "ขาพเจาไดยนคาน จงเศราโศก, ทานบณฑต อะไรหนอ จะเปนเหตแหงความตายของขาพเจาแลภรยา ?" พระ โพธสตวใครครวญด กรเหตทงหมดไดดวยญาณ คอความเปน ผฉลาดในอบายของตนทเดยว ดจเหนอยดวยตาทพย. จงถามวา "พราหมณ ในถงของทานนน มสตตไหม ?" พราหมณ. ม ทานบณฑต. เสนก. ในเวลากนอาหารเชาวนน ทานกนสตตทไหน ? พราหมณ. ทโคนไมในปา. เสนก. ทานกนสตตแลว เมอจะไปดมนา ผกปากถงหรอ เปลา ? พราหมณ. ไมไดผก. เสนก. ถาอยางนน ขาพเจาเขาใจวา ในเวลาททานไปดมนา งเหาตวหนงไดกลนสตต จงเลอยเขาถง, วนน ถาทานจกพกใน ระหวางทาง, เมอจะกจสตตในเวลาเยน จกสอดมอเขาไปในถง เมอเชนนน ทานกจกถกงกดมอตาย, นเหตแหงความตายของทาน ; ถาทานจกไปถงเรอนในวนน, ภรรยาของทานกจกสอดมอเขาไป เพอหยบของในถง, เมอเชนนน นางกจกถกงกดมอตาย, นเหต แหงความตายของนาง; เทพดากลาวอยางนน หมายถงเหตน; เพราะฉะนน ทานจงยกถงนนลงในทามกลางบรษท แลวแกปากถง


ถอยออกไปยน (ใหหาง) แลว เอาทอนไมเคาะถง." พราหมณ ไดทาอยางนนแลว. งแผพงพานขเสยงดง "ฟ ๆ" เลอยออกแลว. ลาดบนน หมองคนหนง จบงตวนนไปปลอยเสยในปา. พวกคน พากนราเรงยนดวา "ทานเสกบณฑตน พยากรณไดดงพระสพพญ พทธเจา" ดงนแลว ไดพากนโบกสบดผา ปรบมอ และซองสาธการ ตงหลายแสน. เสยงสาธการประการหนงวาเสยงมหาปฐพถลม, ฝน แกว ๗ ประการ กตกดงฝนลกเหบ เพอบชาพระโพธสตว. แม พราหมณกบชาพระโพธสตวนน ดวยกหาปณะทตนไดมา. พระ โพธสตวไมรบกหาปณะเหลานน กลบเพมใหแกพราหมณ (อก) ๓๐๐ กหาปณะ เพอใหครบพน แลวถามวา "ใครใชทานไปขอ ทรพย." พราหมณ. ภรรยาของขาพเจา บณฑต เสนก. ภรรยาของทาน แกหรอสาว ? พราหมณ. ยงสาวอย บณฑต. พระโพธสตวพดชแจงวา "ถาอยางนน นาง (คง) ทา มจฉาจารกบชายอน จงใชทานไป, กถาทานจกนากหาปณะเหลาน ไปเรอน, นางจกใหแกชายช; เพราะฉะนน ทานพงเกบไวในทไหนๆ นอกบานแลว จงเขาบาน" ดงนแลว สงแกไป. พราหมณทาตาม คาแนะนาอยางนนแลว (ไป) ยนอยทประตเรอนเรยกวา "หลอนจา !" ขณะนน แมนางนงอยกบชายช ไดยนเสยงของพราหมณ จง ดบประทปเสย แลวเปดประต, เมอเขาเขาไปขางในแลว, กนาชาย


ชออกไปยน (แอบ) อยทรมประต แลวเขาไปสเรอน ถามวา "ทานไดอะไรมา ?" แกบอกวา "ขาไดมาพนหนง เกบไวทโนน." นางไปบอกแกชายช. ชายชนนกถอเอาทรพยนนหลกไป. รงขน พราหมณไมเหนทรพยนน จงเขาไปหาพระโพธสตวเลาเรอง (นน). พระโพธสตวทราบความนนแลว จงใหคาใชจายแกพราหมณ พอ ๗ วน สงวา "ในวนตน ทานจงเชญพราหมณมากนเลยง ๑๔ คน คอ พราหมณกลปกะ ของทาน ๗ คน ของภรรยาทาน ๗ คน นบแตวน รงขนไป จงลดเสยฝายละ ๑ คน ในวนท ๗ จงเชญ (เพยง) ๒ คน คอ ของทาน ๑ คน ของภรรยา ๑ คน, ใน ๒ คนนน กลปกะของ ภรรยาทานคนใด มาเรอยตลอด ๗ วน, ทานจงบอกกลปกะคนนน แกขาพเจา." พราหมณทาตามนนแลว บอกแกพระโพธสตว. พระ โพธสตวจงใชพวกบรษใหนาเอาตวพราหมณนนมา ถามวา "ทาน เอากหาปณะพนหนงของพราหมณนไป จากโคนไมตนโนนหรอ ?" พราหมณ. ขาพเจามไดเอาไป บณฑต. เสนก. เราชอเสนกบณฑต, ทานไมรจกหรอ ? พราหมณนนกลว จงรบวา "ขาพเจาเอาไปเกบไวทโนน." พราหมณสตวใชพวกบรษใหนาทรพยนนมาแลว ใหลงราชอาชญา แกพราหมณผเปนโจร ใหเนรเทศเสยจากพระนคร แลวใหทรพย พนหนงนนพรอมดวยยศใหญแกพราหมณนอกน ใหแกกบปชาบดอย ในสานกของตน. พระโพธสตวนน บาเพญปรมตถบารมใหบรบรณ ดวยการ


เปลองพราหมณจากทกข ดวยประการฉะน. ดวยเหตนน พระผม- พระภาคจงตรสไวในจรยาปฎก๑ วา :- "เราเมอพจารณาดวยปญญา จงเปลองพราหมณ จากทกขได, ผอนทจะเสมอกบเราดวยปญญา ไมม๒ ; นเปนปญญาบารมของเรา." แมในอรรถกถาอฏฐ๓สาลน กกลาววา "ความเปนปญญาบารม ของพระโพธสตวผแสดงงซงอยภายในถง ชอวาปรมตถบารม." กการกลาว (แก) ปญหาเหนปานนนดวยพระพทธลลา หาใช กาลงแหงชาตไมเลย, หาใชกาลงแหงโคตร สกล ประเทศ ยศ และทรพยไม ; ทแท เปนกาลงของปญญา. เพราะวา บรษผมปญญา เจรญวปสสนาแลว ยอมเปดประต คออรยมรรค เขาสนคร คอ พระนพพานได, ยอมแทงตลอดสาวกบารมญาณบาง ปจเจก- สมโพธญาณบาง สมมาสมโพธญาณบาง. จรงอย บรรดาธรรม อนยงผปฏบตใหบรรลพระนพพานทงหลาย ปญญาเทานนประเสรฐ สด, ธรรมทเหลอ ลวนเปนบรวารของปญญานน. ดวยเหตนน สรภงคศาสดาผอนทาวสกกะจอมแหงเทพดา ถาม อยางนวา :- "ทานผฉลาดทงหลาย กลาว สล ๑ สร๑ ธรรมของสตบรษ ๑ ปญญา ๑ วาอะไร ประเสรฐกวากน ?" ๑. อฏฐสาลน ๙๔-๙๕. วา ป าย วจนนโตห... ๒. ถาไมใชบคคลเปนอญญบทก วาธรรมอนของเราทเสมอกบปญญาไมม, ๓. ตทฏฏถา ๙๕.


จงกลาว (แก) วา:- "ทานผฉลาดทงหลาย กลาววา ปญญาแล ประเสรฐสด ดจพระจนทร (ราชานกษตร) ประเสรฐลาดาราทงหลาย, สล ๑ สร ๑ ธรรม ของสตบรษ ๑ ยอมเปนไปตามผมปญญา." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา สล ไดแก ศลคอมรรยาท. บทวา สร ไดแก ความเปนใหญ. คาวา ปา ห ความวา ทานทาว สกกะ ผฉลาดทงหลาย มพระพทธเจาเปนตน กลาววา "บรรดา ธรรม ๔ ประการเหลาน คณชาตทชอวาปญญาเทานน ประเสรฐ สด. บาทคาถาวา นกขตตราชารว ความวา ดจจนทรอนสงสด แหงดาราทงหลาย. บทวา อนวายกา ความวา ธรรมแม ๓ ประการน ยอมไปตามผมปญญาอยางเดยว, อธบายวา "เปน บรวารของปญญาเทานน." เสนกบณฑตบรรลประโยชนในโลกน กลาวคอตาแหนงอมาตย เปนตนแลว ไดทากรรมอนเปนเหตนามาซงประโยชนในโลกหนา ดวยการแสดงธรรมแกพวกมนษย และดวยการเปลองพราหมณจาก ทกข เพราะตนเปนพหสต ดงพรรณนามาฉะนแล. เรองเสนกบณฑต๑ มาในอรรถกถาสตตภสตชาดก สตตก- นบาต. ๑. ข. ชา. ตทฏกถา. ๕/๑๕๐.


พงประมวล แมเรองโอรสของพระเจาพรหมทต ผทรง ศกษาสรรพศลปะ และมนตอนเปนเหตรสรรพสาเนยง (เสยงรอง ของสตวทงปวง) ในกรงตกกสลาแลว เสดจกลบมา อนพระราช- บดาสถาปนาไวในภาวะแหงอปราช ภายหลงครองราชสมบต ทรง ทาบญ มทานเปนตน มสวรรคเปนทไปในเบองหนา อนมาใน อรรถกถาปรนตปชาดก ในสตตกนบาตนนเหมอนกน. กถาวาดวยพาหสจจะ จบ.


กถาวาดวยศลปะ*

[๑๒๘] ความเปนผฉลาดในหตถกรรมม ๒ อยาง ดวย สามารถแหงศลปะของบรรพชตและคฤหสถ ชอวาศลปะ. [อนาคารยศลปะ] ในศลปะ ๒ อยางนน การตกแตงสมณบรขาร มการกะ และเยบจวรเปนตน ทพระผมพระภาคทรงพรรณนาไวในสตตมสตร๑

ทตยวรรค แหงทสกนบาตองคตตรนกาย อยางนวา "ภกษ ทงหลาย ภกษในศาสนาน เปนผขยนไมเกยจคราน ในการงานอะไรท จะพงชวยกนทา ทงสงทงตา ของเพอนพรหมจารดวยกน ประกอบ พรอมดวยปญญาเครองสอบสวน อนเปนอบายในการงานทจะพงชวย กนทานน อาจทา อาจจดได; ภกษทงหลาย ภกษเปนผขยน ฯ ล ฯ อาจจดได แมใด; ธรรมแมน ชอวานาถกรณธรรม " ดงน ชอวา ศลปะของบรรพชต. [๑๒๙] อรรถกถาสตตมสตร๒นนวา " บรรดาบทเหลานน บทวา อจจาวจาน แปลวา สงและตา. การงานทจะพงออกปาก อยางนวา "ขาพเจาจะทาอะไร ? " แลวจงทา ชอวาการงานทจะพง ชวยกนทา. ในการงานทสงและตานน การงานเปนตนอยางน คอ การทา การยอมจวร กรรม (คอฉาบทา) ปนขาวทพระเจดย การงานทจะพงทาในโรงอโบสถ เรอนพระเจดย และเรอนตนโพธ * พระมหาทองดา จนทปโม ป. ๗ (ปจจบนเปนทพระธรรมดลก) วดบรมนวาส แปล ๑. อง. ทสก. ๒๔/๒๖ ๒. มโนรถปรณ. ๓๖๕.


ชอวาการงานสง. การงานเลกนอย มการลางและทาเทาเปนตน ชอวาการงานตา. บทวา ตตรปายาย แปลวา ดาเนนเขาไปในการ งานทพงจะชวยกนทานน. บทวา อล กาต คอ เปนผสามารถทา. บทวา อล สวธาต คอ สามารถจด. บทวา นาถกรโณ ไดแก ทาความเปนทพงของตน, อธบายวา "ทาทพง." ฎกาสตตมสตรนนวา บทวา อจจนจาน คอ ใหญและ เลก. บทวา ตตรปคมนยา ความวา ดาเนนเขาไปในการงานท ใหญและเลกนน ๆ ดวยสามารถทาใหสาเรจ คอ สมารถในอนยง การงานนน ๆ ใหเสรจไป. บทวา ตตรปายาย ไดแกเปนอบายใน การงานนน ๆ ทพงทาใหสาเรจ. ภกษทานเรยกวานาถ เพราะอรรถ วา ปกปก รกษา คมครอง (ซงตน) ดวยธรรมนนเอง เพราะม ธรรมเปนทพง, ธรรมอนทาความเปนทพงของภกษนน เรยกวา นาถกรณธรรม. กความน บณฑตพงตรวจด แมในสงคตสตร พรอมทง อรรถกถาและฎกา. [๑๓๔] ศลปะของบรรพชตนน พระผมพระภาคตรสวาเปน มงคล เพราะนามาซงประโยชนสขในโลกทง ๒ ทงแกตนทงแกคน เหลาอน. ในขอนน มเรองเหลาน (เปนอทาหรณ). [เรองพระอานนทเถระ] คราวหนง พระผมพระภาคเมอเสดจจารกไปในทกขณาคร- ชนบท ทอดพระเนตรเหนนาแควนมคธ รบสงวา "อานนท เธอ


อาจ เพอจะจดจวรมรปอยางนไดหรอ ?" ดงนแลว ไดเสดจไปส กรงราชคฤห. พระเถระ เพราะเปนผฉลาดในหตถกรรม จงทลวา "อาจ พระเจาขา" แลวจด (ทา) จวรมรปอยางนนแสดงแด พระศาสดา. พระศาสดาเมอจะทรงสรรเสรญทาน ตรสเรยกภกษ ทงหลายมาวา "ภกษทงหลาย อานนทเปนบณฑต อานนทมปญญา มาก มารทวถงความแหงคาทเรากลาวแลวโดยสงเขปไดโดยพสดาร คอ มาทากสบาง คเวยยกะบาง ชงเฆยยกะบาง พาหนตะบาง, และจวร ททาเชนนนเปนของตด เศราหมองดวยศสตรา สมควรแกสมณะ และ อนพวกโจรผเปนขาศกไมทาความเพงเลงแลว. ภกษทงหลาย เรา อนญาตสงฆาฏตด อตตราสงคตด อนตรวาสกตด๑." [แกอรรถ] [๑๓๑] บรรดา๒บทเหลานน บทวา ยตร ห คอ โย (แปลวา พระอานนทใด). แผนผายาว มอนวาตเปนตน ทงดานยาว ทงดาน กวาง ชอกส. แผนผาสนในระหวาง ๆ ชออฑฒกส. มณฑลใหญ ในกระทงหนง ๆ ชอมณฑล. มณฑลเลก ชออฑฒมณฑล. กระทง คอ ขางละกระทงแหงววฏฏะ ในจวร ๕ ขณฑ (และ) ๔ กระทง คอ ๒ ขาง ๆ ละ ๒ กระทงแหงววฏฏะ ในจวร ๗ ขณฑ ชออนววฏฏะ. แผนผาดามทเยบตดดวยดายอน เพอทาใหแนนในทหมคอ ชอ ๑. ว. มหา. ๕/๒๐๒. ๒. สมนต. ๓/๒๒๗.


คเวยยกะ. แผนผาทเยบตดเหมอนอยางนน ในทปกแขง ชอ ชงเฆยยกะ. อาจารยบางพวก กลาววา "แผนผาทตดไวตรงทคอ (ชอคเวยยกะ) และตรงทแขง (ชอชงเฆยยกะ)" กม. กระทง หนง ๆ นอกอนววฏฏะ ชอพาหนตะ. สวนในมหาอรรถกถา๑ ทานกลาววา "คาวา พาหนตะ นน เปนชอของชายทง ๒ (แหงจวร) ทภกษเมอหมจวรไดขนาดพอด มวนเขามาพาดไวบนแขน มดานหนาอยขางนอก (หมายเอาลกบวบ จวร ?)." พระผมพระภาค ครนทรงแสดงจวร ๙ อยาง ดวยสามารถ กสเปนตนอยางนแลว บดน เพอจะแสดงวา จวรทงหมดนน ภกษ ตองตด จงตรสวา ฉนนกจ เปนตน. พงทราบวนจฉย ในคา เหลานน. บทวา ฉนนกจ คอ ชอวาจวรทตดแลว โดยประการ มกสเปนตน. บทวา ปจจตถกาน ไดแก พวกโจรผเปนขาศกตอ พระศาสนา. บทวา อนภชฌากต คอ ไมทาความเพงเลงแลว, อธบายวา ไมอยากได. เพราะฉะนน จวรทง ๓ ผนภกษควรตด. ผวาเมอภกษตดจวร ๓ ผนผาไมพอ กควรตดแต ๒ ผน. แมเมอ ตด ๒ ผน กไมพอ ควรตดผนเดยว. แมเมอตดผนเดยว กไมพอ กควรตดผาเพลาะ. ในขอนนมบาล ดงตอไปน (เปนขออาง). [บาลในจวรขนธกะ] [๑๓๒] กสมยนนแล เมอภกษรปใดรหนงกาลงทาไตรจวร ๑. สมนต. ๓/๒๒๘ คมภรมหาอรรถกถา ทานยกมากวางไวในสมนต. ในบดน หา คมภรไมไดแลว มสกแตชอเทานน.


ผาทเธอตดทกผน ไมพอ. (เธอจงแจงความนนแกภกษทงหลาย, พวกภกษทลความนนแดพระผมพระภาค. ทนนแล พระผมพระภาค รบสงใหหาภกษทงหลายมาแลว ทรงอนญาตวา) "ภกษทงหลาย เราอนญาตจวรทตดแลว ๒ ผน ไมตดผน ๑." เธอตดจวร ๒ ผน ไมตดผน ๑ ผากยงไมพอ. (เตมขอความเหมอนขางตน) "ภกษ ทงหลาย เราอนญาตจวรทไมตด ๒ ผน ตดผน ๑. " เธอไมตด ๒ ผน ตดแตผนเดยว ผากยงไมพอ. (เตมขอความเหมอนขางตน) "ภกษทงหลาย เราอนญาตใหตด แมผาเพลาะ , ภกษทงหลาย กจวร ทไมไดตดทกผน ภกษไมพงทรง ภกษใดขนทรง ภกษนนตอง ทกกฏ๑." อรรถ๒กถาจวรขนธกะนนวา "ในคาวา อนวาธกป อาโรเปต คอ ใหเพมผาดาม. แตผาดามน พงเพมในเมอผาไมพอ. ถาผาพอ จะเพมผาดาม ไมควร; จวรทกผน ตองตดทงนน." อนฎกาวมตวโนทน ตอนแกดวยคณโภชนสกขาบทวา "บทวา อาคนตกปฏ พระอรรถกถาจารยกลาวหมายเอาจวรทไมตด ตด ผาเพลาะทา." เรองพระอานนทเถระ จบ. [เรองภกษรปหนง] [๑๓๓] ในคราวนน อนตรวาสกของภกษรปหนงทะลแลว. ๑. ว. มหา. ๕/๒๑๙. ๒. ๓/๒๓๐.


เธอคดวา " พระผมพระภาคทรงอนญาตไตรจวรไว (คอ) ผาสงฆาฏ ๒ ชน อตตราสงคชนเดยว อนตรวาสกชนเดยว, กอนตรวาสกของ เราผนนทะลแลว ถากระไร เราพงทาบผาปะ (เมอเชนน) โดยรอบ กจกเปน ๒ ชน, ตรงกลางจกเปนชนเดยว" ดงนแลว จงทาบผาปะ. พระศาสดาทรงทราบเรองนน จงทาเหมอนเสดจจารกไปในวหาร เสดจเขาไปหาภกษนนแลว ตรสถามวา " ภกษ เธอทาอะไร ? " ภกษ. ขาแตพระผมพระภาค ขาพระองคทาบผาปะ พระเจาขา. พระศาสดาตรสวา " ดละ ๆ ภกษ ดนกภกษ เธอทาบผาปะ" ดงนแลว ตรสเรยกภกษทงหลายมาแลว [ทรงอนญาต] วา "ภกษ ทงหลาย เราอนญาตผาสงฆาฏ ๒ ชน อตตราสงคชนเดยว อนตร- วาสกชนเดยว แหงผาใหม (และผา) ทควรนบวาใหม, สงฆาฏ ๔ ชน อตตราสงค ๒ ชน อนตรวาสก ๒ ชน แหงผาทเกบไวคางฤด (ผาเกา) พงทาอตสาหะในผาบงสกลตามตองการ, พงทาอตสาหะใน ผาทตกตามรานตลาด, ภกษทงหลา เราอนญาตผาปะ ผาชน รงดม ลกดม ผาทาบทาใหมนคง๑." [แกอรรถ] [๑๓๔] บรรดาบทเหลานน บทวา อหตกปปาน ไดแก (ผา) ทซกแลวครงเดยว. บทวา อตทธตาน ไดแก (ผา) ทเกบไวคาง ฤด คอ นาน. มคาทตรสไววา "แหงผาเกาทมวตถอนไปแลว (คอ ๑. ว. มหา. ๕/๒๐๖.


มสและดอกเลอนไปแลว). บทวา ปาปณเก ไดแก ในผาเกาทตก จากระหวางรานตลาด. การแสวงหา ชอวาอตสาหะ. แตผาบงสกล และผาทตกตามรานตลาดนน ไมมกาหนด, แม ๑๐๐ ชน กควร. คานทงหมด กลาวไวสาหรบภกษผยนดอย. บทวา อคคฬ ไดแก ทอนผา (ใหม) ทรอ (ผาเกา) แลวทาบเขา. บทวา ตนน คอ ผาทชนดวยดาย. บทวา โอวฏฏก คอ เจาะทา (ใหเปนร). บทวา กณฑสก คอ ลกดม. บทวา ทฬหกมม ไดแก ทอนผาทไมรอ ทาใหเปนทรองแลวทาบเขา.๑

เรองภกษรปหนง จบ. [๑๓๕] ความเปนผฉลาดในหตถกรรมของทานเหลาน ท ประกอบในฐานะ ยอมนามาซงความสรรเสรญ นบเขาใน ประโยชนเกอกลในโลกน ดวยประการฉะน เหตนน จงจดเปน มงคล. แตทประกอบในอฏฐานะ หาเปนมงคลไม เพราะเปน เหตนามาซงความตเตยน. ในขอนน มเรองดงตอไปน (เปน อทาหรณ). [เรองพระโลลทาย] ดงไดสดบมา พระโลลทาย เปนคนละเอยด และสามารถทา จวรกรรม. ทานเยบจวรเพอภกษณ ผเปนภรรยาเกาของตน ยอม แลวทารปภาพอนตระการตา ซงสาเรจแลวดวยปฏภาณ ทตรงกลาง พบแลว กลาววา " เชญเถด นองหญง เธอจงนาจวรผนนไป ๑. สมนต. ๓/๒๒๙.


เกบตามทพบไว ในเวลาทภกษณสงฆมารบโอวาท จงหมจวรผนน แลวเดนมาขางหลง ๆ." นางไดทาตามคาสง. พวกมนษยเหนภกษณ นนแลวพากนยกโทษ นางจงบอกแกพวกภกษณทงหลาย. พวกภกษณ กบอกแกพวกภกษ พวกภกษจงทลความนนแดพระผมพระภาค. พระผมพระภาคทรงตเตยนภกษอทายโดยอเนกปรยาย แลวทรง บญญตจวรสพพนสกขาบท ในภกขนวคค๑ วา " อนง ภกษใด เยบเองกด ใหผอนเยบกด ซงจวร เพอภกษณผมใชญาต ภกษนน เปนปาจตตย. [แกอรรถ] บทวา ปฏภาณจตต ไดแก จตรกรรมททาดวยปฏภาณของ ตน. อธบายวา รปสตรและบรษททาเมถนธรรมคาง อนทาดวย ดายสตาง ๆ. เรองพระโลลทาย จบ. [อาคารยศลปะ] [๑๓๖] ชอวาศลปะของคฤหสถ มมากชนด. ในศลปะเหลา นน กจการใด เวนจาการเบยดเบยนชวตของสตวอน เวนจาก อกศลกรรม มการงานของชางแกวและชางทองเปนตน กจการนน จดเปนมงคล เพราะนามาซงปะโยชนในโลกน. ในขอนน มเรอง ตอไปน (เปนอทาหรณ). ๑. ว. มหาวภงค. ๒/๒๒๘.


[เรองชางแกว] ในอดตกาล ในนคมหนง ในกรงพาราณส แควนกาส ม เศรษฐคนหนง มสมบตมาก. แตลาพงเงนทเขาฝงไวกมถง ๔๐ โกฏ. สวนภรรยาของเศรษฐนน ถงแกกรรมแลวไปเกดเปนนางหน (อย) ทหลงทรพย เพราะความหวงใยในทรพย. (ตอมา) ตระกลนนแม ทงหมด ถงความพนาศโดยลาดบ. แมบานนนกถกทงหาทหมาย ไมได. ครงนน ชางแกวคนหนง ปรารถนาจะทบหนเอาแกว จงรอหน ในทบานเกานนทบ. นางหนตวนนเทยวหากนอย เหนชางแกวนน บอย ๆ กเกดความรกใคร คดวา "ทรพยของเรามากมาย จะ ฉบหายเสยโดยใชเหต, เราจะรวมมนกนกบนายคนน เคยวกน (ใชสอย) ทรพยนน" แลวคาบกหาปณะ ๑ กหาปณะไปสสานกของ ชางแกวนน. ชางแกวเหนนางหนนน เมอจะทกนางหนดวยปยวาจา จงกลาววา "แม คาบกหาปณะมาทาไม ?" นางหนกลาววา "พอ ทานจงถอเอาทรพยนไปใชสอยดวยตนเอง (และ) จงนาเนอมาให ฉนบาง." ชางแกวนนนากหาปณะไปสเรอนแลว ไดซอเนอมาให แกนางหนนน. นางหนนนกคาบเนอไปยงทอยของตน แลวเคยวกน. นางหนนนไดนาทรพยมาใหชางแกวนนนนแล และรบเนอไปโดยนยน ทกวน. นางหนนน ไดคาบทรพยแมทงหมดนน ไปใหแกชางแกวนน นนแลโดยลาดบ ดวยประการฉะน. เรองชางแกว มาในอรรถกถาพพพชาดก๑ วรรคท ๑๔ เอก- ๑. ชาตกฏกถา ๒/๓๖๔.


นบาต. [๑๓๗] แตเพราะทานกลาวไวโดยไมแปลกกนวา "ความเปน ผฉลาดในหตถกรรมอยางใดอยางหนง ชอศลปะ" ดงน ศลปะแหง ชางสานเปนอาทกด ศลปะดดกรวดกด อนมาในวภงคแหงโอมสวาท- สกขาบท จงนบเขาดวย. ชางสานชอวานฬการ ในคาวา นฬการา- ทสปปเจว นน. แมศลปะของชางสานนน กเปนมงคล เพราะ นามาซงประโยชน. ในขอนน มเรองเหลาน (เปนอทาหรณ). [เรองพระเถระผถวายเสอลาแพน] ในอดตกาล ชางสานคนหนง ในตวรนคร ถวายเสอลาแพน เพอบชาแดพระผมพระภาคพระนามวาสทธตถะ เพราะกรรมนนจง ทองเทยวไปแตในสคตตลอด ๙๔ กลป ในพทธปบาทกาลน เปน กลบตร บวชในพระศาสนาแลว บรรลพระอรหต. ทานเมอ จะประกาศความไมขาดสาย แหงความประพฤตในกาลกอนของตน จงไดกลาวคาถาเหลาน ในวรรคท ๒๔ แหงอปทาน วา :- "ครงนน ขาพเจาเปนชางสาน ในตวรบร อน นารนรม, ประชมชนในตวรบรนน เลอมใสใน พระผมพระภาคพระนามวาสทธตถะ ผทรงยง โลกใหสวาง พากนแสวงหาเสอลาแพน เพอ บชาพระโลกนาถ. ขาพเจาไดใหเสอลาแพน แกทวยชนผจะทาพทธบชา, ตลอด ๙๔ กลป ขาพเจาไมรจกทคต เพราะกรรมทขาพเจา


ไดทาไวในครงนน นเปนผลของ (การถวาย) เสอลาแพน. ในกลปท ๗๗ ขาพเจาไดเปน พระเจาจกรพรรด ผทรงความรงเรอง สมบรณ ดวยแกว ๗ ประการ มกาลงมาก. ธรรมเหลา น คอ ปฏสมภทา ๔ วโมกข ๘ และอภญญา ๖ ขาพเจาทาใหแจงแลว, คาสงสอนของพระ พทธเจา ขาพเจากไดทาแลว. " เรองพระเถระถวายเสอลาแพน จบ. [เรองพระจามหาปนาทะ] [๑๓๘] ในอดตกาล ชางสานในกรงพาราณส เมอไปนา พบพระปจเจกพทธเจาองคหนง จงสงพวกทาสและกรรมกรไป ดวยกาชบวา "พวกเจาจงหวานเถด" สวนตนกลบ นาพระปจเจก- พทธเจานนไปสเรอน ใหฉนแลวนาไปสฝงแมนาคงคาอก พรอมกบ บตร (ชวยกน) ทาบรรณศาลา มเชงฝาสาเรจดวยไมมะเดอ ม ตวฝาทาดวยไมออ และทาทจะกรม แลวนมนตพระปจเจกพทธเจา นนใหจาพรรษาในทนนตลอดไตรมาส. บดาและบตรทง ๒ ยงพระ ปจเจกพทธเจาผจาพรรษาแลว ใหครองไตรจวรแลวสงไป. เขา ทง ๒ ไดยงพระปจเจกพทธเจา ๗ องคใหอยในทนน แลวถวายไตร จวรโดยทานองน. อาจารยบางพวกกลาววา "บดาและบตรทง ๒ เปนชางสาน กาลงขนไมไผอยทฝงแมนาคงคา พะพระปจเจกพทธ- เจาแลวไดทาอยางนน " ดงนกม. ชนทง ๒ นน ถงแกกรรมแลว


บงเกดในภพดาวดงส เสวยทพยสมบตในฉกามาพจรสวรรค โดย อนโลมและปฏโลม. ในเทพบตรทง ๒ นน บดาไดอยในเทวโลก นนเอง. (สวน) บตรจะตจากเทวโลกนนแลว บงเกดในคพโภทร ของพระราชเทวพระนามวาสเมธา แหงพระราชาพระนามวาสรจ ในกรงมถลา แควนวเทหะ โดยลวงไป ๑๐ เดอน กประสต. พระ ชนกชนน ทรงขนานพระนามของพระราชกมารนนวา "มหา- ปนาทะ" พระราชกมารนน ในเวลามพระชนม ๑๖ พรรษา ทรง ถงความสาเรจในสรรพศลปะทงหลายแลว พระราชามพระราช- โองการสงพวกอาจารยผเชยวชาญในการตรวจพนทวา "พอทงหลาย พวกทานจงหาชางมา ใหสรางปราสาทเพอบตร (ของเรา), เรา จกอภเษกเธอในราชสมบต." อาจารยเหลานนรบพระราชโองการแลว จง (ไป) ตรวจดภมประเทศ. ขณะนน อาสนะของทาวสกกะ แสดงอาการรอน ดวยอานภาพแหงบญของพระราชกมารนน. ทาว เธอทรงทราบเรองนน จงทรงสงวศวกรรมเทพบตรไป ดวยเทพ- บญชาวา "ทานจงไปทาปราสาท." วศวกรรมเทพบตรนน จง จาแลงเพศเปนนายชาง ไปสสานกของพวกชาง บอกวา " พวกทาน บรโภคอาหารเชาแลวจงมา" สงชางเหลานนไป ปราบพนดนดวย ไม. ขณะนนนนเอง ปราสาท ๗ ชนแลวดวยแกว ๗ ประการ กวาง และยาวกงโยชน สง ๒๕ โยชน ผดขนแลว ทพระผมพระภาค ตรสหมายเอา ในมหาปนาทชาดก๑ ตกนบาต วา :- ๑. ข. ชา. ตก. ๒๒/๑๐๖. ตทฏกถา ๔/๗๒.


[๑๓๙] " พระราชาพระนามวาปนาทะ มปราสาท แลวดวยทอง กวาง ๑๖ ชวลกธน ชนทงหลาย กลาวสวนสงถงพนชว (ธน), ปราสาท ๗ ชน สงพนชวลกธน สะพรงไปดวยธง พราว ไปดวยแกวสเขยว, นกฟอน ๖ พน แบง เปน ๗ พวก ไดฟอนในปราสาทนน. " [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ยโป แปลวา ปราสาท. บาท คาถาวา ตรย โสฬสพเพโธ คอ โดยสวนกวาง ไดเปนปราสาท กวาง ๑๖ ชวลกธน. บาทคาถาวา อจจมาห สหสสธา คอ กลาวถง สวนสง ดวยคานวณการไปแหงลกธนพนชว. กทานแสดงประมาณ ๒๕ โยชน ดวยคานวณการไปแหงลกธนพนชว. เพราะฉะนน ทานจง แสดงประมาณกงโยชนไวดวยคานวณการไปแหงลกธน ๑๖ ชว. บทวา สหสสกณโฑ คอ สงพนชวลกธน. บทวา สตตเครฑ คอได เปนปราสาท ๗ ชน. บทวา ธชาล คอ สมบรณดวยธง. บทวา หรตามโย คอ ตดรอบแลวดวยแกวมณสเขยว. ปาฐะ ในอรรถกถาวา " สสาล " กม. อธบายวา ประกอบพรอมดวยบาน ประตและหนาตาง อนทาดวยแกวมณสเขยว. นยวา คาวา สส เปน ชอบานประตและหนาตาง. บทวา อนจจ คอ ฟอนเพอใหพระชาชา เกดความยนด. บทวา ตตถ ไดแก ในปราสาทนน คอ ในท ๗ ชน


ของปราสาทนน. พวกฟอนชอวา คนธ๑พพา. บาทคาถาวา ฉ สหสสาน สตตธา ไดแต นกฟอน ๖ พน (แบง) เปน ๗ พวก. [๑๔๐] ทาวมหาปนาทะทรงทาบญมทานเปนตน สวรรคต แลวเสดจไปสเทวโลกตามเดม. ปราสาทนนจมไปตามกระแสแมนา มหาคงคาแลว. ในทตรงหนาบนไดใกลปราสาทนน เขาสรางนครชอ ปยาคปตฏฐานะ, ในทตรงยอดปราสาทนน มบานชอโกฏคาม. ใน พทธปบาทกาลน นฬการเทพบตรนน จตจากเทวโลก ไดเปนบตร ของภททยเศรษฐผมสมบต ๘๐ โกฏ ในภททยนคร ชอภททชกมาร. กาลนน พระผมพระภาคทรงอาศยภททยนคร ประทบอยทชาต๒ยาวน. ชาวพระนครไดสรางมณฑปสาหบถวายทาน ทใจกลางพระนครแลว ถวายมหาทาน. พระศาสดาทรงทาภตตกจในทนนแลว ไดทรงทา อนโมทนา. แมภททชกมาร เขาไปเฝาพระศาสดาฟงธรรมอย ได บรรลพระอรหตแลว ไปสวหารพรอมกบพระศาสดา ไดเปนผบรรพชา อปสมบทแลว. พระศาสดาเมอประทบอยในทนน ๗ วนแลว เสดจ จารกไปถงบานโกฏคาม ทรงทาภตตกจแลว ไดทรงทาอนโมทนา. ในกาลททรงทาอนโมทนา พระภททชเถระไปนอกบาน อธษฐานใจวา ๑. ตามคตศาสนาพราหมณ เปนภตจาพวก ๑ เขาพวกเทพดากได เขาพวกมนษย กได เพราะมทอย ทงในสวรรค ทงในมนษยโลก. อกนยหนง วามโลกอยสวนหนง เรยกวาคนธรรพโลก ชนจาพวกน ชานาญในการฟอนรา ขบรอง และดนตรปพาทย มราชาเรยกวาจตรรถหรอจตเสน แตในมหาสมยสตรเรยกวาธตรฐ วชาทวาดวยการ ชนดน ตามคมภรของศาสนาพราหมณ เรยกวา คานธรรพเวท พระภรตมน เปนผ เรยบเรยง. ๒. ปาไมจนทน หรอสวนมล.


"ในเวลาพระศาสดาเสดจมาเทานน เราจงจกลกรบ" ดงนแลว นงเขา ฌานทโคนไมใกลทาแมนาคงคา แมเมอพระเถระผแกกวามากหาลกรบ ไม ตอเวลาพระศาสดาเสดจมาจงลกรบ. พวกภกษปถชนจงยกโทษ ทาน. พระศาสดาประประทบยนบนเรอขนาน รบสงวา " มาน ภททช เธอจงขนเรอลาเดยวกบเรา." พระเถระเหาะขนไปยนอยบนเรอลา เดยวกน. เวลาถงกลางแมนาคงคา พระศาสดาตรสถามวา " ภททช ปราสาททเธอครอบครองเมอครงเปนพระเจามหาปนาทะ อยทไหน ? " ทานทลวา " จมอยทน พระเจาขา " แลวถวายบงคมพระศาสดา ไป ดวยกาลงฤทธ เอานวเกยวยอดปราสาทเหาะขนไปในอากาศ แสดง เพอตดความสงสยของพวกปถชนแลวจงปลอย. ปราสาทประดษฐาน อย ณ ทเดมนนเอง จนทกวนน กหาอนตรธานไม. ถามวา " เพราะ เหตไรจงไมอนตรธาน ? " แกวา " เพราะอานภาพแหงนฬการเทพบตร ผเปนบดาในหนหลง." ดวยวา เทพบตรนนจกเปนพระเจาจกรพรรด พระนามวาสงขะในอนาคตกาล ปราสาทนนจกผดขนเพอเปนของ ใชสอยสาหรบทาวเธอ เพราะฉะนนจงไมอนตรธาน. เบองหนาแตน ควรทาคาททานกลาวไวในจกกวตตสตร พรอม ทงอรรถกถา ใหพสดาร. สวนความสงเขปในเรองน ดงน :- พระราชานน จกทรงครอบครองปราสาทนน ทรงทราบวาพระ ผมพระภาคพระนามวาเมตไตรยทรงอบตแลว มพระราชประสงคจะ พระราชทานประสาทนนแลวทรงผนวช จกทรงทาพระดารใหเกดขนวา "ขอปราสาทน จงกระจดกระจายไปเถด." ปราสาทนนจกกระจด


กระจายเปนทอนนอยทอนใหญ. พระราชาจกมพระราชหฤทยไมเกยว เกาะปราสาทนนเลย จกทรงประกาศวา " ผใดปรารถนาเทาใด ผนน จงถอเอาเทานนเถด " แลวพระราชทานแกสมณพราหมณ คนกาพรา คนเดนทาง วณพกและยกจก ทรงผนวชในสานกพระผมพระภาคพระ นามวาเมตไตรยแลว บรรลพระอรหตแล. เรองชางสาน มาในอรรถกถาสรจชาดก๑ ปกณณกนบาต ใน อรรถกถามหาปนาทชาดก และในอรรถกถาจกกวตตสตร๒. [๑๔๑] สวนศลปะดดกรวดทประกอบในฐานะอนควร กเปน มงคล, ทประกอบในฐานะอนไมควร ไมเปนมงคล. เรองอนแสดง ความนน ดงตอไปน :- [เรองบรษเปลยนกดดกรวด] ในอดตกาล ในกรงพาราณส ไดมบรษเปลยคนหนง ฉลาด ในศลปะดดกรวด. พวกเดกชาวบานยกเขาขนรถแลว นาไปสตนไทร ใหญ ซงตงอยในทใกลประตพระนคร ใหทรพยกากณกหนงเปนตน แลวพดวา " แกจงทารปชาง, จงทารปมา. " เขาดดกรวดแสดงรป ตาง ๆ ทใบไทร. พระราชาเสดจสทพระอทยาน ถงสถานทนน. พวก เดกทงหมดหนไปแลว เพราะราชาทอดพระเนตรเหนภาพแหงใบไมททะล จงตรสถามวา " ใบไมเหลานน ใครทาอยางน ? " พวกเจาพนกงาน กราบทลวา " บรษเปลย พระเจาขา. " พระราชารบสงใหหาเขามา ๑. ชาตกฏกถา ๖/๓๐๐. ๒. ส. ว. ๓/๕๒.


แลว ตรสถามวา " พอ ปโรหตของเรา เปนคนปากจด พดมาก, เมอเขาเรมพด คนอนไมไดโอกาสเลย, เธออาจทาใหเขาเงยบเสยง ไดไหม ? " บรษเปลย. ขอเดชะ เมอไดมลแพะสกทะนานหนง กจะอาจ ทาได พระเจาขา. พระราชาทรงนาบรษเปลยไปสพระราชมณเฑยร (เรอน) ให นงภายในมาน ใหเจาะชองมานแลว ใหวางมลแพะแหงประมาณ ทะนานหนงไวในทใกลเขาแลว ใหปอาสนะสาหรบปโรหตหนหนาตรง ชอง ใหปโรหตนนผมาในเวลาเขาเฝานงบนอาสนะนนแลว ตรส สนทนา. ปโรหตไมใหโอกาสแกผอน เรมสนทนกบพระราชา. ทนใดนน บรษเปลยกดดมลแพะทละกอน ๆ เขาไปในปากของปโรหต นน. ปโรหตจงกลนมลแพะท (ดด) มาแลว ๆ เหมอนขนมคลกงา. พระราชาทรงทราบวามลแพะเหลานนหมดแลว รบสงวา " ทาน อาจารย เพราะความเปนผปากจด ทานจงกลนมลแพะประมาณ ทะนานหนง กยงหารสกอะไร ๆ ไม, กบดนทานจกไมอาจทามลแพะ ทยงกวานใหยอยได, ไปเถด จงดมนาประยงคสารอกเสย ทาตนให หายโรคเถด." จาเดมแตนน ปโรหตนน เปนเหมอนมปากอนปด ไว ไมคอยจะพดจากบพระราชาแมตรสอยดวย. พระราชาทรงดารวา " บรษเปลยคนน ทาใหเราสบายห " แลวไดพระราชทางหมบาน ๔ ตาบลใน ๔ ทศ มสวยขนประมาณแสนหนงแกบรษเปลย. คราวนน อมาตยบณฑตคนหนง เขาไปเฝาพระราชา กราบทลวา " ขอเดชะ


ขนชอวาศลปะในโลก บณฑตทงหลายควรเรยน แมดวยศลปะเพยง แตดดกรวด บรษเปลยกยงไดสมบต (ถงเพยง) น, จะกาหนดอานสงส ของศลปะอน ๆ อยางไรได" ดงนแลว เมอจะกลาวถงคณของศลปะ จงกลาวคาถานวา " ขนชอวาศลปะ แมอยางใดอยางหนง ก ยงประโยชนใหสาเรจได ขอพระองคจงทอด พระเนตรดเถด บรษเปลยไดหมบานทง ๔ ทศ กเพราะดดมลแพะ (เทานน)." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ปสส ความวา ขาแตมหาราชเจา ขอพระองคจงทอดพระเนตรดเถด. บทวา อชปปหาเรน คอ เพราะ การดดมลแพะ. เรองบรษเปลย จบ. [เรองภกษผฆาหงส๑] [๑๔๒] บรษเปลยนนนนแล บดนเปนกลบตรผฉลาดในศลปะ ดดกรวดนนเอง ในกรงสาวตถ วนหนงฟงธรรมแลวบรรพชา ได อปสมบทแลว. วนหนงภกษนนพาภกษหนงรปหนงไปสแมนาอจรวด อาบนาแลวไดยนอยทฝงแมนา. ขณะนนเอง หงส ๑๒ ตวบนไปใน อากาศ. เธอพดกะภกษหนมนนวา " ผมจกเอากรวดดดหงสตวหลงนท ๑. Swan


นยนตา ใหตกลงแทบเทา." ภกษหนม กลาววา " ทานจกไมอาจ. " เธอพดวา " ถาอยางนนทานจงคอยด " แลวดดกรวด ๓ เหลยม กอนหนงไปขางหลงหงสตวนน. กอนกรวดไดทาเสยงดง " หรง ๆ. " หงสเหลยวมาดแลว. ทนใดนนเอง เธอกดดกรวดกลมกอนหนงตรง นยนตาอกขางหนงของหงสทเหลยวมาดนน. กอนกรวดทะลนยนตา แมอกขางหนงไปแลว. หงสรองเสยงลน ตกลงแทบเทานนเอง. พวก ภกษทราบความนน จงทลแดพระศาสดา. พระศาสดาทรงตเตยนภกษ นนโดยอเนกปรยายแล. เรองภกษผฆาหงส มาในอรรถกถาสาลตตกชาดก.๑

[เรองสฏฐกฏเปรต] [๑๔๓] บรษคนหนงเรยนศลปะนน ในสานกของบรษเปลยนน นนแล. ครงนน บรษเปลยสงเขาวา " พอ ทานเมอจะทดลองศลปะ จงตรวจดใคร ๆ ทหามารดาบดามได ซงเมอประหารแลว ไมมปรบ สนไหม เพราะเมอฆาแมโค จะถกปรบสนไหม ๑๐๐, เมอฆาคน จะถกปรบสนไหม ๑๐๐๐." เขาหอกรวดไวในพก ตรวจหาคนเชนนน อย วนหนงเหนพระปจเจกพทธเจา นามวาสเนตตะ กาลงเขาไปส พระนครเพอบณฑบาต สาคญวา " ทานผน ไมมมารดาบดา " จง ดดกรวดหมายชองหขางขวาของทาน. กอนกรวดเขาไปแลว ทะล ออกทางหซาย. ทานเกดทกขเวทนา ไมอาจเทยวไปบณฑบาตได ๑. ชาตกฏกถา ๒/๒๗๓.


จง (เหาะ) ไปทางอากาศแลว ปรนพพานในบรรณศาลาของตน. พวกมนษยในโคจรคามร (วา) ทานไมมา คดวา " ความไมอาสกอะไร ๆ คงจกม " จงพากนไปในทนนเหนทานปรนพพานแลวตางกคราครวญ. บรษชวแมนน จาทานไดในทนน จงกลาววา " ขาเจาเมอจะทดลอง ศลปะของตน จงประหารทานผน." พวกมนษยไดยนดงนน จงชวย กนทบเขาใหตายแลว. เขาไหมอยในอเวจ จนแผนดนนหนาขนได ประมาณโยชนหนง แลวไดเปนสฏฐกฏเปรตทเขาคชฌกฏ ดวยเศษ ผลแหงกรรม, สรระของเปรตนน (สง) ๓ คาวต, คอนเหลกหกหมน อนไฟตดทว ลกโชนแลว กระหนาลงบนหระหมอมของเขาแลวทาลาย ศรษะ, ศรษะทแตกแลว ๆ กลบตงขนไปอก. เรองสฏฐกฏเปรต มาในพาลวรรค ธรรมบท. [๑๔๔] อกประการหนง ในปกรณทงหลาย มสทธวคคฎกา เปนตน แมชางถาก ทานกเรยกวา " ผมศลปะ " อยางนคอ "ชางถาก ๑ ชางทอ ๑ ชางยอม ๑ ชางกลบก ๑ ชางหนงเปนคารบ ๕ เรยกวาชาง ผมศลปะ." แทจรง ชางถากเปนตน ทานเรยกชาง เพราะทา คอสรางสง กอสรางมการงานของชางถากเปนตน และเรยกวาผมศลปะ เพราะ คนเหลานมศลปะ เพราะฉะนน แมการงานของชางถากจงชอวาศลปะ. จรงอย ศลปะแมนน จดเปนมงคล เพราะนามาซงประโยชน. ในขอนน มเรองเหลาน (เปนอทาหรณ).


[เรองพระเจากฏฐวาหนะท ๑] [๑๔๕] พระราชกมารโอรสขอพระเจาพมพสารพระนามวาโพธ ใหสรางปราสาทชอโกกนท มรปไมเหมอนปราสาทอนบนพนปฐพ เปนประหนงวาลอยอยในอากาศ ตรสถามชางวา ปราสาทรปอยาง น ทานเคยนาหรอ ? หรอวาน เปนศลปะอนแรกของทานโดยแท" ชาง. ขอเดชะ เปนศลปะอนแรกแทจรง. พระราชกมารทรงดารวา " ถาชางนจกทาปราสาทรปอยางน แมแกผอน, ปราสาทน จกไมนาอศจรรย, ควรทเราจะฆาชางนเสย ตดมอเทาของเขาเสย หรอควกนยนตาของเขาเสย " ดงนแลว จง ตรสบอกเรองนนแกมาณพชอสญชกา๑บตร ปยสหายของพระองค. มาณพคดวา " ผมศลปะ หาคามได, เมอเราเหนอย เขาจะอยา ฉบหายเสยเลย" ดงนแลว ไดใหสญญา๒แกชาง. ชางพดวา " นาย ทานบอกแกขาพเจา (นบวา) ทาการดแลว ขาพเจาจกรกจทควรทา ในเรองน. " ตอมาวนหนง พระราชกมารตรสถามวา " การงานใน ปราสาทสาเรจแลวหรอ ? " ชาง. ยงไมสาเรจ พระเจาขา การงานยงเหลออยมาก. พระราชกมาร. การงานชออะไร ? ยงเหลออย. นายชาง. ขาพระองคจะทลในภายหลง ขอพระองคไดโปรดให คนขนไมแหงทไมมแกนมากอนเถด พระเจาขา. พระราชกมารนน กใหคนไมเหลานนมาแลว. ๑. แตในอรรถกถาธรรมบทวา ชอสญชวกบตร. ๒. Signal


ลาดบนน ชางจงทลพระราชกมารนนวา " พระเจาขา จาเดม แตน ใคร ๆ ไมควรมาสสานกของขาพระองค, เพราะวา เมอขา- พระองคทาการงานทละเอยดอย เมอพดกบคนอน ความฟงซานกจะ ม, แตในเวลาอาหาร ภรยาของขาพระองคเทานน จกนาอาหารมา ให. " พระราชกมารนนตรสรบรองแลว ทรงวางอารกขาลอมเรอนไว เพอประโยชนจะไมใหเขาหนออกได. ฝายชาง นงในหองถากไมเหลา นน ทาเปนนกครฑแลว สงภรยาผมาในเวลาอาหารวา " นแนะ หลอน เธอจงขายของทมอยในเรอน ใหหมดแลว เกบเงนทองไว " ในเวลาทนกสาเรจแลว สงวา " วนน เธอควรพาเดกแมทงหมดมา " ภรยาไดทาตามสงแลว. ชางบรโภคอาหารเขาแลว พรอมทงบตรและ ภรยา นงในทองนกแลว หนออกทางหนาตางไปลงทหมวนตประเทศ สรางพระนครแลว ครองราชสมบตในพระนครนนน ไดเปนพระราชา พระนามวากฏฐวาหนะแลว. เรองพระเจากฏฐวาหนะ มาในอตตวรรคธรรมบท. [เรองพระเจากฏฐวาหนะท ๒] [๑๔๖] ในอดตกาลมชางไมคนหนงในกรงพาราณส ไมมศษย ผเปนท ๒ ในทานผเปนอาจารยของตน. ชางไมผนนมศษย ๑๖ คน ในศษย ๑๖ คนนน แตละคน ๆ มอนเตวาสกคนละพน. คนเหลานน ทงหมดมประมาณ ๑๖,๐๑๗ คน ดวยประการฉะน. ชางไมเหลานน ไปปา ทาปราสาทตาง ๆ หลากชนดในทนน ผกแพลองมาสกรง พาราณส ตามแมนาคงคาแลวขายเลยงชวต. วนหนง พวกเขาปรกษากน


วา "พวกเราไมอาจเลยงชพดวยการชางไดเปนนตย เพราะการงาน อยางน ในเวลาทเราแกกทาไดยาก" จงเอาไมไมมแกน มไมมะเดอ เปนตน ทาเปนนกแลวเขาไปขางในของนกเหลานนพรอมดวยบตร และภรยา บนไปสหนวนตประเทศ ยดราชสมบตในพระนคร (ซง สรางขน) ในปานน. ครงนน ศษย ๑๖ คนนน จงอภเษกอาจารย ในราชสมบต สวนตนไดตงอยในตาแหนงอามาตย. พระราชานน ปรากฏ (โดยพระนาม) วา "พระเจากฏฐวาหน," แมพระนคร นน กชอวากฏฐวาหนะ เพราะเปนนครอนทาวเธอทรงยดไวแลว, ถงแควนทงสน กชอยางนน. ตอมา พระเจากฏฐวาหนะ ทรงสดบวา พระกสสปพทธเจา ทรงอบตแลว จงทรงสงอามาตยผใหญ ๑๖ คน พรอมทงบรวารไป รบสงวา "ไปเถด พอทงหลาย พวกทานจงรประวต (เรอง)." อมาตยเหลานน เมอจะไป กราบทลวา "ถาพระพทธเจาทรงอบต แลว ขาพระองคทงหลายจะไมกลบ, ถาไมทรงอบต จงจะกลบ." ลาดบนน พระราชา จงตรสสงอามาตยราชภาคไนยของพระองคผ หนง ซงนบเนองในอมาตย ๑๖ นายวา "พอ เธอจงกลบมาบอก ฉน." เขาทลรบพระราชโองการแลว. อมาตยแมทงหมดนน ไปถง กรงพาราณส ดวยการรอนแรมคนเดยว ในททกสถาน. แตเมอ อมาตยเหลานนไปถง พระศาสดาปรนพพานเสยแลว. พวกเขาครา ครวญอยวา " พโธ (เสยแรง) พวกเรามาสนระยะทางไกล เพยง แตจะเหน กไมได " ใครจะทาโอวาททพระศาสดาประทานไว จง


บวชหมดทกคน เวนแตอมาตยราชภาคไนยนน. ฝายอมาตยราช- ภาคไนย พาเอาพระบรโภคธาต กลาวคอ ธมกรกของพระศาสดา และพระเถระรปหนง ไปสแควนกฏฐวาหนะ. พระราชาทรงสดบ ธรรมของพระเถระแลว ใหสรางวหาร ใหประดษฐานพระเจดย ทรงทาบญมทานเปนตน ดารงอยตลอดพระชนมายแลว ทรงอบต ในเทวโลก. แมอมาตยผบวชแลวเหลานน มรณภาพแลว ไดเปน บรวารของพระราชานนนนเอง. เทพบตรเหลานน ยงพทธนดรหนง ใหสนไปแลวในเทวโลกทงหลาย, เมอพระศาสดาของเราทงหลาย ยงไมทรงอบตนนแล, จตแลวจากเทวโลก. ในเทพบตรเหลานน เทพบตรผอาจารย บงเกดในสกลปโรหตของพรเจามหาโกศล. เขามนามวา " พาวร. " นอกนนบงเกดในสกลพราหมณ ในกรง สาวตถ. ในชนเหลานน ในเบองตน อนเตวาสกผใหญ ๑๖ คน ไดเรยนศลปะในสานกของพาวรพราหมณ. อนเตวาสกนอกน เรยน ในสานกของอนเตวาสกผใหญ ๑๖ คน. ในกาลนน พระเจามหาโกศลสวรรคตแลว. ปเสนทกมารเปน พระราชา ไดพระราชทานตาแหนงทพระราชบดาของพระองค พระ ราชทานและโภคะอน แกพาวรพราหมณ. นยวา ทาวเธอทรงศกษ ศลปะ ในสานกของพาวรพราหมณ ครงเปนพระราชกมาร. ตอมา พาวรพราหมณ ทลขอพระบรมราชานญาตแลว พรอมดวยพวก ศษยบรรพชาเปนดาบส ไปถงฝงแมนาโคธาวร๑แลวโดยลาดบ อย ๑. ในบาล ปารายนวรรค สตตนบาต เปนโคธาวาร.


ในทนน เลยงชวตดวยผลไมนอยใหญ. เมอพาวรพราหมณกาลง อยในทนน พระศาสดาของเราทงหลายทรงอบตแลวในโลก. ตอ มา พาวรพราหมณสดบการอบตของพระพทธเจา จงสงอนเตวาสก ผใหญ ๑๖ คน พรอมดวยบรวารทงหมดไป โดยนยกอนนนแล. อนเตวาสกเหลานนไปแลว ฟงเทศนาของพระศาสดา บรรลพระ อรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย ไดเปนเอหภกข เวนแตมาณพ ชอปงคยะ โดยนยแหงคาททานกลาวแลว ในปารายนวรรค ในทสด แหงสตตนบาต. กปงคยมาณพนนเปนหลานของพาวรพราหมณ นบ เนองในอนเตวาสกผใหญ ๑๖ คน คดวา " ลงของเราไมไดฟงเทศนา อนวจตรเหนปานน" เพราะความฟงซานดวยอานาจความหวงใยนน จงไมอาจบรรลพระอรหตได เปน (เพยง) พระอนาคามและเอห- ภกข แลวกลบมาบอกการอบตของพระพทธเจาแกพาวรพราหมณ แลว นงพรรณนาพระคณของพระศาสดา. แมพาวรพราหมณกนง ฟงคาพรรณนาพระคณนนอยเหมอนกน. ขณะนนเอง พระศาสดา ทรงทราบความแกกลาแหงญาณของทานทง ๒ นน ประทบยนอ ณ กรงสาวตถนนเอง ทรงเปลงโอภาส (รศม) ดจของคาไปแลว. พระปงคยะเหนโอภาส คดวา " นอะไร ? " เมอเหลยวไปดแลเหน พระศาสดา เปนดงประทบยนอยตรงหนาของตน จงกลาววา "พระ ศาสดาเสดจมาแลว." พาวรพราหมณลกจากอาสนะแลว ไดยน ประคองอญชล. พระศาสดาทรงแผโอภาสแสดงพระองคแกพาวร พราหมณ ทรงแสดงธรรมอนเปนสปปายะแกทานทง ๒ นนแลว.


ในเวลาจบเทศนา พระปงคยะเปนพระอรหนต, พาวรพราหมณเปน พระอนาคาม แล. เรองพระเจากฏฐวาหนะ มาในอรรถกถาปารายนวรรค๑. กถาวาดวยศลปะ จบ. ๑. ส. ข. ๒๕/๕๒๔. ป. โช. ๒/๕๒๙.


กถาวาดวยวนย [วนย ๒ อยาง] [๑๔๗] ชอวาวนยม ๒ อยาง ดวยสามารถวนยของบรรพชต และคฤหสถ. [อนาคารยวนย] ในวนย ๒ อยางนน การไมตองอาบต ๗ กอง ชอวาอนาคารย- วนย (วนยของบรรพชต). อนาคารยวนยนน ชอวาอนบรรพชตศกษาดแลว เพราะไม ตองโทษเครองเคราหมอง และเพราะทาตนใหตงอยในคณ คอ มรรยาท ชอวาเปนมงคล เพราะนามาซงประโยชนสขในโลกทง ๒. กในคาเหลาน คาวา " การไมตองอาบต ๗ กอง ชอวาอนาคารย- วนย " ขาพเจากลาว ดวยสามารถการกาหนดอนาคารยวนยอยาง อกฤษฏ. เพราะฉะนน ในอาบตแมทง ๗ กอง อาบตกองใด ๆ อนภกษใดแกลงตองแลว อาบตกองนน ๆ อนภกษนนพงแสดงคน เสยดวยวฏฐานวธ (อยกรรม) และเทศนาวธ (แสดง) ทเดยว. เพราะวากองอาบตแมทแกลงตองแลว อนภกษอยกรรมเสยกด แสดง เสยกด ยอมไมทาอนตราย- [อนตรายกธรรม] ดวยเหตนน ในอรรถกถา๑อรฏฐสกขาบท ทานจงกลาววา * พระธรรมดลก (ทองดา จนทปโม ป. ๗ ) วดบรมนวาส แปล ๑. สมนต. ๒/๔๖๓.


" ธรรมเหลาใด ยอมทาอนตรายตอสวรรคและพระนพพาน (โมกษ) เหตนน ธรรมเหลานน ชอวาอตรายกธรรม (ธรรมอนทาอนตราย). อนตรายกธรรมเหลานนม ๕ อยาง ดวยสามารถกรรม กเลส วบาก อปวาทะ และอาณาวตกกมะ. ในอนตรายกธรรม ๕ อยาง นน ธรรมใหผลในภพเปนลาดบ ๕ อยาง ชอวาอนตรยกธรรม คอ กรรม. กรรมของผประทษรายภกษณ กเหมอนกน. แตภกษณ ทสกกรรมนน ทาอนตรายตอพระพพพานอยางเดยว หาทาอนตราย ตอสวรรคไม. ธรรมคอมจฉาทฏฐอนดง ชอวาอนตรายกธรรมคอ กเลส. ธรรมคอปฏสนธของจาพวกบณเฑาะก สตวดรจฉาน และ อภโตพ๑ยญชนก ชอวาอนตรายกธรรมคอวบาก. เจตนาธรรม เปนเหตวารายพระอรยเจา ชอวาอนตรายกธรรมคออปวาทะ. ก อปวาทนตรายกธรรมเหลานน ยอมทาอนตรายตลอดเวลาทผวา รายทงหลาย ยงไมใหพระอรยเจาทงหลายอดโทษเทานน เบอง หนาแตใหพระอรยเจาทงหลายอดโทษแลวนน หาทาอนตรายไม. อาบตทงหลายทภกษแกลงตองแลว ชอวาอนตรยกธรรมคออาณา- วตกกมะ. อาบตแมเหลานนยอมทาอนตราย ตลอดเวลาทภกษผ ตองอาบตยงปฏญญาความเปนภกษอยกด ยงไมอยกรรมกด ยง ๑. ม ๒ ประเภท คอ บรษอภโตพยญชนก สตรอภโตพยญชนก ทง ๒ ประเภท ม นมตทงของบรษทงของสตร บรษอภโตพยญชนก เมอรวมกบสตร นมตสตรหาย ไป นมตบรษปรากฏ เมอรวมกบบรษ นมตบรษหายไป นมตสตรปรากฏ สตร อภโตพยญชนก กเชนเดยวกน.


ไมแสดงเสยกดเทานน, เบองหนาแตเวลาทอาบตอนภกษทาคนแลว ตามปจจยนน หาทาอนตรายไม." [๑๔๘] นยอนมาในฎ๑กาอรฏฐสกขาบทนนวา "สภาพใดยอม ถง คอยอมมา ในระหวาง คอในทามกลางสนดานของสตว ดวย สามารถขดขวางตอสมบตนน ๆ เหตนน สภาพนน ชอวาอนตราย คออนตถะ (ความฉบหาย) อนเปนไปในทฏฐธรรม (ปจจบน) เปนตน. ธรรมซงมปกตทาอนตรายนน ชอวาอนตรายกธรรม. เจตนาธรรมทใหผลในภพเปนลาดบเปนสภาพ ชอวาอนตรายกธรรม. เจตนาธรรมทใหผลในภพเปนลาดบเปนสภาพ ชอวาอนนตรย- ธรรม. อนตรยกธรรมคอกรรม ชอวากมมนตรายกธรรม. คาท พระอรรถกถาจารยกลาววา ' (ภกษณทสกกรรม) หาทาอนตรายตอ สวรรคไม' เพราะไมมลกษณะแหงมจฉาจาร, ดวยวาความท ภกษณเปนผอนธรรม รกษา ไมม. กคานน ทานกลาวไว ดวยสามารถภกษณทดารงอยโดยปกต. แตภกษณทสกกรรม ท บคคลประพฤต (ใหเปนไป) ในภกษณผเปนอรยะ เปนกรรม ใหเปนไปในอบายโดยแท. กในขอน มนนทมาณพเปนอทาหรณ. อกอยางหนง พระอรรถกถาจารย ไมกลาวความทภกษณทสก- กรรม เปนกรรมทาอนตรายตอสวรรค กดวยสามารถทชนทง ๒ ม ฉนทะรวมกน. แตทานกลาวความทภกษณทสกกรรมเปนกรรมทา อนตรายตอพระนพพาน กเพราะประทษรายขอปฏบต. อาจารยบาง พวกกลาววา 'กแมความทภกษณทสกกรรมเปนกรรมทาอนตราย ๑. สา. ท. ๓/๓๖๐.


ตอสวรรค ในเพราะประพฤตขมขน ใคร ๆ ไมอาจหามได.' อเหตก- ทฏฐ อกรยทฏฐ และนตถกทฏฐแล ทถงความเปนทฏฐอนดง ชอวานยตมจฉาทฏฐธรรม. ปฏสนธจตตปบาท ชอวาปฏสนธธรรม. กศพทมปณฑกศพทเปนตน ในคาวา ปณฑกตรจฉานคตอภโต- พยชนกานนน เปนเพยงอทาหรณ เพราะปฏสนธของอเหตกสตว แมทงมวล เปนอนตรายกธรรมคอวบาก. เจตนาเปนเครองวาราย พระอรยเจาทงหลาย ชอวาอรยปวาท. สองบทวา ตโต ปร คอ เบองหนาแตใหพระอรยเจาอดโทษ. สองบทวา "อาปนนา อาปตตโย" ไดแก อาบต ๗ กอง ทภกษแกลงละเมด. กโทษท ภกษแกลงละเมด โดยทสดแมทกกฏและทพภาษต ยอมทาอนตราย ตอสวรรคและมรรคผลได. อาณาวตกกมนตรายกธรรม ยอมทา อนตรายตลอดเวลาทภกษตองอาบตปาราชกแลว ยงปฏญญาความ เปนภกษอย ตองครกาบตนอกนนแลวยงไมอยกรรม ตองลหกาบต แลวยงไมแสดงเสยเทานน, เบองหนาแตเวลาทอาบต อนภกษทาคน แลวตามปจจยนน หาทาอนตรายไม." [๑๔๙] ฏกา๑สมถกขนธกะ คมภรจลวรรค วา "กอาปตตา- ธกรณใดเปนอกศล อาปตตาธกรณแมนน อนภกษผตองอาบต แสดงแลวกด อยกรรมแลวกด หาทาอนตรายไม. เหมอนอยางวา กรรมคอเจตนาเปนเครองวารายพระอรยะแมเปนอกศล ยอมชอวา เปนอโหสกรรมทถงความเปนกรรมอนหาวบากมไดเปนธรรมดา เพราะ ๑. สา. ท. ๔/๓๖๙.


ความทกรรมนน มประโยคสมบต อน๑การแสดงโทษทมอยแลว ยงพระอรยเจาใหอดโทษหามเสยแลว ฉนใด อาปตตาธกรณแมน กฉนนน อนภกษผตองอาบต แสดงแลวกด อยกรรมแลวกด ชอวาไมทาอนตราย เพราะอาปตตาธกรณนน ชอวาเปนรอโหส- กรรม เหตเปนกรรมชอวาหาวบากมไดเปนธรรมดา เพราะความท กรรมนนมประโยคสมบต อนการแสดงกด อนการอยกรรมกด หามเสยแลว. ดวยเหตนนนนแหละ พระผมพระภาคจงตรส ความ ทภกษผมอาบตเทานน ตองไปอบายวา ' ภกษทงหลาย เรากลาว นรกบาง กาเนดสตวดรจฉานบาง เพอภกษผมอาบต." [๑๕๐] ในขอนน มเรองน (เปนอทาหรณ). [เรองพระยานาคเอรกปตต] ในศาสนาของพระพทธเจาพระนามวากสสป ภกษหนมรป หนง บาเพญสมณธรรมในปาสอบหมนป วนหนงขนเรอไปในแมนา คงคา จบใบตะไครนาทกอตะไครนาไวแลว แมเมอเรอแลนไปโดย เรว กไมปลอย. ใบตะไครนาขาดไป เธอเขใจวา " โทษนนเลก นอย " ไมแสดงอาบต ในเวลาใกลจะตาย เปนเหมอนถกใบตะไคร นารดทคอ แมประสงคจะแสดงอาบตนน กไมเหนภกษอน เกด วปปฏสาร (ความรอนใจ) วา " ศลของเราไมบรสทธ " ดงน จต (จากภพนน) แลวไดเปนพระยานาคของขนาดตวเทาลาเรอโกลนลาหนง. ๑. ขมาปเนน เปนอนภหตกตตา ใน. . .ปฏพาหตตตา.


นามของพระยานาคนนวา "เอรกปตต." พระยานาคเอรกปตตนน คดวา "ดวยอบายน เราจกไดฟงการอบตแหงพระพทธเจาเปนแน" ดงนแลว ใหธดาของตนเรยนเพลงขบแลว (ลอยขน) แผพงพาน ใหญ เหนอหลงนาในแมนาคงคา ยกธดาขนไวบนพงพานนนแลว ใหขบ (เพลง) ในวนอโบสถบกกงเดอน. ธดานน ฟอนขบอยบน พงพานนน. ชาวชมพทวปทงสน ตองการจะจบนาคมาณวภา จงขบ ตอบดวยกาลงปญญาของตน ๆ. พระยานาคปฏเสธเพลงตอบนนเสย. เมอนาคมาณวกานนขบอยอยางนทกกงเดอน พทธนดร ๑ ลวงไป แลว. ครงนน พระศาสดาทรงอบตในโลก เมอทรงตรวจด (สตว) โลกในเวลาใกลรงวนหนง ทรงทราบเหตนนแลว เสดจไปประทบ นง ณ ควงไมซกตนหนง ใกลกรงพาราณส ทอดพระเนตรเหนมาณพ ชออตตระกาลงเดนไปเพอจะขบ (เพลง) ตอบ จงตรสเรยกวา "เธอจงมาขางน (กอน)." เขาเขาไปเฝาพระศาสดา อนพระศาสดา ตรสถาม จงกราบทลเพลงขบตอบของตน. พระศาสดาตรสวา "อตตระ นนไมใชเพลงขบตอบ" ดงนแลว โปรดใหเขาเรยน เพลงขบตอบ. เขากาลงเรยนเพลงขบตอบนน (กได) เปนโสดาบน แลวจงไดไป. ครงนน นาคมาณวกา ขบ (เพลง) ดวย ๒ คาถาวา [๑๕๑] "ผเปนใหญแหงอะไรเลา ชอวาพระ ราชา ? อยางไรเลา พระราชา ชอวามธลบนพระ เศยร ? อยางไรเลา ชอวามธลไปปราศแลว ?


อยางไร เรยกวาคนพาล ? คนพาลอนอะไร พดไป ? บณฑตบรรเทาไดอยางไร ? บคคลยอม มธรรมเปนทเกษมจากโยคะ อยางไร ?, ทานอน ขาพเจาถามแลว จงบอกความนนแกขาพเจา." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน คาวา ก ส ความวา บคคลเปนอธบด แหงอะไร ชอวาพระราชา. คาวา ก สความวา กอยางไรเลา พระราชา ชอวามธลบนพระเศยร. คาวา กถ ส ความวา อยางไร หนอ พระราชานน ชอวามธลไปปราศแลว. คาวา กถ ความวา ดวยเหตไร ทานจงเรยกบคคลวาคนพาล. บทวา วยหต ความวา คนพาลอนธรรมอะไร พดไป. บทวา นทต ความวา บณฑตยอมบรรเทาสงไร ดวยธรรมอะไร บคคลชอวามธรรมเปนทเกษมจากโยคะ เพราะธรรมอะไร. นาค- มาณวกากวางหมายถงผอยเฉพาะหนาวา อกขาห. ลาดบนน อตตรมาณพ จงขบตอบดวย ๒ คาถาวา [๑๕๒] "ผเปนใหญแหงทวาร ๖ ชอวาพระราชา พระราชาผกาหนด ชอวามธลบนพระเศยร, ผ ไมกาหนด ชอวามธลไปปราศแลว, ผกาหนด อย เรยกวาคนพาล. คนพาลอนโอฆะพดไป, บณฑตยอมบรรเทาไดดวยความเพยร, ผไม


ประกอบดวยโยคะทงปวง เรยกวาผมธรรม เปนทเกษมจากโยคะ." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ฉทวาราธปต ความวา บคคล เปนใหญแหงทวาร ๖ เพราะทวารเหลานน อนอารมณมรปเปนตน ครอบงาไมได ชอวาพระราชา. บทวา รชมาโน ความวา พระ- ราชาผกาหนดอยในอารมณทงหลายมรปเปนตน ชอวามธลบนพระ เศยร. บทวา อรช ไดแกไมกาหนดในอารมณเหลานนนนเอง. บทวา รช แปลวา กาหนดอย. บทวา โอเฆน ไดแกโอฆะ ๔ ประการ มกามโอฆะเปนตน. สองบทวา โยคา นทต ความวา บณฑตยอมบรรเทาโอฆะนนได ดวยความเพยรกลาวคอสมมปปธาน. บทวา สพพโยควสยตโต ไดแก ไมประกอบดวยโยคะทงปวง มกามโยคะเปนตน. [๑๕๓] พระยานาคพอไดยนเพลงตอบนนกดใจ " เราไมเคย ไดยนบทเชนนตลอดพทธนดร ๑, พระพทธเจาทรงอบตในโลกแลว ละสหนอ ! ทานผเจรญ" ดงน ขนจากนาแลว พรอมดวยอตตรมาณพไป สานกพระศาสดา ถวายบงคมพระศาสดาแลวรองไห กราบทลความ ทตนอาศยกรรมเพยงทาใบตะไครนาใหขาด ตองบงเกดในกาเนดสตว ดรจฉาน แลวกราบทล (ตอไปอก) วา "พระเจาขา ขาพระองค ไมไดความเปนมนษย ไมไดฟงพระสทธรรม ไมไดเหนพระพทธเจา


เชนพระองคตลอดพทธนดร ๑." พระศาสดา ตรสวา "มหาบพตร ชอวาความเปนมนษยเปนตน สตวไดดวยยากแท" ดงนแลว เมอจะ ทรงแสดง (ธรรม) ตรสคาถาน ในพทธวรรคธรรมบทวา [๑๔๕] "การกลบไดความเปนมนษย ไดยาก, ชวต (ความเปนอย) ของหมสตว (ผตองตาย) ไดยาก, การฟงพระสทธรรม ไดยาก, การ อบตแหงพระพทธเจาทงหลาย ไดยาก." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา กจโฉ ความวา ชอวาไดดวยลาบาก คอไดดวยยาก เพราะตองไดดวยกศลใหญ. บทวา มนสสปฏลาโภ แปลวา การกลบไดความเปนมนษย. บทวา กจฉ ความวา ชอวา ไดดวยลาบาก เพราะตองทาการงานมกสกรรมเปนตนสบตอการ เลยงชวตอยเสมอบาง เพราะชวตนนตงอยชวกาลนดหนอยบาง. สอบบทวา มจจาน ชวต คอ แมชวตของสตวทงหลาย. บทวา กจฉ ความวา แมการสดบพระสทธรรม ชอวาไดดวย ลาบาก เพราะบคคลผแสดงธรรมไดดวยยาก แมในกลปเปนอเนก. บทวา กจโฉ ความวา แมการอบตแหงพระพทธเจาทงหลาย ชอ วาไดดวยลาบาก คอไดดวยยากเหลอเกน เพราะอภนหารสาเรจ ไดดวยอตสาหะใหญ และเพราะทานผมอภนหารอนสาเรจแลวเกดขน หาไดยาก แมในพนโกฏกลปเปนอเนก.


พระยานาคสดบพระธรรมเทศนานนแลว, นาจะได (สาเรจ) ผลทแรก (คอโสดาปตตผล) ในวนนน, แตไมได เพราะเปนสตว ดรจฉาน. พระยานาคนนไมไดรบความลาบาก ในฐานะ ๕ คอ ถอปฏสนธ ลอกคราบ การวางใจหยงลงสความหลบ เสพเมถนดวย นางนาคผมชาตเสมอกน จต เหมอนพวกนาคเหลาอน ยอมได เพออนเทยวไปดวยรแหงมาณพเหมอนกนแล. เรองพระยานาคเอรกปตต จบ. [๑๕๕] เพราะฉะนน ภกษตองอาบตใด ๆ พงปฏบต (ใหถก ตอง) ตามธรรมในอาบตนน ๆ ทเดยว. เพราะวา ภกษเมอปฏบต อยางนน ยอมอาจบรรลแมมรรคผลไดแท. จรงอยางนน พระศาสดา เมอเสดจเทยวจารกไปในแควนโกศล ทอดพระเนตรเหนตนไมม โพรงตนใหญในระหวางทางถกเพลงไหมแลว มพระประสงคจะทรง แสดงธรรมเปรยบดวยกองเพลง ประทบนงทโคนไมตนหนงแลว ทรงแสดงอคคกขนโธปมสตร๑ ในสตตกนบาตองคตตรนกาย โดย นยเปนตนวา "ภกษทงหลาย ทานทงหลายเหนกองเพลงใหญโนน หรอไม ? " [ภกษ ๓ เหลา] [๑๕๖] นยอนมาในอรรถกถา๒จฬจฉราสงฆาตสตร ในเอกนบาต ๑. อง. สตตก. ๒๓/๑๖๙. ๒. มโน. ป. ๑/๗๑.


องคตตรนกายวา "นามกาย (คอ เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ) ของภกษ ๖๐ รป กลดกลมแลว เพราะสดบเทศนานน, เมอนามกาย กลดกลมแลว กรชกาย (คอรปขนธ) กเรารอน. เมอกรชกายนน เรารอนแลว โลหตอนรวมกนเขาแลว กพลงออกมาจากปาก. ไดทราบ วา ภกษเหลานนตองอาบตปาราชก. ภกษ ๖๐ รป (อกพวกหนง) คดวา ' การประพฤตพรหมจรรยใหบรสทธบรบรณจนตลอดชวต ในพระพทธศาสนา ทาไดยาก' ดงนแลว พากนสก. ไดทราบวา ภกษเหลานน ประพฤตยายสกขาบทเลกนอย. ภกษ ๖๐ รป (อก พวกหนง) สงญาณมงตรงเทศนาของพระศาสดา บรรลพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย. ไดทราบวา ภกษเหลานน ไดเปนผม ศลบรสทธ. เทศนากณฑนมผลแกภกษแม ๓ พวกน ดวยประการ ฉะน. ถามวา ' เทศนากณฑนมผลแกภกษผบรรลพระอรหต ยกไว กอน. ทมผลแกพวกภกษนอกนอยางไร ? ' ตอบวา ' กผวา ภกษเหลานนไมพงสดบเทศนากณฑนไซร ก จะพงเปนผประมาทไมอาจจะละฐานะได เพราะเหตฉะนนน บาปนน เมอเจรญ (พอกพน) แกภกษเหลานน จะพงใหจบลงในอบายถาย เดยว, แตภกษเหลานนสดบเทศนากณฑนแลว เกดความสงเวช ละฐานะได ตงอยในภมของสมเณร บาเพญศล ประกอบขวนขวาย ในโยนโสมนสการ บางพวกไดเปนโสดาบน, บางพวกไดเปน สกทาคาม, บางพวกไดเปนอนาคาม, บางพวกบงเกดในหมเทพดา,


เทศนากณฑไดมผลแมแกพวกภกษผตองอาบตปาราชก ดวยประการ ฉะน. แมพวกภกษนอกน ถาไมพงสดบเทศนากณฑนไซร เมอ กาลลวงไป ๆ กจะพงตองอาบตสงฆาทเสสบาง ปาราชกบาง, แต ภกษเหลานสดบเทศนากณฑนแลว คดวา ' แหม ! พระพทธ ศาสนาชางมความขดเกลาจรง เราทงหลายไมอาจบาเพญขอปฏบต ใหบรบรณตลอดชวตได เราทงหลายจกสกไปบาเพญอปาสกธรรม แลว เปลองตนเสยจากทกข' ดงนแลวสกไป ตงอยในสรณ- ตรยและเบญจศล บาเพญอปสกธรรม, บางพวกไดเปนโสดาบน, บางพวกเปนสกทาคาม, บางพวกเปนอนาคาม, บางพวกบงเกด ในหมเทพ, เทศนากณฑนไดมผลแมแกภกษเหลานน ดงพรรณนา มาน." ฎกาจฬจฉราสงฆาตสตรนนวา "เพอแสดงวา ' เมอกรชกาย กาเรบดวยความเดอดรอนในภายหลงอนมกาลง ความเรารอนอยา ใหญยอมเกดขน' พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'เมอนามกา กลดกลมแลว กรชกายกเรารอน.' คาวา นธานคต พระอรรถ- กถาจารยกลาวหมายเอาโลหตทคงแลว. สองบทวา อณห โลหต ความวา โลหตรอนพลงออกมาแลว. บทวา าน คอความ ปฏญญาวาเปนภกษ. สองบทวา ต ปาป ความวา บาปนน ชอ วาเจรญอยอยางนน กเพราะไมละความปฏญญาวาเปนภกษ. พระ อรรถกถาจารยเมอแสดงวา ' โยนโสมนสการทภกษแมผแกลงตอง อนตมวตถ (ปาราชก) แลว ใหเปนไปโดยอบายอย ยอมเปนคณ


นาประโยชนมาใหโดยแท ' ดงนแลว จงกลาววา 'เกดความสงเวช แลว' เปนตน. คาวา อโห สลเลขต คอถงแลว ไดแกเปนไป แลวดวยความขดเกลาเหลอเกน." อาบตทงหลายแมทแกลงตองแลว ภกษอยกรรมแลว แสดง แลว ยอมไมทาอนตรายดวยประการฉะน. จะปวยกลาวไปไย ถง อาบตทงหลายทไมแกลงตองเลา. [อานาคารยวนย อกนยหนง] [๑๕๗] อกอยางอนง จตปารสทธศล ชอวาอนาคารยวนย. อนาคารยวนยนน อนภกษผศกษาอย โดยประการทตงอยใน จตปารสทธศลนนแลว บรรลพระอรหต ไดชอวาศกษาดแลว พงทราบวา เปนมงคล เพราะเปนเหตบรรลสขอนเปนโลกย และ โลกตระ. [ปาฏโมกขสงวรศล] ในจตปารสทธศลนน ปาฏโมกขสงวรศล ยอมบรสทธ เมอ ภกษไมตองอาบตอะไร ๆ , ปาฏโมกขสงวรศลนน ยอมชอวาอน ภกษผไมตองอาบตนน ศกษาดแลว. ปาฏโมกขสงวรศลนน ยอม นามาแมซงโลกตรสข ดจศลของพระปธานยเถระ. [๑๕๘] ดงไดสดบมา งมพษราย กดพระเถระ ผกาลงสดบ อรยวงสปฏปทาอยในเรอนเปนททาความเพยรใกลตนกรรณการ ใน


ขณฑเปลวหาร. พระเถระแมทราบแลว กยงมจตผองใส นงฟง แตธรรมอยางเดยว. กาลงพษไดกลาแขงแลว. ทานพจารณาศลตง ตนแตมณฑลทอปสมบทมา ทาปตใหเกดขนวา " เรามศลบรสทธ." พษกลบหายเขาไปสปฐพพรอมดวยจตตปบาท. พระเถระไดเอกคคตา จต เจรญวปสสนาแลวบรรลพระอรหตในทนนนนเอง. เรองพระปธานยเถระมาในอรรถกถาสพพาสวสตรเปนตน. [๑๕๙] คานขาพเจากลาวไว ดวยสามารถปาฏโมกขสงวรศล อยางอกฤษฏ. กในอรรถกถาทงหลาย มอรรถกถา๑รปยสกขาบทเปนตน ทาน กลาววา "ปฏโมกขสงวรศล ชอวาเทสนาสทธ. จรงอย ปาฏโมกข- สงวรศลนน ทานเรยกวา ' เทสนาสทธ' เพราะบรสทธไดดวยการ แสดง," ในฎการปยสกขาบทเปนตนนน และในฎกาปกรณวเสส วสทธมรรค ทานกลาววา " ศลยอมบรสทธไดดวยคณชาตนน เหตนน คณชาตนน ชอวาเครองบรสทธ คณชาตเครองบรสทธ คอการแสดงตามธรรม ชอวาเทสนาสทธ. และพงเหนการสงเคราะห แมวฏฐานวธ (การอยกรรม) ดวยเทศนาวธ (การแสดง) โดยแท ในคาวา เทสนาสทธ น. สวนการแสดงอาบตอนเปนมล ทานสงเคราะห ดวยสามรถปฏญญาวาไมเปนภกษ" ในฎกาใหมทานกลาววา "การ อยกรรมกด การปฏญญาวาไมเปนภกษ ของภกษผมมลอนขาด แลวกด ทานสงเคราะหเขาดวยเทสนาศพท ในคาวา 'เทสนาสทธ' น. ๑. สมนต. ๒/๒๒๙.


ดวยวา ศลของภกษแมอนภกษผมมลขาดแลง กาหนดรกษาอยาง ตาดวยการใหออกจากอาบตปาราชก ยอมชอวาบรสทธได, แม การไดมรรค ยอมสาเรจแกภกษเหลานน ดวยศลอนบรสทธนน." เพราะฉะนน แมศลของภกษผตอง (อาบต) แลวออกดวยเทศนาวธ เปนตน ยอมนาสขมาให ดจศลของพระสธรรมเถระ [เรองพระสธรรมเถระ] ดงไดสดบมา พระสธรรมเถระนน ดาทานจตตคฤหบดดวย วาทะวาขนมแดกงา แลวไปสานกของพระศาสดา รบโอวาทของ พระศาสดาแลว กลบมาแสดงอาบตในทตอตาของทานจตตคฤหบด ยงจตตคฤหบดนนใหอดโทษแลว เมออยในอมพาฏการาม ในกรง มจฉกาสณฑนนนนแล บรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา โดย ไมนานวนนก. เรองพระสธรรมเถระ มาแมในพาลวรรคธรรมบท. [๑๖๐] อกอยางหนง ภกษผบาเพญปฏโมกขสงวรศล พง เปนเชนพระเถระผถกพวกโจรมดไวในดง. [เรองพระเถระรปหนง] ดงไดสดบมา พวกโจรในดงขางหมวนตบรรพต มดพระเถระ รปหนงผไมปรากฏดวยนามและโคตร ดวยเถาหญานาง หลายเสน แลวใหนอน ดวยเกรงวา "ทานมาแลว จะบอกแกใคร ๆ."


พระเถระนนนอนนง (ตามทเขามดไว) เจรญวปสสนาตลอดสปดาหะ เปนพระอนาคาม จต ณ ทนนนนแล บงเกดในพรหมโลก. [เรองพระเถระรหนง] [๑๖๑] โจรอกพวกหนง มดพระเถระรปหนงดวยเถาหวดวน แลวใหนอนในดงในเกาะตมพปณณ. พระเถระรปนน เมอไฟปา ลามมาอย กไมเดดเถา (หวดวน) ออกเสย เจรญวปสสนาเปน พระอรยชวต๑สมสส ปรนพพานแลว. เพราะฉะนน กลบตรผมศรทธา แมอน เมอจะทาปาฏโมกขสงวรศลใหบรสทธ พง ยอมเสยสละชวต ไมพงทาลายสลสงวร อน พระโลกนารถทรงบญญตไว. [อนทรยสงวรศล] [๑๖๒] สวนวาอนทรยสงวรศลยอมบรสทธ เมอภกษพจารณา เหนอาทนพในอสงวรและอนสงสในสงวรโดยปกต. จรงอย ภกษนน เหนอานสงส (ในสงวร) โดยเปนความเกษม และอาทนพ (ใน อสงวร) โดยเปนภย ยอมบาเพญศกษาดวยดซงอนทรยสงวรศลนน. กอาทนพและอาน๒สงส (ในสงวราสงวร) พระผมพระภาคตรส ไว ในปฐมสงเคยย๓สตร สฬายตนวรรค อยางนวา ๑. โดยพยญชนะ แปลวา ผมอรหตมรรคทาลายอวชชาอนเปนศรษะแหงกเลสเสมอ (พรอม) กบชวต โดยอรรถ หมายความวา บรรลพระอรหตพรอมกบสนชวต. ๒. อาทนพ หมายถงผลฝายชว. อานสงส หมายถงผลฝายด. ๓. ส ส. ๑๘/๘๘.


"ภกษทงหลาย ผสสายตนะ ๖ เหลาน อนภกษไมฝก ไม คมครอง ไมรกษา ไมสารวมแลว ยอมนามาซงทกขอนยง. ภกษ ทงหลาย ผสสายตนะ ๖ เปนไฉน ? ภกษทงหลาย ผสสายตนะ ๖ เหลาน คอ :- ผสสายตนะคอจกษ อนภกษไมฝก ไมคมครอง ไมรกษา ไมสารวมแลว ยอมนามาซงทกขอนยง. ผสสายตนะคอโสตะ อนภกษไมฝก ไมคมครอง ไมรกษา ไมสารวมแลว ยอมนามาซงทกขอนยง. ผสสายตนะคอฆานะ อนภกษไมฝก ไมคมครอง ไมรกษา ไมสารวมแลว ยอมนามาซงทกขอนยง. ผสสายตนะคอชวหา อนภกษไมฝก ไมคมครอง ไมรกษา ไมสารวมแลว ยอมนามาซงทกขอนยง. ผสสายตนะคอกาย อนภกษไมฝก ไมคมครอง ไมรกษา ไมสารวมแลว ยอมนามาซงทกขอนยง. ผสสายตนะคอใจ อนภกษไมฝก ไมคมครอง ไมรกษา ไมสารวมแลว ยอมนามาซงทกขอนยง. ภกษทงหลาย ผสสายตนะ ๖ เหลานแล อนภกษไมฝก ไม คมครอง ไมรกษา ไมสารวมแลว ยอมนามาซงทกขอนยง. ภกษทงหลาย ผสสายตนะ ๖ เหลาน อนภกษฝกด คมครอง ด รกษาด สารวมดแลว ยอมนามาซงสขอนยง. ภกษทงหลาย ผสสายตนะ ๖ เหลานเปนไฉน ? ภกษทงหลาย ผสสายตนะ ๖


เหลาน คอ:- ผสสายตนะคอจกษ อนภกษฝกด คมครองด รกษาด สารวมดแลว ยอมนามาซงสขอนยง. ผสสายตนะคอโสตะ อนภกษฝกด คมครองด รกษาด สารวมดแลว ยอมนามาซงสขอนยง. ผสสายตนะคอฆานะ อนภกษฝกด คมครองด รกษาด สารวมดแลว ยอมนามาซงสขอนยง. ผสสายตนะคอชวหา อนภกษฝกด คมครองด รกษาด สารวมดแลว ยอมนามาซงสขอนยง. ผสสายตนะคอกาย อนภกษฝกด คมครองด รกษาด สารวมดแลว ยอมนามาซงสขอนยง. ผสสายตนะคอใจ อนภกษฝกด คมครองด รกษาด สารวมดแลว ยอมนามาซงสขอนยง. ภกษทงหลาย ผสสายตนะ ๖ เหลานแล อนภกษฝกด คมครองด รกษาด สารวมดแลว ยอมนามาซงสขอนยง." [๑๖๓] เหตแหงผสสะทงหลาย อธบายวา "เหตเปนททงแหง การเกดขนแหงสมผส มจกษสมผสเปนตน ไดแก อายตนะ ภายใน มจกษเปนตน" ชอวา ผสสายตนะ ในปฐมสงเคยสตรนน. บทวา อทนตา แปลวาไมฝกแลว. บทวา อสวตา ไดแก ไม ปดแลว. บทวา ทกขาธวาหา ไดแก นามาซงทกขอนยง ตางโดย ทกขมทกขของสตวนรกเปนตน. บาลวา "ทกขาธวาวหา" กม.


ความกอยางนนเหมอนกน. บทวา สขาธวาหา ไดแก นามาซงสข อนยง ตางโดยสขมสขเกดแตฌานและมรรคผลเปนตน. [๑๖๔] กอาทนพ (ในการไมสารวมอนทรย) พระผมพระภาค ตรสไวในอาทตต๑ปรยายสตร สฬายตนวรรคนนนนแล อยางนวา "ภกษทงหลาย จกขนทรย อนภกษทะลวงแลวดวยหลาวเหลก รอน ลกโชน รงโรจน โชตชวงแลว ยงประเสรฐ สวนการถอ นมตโดยอนพยญชนะ ในรปอนจะพงรสกดวยจกษ ไมประเสรฐเลย, ภกษทงหลาย วญญาณกาหนดดวยความยนดนมตกด กาหนดดวย ความยนดอนพยญชนะกด เมอตงอย พงตงอยได ฉวยวา ภกษพง ทากาละเสยในสมยนนไซร ขอทเธอพงถงคต ๒ อยาง คอนรก หรอกาเนดสตวดรจฉานอยางใดอยางหนง มฐานะอย ภกษทงหลาย เราเหนอาทนพนแล จงกลาวอยางน. ภกษทงหลาย โสตนทรย อนภกษยอนแลวดวยขอเหลก คม ลกโชน รงโรจน โชตชวง ยงประเสรฐ ฯลฯ ภกษทงหลาย เราเหนอาทนพนแล จงกลาวอยางน. ภกษทงหลาย ฆานนทรย อนภกษควานแลวดวยมตดเลบ คม ลกโชน รงโรจน โชตชวง ยงประเสรฐ ฯลฯ ภกษทงหลาย เราเหนอาทนพนแล จงกลาวอยางน. ภกษทงหลาย ชวหนทรย อนภกษตดแลวดวยดวยมดโกน คม ลกโชน รงโรจน โชตชวง ยงประเสรฐ ฯลฯ ภกษทงหลาย ๑. ส. ส. ๑๘/๒๑๐.


เราเหนอาทนพนแล จงกลาวอยางน. ภกษทงหลาย กายนทรย อนภกษแทงแลวดวยหอก คม ลกโชน รงโรจน โชตชวง ยงประเสรฐ ฯ ล ฯ ภกษทงหลาย เราเหนอาทนพนแล จงกลาวอยางน." ภกษทงหลาย ความเปนผหลบ ยงประเสรฐ แตเรากลาว ความเปนผหลบวา เปนหมนสาหรบผมชวต, เรากลาวความเปนผ หลบวา เปนอนไมมผลสาหรบผมชวต, เรากลาวความเปนหลบ เปนความหลงใหลสาหรบผมชวต, ภกษอานาจแหงวตกเหนปานใด แลวพงทาลายสงฆ ภกษไมพงตรกถงวตกเปนปานนน, ภกษทงหลาย เราเหนอาทนพนแล จงกลาวอยางน." [๑๖๕] ฎกา๑ปกรณวเสสวสทธมรรควา "บรรดาบทเหลานน บทวา วร แปลวา ประเสรฐ. บทวา ตตตาย คอ อนไฟเผาแลว. บทวา อาทตตาย คอ ลกแลวจาเดมแตตน. บทวา สมปชชลตาย คอ โพลงทวแลวโดยรอบ. บทวา สโชตภตาย คอ มเปลวเปนอน เดยวกน. บทวา สมปลมฏ คอ อนภกษถกตองแลว อธบายวา ทะลวงแลวทกอยาง. พงนามาเชอมเขาดวยกนวา น เตวว วร ' ดงน. การถอนมต มศภนมตเปนตน ดวยสามารถยงกเลสทงหลาย ใหปรากฏเนอง ๆ ไดแกดวยสามารถทาใหปรากฏ ดวยใหเกดขน ชอวาการถอนมตโดยอนพยญชนะ. อกอยางหนง บทวา อน- พยชนโส คอ โดยการแยกถออวยวะเปนตนวามอและเทา. การ ๑. ป. มญ. ๑/๙๙.


ถอศภนมต ในรปมสตรและบรษเปนตน ชอวาการถอนมต." [๑๖๖] นยอนมาในอรรถกถาอาทตตปรยายสตร๑วา "การถอ โดยอนพยญชนะ และถอโดยนมตวา มองาม เทางาม เปนอาท ชอวาถอนมต โดยอนพยญชนะ. อกอยางหนง การรวบถอ ชอวา ถอโดยนมต. การแยกถอ ชอวาถอโดยอนพยญชนะ. การรวบถอ ยอมถอรปหมดทกอยางเชนเดยวกบจระเข (ฮบ), การแยกถอ ยอม แยกถอสวนนน ๆ ในอวยวะทงหลาย มมอและเทาเปนตน. บทวา นมตตสสาเทคธต คอ อนสยบแลว ไดแก ตดแลว ดวยความ ยนดนมต. กรรมวญญาณ ชอวา วาณ. บทวา อาทนว คอ ทกขอนจะพงเสวยในนรก หลายแสนป. บทวา อโยสงกนา แปลวา ดวยหลาวเหลก, โสตนทรย ชอวาอนภกษยอนแลว ดวยสามารถ แทงชองหทง ๒ แลวตอกลงไปทแผนดน. ฆานนทรย ชอวาอนภกษ ควานแลว ดวยสามารถสอดมดตดเลบเขาไปแลว งดขนตดใหตกไป พรอมดวยโครงจมก. ชวหนทรย ชอวาอนภกษตดแลว ดวยสามารถ ตดโคนทตอกนใหตกไป. บทวา สตตยา ความวา กายนทรย ชอวาอนภกษเชอดแลว ดวยสามารถชาแหละกายประสาท ดวย พราเลมใหญใหตกไป. ความนอนหยงลงสความหลบ ชอวาความ เปนผหลบ. ภาวะคอวตกทงหลายนาบาปกรรมมาจนถงสงฆเภท (ทาลายสงฆ) พระผมพระภาคทรงแสดง ดวยสองบทนวา 'สงฆ ภนเทยย." ๑. สา. ป. ๓/๖๑.


[๑๖๗] แมการถงความพนาศในทฏฐธรรม กจดวาเปนอาทนพ. ในขอนน มเรองน (เปนอทาหรณ). [เรองหารตดาบส] ดงไดสดบมา ในอดตกาล พระโพธสตวไดเปนพราหมณ ม สมบตประมาณ ๘๐ โกฏ ในกรงพาราณส. กเพราะพระโพธสตว นนมผวพรรณดงทอง มารดาบดาจงขนานนามเขาวา "หารต" ดงน. โดยทบดามารดาลวงไป พระโพธสตวนน ออกบรรพชาในหมวนต- ประเทศ ในวนท ๗ ทาฌานและอภญญาใหบงเกด แลวอยในสถาน ทนนชานาน ปรารถนาจะเสพรสเคมและรสเปรยว จงไปยงพระ อทยานของพระเจากรงพาราณส แลวอย (ในทนน). หารตดาบส นน อยฉน (ภตตาหาร) ประจาในพระราชมนเทยร ๑๒ ป. พระ ราชา เมอเสดจไปปราบปจจนตชนบท ทรงรบสงพระราชเทววา "เธออยาประมาทบญเขตของเรา" ดงนแลว จงไดเสดจไป. ตงแต นนมาพระราชเทวนน ทรงองคาสพระมหาสตว ดวยพระหตถของ พระองค. ตอมาวนหนง เมอพระมหาสตวนนชกชาอยพระนาง (ไดเสดจไป) ทรงสนานแลว ทรงพระภษาเนอเกลยงแลว ใหเปด สหบญชรออก ทรงบรรทม (เหนอพระแทน) ใหลมโชยพระกาย ทรงไดยนเสยงผาคากกรอง ของพระมหาสตวผมาทางอากาศ จง ทรงลกขนโดยเรว. พระภษาเนอเกลยง พลดหลดแลว. พระมหา- สตวเหนวสภาคารมณ กเกดกเลสขน มฌานเสอมไปในขณะนน นนเอง ไมอาจจะตงสตไวได เสพอสทธรรมกบพระราชเทว ฉน


ภตตาหารแลวก (กลบ) เดนไปสพระอทยานดวยเทา. ตงแตนน มา พระมหาสตวนน กไดทาอยางนนเหมอนกนทกวน ๆ. พระ มหาสตวนนถงความพนาศในทฏฐธรรม เพราะเหตไมสารวมอนทรย ดวยประการฉะน. และกรรมของพระมหาสตวนน ไดปรากฏไป ทวพระนครแลว. อมาตยทงหลาย สงหนงสอไปทลแดพระราชาวา "หารตดาบส ไดทาอยางน ๆ" ดงน. ทาวเธอไมทรงเชอถายเดยว ทรงปราบปจจนตชนบทแลว เสดจกลบมาแลว เสดจเขาไปสพระ อทยาน ตรสถามพระโพธสตว พระโพธสตวทล (สารภาพ) ตาม ความเปนจรง เพราะเปนผมปกตกลาวแตคาจรงแลว ทล (ขอพระ ราชทานโอกาส) วา "มหาบพตร ขอพระองคโปรดทาโอกาสแก อาตมาภาพกอน" ดงนแลว เขาไปสบรรณศาลา เพงมณฑล (วง) แหงกสณ ทาฌานใหเกดขนใหม ออกจาก (บรรณ) ศาลา นง ในอากาศแสดงธรรมแดพระราชาแลว (กลบ) ไปสหมวนตประเทศ นนแล มฌานไมเสอมแลว กไดเขาถงพรหมโลก. เรองหารตดาบส มาในอรรถกถา๑หารตชาดก นวกนบาต. [๑๖๘] เรองโลมสกสสปดาบส มาในอรรถกถา๒โลมสกสสป- ชาดก นวกนบาตนนนงเองกด เรองของชน ๕ คน ผมรปเปนโคจร (อารมณ) และเสยงเปนโคจรเปนตน ซงถกพวกนางยกษณกนแลว เพราะเหตไมสารวมอนทรย และ (เรอง) ของโอรสพระเจากรง พาราณสทง ๒ พระองค ผไมแลดแมซงรปทพย ทนางยกษณทงหลาย ๑-๒. ชาตกฏกถา. ๕/๒๕๘-๕/๓๘๐.


จาแลง ดวยสามารถทาลายอนทรย แลวทากเลสใหเกดขน เสดจถง กรงตกกสลาแลว ไดผานราชสมบต ซงมาในอรรถกถา๑ ตกกสล- ชาดกและปญจภรกชาดก ในวรรคท ๑๐ และวรรคท ๑๔ ตาม ลาดบแหงเอกนบาตกด กพงประมวล (มาสาธก). [๑๖๙] อกประการหนง แมความเสอมจากโคจร (คอธรรม เปนดจอาหาร) ของตน กจดวาเปนอาทนพ. ดวยเหตนน พระผ มพระภาค เมอทรงสอนภกษทงหลาย ผเวนการสารวมอนทรย ตรสวา "ภกษทงหลาย ชอวาภกษจะถอนมตในรปเปนตน ดวย สามารถศภนมต ไมควร, เพราะถาเธอทากาละเสยในสมยนนไซร กจะบงเกดในอบายมนรกเปนตน เพราะฉะนน ทานทงหลายอยาถอ ศภนมตในรปเปนตน" ดงนแลว "เวลาททานทงหลายแลดรปกด เวลา ทไมแลดกด มอย, (แต) ในเวลาแลด อยางพงแลดดวยสามารถ ศภนมต พงแลดดวยสามารถอศภนมต, อยางน ทานทงหลาย จงจกไมเสอมจากโคจรของตน. กอะไรเลาเปนโคจรของทานทงหลาย สตปฏฐาน ๔, สมมปปธาน ๔, อรยมรรคมองค ๘, โลกตตรธรรม ๙ (นแลเปนโคจรของทานทงหลาย). เพราะวา เมอทานทงหลาย ประพฤตในโคจรนนอย มารจกไมไดชองโอกาส. กถาทานทงหลาย ประพฤตในโคจรนนอย มารจกไมไดชองโอกาส. กถาทานทงหลาย ลอานาจกเลส จกแลด (รปเปนตน) ดวยสามารถศภนมตไซร, กจกเสอมจากโคจรของตน ดจสนขจงจอก ชอวา ปตมงสะ" ดงนแลว ทรงนาอดตนทานมา :- ๑. ชาตกฏกถา ๒/๒๓๖-๒/๓๕๒.


[เรองสนขจงจอกชอปตมงสะ] [๑๗๐] ดงไดสดบมา ในอดตกาล ฝงแพะหลายรอยตว อยใกลถาแหงภเขาในหมวนตประเทศ. ในระหวางแพะเหลานน นางแพะตวหนง ชอเมณฑมาตา เปนสตวฉลาดหลกแหลมในอบาย. สนขจงจอกชอปตมงสะกบภรยาชอเวณ ไดอยในถาแหงหนง ไม ไกลจากสถานทอยของฝงแพะเหลานน. สนขจงจอกนนพรอมทงภรยา ไดกดแพะกนเสยเปนอนมาก ดวยอบาย ปรารถนาจะกนนางแพะ มชอวาเมณฑมาตานนอก จงกลาวกะภรยาวา "แกจง (ทาท) เปนเพอนกบนางแพะนน, เมอเกดความคนเคยกนแลว ขาจกนอน ลวงวาตาย, แกจงเขาไปหานางแพะนนแลวบอกวา 'ผวของขาพเจา ตายเสยแลว, ทงขาพเจากไมมทพง, ยกทานเสย ผอนทเปน ญาตของขาพเจาไมม, มาเถดไปดวยกน, เราจกชวยกบทาสรรกจ (ศพ) ของเขา' ดงนแลว จงพามา, เมอแกพานางแพะนนมาถง ขาจกโดดกดมนทคอใหตาย." สนขจงจอกผภรยานนทาดงนน เมอ เกดความคนเคยกนแลว ไดบอกนางแพะเหมอนอยางนน. นางแพะ กลาววา "พวกญาตของเรา ถกสามของทานกนเสย, ขาพเจากลวเขา, ไมอาจไปได." นางสนขจงจอกพดวา "อยากลวเลย สนขตายจก ทาอะไรได" ดงนแลว พานางแพะมา. สนขจงจอกไดยนฝเทาของ ๒ นางนน จงชะเงอศรษะขนแลดดวยหมายใจวา "นางแพะมาหรอ ไมหนอ." นางแพะเหนสนขจงจอกนนทาอยางนน จงกลาวตเตยน วา "สนขจงจอกนชวชาแท นอนลวงวาตาย เพราะหมายจะลวง


ขาเจามาฆาเสย" ดงนแลว กหนกลบไป. นางสนขจงจอกไมอาจ ใหนางแพะกลบมาได จงเขาไปหาสนขจงจอก เมอจะตเตยนสนข จงจอกนน จงกลาวคาถานวา :- [๑๗๑] "เพอน แกลวงวาตายแลว มองด (นางแพะ) ในเวลาไมสมควร ชางบาโฉดเขลา ไรปญญารอบคอบเสยจรง ๆ." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อวจกขโณ ไดแก ปราศจาก ปญญาเครองพจารณา. บาทคาถาวา อกาเลน วเปกขส ความวา เมอนางแพะยงมาไมถงสานกของตนเทยว แลดแลว. พระผมพระภาค ครนทรงนาอดตนทานมาอยางนนแลว ตรส คาถานในปตมงสชาดก นวกนบาตวา "ภกษผบณฑต ไมควรเพงดในกาลไมควร, พงเพงดในกาลอนควร, ภกษใด เพงดในกาลไม ควร ภกษนน ยอมซบเซาเหมอนสนขจงจอก ชอปตมงสะ." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อกาเล ไดแก ในกาลปรารภกาม- คณ ยงจตใหเกดขนดวยสามารถศภนมต. กาลนแล ชอวากาลไมควร ทภกษแลดรป. บทวา กาเล ไดแกในกาลทยดรป (เปนอารมณ) ดวยสามารถอสภกมมฏฐาน ดวยสามารถอนสสตกมมฏฐาน และ


ดวยสามารถกสณ. กาลนแล ชอวากาลควรทภกษแลดรป. บาทคาถา วา ปตมโสว ฌายต ความวา ภกษทงหลาย สนขจงจอกชอ ปตมงสะมองดนางแพะในกาลไมควร เสอมจากโคจร (คออาหาร) ของตนแลวซบเซาอย ฉนใด, ภกษเพงดรปในกาลไมควร ดวย อานาจศภนมต เสอมจากโคจรมสตปฏฐานเปนตนแลวยอมซบเซาคอ ยอมลาบาก ทงในทฏฐธรรม ทงในสมปรายภพ ฉนนน. เรองสนขจงจอกชอปตมงสะ จบ. [๑๗๒] เพราะฉะนน ชอวาภกษ ไมควรถออารมณ มรป เปนตนไว ดวยสามารถการถอโดยอนพยญชนะ และการถอโดย นมต ถอเอาแตอารมณ ตามทไดเหน ไดสดบ ไดทราบและเทานน พงเปนดจพระมหาตสสเถระผบาเพญอสภกมมฏฐาน ซงอยในเจตย- บรรพต. [เรองพระมหาตสสเถระ] ดงไดสดบมา พระมหาตสสเถระนน ไดเปนผเจรญอฏฐก- กมมฏฐานโดยปกต. วนหนง ทานไดไปจากเจตยบรรพต สอนราธบร เพอบณฑบาต. ครงนน หญงคนหนงทะเลาะกบสามแลว เดน ไปจากอนราธบรสเรอนญาตแตเชาตร พบพระเถระในระหวางทาง มจตวปลาศ จงหวเราะกากใหญ. พระเถระกาลงเดนไปดวย มนสการถงอฏฐกกมมฏฐาน นกวา "นนเสยงอะไร" แลวแลด ไปตามกระแสเสยงทหวเราะ เพราะมนสการทเปนสวนเบองตน ม เสยงเปนหนาม (ขาศก) กลบไดอฏฐกสญญาในเพราะกระดกฟน


ของหญงนน ยงยนอยตามเดม บรรลปฐมฌาน ทาปฐมฌานนน ใหเปนบาท แลวเจรญวปสสนา กบรรลพระอรหต. เรองพระตสสเถระผเจรญอสภกมมฏฐาน มาในสลนเทสปกรณ วเสสวสทธมรรค. [๑๗๓] คาแมนา ขาพเจากลาวไว ดวยสามารถอนทรยสงวร- ศลอยางอกฤษฏ. ชอวาจตนน กลบกลอกเรว เพราะฉะนน ภกษบรรเทาราคะอนเกดขน ดวยมนสการถงอสภกมมฏฐานแลว พงทาอนทรยสงวรใหถงพรอม พงเปนดจพระวงคสเถระผบวชใหม. [เรองพระวงคลเถระ] ดงไดสดบมา พระวงคสเถระนน เมอเทยวบณฑบาตกบพระ อานนทเถระ พบหญงผหนงกเกดราคะขน เลาเรองนนแกพระ อานนทเถระ แลวกลาววา "ขอทานชวยบอกอบายดบระคะแก กระผม (ดวยเถด)." พระอานนทเถระจงบอกอบายวา "ถาอยาง นน ทานอยางทาศภนมตซงเปนเหตเกดราคะไวในใจ จงอบรมจต ดวยอสภภาวนา." พระวงคสเถระนนบรรเทาราคะไดดวยการทาอยาง นนแลว จงเทยวบณฑบาต (ตอไป). ตอมา แมพระวงคสเถระนน กบรรลพระอรหต. [๑๗๔] แทจรง อนทรยสงวรศล พระอรรถกถาจารยทงหลาย กลาววา " สวรสทธ " เพราะบรสทธไดดวยสามารถอธษฐานจต วา "เราจกไมทาอยางนอก. " พระฎกาจารยผแกอรรถกถานน กลาววา "พระอรรถกถาจารย กลาวศพทวา ' เอว ' ในคาวา


น ปเนว นน หมายถงการลาลายสงวร" เพราะฉะนน แมภกษอน ทาลายสงวรแลว กพงทาสงวรใหถงพรอมใหม. อกประการหนง ภกษผบาเพญอนทรยสงวร พงเปนดจพระจตตคตตเถระผอยในถา ชอกรณฑกะ. [เรองพระจตตคตตเถระ] ดงไดสดบมา จตรกรรม (ภาพวจตร) เรองออกอภเนษ- กรมณ ของพระพทธเจา ๗ พระองคทนาเพลนใจ ไดมในถาชอ กรณฑกะ. พระเถระอยในถานนเกน ๖๐ พรรษา ยงไมเคย (เงย หนา) ลมตาขนดถาเลย เพราะทาน (ทอดตา) ดเพยงชวเอก, เพราะฉะนน ทานจงไมรแมวา จตรกรรมมอยในถานน. ถามวา "วตรคอการชาระเสนาสนะ พระผมพระภาคตรสไววา 'ภกษพง กวาดหยากไยลงจากเพดานกอน' ดงนมใชหรอ ? พระเถระไมชาระ เสนาสนะดอกหรอ ?" ตอบวา "ถกแลว พระเถระหาชาระเองไม พวกนสตมอนเตวาสกเปนตนตางหาก ชาระเสนาสนะขอทาน." ภายหลงวนหนง ภกษหลายรปเทยวจรกไปในเสนาสนะ เหน จตรกรรมแลว จงกลาววา "จตรกรรมนาเพลดเพลนใจจรง ทาน ขอรบ." พระเถระกลาววา "คณ ฉนอยในทนตลอดกาลเพยงนน ยงไมรเลย, อาศยพวกคณมตา ฉนจงรวนนเอง." อนง ทประต ถาของพระเถระนน ยงมแมตนกากะทงใหญอย (ตนหนง). แมตน กากะทงนน พระเถระไมเคยแลดขางบนเลย. เขาวาทก ๆ ป พรเถระ เหนเกสรของดอกกากะทงนนรวงลงทแผนดนนนแล จงรวากากะทง


นนมดอกบานแลว. พระราชาทรงสดบคณสมบตของพระเถระ ม พระราชประสงคจะทรงไหว ทรงสง (พระราชสาสน) ไปถง ๓ ครง, เมอพระเถระไมมา จงรบสงใหผกถนของหญงทงหลายผมลกออนใน มหาคามดวยผารดถนแลว ใหประทบตราดวยพระราชลญจกรดวย พระราชโองการวา "พระเถระยงไมมาตราบใด ทารกทงหลายอยาได (ดม) นานมตราบนน." พระเถระไปสมหาคามเพออนเคราะห ทารกทงหลาย. พระราชาทรงสดบขาวนนแลว ใหนาพระเถระมา ยงภายในบร ทรงไหวใหฉนแลว ตรสวา "ทานเจาขา วนนไม มโอกาส, พรงนขาพเจาจงจกรบศล" ดงนแลว ทรงรบบาตรเสดจ ตามสงไปไดหนอยหนง ทรงไหวแลว เสดจกลบพรอมดวยพระ ราชเทว. แมในวนรงขน พระราชาทรงถวายทานอยางนนเหมอน กน ตรสผดวา " พรงนขาพเจาจกรบศล" ดงนแลว ทรงยงเวลา ใหลวงไปดวยอบายนนสปดาหะ ๑. ฝายพระเถระ ในเวลาทพระ ราชาและพระราชเทวทรงไหว ถอเพยงอาการวาเปนสตว, แต ไมทาการจาแนกวา "เปนสตร เปนบรษ," เพราะฉะนน ในเวลา ทพระราชาและพระราชเทวนนทรงไหว จงไดกลาวเชนเดยวกนวา "จงมสขเถด มหาบพตร." พระเถระอยในมหาคามสปดาหะ ๑ อนพระราชาทรงอนญาตใหกลบไป ดวยทรงพระดารวา "พระเถระ อยในทนลาบาก" ไปถงถาของตนแลว ในตอนกลางคนกขน ทจงกรม. เทพดาผสถตอยทตนกากะทง คดวา "แหม ! พระผ เปนเจารปนมศลบรสทธดหนอ" ดงนแลว ไดยนถอประทปดามแลว.


พระเถระกาลงจงกรม ดวยมนสการถงกมมฏฐานอยนนแล ทา ภเขาทงสนใหสะเทอนสะทาน บรรลพระอรหตในลาดบแหงมชฌมยาม. เรองพระจตตคตตเถระ มาในสลนทเทส. [อาชวปารสทธศล] [๑๗๕] กอาชวปารสทธศล ยอมบรสทธ เมอภกษมอาชวะ (พยายามเครองอาศยเปนอย) โดยชอบ. ดวยเหตนน พระผมพระภาคจงตรสไวในมหาสตปฏฐานสตร๑

วา "ภกษทงหลาย กสมมาอาชวะเปนไฉน ? ภกษทงหลาย อรยสาวกในธรรมวนยน ละมจฉาอาชวะ เลยงชวตดวยสมมาอาชวะ ภกษทงหลาย นเรากลาววา สมมาอาชวะ." ในอรรถกถา๒มหาสตปฏฐานสตรนน ทานกลาววา "บทวา มจฉาอาชว ไดแก ทจรตทางกายและวาจาทใหเปนไปเพอประโยชน แกปจจย มขาทนรยะและโภชนยะเปนตน. บทวา สมมาอาชเวน คอดวยอาชพทพระพทธเจาทรงสรรเสรญแลว." [๑๗๖] ความทมจฉาอาชวะม ๒ อยาง โดยจาแนกเปนมจฉา- อาชวะทางกายและทางวาจา ทานแสดงไวดวยกายวจศพท ในบทวา กายวจทจจรต นน. กมจฉาอาชวะ ๒ อยางนน พงทราบตามนย ททานกลาวไวในอรรถกถาจมมกขนธกะนนแล วา "กจมการหง นามนและดอกมาอรฏฐะเปนตน ดวยสามารถอเนสนกรรมมเวชกรรม ๑. ท. มหา. ๑๐/๓๔๘ ๒. ส. ว. ๒/๕๓๕.


ททาแกคนททรงหามเปนตน ชอวามจฉาอาชวะทางกาย. กจมการ รบและการบอกสาสนเปนตน ของพวกคฤหสถ ชอวามจฉาอาชวะ ทางวาจา." [๑๗๗] เภสชทภกษทาแกคนททรงหาม คอบคคทไมทรง อนญาต อนควรกลาววา " คนอน " ชอวาเวชกรรมททาแกคน ททรงหาม ในบทวา ปฏกขตตเวชชกมมาทวเสน นน. จรงอยาง นน พระอรรถกถาจารยกลาวไววา "ภกษไมควรทายาแกชนอน ผมาขอ, เมอทา ตองทกกฏ" ดงนแลว จงแสดงวธเวชกรรมไวโดย พสดาร ในอรรถกถา๑เภสชชกรณวตถ ตตยปาราชก. ผปรารถนา จะทราบความพสดาร พงถอเอาจากอรรถกถานน. กความสงเขป ในมงคลตถทปนน ดงน :- คน ๑๐ จาพวก คอสหธรรมก ๕ ปณฑปลาส ๑ ไวยาวจกร ของตน ๑ มารดาบดา ๒ คนบารงมารดาบดา ๑, ญาต ๑๐ จาพวก คอ พชาย ๑ นองชาย ๑ พหญง ๑ นองหญง ๑ นาหญง ๑ ปา ๑ อาชาย ๑ ลง ๑ อาหญง ๑ นาชาย ๑, คน ๕ จาพวก คอ คน จรมา ๑ โจร ๑ คนรบแพ ๑ ผเปนใหญ ๑ คนทพวกญาตสละแลว จาตองไป ๑, เปนไขเขาไปสวหาร, ภกษพงทาเภสชแกคนททรง อนญาต ๒๕ จาพวกเหลาน. [๑๗๘] กแมอนชนมบตรนดดาเปนตนของญาตเหลานน ๗ ชว เครอสกล ชอวาเปนญาตของภกษเหมอกน เพราะเนองกบภกษนน ๑. สมนต. ๑/๕๖๒.


เหตนน พระอรรถกถาจารยจงสงเคราะหบตรนดดาเปนตนแมเหลา นน ในคาวา ทส าตกา นน. กภกษทาเภสชแกชนแมเหลานน ควรอย. คนทงหลาย คอ พสะใภ นองสะใภ พเขย นองเขย นาเขย อาสะใภ เหลานเปนตน เปนไข, ถาเขาเปนญาต (ของ ภกษ), ทายาแกญาตแมเหลานน กควร, ถาเขามใชญาต, พงทา ใหแกพวกญาตมพชายเปนตน ดวยสงวา "จงใหในทปฏบตของ พวกทาน," หรอพงใหแกบตรของเขา ดวยสงวา "จงใหแกมารดา บดาของเจา." สวนคนนอกจากทกลาวมาแลวเหลานน ชอวาชนอน เภสชทภกษทาแกชนอนนน ชอวาเวชกรรมททาแกคนททรงหาม. กภกษแมเมอจะทาแกชนอนนน ชอวาเวชกรรมททาแกคนททรงหาม. กภกษแมเมอจะทาแกคนททรงอนญาต พงทาแกคน ๑๐ จาพวกใน เบองตน ดวยสงของ (คอเครองยา) ของเขา เมอของ ๆ เขา นนไมม พงทาดวยของ ๆ ตน, แมเมอของ ๆ ตนกไมม พงแสวง หาดวยภกขาจารวตร, เมอไมไดดวยอาการอยางนน พงแสวงหา แตทแหงญาตและคนปวารณาของตน หรอของคนเหลานน, แม เมอไมไดดวยอาการอยางนน พงแสวงหาแมดวยอกตวญญต. การ ขอในสถานทเขาไมไดทาปวารณาอยางนวา "ทานเจาขา ทานตอง การปจจย จงบอก" ดงน ชอวาอกตวญญต. กภกษเมอจะทาใหแก พวกญาตของจากนน พงทาดวยของ ๆ เขาเทานน, เมอของ ๆ เขา นนไมม พงใหยมของ ๆ ตน, ถาเขาคอ พงรบเอา ถาเขาไมคน ไมควรทวง, ดวยวา ภกษแมขอของ ๆ พวกญาตแลวถอเอา ยง ควร, เพราะฉะนน ภกษใหนาจตปจจยของญาตเหลานนมา ไมเปน


อกตวญญต ทาเภสช กไมเปนเวชกรรม หรอใหของเพอตองการ สงเคราะหสกล กไมเปนอาบตเพราะประทษรายสกล. แตภกษ เมอไมหวงตอบแทน พงทายาแกคน ๕ จาพวก มคนจรมาเปนตน แมดวยของ ๆ ตน. [๑๗๙] แมในอนฎกาวมตวโนทน ทานกลาวา "แมเมอจะ ทาเภสชแกคนจรมาและโจรเปนตน ไมปรารถนาลาภจากคนเหลา นนเพอตน พงทาดวยตงใจวา 'ธรรมดามนษยยอมอปการะกน.' ก ภกษทาดวยหวงตอบแทน มโทษในเพราะอเนสนกรรมมเวชกรรม และกลทสนกรรมเปนตน. แตไมมโทษในเพราะทาดวยตงใจวา 'เมอ เราทาอปการะอยางน ชนทงหลายรคณพระศาสนาแลวยอมเลอมใส หรออปการะแกพระสงฆ." [๑๘๐] เภสชพเศษ ชอวา อรฏ ในบทวา อรฏปจน นน. ในอรรถกถา๑สราปานสกขาบท ทานกลาววา "ไดยนวา ชน ทงหลายทายาชออรฏฐะดวยรสแหงผลไมมผลมะขามปองเปนตน, ยา อรฏฐะนนมสกลนและรสคลายนาเมาทเดยว แตหาใชนาเมาไม." [๑๘๑] สงใดยอมเกดขน เพราะอาศยอเนสนกรรมมเวชกรรม ททาแกคนททรงหามเปนตน, สงนนทงหมดเปนอกปปยะทงนน. ดวยเหตนน ในอรรถกถา๒ปฐมปวารณาสกขาบท ทานจงกลาววา "อกปปยโภชนะทบงเกดจากกลทสนกรรม มเวชกรรม การอวด อตตรมนสสธรรม และอกปปยวตถมรปยะอนภกษยนดแลวเปนตน ๑. สมนต. ๒/๔๕๐. ๒. สมนต. ๒/๔๐๒.


ชอวาอกปปยโภชนะเกดขนเพราะอเนสนา อนพระพทธเจาทรงตเตยน." [๑๘๒] สวนกรรมของภกษผเปนทตของพวกคฤหสถ พง ทราบโดยพสดาร ในอรรถกถา๑กลทสกสกขาบท. กความสงเขปใน มงคลตถทปนน ดงน :- ภกษรบกด บอกกด ซงสาสนของคน ๙ จาพวกเหลาน คอ สหธรรมก ๕ ปณฑปลาส ๑ ไวยาวจกรของตน ๑ มารดาบดา ๒ ควรอย. สวนของคนเหลาอน เปนสาสนทเปนกปปยะเทานน จงควร. เพราะฉะนน ภกษไมควรทาความรงเกยจในสาสนเชนนวา "ทาน ทงหลาย จงถวายบงคมพระบาทยคลของพระผมพระภาค ตามคา ของขาพเจา" ดงนกด "ทานทงหลาย จงไหวพระเจดย พระปฏมา ตนโพธ พระสงฆเถระ" ดงนกด "ทานทงหลาย จงทาการบชาดวย ของหอมและดอกไมทพระเจดย" ดงนกด "ทานทงหลายจงเผดยง ภกษทงหลายใหประชมกน, พวกขาพเจา จกถวายทาน จกฟงธรรม" ดงนกด. เพราะสาสนเหลานน เปนสาสนทเปนกปปยะ ไมเกยวของ ดวยคหกรรม. กภกษใด รบสาสนอนจากสาสนทเปนกปปยะของ คนเหลาอน เดนไป ภกษนนเปนทกกฏทก ๆ กาว, ภกษนนแม บรโภคโภชนะทอาศยกรรมนนไดมา กเปนทกกฏทก ๆ คากลน. แทจรง ปจจยทเกดขนเพราะกลทสกกรรม ยอมไมควรแกสหธรรมก ทง ๕ ยอมเปนเชนกบปจจยทเกดขน เพราะอวดอตรมนสสธรรม อนไมจรง และแลกเปลยนดวยรปยะแล. กภกษใด บรโภคปจจยท ๑. สมนต. ๒/๑๒๗.


เกดขน เพราะอเนสนกรรมมทตกรรมและเวชกรรมเปนตน อาชวะ ของภกษนน ชอวาไมบรสทธ. เพราะฉะนน อนภกษเมอจะเสพ ปจจยทมความเกดขนบรสทธอยางเดยว พงงดเวนปจจยทมความ เกดขนไมบรสทธ ดจอสรพษเสย. [๑๘๓] แลปจจยทง ๒ นน ทานกลาวไวในปกรณวเสสว๑สทธ- มรรควา "ปจจยทงหลายทเกดขนจากสงฆหรอคณะ ของภกษผ ไมกาหนดถอธดงค และเกดขนจากสานกของพวกคฤหสถผเลอมใส ดวยคณของภกษนนมการแสดงธรรมเปนตน ชอวาปจจยทมความ เกดขนอนบรสทธ, สวนปจจยทเกดจากสมณวต มเทยวไป บณฑบาตเปนตน ชอวาปจจยมความเกดขนอนบรสทธยงทเดยว. ปจจยทเกดขนจากสมณวตร มเทยวบณฑบาตเปนตน ของภกษ ผกาหนดถอธดงค และเกดขนจากสานกของพวกคฤหสถผเลอมใส ในธดงคคณของภกษนน โดยอนโลมขอกาหนดธดงค ชอวาปจจย มความเกดขนอนบรสทธ." [๑๘๔] นยอนมาในฎกา๒ปกรณวเสสวสทธมรรคนนวา "ความ ทคณมการแสดงธรรมเปนตน เปนคณอาศยความบรสทธเปนสมฏ- ฐาน พระพทธโฆษาจารยแสดงดวยกลาวถงปจจยทมความเกดขน อนบรสทธ เหตนน ทานจงกลาววา 'ธมมเทสนาทห จสส คเณห' ดงน. ความเปนพหสต การบาเพญวตรและความถงพรอมดวย อรยาบถเปนตน ทานถอเอาดวยอาทศพท. แมในคาวา ธตคเณ ๑. ว. ส. ๑๕๐. ๒. ป. ม . ๑/๑๐๓.


จสส น กนยนเหมอนกน. มตรสหายและวตรมประพฤตบงสกล เปนตน ทานถอเอาดวยอาทศพทวา ปณฑปาตจรยาทห. บทวา ธตงคนยมานโลเมน คอดวยสามารถอนโลม ไดแกดวยสามารถ ไมขดขวางตอขอปฏบตอนนยมตามธดงคนน ๆ." [๑๘๕] กอาชวปารสทธศล พระอรรถกถาจารยกลาววา "ปรเยฏ สทธ" เพราะบรสทธไดดวยการแสงหา ของภกษผละ อเนสนาแลว ยงปจจยทงหลายใหเกดขนโดยธรรมสมาเสมอ. บรรดาบทเหลานน บทวา อเนสน คอการดแสวงหาอนไมควร ไดแกการแสวงหาปจจยทไมเหมาะ ดวยสามารถอเนสนกรรม ม เวชกรรมตามทกลาวแลวเปนตน และดวยสามารถวจทจรตมลอ ลวงเปนตน. บทวา ปหาย แปลวา เวนแลว, อธบายวาไมทา, เพราะฉะนน ธรรมดาภกษเมอจะทาอาชวะใหหมดจด แมอด อาหาร กไมพงทาแมจตในการแสวงหาอนไมควรใหเกดขน, จะ ปวยกลาวไปไยถงความดนรนทางกายและวาจาเลา, ภกษพงเปนดจ พระมหาตสสเถระ ผอยในจรคมพวหาร. [เรองพระมหาตสสเถระ] [๑๘๖] ดงไดสดบมา ในคราวทพภกขภย พระมหาตสสเถระ นน เดนทางไป มกายลาบากออนแรง เพราะขาดอาหาร และ เพราะลาบากในหนทาง จง (แวะ) นอนทโคนตนมะมวงซงเผลดผล ตนหนง. ผลมะมวงเปนอนมากหลนอยในทนน ๆ. ครงนน อบาสก ผเฒาคนหนงพบพระเถระ รวาเมอยลา จงใหพระเถระดมอมพปานะ


(นามะมวง) แลว ยกขนสหลงของตน นาไปสทอย (ของทาน). พระเถระสอนตนวา "อาบาสกน มใชบดา มใชมารดา, มใชญาต, มใชพวกพองของทาน, เขาทากจเชนนน เพราะ เหตแหงทานมศล" ดงนแลว เจรญวปสสนาอยบนหลงของอบาสกนนนนเอง บรรล พระอรหตแลว. เรองพระมหาตสสเถระผฉนมะมวง มาในฎกาปกรณวเสส- วสทธมรรค. [๑๘๗] สวนปจจยสนนสสตศล พระอรรถกถาจารยกลาววา "ปจจเวกขณสทธ" เพราะบรสทธไดดวยการพจารณา. เพราะฉะนน ภกษเมออาทนพในการบรโภคปจจยทยงมได พจารณา พงพจารณาปจจยทงหลาย. ดงไดสดบมา ภกษทงหลายในกาลกอน โดยมากไมพจารณา แลวบรโภคปจจย ๔ จงไมพนจากนรก และกาเนดสตวดรจฉาน. พระศาสดาทรงทราบเรองนนแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย ชอวา ภกษไมพจารณา (กอน) แลวบรโภคปจจย ๔ ไมควร, เพราะ ฉะนน ตงแตนไป ทานทงหลายพงพจารณา (กอน) แลวจง บรโภค" ดงน เมอจะทรงแสดงปจจเวกขณวธ ทรงวางแบบไว โดยนยเปนตนวา "ภกษทงหลาย กภกษในธรรมวนยน พจารณา โดยปญญาแลว จงเสพจวร" ตรส (ตอไป) วา "ชอวา การ


บรโภคปจจยทยงมไดพจารณา ยอมเปนเชนกบบรโภคยาพษอน แรงกลา, แมคนโบราณทงหลาย ไมพจารณา ไมรโทษแลวบรโภค ยาพษ เสวยทกขอยางใหญ" ดงนแลว ทรงนาอดตนทานมา :- [เรองนกเลงสกาโกง บรโภคยาพษ] [๑๘๘] ในอดตกาล พระโพธสตวไดเปนนกเลงสกา มโภค- สมบตมากในกรงพาราณส. ครงนน นกเลงสกาโกงอกคนหนง กาลง เลน (สกา) กบพระโพธสตวนน เมอตนมชย กไมทาลายวงเลน, แตในเวลาจะปราชย กใสลกสกาไวในปากแสรงพดวา "ลกสกาหาย" ทาลายวงเลนแลวหลกไป. พระโพธสตวรเรองนนแลว ถอเอาลกสกา ไปเรอนแลว ยอมดวยยาพษอยางแรงกลา ตากใหแหงแลวแหงอก ถอเอาลกสกาเหลานนไปสานกของนกเลงสกาโกงนนแลวเลน (สกา) กน. นกเลงสกาโกงนน กาลงเลน ในเวลาทตนจะปราชยกใสสกา ลกหนงในปาก สลบไปดวยกาลงยาพษ กลอกนยนตา คอพบ ลมลง. พระโพธสตวปรารถนาจะใหชวตแกเขา จงใหยาสาหรบ สารอกทดองแลวดวยโอสถ ใหสารอกออกมา ทาเขาใหหายโรค แลวไดใหโอวาทวา "ทานอยางไดทาอยางนอก." เรองบรโภคดวยมไดพจารณา มาในอรรถ๑กถาลตตชาดก ทสมวรรคเอกนบาต. [๑๘๙] ภกษโดยมากแมอก เปนผวางใจไมพจารณาแลว บรโภคปจจย ๔ ทหมญาตมมารดาบรดาพหญงนองหญงเปนตนถวาย ๑. ชาตกฏกถา. ๒/๒๑๕.


ดวยเขาใจวา "ในเวลาเราเปนคฤหสถกด ในเวลาเปนบรรพชตกด ปจจยเหลานกเปนของตองให" ดงน. พระศาสดาทรงทราบเรองนน แลว ตรสวา "ภกษทงหลาย ชอวาภกษควรพจารณา (กอน) แลวบรโภคปจจยทแมหมญาตถวายแลว, เพราะเมอภกษไมพจารณา (กอน) แลวบรโภค ทากาละแลว ยอมไมพนจากอตภาพ แหงยกษและเปรต, กชอวาการบรโภคปจจยทมไดพจารณา ยอม เปนเชนกบการบรโภคยาพษ, เพราะยาพษทบคคลผคนเคยกด ได คนเคยกด ใหแลว ยอมทาผบรโภคใหตายไดทงนน, แมในกาล กอน ราชสหตวหนง บรโภคยาพษทผคนเคยใหแลวถงความตาย" ดงนแลว ทรงนาอดตนทานมา :- [เรองราชสหบรโภคยาพษ] [๑๙๐] ในอดตกาล พระโพธสตวไดเปนเศรษฐมสมบตมาก ในกรงพาราณส. คนเลยงโคคนหนงของพระโพธสตวนน ในสมยท (ทาง) ยดเยยดดวยขาวกลา ตองฝงโคไปปา ปลกโรงโคแลวอย รกษาในปานน. ครงนน ราชสหตวหนงมจตปฏพทธในแมเนอ ตวหนง จงอยในทใกลแหงโรงโคของคนเลยงโคนน เมอแมโค ทงหลายผายผอมไป เพราะหวาดเสยวตอราชสห นานมไดนอย แลว. ตอมา เศรษฐทราบเหตนน จงสงคนเลยงโควา "ถาอยางนน เจาจงจบแมเนอนนโดยอบายแลว ยอมขนทสรระของแมเนอนนดวย ยาพษทาใหแหงแลวแหงอก ลวงไป ๒-๓ วน จงปลอยแมเนอนนไป. คนเลยงโคนน ไดทาตามคาสง. ราชสหเหนแมเนอนน กเลย


สรระของแมเนอนนดวยความรกใคร ไดทากาละแลว. เรองบรโภคยาพษ ดวยสามารถความคนเคย (พศวาส) มา ในอรรถกถา๑วสสาสโภชนชาดก ทสมวรรคเอกนบาตนนเหมอนกน. [แกอรรถ] [๑๙๑] ในอรรถกถาทงหลาย มอรรถกถา๒รปยสกขาบทเปนตน ทานกลาววา "การบรโภคปจจยทมไดพจารณา ของภกษผมศล ชอวา บรโภคหน." ฎกา๓รปยสกขาบทนนวา "เหมอนอยางวา ลกหน ยอมไมได เพอจะไปประเทศทปรารถนา ตามความชอบใจของตนได ฉนใด, ภกษผประกอบดวยการบรโภคหน ยอมไมได เพอออกไปจากโลก ฉนนน." [๑๙๒] เพราะฉะนน ภกษผเหนอาทนพตามทกลาวแลว ควร พจารณาปจจยทงหลายโดยแท. แตเมอจะพจารณา พงพจารณา ใน ๓ กาล. ในกาลทง ๓ นน ในกาลไดพงพจารณาแมคราวเดยว ดวยธาตปจจเวกขณะ เปนตนวา "จวรนสกวาเปนธาต เปนไปตาม ปจจย" ดงนกได ดวยปฏกลปจจเวกขณะ เปนตนวา "กจวรเหลา นทงหมด เปนของไมนาเกลยด" ดงนกได. แทจรง การบรโภค ปจจยทพจารณาอยางนนแลวเกบไว ตอจากกาลได หาโทษมได เลย ดจการใชสอยบาตรจวรทอธษฐานแลวเกบไว. การพจารณา ในกาลไดนน เปนการแสดงความหมดจดในเบองตนแหงสตเครอง ๑. ชาตกฏกถา. ๒/๒๒๗. ๒. สมนต. ๒/๒๒๘. ๓. สา.ท. ๑/๑๙๑.


พจารณาเปนเบองหนา หาใชหามการพจารณาในกาลบรโภคเปน เบองหนาไม. เพราะฉะนน ในการบรโภคควรพจารณาอก. กใน กาลบรโภคนน พงพจารณาพรอมดวยการบรโภค ดวยตงขณก- ปจจเวกขณะวา "เราพจารณาโดยแยบคายแลวเสพจวร" ดงน เปนตน. [๑๙๓] กในอรรถกถาทงหลาย ทานกลาววา "จวร ภกษ พงพจารณาทกขณะทบรโภค, บณฑบาต พงพจารณาทกคากลน, เสนาสนะ พงพจารณาทกขณะทบรโภค" ดงน. ในฎกา๑ปกรณวเสสวสทธมรรค ทานกลาววา "จวร ภกษพง พจารณา ในขณะทเปลองจากกายแลวบรโภค, เสนาสนะ พงพจารณา ทกขณะทบรโภค คอทกขณะทเขาไป." สวนในอนฎกาวมตวโนทน แหงรปยสกขาบท ทานกลาววา "บทวา ปรโภเค คอในขณะทเปลองออกจากกายแลวบรโภค. บทวา ปรโภเค คอในขณะทเขาไปภายในแตชายคา และในขณะ นงและนอน." [๑๙๔] ถาภกษไมอาจจะพจารณาในกาลบรโภคไดไซร, ใน กาลภายหลงแตกาลบรโภค พงพจารณาแมคราวเดยวดวยอตต- ปจจเวกขณะวา "วนนเราไมไดพจารณาแลวบรโภคจวรใด" ดงน เปนตน. กในฎกาปกรณวเสสวสทธมรรค ทานกลาววา "ภกษเมอ ๑. ป. ม . ๑/๑๐๘.


ไมอาจพจารณาไดอยางนน พงพจารณาวนหนง ๔ ครง ๓ ครง ๒ ครง หรอครงเดยวกได ดวยสามารถกาวเสสตามทกลาวแลว." [๑๙๕] บรรดาบทเหลานน บทวา ตถา ความวา เพอพจารณา ในกาลบรโภค. แตกอนฉนขาวกด ภายหลงฉนขาวกด สามยาม แหงราตรกด อนจากกาลบรโภค ชอวากาลวเสสตามทกลาวแลว. ก อตตปจจเวกขณะน ยอมควรในปจจยทเหลอ (คอ จวร, บณฑบาต, เสนาสนะ). สวนเภสช ในกาลได ภกษพจารณากตาม ไม พจารณากตาม ในกาลบรโภค ตองพจารณาแท. ดวยเหตนน ใน อรรถกถาทงหลาย ทานจงกลาววา "ความเปนผมสตเปนปจจย ทง ในกาลรบ ทงในกาลบรโภคเภสช จงควร. แมเมอมความเปนผม สตเปนปจจยอยางนน ภกษทาสตในกาลรบ ไมทาในกาลบรโภค นนแล เปนอาบต, แตภกษไมทาสตในกาลรบ ทาในกาลบรโภค ไมเปนอาบต." [๑๙๖] อนฎกาวมตวโนทนวา "คาวา สตปจจยตา วฏฏต ความวา ภกษไดความทสตเปนเครองพจารณาเปนปจจย ควรอย. พระอรรถกถาจารยแสดงวา 'ภกษควรไดสตเปนเครองพจารณา ทงในกาลรบ ทงในกาลบรโภค โดยแท.' ดวยเหตนน ทานจงกลาว วา ' ทาสต ' ดงนเปนอาท." แมในฎกาปกรณวเสสวสทธมรรค ทานกกลาวไวอยางนนนนแล จงกลาวดงนอกวา "คาวา เอว สนเตป ความวา สตเปนเครอง พจารณาในฐานะทง ๒ ควรแลวกจรง, แมเมอมความเปนผมสต


เปนปจจยอยางนน. ฝายอาจารยอกพวกหนงกลาววา 'บทวา สต- ปจจยตา คอ เมอความทสตเปนปจจย อธบายวา เมอปจจย แหง การบรโภคเภสช มอย. คาวา เอว สนเตป คอ แมเมอปจจย มอย. คานน เปนเพยงมตของอาจารยเหลานน. จรงอยางนน ปจจย- สนนสตศล ยอมบรสทธไดดสตเปนเครองพจารณา หาบรสทธ ไดดวยอาการสกวาความเปนเองแหงปจจยไม." ในอนฎกาวมตวโนทน ทานกลาววา "กในคาวา สตปจจยตา ดงน อาจารยบางพวกกลาวความวา 'บทวา สตปจจยตา ความวา เมอปจจยมอย คอ เมอเหตแหงการบรโภคเภสช มอย อยางนบาง' พงถอเอาความของอาจารยบางพวก แมเหลานนอยางนวา บทวา ปจจเย คอ เมอลกษณะสภาวะแหงปจจยมอยดงน เพราะศลไมบรสทธ ไดดวยอาการสกวาความเปนเองแหงปจจย. พงทราบความทาตาง ๆ กน แหงการขาดแหงศลเลาน อยางน คอ ดวยคาวา ปรโภเค อกโรนตสเสว อาปตต น พระอรรถกถาจารยแสดงการขาด แหงปาฏโมกขสงวรศล, หาไดแสดงการขาดแหงปจจยสนนสตศลไม เพราะปจจยสนนสตศลนน ปรสทธไดดวยสตเปนเครองพจารณาปจจย ทลวงแลว (คออตตปจจเวกขณะ), กทานแสดงการขาดแหงปจจย สนนสตศล ในเพราะเภสชนน และในเพราะปจจยนอกนน ดวย การกลาวถงการบรโภคหนเปนอาท." [๑๙๗] กในการขาดและไมขาดแหงปาฏโมกขสงวรศลนน ม สนนษฐานดงนวา


"ตงขณกปจจเวกขณะในเภสช ยอมรกษาศลไวไดทง ๒ ประการ จากการขาด, สวนอตตปจจเวกขณะในเภสชนน ยอมรกษาไวได เฉพาะปจจยสนนสตศลอยางเดยว. ปจจเวกขณะทง ๒ ประการ ในปจจยนอกนนกเหมอนกน. เพราะฉะนน ถาภกษทาตงขณกปจจ- เวกขณะ ในจตปจจยแลวไซร, แมจะไมทาอตตปจจเวกขณะ กควร. ถาไมทาตงขณกปจจเวกขณะ กควรทาอตตปจจเวกขณะโดยแท เพอ ทาศลนอกน (ปจจยสนนสตศล) ใหบรสทธ. กปาฏโมกขสงวรศล ซงขาด เพราะเหตไมทาตงขณกปจจเวกขณะในเภสช ยอมบรสทธ ไดดวยการแสดง (อาบต). ถาภกษไมทาปจจเวกขณะแมอะไร ๆ ใน จตปจจยเสยเลย ใหอรณขนมา, ศลยอมขาดโดยนยทกลาวแลว, และ ภกษนน ชอวาตงอยในฐานบรโภคน." [๑๙๘] กภกษผบาเพญปจจยสนนสตศล พงเปนดจภาคเนยย- สงฆรกขตสามเณร. กภาคเนยยสงฆรกขตสามเณรนน พจารณาโดยชอบแลวจงฉน ดวยเหตนน เธอจงกลาววา "อปชฌายะกลาวกะขาพเจา ผฉนขาวสาลอน เยนสนทวา ' สามเณร เธออยางไมสารวมแลว ยงลนของตนใหไหมเลย.' ขาพเจาฟงคาของ พระอปชฌายะแลว ไดความสงเวชในครงนน นงเหนออาสนะอนเดยว ไดบรรลพระอรหต แลว, ขาพเจานน มความดารบรบรณ


เหมอนพระจนทรวนเพญ มสรรพอาสวะสดสน บดนภพใหมยอมไมม." พระสงฆรกขตเถระ ผเปนลงของสามเณรนนนนแล ชอวา อปปชฌายะในคาถานน. บทวา สาลกร แปลวา ขาวสาล. บทวา สนพพต แปลวา เยนด. ทานกลาววา อสโต ดงน หมาย ถงการไมพจารณา. เพราะฉะนน กลบตรแมอน เมอปรารถนา ความสดสนแหงทกข พจารณาโดยแยบคาย (กอน) แลวพงบรโภคปจจยทงหลายแล. อนาคารยวนยกลาวคอจตปารสทธศล ยอมชอวาอนบรรพชต ผทาศลใหบรสทธ ศกษาดแลวอยางน ดงพรรณนามาฉะน, อนา- คารยวนยนน สามารถจะนาแมผลอนเลศมาแกบรรพชตนน ดจพระ ตสสเถระผอยเงอมเขา. เรองพระเถระนน พงถอเอาจากคาถา วรรณนาในพราหมณวรรควา "อสสฏฐ คหฏเห" เปนตนแล. [อาคารยวนย] [๑๙๙] การเวนจากอกศลกรรมบถ ๑๐ ประการ ชอวา อาคารยวนย (วนยของคฤหสถ). อาคารยวนยนน ชอวาอน คฤหสถศกษาดแลว เพราะไมตองโทษเครองเศราหมองในอกศล- กรรมบถ ๑๐ ประการนน และเพราะทาตนใหตงอยในคณ คอ มรรยาท ชอวาเปนมงคล เพราะนาประโยชนสขมาใหในโลกทง ๒.


[อกศลกรรมบถ ๑๐ ประการ] บาปธรรมเหลาน คอ ปาณาตบาต อทนนาทาน กาเมสมจฉา- จาร, มสาวาท ปสณวาจา ผรสวาจา สมผปปลาป, อภชฌา พยาบาท มจฉาทฏฐ ชอวาอกศลกรรมบถ ๑๐ ประการ ใน อาคารยวนยนน. ในอกศลกรรมบถ ๑๐ ประการนน ปาณาตบาต ทานพรรณนาไวโดยวเศษ ในอรรถกถา๑ตตยปาราชก. อทนนาทาน ทานพรรณนาไวในอรรถกถา๒ทตยปาราชก. กาเมสมจฉาจาร ทาน พรรณนาไวในอรรถกถา๓สญจรตตสกขาบท และในอรรถกถา๔สงคตสตร ในปาฏกวรรค. อกศลกรรมบถ ๗ ประการขางตน ทานพรรณนา ไวในอรรถกถา๕พรหมชาลสตร. ๓ ประการขางปลาย ทานพรรณนา ไวในอรรถกถา๖สงคตสตร และในอรรถกถา๗สาเลยยกสตรในมล ปณณาสก. ทง ๑๐ ประการ ทานพรรณนาไวในอรรถกถา๘สมมา ทฏฐสตรในมลปณณาสกนนเอง และในอรรถกถา๙อฏฐสาลน. เพราะ ฉะนน ขาพเจาจะถอเอานยททานกลาวไวในอรรถกถานน ๆ มากลาว กถาวาดวยกรรมบถ. [ปาณาตบาต] [๒๐๐] วธกเจตนา (เจตนาผฆา) ของบคคลผมความสาคญ ในสตวมชวตวาสตวมชวต อนยงความพยายามเปนเหตเขาไปตด ๑. สมนต. ๑/๕๒๕ ๒. สมนต. ๑/๓๕๖. ๓. สมนต. ๒/๔๗. ๔. ส. ว. ๓/๓๑๓. ๕. ส. ว. ๑/๙๓. ๖. ส. ว. ๓/๖๑๔. ๗. ป. ส. ๒/๔๔๘. ๘. ป. ส. ๑/๒๗๒. ๙. อฏฐ- สาลน ๑๘๐.


ชวตทรยใหตงขน เปนไปทางกายทวารและวจทวาร ทวารใด ทวารหนง ชอวาปาณาตบาต บรรดาอกศลกรรมบถ ๑๐ ประการ นน. ก คาวา ปาณะ ในบทวา ปาณาตปาโต น โดยโวหารไดแก สตว, โดยปรมตถไดแกชวตน๑ทรย ๒ ประการ. จรงอย แมในอรรถกถา๒ตตยปาราชก ทานกลาวไววา " รป- ชวตนทรย และอรปชวตนทรย ชอวาชวตนทรย. เมอรปชวตนทรย กาเรบแลว แมอรปชวตนทรยกยอมกาเรบ เพราะเนองกนกบรป- ชวตนทรยนน. [โทษของปาณาตบาต] บรรดาสตวมชวตผเวนจากคณ มสตวดรจฉานเปนตน ปาณา- ตบาตชอวามโทษนอย ในเพราะสตวเลก, ชอวามโทษมาก ใน เพราะสตวใหญ. เพราะเหตไร ? เพราะประโยคใหญ. แมเมอม ประโยคเสมอกน กชอวามโทษมาก เพราะวตถใหญ. บรรดาสตว ผมคณมมนษยเปนตน ปาณาตบาตชอวามโทษนอย ในเพราะสตว มคณนอย, ชอวามโทษมาก ในเพราะสตวมคณมาก. กเมอมสรระ และคณเสมอกน กชอวามโทษนอย เพราะกเลสและความพยายาม ออน, ชอวามโทษมาก เพราะกเลสและความพยายามแรงกลา. [๒๐๑] ในฎกาพรหมชาลสตร ทานกลาววา "พงทราบความ ทปาณาตบาตนนชอวามโทษมาก เพราะปจจยทงหลาย มความท ๑. ในวสทธมรรคภาค ๓ หนา ๑๕ อธบายวา ชวตนทรย มอนตามเลยงสหชรปเปน ลกษณะ. ๒. สมนต. ๑/๕๓๔.


ประโยคและวตถใหญเปนตน เหตทเจตนาซงเกดเพราะปจจยเหลานน มกาลง. จรงอย ความทประโยคชอวาใหญ กดวยสามารถสนนฏฐาปก- เจตนา (เจตนาเปนเหตใหสาเรจ) ทยงกจใหสาเรจ ดวยสามารถทา ประโยคตามทคนผฆามงหมายใหสาเรจไปโดยเรว และทมอาเสวนะอน ไดแลวจากชวนจตซงเปนไปมากครง. แมเมอประโยคจะมเสมอกนใน เพราะสตวเลกกด ในเพราะสตวใหญกด ในกาลบางครง เจตนา ของคนผฆาสตวใหญ ยอมเกดขนแรงกลา เพราะฉะนน วตถจง ชอวาใหญ. ประโยคและวตถแมทงสองอยางนน จะชอวาใหญ ก ดวยเจตนามกาลงอยางเดยว ดวยประการฉะน. เมอความทสตว อนจะพงถกฆามคณมากกอยางนน (คอเจตนาของผฆาเกดขนแรง กลา). แมอนปการเจตนา (เจตนาไมมอปการะ) เพอยงเขต วเศษใหสาเรจ ยอมเกดขนมกาลงและแรงกลา เหมอนอปการ- เจตนา (เจตนามอปการะ) ในสตวผมคณนน เหตนน พงเหนวา ปาณาตบาตนนมโทษมาก. เพราะฉะนน แมเมอความทปจจย ม ประโยคและวตถเปนตนไมใหญ พงทราบความทปาณาตบาตชอวาม โทษมาก กดวยสามารถความทเจตนาชอวามกาลง เพราะปจจยมความ ทสตวอนจะพงถกฆามคณมากเปนตนเปนอาทนนเอง." ฎกาสมมาทฏฐสตรวา "พงทราบความทปาณาตบาตชอวาม โทษมาก เพราะปจจยทงหลายมความทประโยคและวตถใหญเปนตน เหตเจตนาซงเกดขนเพราะปจจยเหลานน มกาลง. (ขอความเหมอน ฎกาพรหมชาลสตรน) ฯ ล ฯ ประโยคและวตถแมสองอยางนนจะ


ชอวาใหญ กดวยเจตนามกาลงอยางเดยว ดวยประการฉะน. เหตนน พงทราบความทปาณาตบาตมโทษมาก เพราะความท เจตนามกาลงเพราะปจจยนน ๆ แมในปรบายอนผดจากปจจยตาม ททานกลาวไวแลว. อนทจรงแมเมอมปจจย มประโยคและวตถ เปนตนไมใหญ ความทปาณาตบาตจะชอวามโทษมาก กเพราะสตว อนจะพงถกฆาเปนผมคณ และชอวามโทษนอย กเพราะวปรต (ผดแผก) จากนน พงเหนเหมอนอยางปาณาตบาตทชอวามโทษ มากและมโทษนอย ในเพราะวตถใหญและไมใหญ. พงประกอบ ความทปาณาตบาตชอวามโทษนอย เพราะกเลส ความพยายาม และ ทง ๒ ออน และชอวามโทษมาก เพราะกเลส ความพยายาม และ ทง ๒ อยางแรงกลา." [องคของปาณาตบาต] [๒๐๒] ปาณาตบาตนน มองค ๕ คอ สตวมชวต ๑ ความ เปนผสาคญวาสตวมชวต ๑ จตคดจะฆา ๑ ความพยายาม ๑ สตวตายดวยความพยายามนน ๑. ในฎกาพรหมชาลสตรเปนตน ทานกลาวไววา "ความเปนผ สาคญวาสตวมชวตและจตคดจะฆา เปนองคสวนเบองตน (กตาม) ความพยายาม (เทานน) อนวธกเจตนาใหตงขน. เพราะเจตนาอน เปนเหตทาสตวมชวตใหตกลวงไปมองค ๕ เหตนน ปาณาตบาต- เจตนานน พงเหนวาไมพนจากองค ๕."


[อทนนาทาน] [๒๐๓] เถยยเจตนา (เจตนาเครองเปนขโมย) ของบคคล ผมความสาคญในพสด อนผอนหวงแหน วาเปนพสดอนผอนหวง แหนแลว อนยงความพยายามเปนเหตถอเอาพสดทผอนหวงแหนนน ใหตงขน เปนไปทางกายทวารและวจวาร ชอวาอทนนาทาน. ภณฑะอนชนเหลาอน คอเจาของภณฑะทงหลายหวงแหน ไมสะ ให ยงรกษาคมครองไว ไมใหดวยกายกด ดวยวาจากด ของ ตน ชอวาพสดอนผอนหวงแหนแลว ในคาวา ปรปรคคหเต ปรปรคคหตส โน นน. [โทษของอทนนาทาน] อทนนาทานนน ชอวามโทษนอย ในเพราะของ ๆ ผอนเลว ชอวามโทษมาก ในเพราะของ ๆ ผอนประณต. เพราะเหตไร ? เพราะพสดประณต แมเมอพสดเสมอกน ชอวามโทษมาก ใน เพราะเปนของ ๆ บคคลผยงดวยคณ, ชอวามโทษนอย ในเพราะ เปนของ ๆ บคคลผมคณเลวกวาบคคลผยงดวยคณนน ๆ เพราะเทยบ บคคลผยงดวยคณนน ๆ. อกอยางหนง อทนนาทานชอวามโทษนอย ในเพราะของ ๆ ผอนเลก, ชอวามโทษมาก ในเพราะของผ ๆ อน ใหญ. เพราะเหตอะไร ? เพราะประโยคใหญ. กแมเมอพสดและคณ เสมอกน ชอวามโทษนอย เพราะกเลสและความพยายามออน ชอวามโทษมาก เพราะกเลสและความพยายามแรงกลา.


[องคของอทนนาทาน] อทนนาทานนน มองค ๕ คอพสดอนผอนหวงแหน ๑ ความ เปนผมความสาคญวา เปนของอนผอนหวงแหน ๑ จตคดจะลก ๑ ความพยายาม ๑ ลกมาไดดวยความพยายามนน ๑. [กาเมสมจฉาจาร] [๒๐๔] กในอรรถ๑กถาสงคตสตร ทานกลาววา "บทวา กาเมส คอในความประพฤตเออเฟอดวยด ในกรรมของคนคกน ทงหลาย. อกอยางหนง ในสตวอนเปนทตงแหงเมถนธรรมทงหลาย. อาจาระอนทราม ทบณฑตตเตยนโดยสวนเดยว ชอวามจฉาจาร. กโดยลกษณะ เจตนาเปนเหตกาวลวงฐานะอนบคคลไมพงถง เปน ไปทางกายทวาร ดวยประสงคอสทธรรม ชอวา กาเมสมจฉาจาร." ฎกาสงคตสตรนนวา "บทวา เมถนสมาจาเรส ไดแกใน เมถนสมาจาร ๒ อยาง ดวยสามารถสนโดษดวยภรยาของตนและ การถงภรยาของผอน. กเมถนสมาจารแม ๒ อยางนน ชอวากาม เพราะเปนธรรมอนบคคลพงใคร. ในจาพวกสตวทเปนวตถแหงเมถน. อาจาระอนบณฑตพงตเตยน ชอวามจฉาจาร. มจฉาจารนน ชอวา นาตเตยน เพราะเปนธรรมเลวทรามโดยสวนเดยวเทานน เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'อาจาระอนทรามทบณฑตตเตยนโดย สวนเดยว' ดงน. บทวา อสทธมมาธปปาเยน คอดวยมงหมายในอน ๑. ส. ว. ๓/๓๑๓.


เสพอสทธรรม." สตร ๒๐ จาพวก มตรทมารดารกษาเปนตน ชอวาอคมน- ยฏฐานของพวกบรษ ในบทวา อคมนยฏานวตกกมเจตนา นน. สตร ๒๐ จาพวกนน จกมแจงในมงคลขอวา การสงเคราะหบตร และภรยานน. ดวยเหตนน ในอนฎกาวมตวโนทนแหงสญจรตต- สกขาบท ทานจงกลาวไววา "แทจรง บรษทงหลายยอมไมไดเพอ จะถง (ลวง) สตร ทผปกครองเหลาใดเหลาหนงคมครองรกษาไว, เพราะฉะนน บรษเลานน ไป (ถง) ในสตร ๘ จาพวกมสตรท มารดารกษาเปนตน จงเปนมจฉาจารโดยแท เพราะสตรเหลานน อนผปกครองทงหลายมมารดาเปนตนรกษาไว โดยประการทเธอจะ สาเรจการอยรวมกบบรษไมได. บรษไปในสตร ๑๒ จาพวกนอกจาก สตร ๘ จาพวกนน เปนมจฉาจาร (เหมอนกน) เพราะเขาไปใน ฐานะซงไมใชของ ๆ ตน ทชนเหลาอนหามแลว. ฎกาสารตถทปนวา "เปนมจฉาจาร เพราะสตรเหลานน ถกบรษลกผสสะทคนเหลาอนรกษาคมคองแตะตองแลว." [๒๐๕] กในสตร ๒๐ จาพวก บรษเหลาอน ชอวาเปนอคมน- ยฏฐานของสตร ๑๒ จาพวก มสตรมอารกขาเปนตน. ดวยวาพวก สตรทบรษคนใดคนหนงถอโดยความเปนภรยาเทานน ไมไดเพอจะ ถงบรษอน, เพราะฉะนน สตร ๑๒ จาพวกเหลานนเทานนชอวาเปน มจฉาจาร ในเพราะถงบรษอน เพราะตวมสาม. จรงอย สตร เหลานนขโมยผสสะซงเปนของสาม ยงการอภรมใหเกดขนแกบรษ


เหลาอน เพราะฉะนน สตรเหลานนจงเปนมจฉาจาร. สวนสตร ๘ จาพวกนอกนมสตรทมารดารกษาเปนตน ชอวาไมเปนมจฉาจาร ในเพราะถงบรษอน เพราะตวยงไมมสาม. อกอยางหนง สตรเหลานน ชอวาไมเปนมจฉาจาร เพราะตนมผสสะทใคร ๆ หวงหามไมได และเพราะตนเปนเจาของแหงผสสะเอง. ผปกครองทงหลายมมารดา เปนตน ยอมรกษาสตรเหลานนไว เพอชมเชยผสสะของสตร เหลานนเองกหามได, ผปกครองเหลานน ปองกนอนาจารอยาง เดยว จงหามการถงบรษอนแหงสตรเหลานนเสย, เพราะฉะนน ผ ปกครองทงหลายมมารดาเปนตน จงหาชอวาเปนใหญในผสสะของ สตรเหลานนไมแล. [โทษของกาเมสมจฉาจาร] กาเมสมจฉาจารนน ชอวามโทษนอย ในเพราะอคมนยฏฐาน เวนจากคณมศลเปนตน, ชอวามโทษมาก ในเพราะอคมนยฏฐาน ถงพรอมดวยคณมศลเปนตน. อกอยางหนง กาเมสมจฉาจารท บคคลประพฤตขมขน แมในอคมนยฏฐานอนเวนจากคณ กชอวา มโทษมาก. แมเมอชนทงสองมฉนทะรวมกน กชอวามโทษนอย เพราะกเลสและความพยายามออน, ชอวามโทษมาก เพราะกเลส และความพยายามแรงกลา. [องคของกาเมสมจฉาจาร] กาเมสมจฉาจารนน มองค ๔ คอ วตถอนไมควรถง ๑ จต


คดจะเสพในวตถอนไมควรถงนน ๑ ความพยายามในอนเสพ ๑ ยง มรรคใหถงมรรคหยดอย ๑. [๒๐๖] ในฎกาพรหมชาลสตร ทานกลาววา "อาจารยบาง พวกกลาววา ' แมเมอมการยงมรรคใหถงมรรคหยดอยในเพราะขม ขนชาเรา บรษถกสตรขมขน ยอมไมเปนมจฉาจาร เพราะไมมความ พยายามตดตอ ในอนเสพซงเกดขนกอน.' อาจารยพวกหนง กลาววา 'เมอจตคดจะเสพมอย ความพยายามไมม ไมเปนประมาณ เพราะโดยมาก สตรไมมความพยายามในอนเสพ เมอเปนเชนนน แมสตรมจตคดจะเสพปรากฏขน กไมพงเปนมจฉาจาร เพราะไมม ความพยายามในอนเสพ. เพราะฉะนน พงเหนสนนษฐานวา 'องค ๔ ทานกลาวไวโดยอกฤษฏ ดวยสามารถบรษ' ดงน ดวย ประสงควา 'เมอจะถอความโดยประการอน ในเวลาทสตรทา หนาทบรษ แมบรษกไมเปนมจฉาจาร เพราะไมมความพยายามใน อนเสพ.' กในอธการแหงองคกาเมสมจฉาจารนมสนนษฐานดงน :- มจฉาจารทใหเปนไปตามชอบใจของตนมองค ๓ ทใหเปนไป โดยพลการกมองค ๓. เหตนน พงเหนวามองค ๔ เพราะถอเอา โดยไมมสวนเหลอ." อรรถกถา๑อตวตตกะวา " ในมจฉาจารเหลานน มจฉาจาร ทใหเปนไปตามใจชอบของตน มองค ๓, ทใหเปนไปโดยพลการ กมองค ๓, เหตนน พงเหนวา มองค ๔ เพราะถอเอาโดยไมมสวน ๑. ป. อต. ๓๐๓.


เหลอ. แตดวย ๓ องคเทานน กสาเรจประโยชนได." [กายกรรมเปนไปทางทวาร ๒] [๒๐๗] นยอนมาในอรรถกถา๑อฏฐสาสนวา "กกรรมตามท กลาวมานน เปนกายกรรม ๓ อยาง. ในกายกรรม ๓ อยางนน กายกรรม ๒ มปาณาตบาตเปนตน เปนไปทางกายทวารและวจทวาร มจฉาจารเปนไปทางกายทวาร. กกายกรรมทเปนอกศล ยอมตงขน ในกายทวารและวจทวาร, หาตงขนในมโนทวารไม. จรงอย เมอ บคคลฆาสตว ถอเอาสงของทเจาของไมใหดวยมอของตน ประพฤต มจฉาจาร แมกรรมกเปนกายกรรม, แมทวารกเปนกายทวาร. แต เมอบคคลสงวา จงไปปลงผมชออยางนเสยจากชวต, จงลกของมชอ อยางน' กรรมเปนกายกรรม, สวนทวารเปนวจทวาร. กายกรรม ทเปนอกศล ยอมตงขนในกายทวารและวจทวารนนแล ดวยอาการ อยางน. สวนอภชฌา พยาบาท มจฉาทฏฐ ทเกดพรอมดวยจต เหลานน ยอมเปนไปในฝกฝายแหงเจตนาบาง เปนอพโพหารก (ไมควรกลาว) บาง." [๒๐๘] ฎกาแหงอรรถกถาอฏฐสาลนนนวา "อกศลธรรม มอภชฌาเปนตน ชอวาเปนไปในฝกฝายแหงเจตนา ดวยสามารถ ความขวนขวายอนเปนไปวา ' สตวเหลานจงเดอดรอน,' ดงนเปนตน เพราะไดโวหารวากายกรรมบาง ชอวาเปนอพโพหารก เพราะเวน จากโวหารวามโนกรรมบาง, ในขอนนมอาโปธาตเปนตน (ซงเจอ ๑. อฏ. ๑๗๐.


อย) ในธาตทงหลายมปฐวธาต ซงมสมภาระ (เครองผสม) เปนตน เปนอทาหรณ." อนฎกาแหงอรรถกาอฏฐสาลนนนวา "เพอจะแสดงประการ ทความขวนขวายเปนไปแลวเปนกรรมบถ ทานจงแสดงความเปน ไปแหงความขวนขวายวา 'สตวเหลานจงเดอดรอน' ดงนเปนตน. อกศลธรรมมอภชฌาเปนตน ชอวาเปนไปในฝกฝายแหงเจตนา เพราะไดโวหารวากายกรรม เหตเจตนาทเปนไปทางกายทวาร เปน เหตทารวมกนโดยปกต ชอวาเปนอพโพหารรกเพราะเวนจากโวหาร วามโนกรรม เหตอกศลธรรมมอภชฌาเปนตน ไมเปนไปดวย สามารถนอมของ ๆ ผอนมาเพอตน และดวยความขวนขวายวา 'สตวเหลานจงเดอดรอน' ดงนเปนตน. อกอยางหนง อกศลธรรม มอภชฌาเปนตน, อธบายวา 'อนใคร ๆ ไมพงกลาวดวยความ เปนกายกรรมมปาณาตบาตเปนตน' เพราะไมมเจตนาอนถองแท. บทวา เอตถ (โยคอพโพหารกภาเว) แปลวา ในความทอกศลธรรม มอภชฌาเปนตน ซงเปนไปในฝกฝายแหงเจตนา เปนอพโพหารก." กถาวาดวยกายกรรม จบ.


วจกรรม [มสาวาท] [๒๐๙] วจประโยคหรอกายประโยค อนหกรานประโยชนของ ผมงกลาวใหคลาดเคลอนเปนเบองหนา ชอวามสา. ในคาเหลานน คาวา อนหกรานประโยชน ทานกลาวเพอแสดง มสาวาททถงความเปนกรรมบถ. ทานแสดงความทสสาศพทเปน ประธานแหงกรยา ดวยศพทมวจประโยคศพทเปนตน. เจตนาของ เขา อนยงกายประโยคและวจประโยค ซงเปนเครองกลาวใหคลาด เคลอนตอผอนใหตงขน ดวยประสงคจะกลาวใหคลาดเคลอน ชอวา มสาวาท เพราะวเคราะหวา "บคคลยอมกลาวมสา อนเปนประโยค ตามทกลาวแลว คอใหผอนรแจงมสา (นน) หรอยงมสา (นน) ใหตงขนดวยเจตนานน." กแลความประสงคในอนกลาวใหคลาดเคลอน ยอมได ทงในขณะเบองตน (คอกอนแตจะพด) ทงในขณะนน (คอกาลงพด). จรงอย พระอบาลเถระกลาวคานไววา "กอน (แตจะพด) ภกษยอมมความรตววา 'เราจะพดมสา' เมอกาลง พด ยอมมความรตววา 'เราพดมสาอย. ดงน. ความรตวทง ๒ นนแล เปนองค, สวนนอกนจะมกตาม ไมมกตาม' ขอนนไมเปน เหต. [๒๑๐] อกนยหนง เรองอนไมจรงไมแท ชอวามสา. การ ยงผอนใหทราบเรองนน โดยความเปนเรองจรงเรองแท ชอวาวาทะ. กเจตนาทยงวญญต (การเปลงถอยคา) อยางนนใหตงขน ของ


บคคลผประสงคจะยงผอนใหทราบเรองอนไมจรง โดยความเปน เรองจรง ชอวามสาวาท เพราะวเคราะหวา "คาเทจ อนบคคลยอม กลาว คอ ยอมพด ดวยเจตนานน." กในอธการแหงมสาวาทนนพง เหนสนนษฐานวา "ทานกลาวนยท ๒ ไว เพอแสดงลกษณะนนให บรบรณ เพราะลกษณะมสาวาทในนยกอนยงไมแจมแจงพอ และเพราะ มความทมสาศพทเปนศพทบอกความทจะพงกลาวใหคลาดเคลอน." [โทษของมสาวาท] มสาวาทนน ชอวามโทษนอย เพราะประโยชนทมสาวาท- บคคลสหกรานนอย, ชอวามโทษมาก เพราะประโยชนทมสาวาท- บคคลหกรานมาก. อกอยางหนง ชอวามโทษนอย เพราะผท มสาวาทบคคลหกรานประโยชนนน มคณนอย ชอวามโทษมาก เพราะผนนมคณมาก. ชอวามโทษนอย เพราะกเลสออน ชอวา มโทษมาก เพราะกเลสแรงกลา. [๒๑๑] อกนยหนง สาหรบพวกคฤหสถ มสาวาททเปนไป โดยนยเปนตนวา "ไมม" เพราะไมประสงคจะใหของ ๆ ตน ชอวา มโทษนอย, มสาวาททมสาวาทบคคลเปนพยาน กลาวเพอหกราน ประโยชน ชอวามโทษมาก. สาหรบพวกบรรพชต มสาวาทท เปนไปโดยปรณกถานย เปนตนวา "วนนนามนในบานไหลไปดจ แมนา" เพราะไดนามนหรอเนยใสแมนดหนอยแลว ประสงคจะให หวเราะกน ชอวามโทษนอย, แตมสาวาทของพวกเธอ ผกลาวสง ทตนมไดเหนนนแล โดยนยเปนตนวา "ขาพเจาเหน" ชอวา


มโทษมาก. กถาทเปนไปดวยสามารถการทาเรองทยงพรองเพราะ นอยใหเตม ชอวาปรณกถา. วจเภททเปนไปดวยไมประสงคจะให ของ ๆ ตนกด ดวยปรณกถานยกด ชอวามสาวาท ของมสาวาท- บคคลผมงกลาวใหคลาดเคลอนเปนเบองหนา กจรง, ถงอยางนน เจตนาในมสาวาทนน ยอมไมมกาลง เหตนน ทานจงกลาววา มโทษนอย. มสาวาทนน มองค ๔ คอ เรองไมจรง ๑ จตคดจะกลาว ใหคลาดเคลอน ๑ ความพยายามเกดจากจตนน ๑ ผอนรเรองนน ๑. บรรดาบทเหลานน บทวา ตชโช คอสมควรแกจตนน, อธบายวา สมควรแกการกลาวใหคลาดเคลอน. ดวยบทวา วายาโม ทานกลาว (มง) ถงประโยค ดวยยกวายามะเปนประธาน. ทานกลาว วาผอนรเรองนน เปนองคอนหนง เพราะแมเมอมสาวาทบคคล ทา ความพยายามดวยประสงคในอนกลาวใหคลาดเคลอน, แตเมอผอน ไมรเรองนน การกลาวใหคลาดเคลอนกไมสาเรจ. สวนอาจารย บางพวกกลาววา "มสวาทมองค ๓ คอ คาไมจรง ๑ จตคดจะ กลาวใหคลาดเคลอน ๑ ผอนรเรองนน ๑.๐ [ปสณวาจา] [๒๑๒] เจตนาของผมจตเศราหมอง อนยงกายประโยคและ วจประโยคใหตงขน เพอทาลายชนเหลาอนกด เพอประสงคจะทา ตนใหเปนทรก (ของผอน) กด ชอวาปสณวาจา เพราะวเคราะหวา "ปสณวาจบคคล ยอมกลาวคาสอเสยด ดวยเจตนานน."


บรรดาบทเหลานน บทวา สงกลฏจตตสส ไดแกขอผม จตถกโลภะหรอโทสะบบคน หรอของผมจตถกโลภะหรอโทสะแผดเผา, อธบายวา ของผมจตถกโลภะหรอโทสะประทษราย. [โทษของปสณวาจา] ปสณวาจานน ชอวามโทษนอย เพราะบคคลผถกปสณวาจ- บคคลทาความแตกกนมคณนอย, ชอวามโทษมาก เพราะผนนม คณมาก. อกอยางหนง ปสณวาจบคคลทาชนใดใหแตกจากชนใด, เมอชนทง ๒ ฝายนน ยงไมแตกกน ปสณวาจานนชอวามโทษนอย, เมอชนทง ๒ ฝายนนแตกกน ชอวามโทษมาก. อนง ปสณวาจานน ชอวามโทษนอยและมโทษมาก ในเพราะความตางแหงความทกเลส ออนและแรงกลา. [องคของปสณวาจา] ปสณวาจานนมองค ๔ คอ คนอนทพงทาลาย ๑ ความเปน ผมงเพอทาลายดวยประสงควา "คนพวกนจกเปนผแตกตางกน ดวย อบายอยางน" ดงนเปนเบองหนา หรอความเปนผปรารถนาจะทาตน ใหเปนทรก ดวยประสงควา "เราจกเปนทรก จกเปนผคนเคย ดวยอบายอยางน" ดงน ๑ ความพยายามอนเกดจากจตนน ๑ ผอน รความนน ๑. บรรดาองคเหลานน ดวยองควา ตทตถวชานน ดงนนน ทานแสดงวา "ปสณวาจบคคล นอมนาคาสอเสยดไปแกผใด, ผนน จะแตกกนกตาม ไมแตกกนกตาม, การทาผอนใหเขาใจเรองนนนนแล


เปนประมาณ." แตเมอชนอนไมแตกกน กรรมบถไมขาด (ตอ) เมอชนอนแตกกน จงขาด. [ผรสวาจา] [๒๑๓] เจตนาหยาบโดยสวนเดยว ทยงกายประโยคและวจ- ประโยค อนเปนเหตตดเสยซงคารกของชนอนใหตงขน ชอวาผรส- วาจา เพราะวเคราะหวา "ผรสวาจบคคล ยอมกลาวคาหยาบดวย เจตนานน." ในฎกาพรหมชาลสตร ทานกลาววา "เมอคาเหลอมลาเหลาใด พอถกผรสวาจาแตะตอง จตทโทสะประทษรายและความไมพอใจ กระทบเขาแลว ประสบทกขเหลอประมาณ คาเหลอมลาเหลานน ชอวา คารก. กคารกเหลานน คออะไร ? คออกโกสวตถทงหลาย มชาตเปนตน. คารกเหลานน ยอมขาดกด ยอมแตกกด ดวยกาย ประโยคและวจประโยคใด กายประโยคและวจประโยคนน ชอวา เปนเหตตดเสยซงคารก." [๒๑๔] ถามวา "กเจตนาทหยาบโดยสวนเดยว มไดอยางไร ? " แกวา "มได เพราะเปนผมจตอนโทสะประทษราย." เพอจะ ประกาศความเปนผมจตอนโทสะประทษราย จะเลาเรองดงน :- [ตวอยางปากรายใจด] ดงไดสดบมา เดกคนหนง ไมเชอคาของมารดา เขาไปปา มารดาเมอไมอาจจะใหเดกนนกลบได จงดาวา "ขอแมกระบอด จงไลตามมน." ครงนน แมกระบอในปาปรากฏแกเดกนน อยางนน


เหมอนกน. เดก ไดทาสจจกรยาวา "มารดาของขา พดเรองใด ดวยปาก ของเรองนนอยาม มารดาคดเรองใดดวยจต ขอเรองนนจงม." แมกระบอไดหยดอย เหมอนถกผกในทนนนนเอง. วจประโยค แมเปนเหตตดเสยซงคารกอยางนน กยงไมชอวา เปนผรสวาจา เพราะเปนผมจตออน. จรงอย บางครงมารดาบดา ยอมพดกะบตรทงหลายอยางนวา "ขอพวกโจรจงทาพวกมนใหเปน ทอนเลกทอนนอยเถด," แตทานกไมปรารถนา แมแตจะใหกลบ อบลตกลงเบองบนของบตรเหลานน. อนง บางครง อาจารยและ อปชฌายะทงหลาย ยอมพดกะพวกนสตอยางนวา "พวกเหลาน ไมมความละอาย ยอมพดกะพวกนสตอยางนวา "พวกเหลาน, กแตทานยอมปรารถนาความถงพรอม ดวยปรยตปฏบตและปฏเวธ เพอศษยเหลานน. [๒๑๕] สวนในฎกาพรหมชาลสตร ทานกลาวา "วจประยค ทเปนไปเพราะเปนผมจตออน ไมชอวาเปนผรสวาจา เพราะยงไมถง ความเปนกรรมบถ, แตใคร ๆ ไมอาจหามความเปนกรรมได." เหมอนอยางวา วจประโยคทเปนไปเพราะเปนผมจตออน ไม ชอวาเปนผรสวาจา ฉนใด, วจประโยคทเปนไปเพราะเปนผมคาออน หวาน ไมชอวาเปนผรสวาจากหามได ฉนนน. จรงอย คาพดของ ผประสงคจะใหเขาตายวา "ทานทงหลาย จงใหคนนนอนเปนสข เถด" ไมชอวาเปนผรสวาจาหามได, ทแท วาจานนตองเปนผรส- วาจาแน เพราะเปนผมจตหยาบ.


[โทษของผรสวาจา] ผรสวาจานน ชอวามโทษนอย เพราะคนผถกผรสวาจบคคล มงหมายใหเปนไป มคณนอย, ชอวามโทษมาก เพราะผนนมคณ มาก. อกอยางหนง ผรสวาจาทไมถงความเปนกรรมบถ ชอวาม โทษนอย, ทถงความเปนกรรมบถ ชอวามโทษมาก. อนง ผรสวาจา ชอวามโทษนอยและมโทษมาก ในเพราะความแตกตางแหงความท กเลสออนและแรงกลา. [๒๑๖] กอาจารยบางพวกกลาววา "ผรสวาจาทประกอบตอ หนาบคคลผทตนมงหมายใหเปนไปอยางเดยว จงถงทสด." อาจารย พวกหนงกลาววา "ทประกอบแมลบหนา กเปนผรสวาจาเหมอน กน." ในคาของอาจารย ๒ พวกนน พงประกอบอธบายดงน "ใคร ๆ อาจทราบกนไดวา 'เจตนาพงมกาลง เพราะความไมเคารพเปนตน มกาลง และผอนพงรเรองนน ในเพราะประกอบตอหนา, จะพง เปนอยางนน ในเพราะประกอบลบหนา หามได. (นอธบายของ เกจอาจารย) เหมอนอยางวา กรขอขมาทอรยปวาทกบคคลทาใน ปาชา ในเมอพระอรยะทตนดาถงมรณภาพแลว ยอมหามอปวาทนตราย ได ฉนใด ผรสวาจา แมบคคลประกอบในทลบหนา กยอมเปน ผรสวาจาได ฉนนนเหมอนกน." (นอธบายของเอเกอาจารย). [องคของผรสวาจา] ผรสวาจานน มองค ๓ คอ คนอนทพงดา ๑ จตโกรธ ๑ การดา ๑.


ในองคทง ๓ นน ทานมงหมายจตโกรธ ดวยประสงคในอนดา เทานน, หาไดมงหมายจตโกรธดวยประสงคในอนใหตายไม. เพราะเมอ มจตโกรธดวยประสงคในอนใหตาย กยอมกลายเปนพยาบาทไปแล. [สมผปปลาป] [๒๑๗] อกศลเจตนาทยงกายประโยคและวจประโยค ซงเปน เครองยงผอนใหรสงทมใชประโยชนใหตงขน ชอวาสมผปปลาป เพราะวเคราะหวา "สมผปปลาปบคคล ยอมเจรจาคาเพอเจอ หา ประโยชนมได ดวยเจตนาธรรมนน." [โทษของสมผปปลาป] สมผปปลาปนน ชอวามโทษนอย เพราะอาเสวนะนอย ชอวา มโทษมาก เพราะอาเสวนะมาก. การอบรม การทาใหมาก ชอวา อาเสวนะ. อกอยางหนง สมผปปลาปนน อนสมผปปลาปบคคลให เปนไปแลว เพอใหผใดถอเอา เมอผนนไมถอเอา ชอวามโทษนอย เมอผนนถอเอา ชอวามโทษมาก, อนง สมผปปลาปนน ชอวาม โทษนอยและมโทษมาก ในเพราะความแตกตางกนแหงความทกเลส ออนและแรงกลา. [องคของสมผปปลาป] สมผปปลาปนน มองค ๒ คอ ความเปนผมงพดเรองอนหา


ประโยชนมได มเรองภารตยทธ๑และเรองนานางสดา๒มาเปนตน เปน เบองหนา ๑ การพดเรองเหนปานนน ๑. เมอผอนยงไมถอเอาเรอง นนอย กรรมบถยงไมขาด เมอเขาถอเอาเทานน จงขาด. ในฎกาสมมาทฏฐสตร ทานกลาววา "กสมผปปลาปทกอยาง ยอมสาเรจดวยองค ๒." [วจกรรมเปนไปทางทวาร ๒] [๒๑๘] นยอนมาในอรรถ๓กถาอฏฐสาลนวา "กกรรมตามท กลาวมานน เปนวจกรรม ๔ อยาง เปนไปทางทวาร ๒. จรงอย เมอ บคคลกลาววจทจรตมมสาวาทเปนตน ดวยมอและศรษะ กรรมเปน วจกรรม, สวนทวารเปนกายทวาร. แตเมอบคคลเปลงคากลาววจทจรต เหลานน แมกรรมกเปนวจกรรม, แมทวารกเปนวจทวารเหมอนกน. วจกรรมทเปนอกศล ยอมตงขนในกายทวารและวจทวารเทานน หาตงขนในมดนทวารไม ดวยประการฉะน. สวนอภชฌาพยาบาท และมจฉาทฏฐทงหลาย ทเกดพรอมกบจตเหลานน ยอมเปนไปใน ฝกฝายแหงเจตนาบาง เปนอพโพหารกบาง." กอกศลธรรมมอภชฌาเปนตนในวจกรรมนน ชอวาเปนไปใน ฝกฝาแหงเจตนา เพราะไดโวหารวาวจกรรม, ชอวาเปนอพโพหารก เพราะเวนจากโวหารวามโนกรรม. อกอยางหนง อกศลธรรมมอภชฌา ๑. สงครามในระหวางกษตรยภารตะ คอวงศปาณฑพกบวงศโกรพ ทากนททงกร- เกษตร เรองราวพสดารมาก. ๒. พระนารายณ ปางอวตารเปนราม พระลกษม ปาง อวตารเปนสดา ถกทศกรรฐเจากรงลงกาลกพาไป รามตองทาสงคราม ๑๔ ปจงนา สดามาได ทง ๒ เรองน เปนเรองของพราหมณ มในคมภรพระเวท. ๓. อฏ. สา. ๑๗๓.


เปนตน ชอวาเปนอพโพหารก ดวยสามารถวจกรรมมมสาวาทเปนตน, อธบายวา อนใคร ๆ ไมควรกลาว ดวยความเปนวจกรรมมมสาวาท เปนตน เพราะเจตนาไมถองแท. กถาวาดวยวจกรรม จบ. มโนกรรม [อภชฌา] [๒๑๙] ธรรมชาตทชอวาอภชฌา เพราะอรรถวาเพงเลง อธบาย วา เปนไปโดยความเปนผมงหนาตอภณฑะของผอนแลว นอมไปใน ภณฑะนน. ในฎกาสงคตสตร ทานกลาววา "ศพท คอธาตทงหลาย ท บอกความแปลกออกไป กดวยสามารถอปสค เหตนน ทานจง กลาวความของบทวา อภชฌายต ดวยคาวา ปรภณฑาภมข ดงน เปนตน. บรรดาบทเหลานน ในบทวา ตนนนนตาย น พงทราบอธบาย อยางนวา 'โดยความเปนผนอมไป ดวยสามารถความละโมภใน ภณฑะของผอนนน.' ศพทคอ ฌา ธาต แมม อภ เปนบทหนา พง เหนวา ลงในอรรถวาละโมภ, อกอยางหนง ศพทคอธาตทงหลาย บอกความแปลกออกไป กดวยสามารถอปสคนนเอง."


[โทษของอภชฌา] พงเหนความทอภชฌานนมโทษนอยและมโทษมาก เหมอน อทนนาทานโดยนยเปนตนวา "อภชฌานน ชอวามโทษนอย ใน เพราะคนผทอภชฌาลบคคลเพงเอาภณฑะมคณนอย, ชอวามโทษมาก เพราะผนนมคณมาก." [องคของอภชฌา] อภชฌานน มองค ๒ คอ ภณฑะของผอน ๑ การนอมมา เพอตน ๑. ในฎกาสงคตสตร ทานกลาววา "การนอมมาเพอตน พง ทราบวา 'มไดดวยจตเทานน." จรงอย เมอความโลภซงมภณฑะของบคคลอนเปนทตง แม เกดขนแลว อภชฌาลบคคลยงไมนอมมาเพอตน ดวยคดวา "ไฉน หนอ ของสงนจะพงเปนของ ๆ เรา" ตราบใด, กรรมบถกยงไมขาด ตราบนน. [พยาบาท] [๒๒๐] สภาพทชอวาพยาบาท เพราะอรรถวา "ยงประโยชน- สขใหถงความพนาศไป." ในฎกาสงคตสตร ทานกลาวไววา "บทวา พยาปาทยต ความวา ความพยาบาทของบคคลผใหมนเกดขน เมอพรอมกนเขา ยอมยงประโยชนสขใหพนาศไป."


[โทษของพยาบาท] พงเหนความทพยาบาทนน มโทษนอยและมโทษมากเหมอน ผรสวาจา โดยนยเปนตนวา "พยาบาทนน ชอวามโทษนอย ใน เพราะคนทวปนนจตตบคคลยงประโยชนสข ใหพนาศไป มคณนอย, ชอวามโทษมาก เพราะผนนมคณมาก." [องคของพยาบาท] พยาบาทนน มองค ๒ คอ สตวอน ๑ ความคดความพนาศ เพอสตวนน ๑. กเมอความโกรธ ซงมสตวอนเปนทตง แมเกดขนแลว วปนน- จตตบคคลยงไมคดความพนาศเพอสตวนนวา "ไฉนหนอ สตวนพง ขาดศนยพนาศไป" ตราบใด, กรรมบถกยงไมขาดตราบนน. ในฎกาสงคตสตรและสมมาทฏฐสตร ทานกลาววา "พระ อรรถกถาจารย แสดงความคดความพนาศโดยสวนเดยวเพอสตวอน ดวยศพทนวา 'อโห วต' ดงน. กเมอเปนเชนนน พยาบาทนน ยอมถงความเปนกรรมบถ เพราะความเปนไปแหงเจตนาอนทารณ." [มจฉาทฏฐ] [๒๒๑] ธรรมชาตใด ยอมเหนผด เพราะไมมการถอเอาตาม ความเปนจรง เหตนน ธรรมชาตนน ชอวาผเหนผด. ในฎกาสงคตสตรเปนตน ทานกลาววา "บทวา อถาภจจค- คหณาภาเวน ความวา เพราะไมมการถอเอาตามจรง ไดแก เพราะ


ถอเอาสภาพไมเทยงเปนตน โดยความเปนสภาพเทยงเปนตน. คาวา มจฉา ปสสต คอ เหนไมแท." [โทษของมจฉาทฏฐ] มจฉาทฏฐนน ชอวามโทษนอย เพราะอาเสวนะนอย, ชอวา มโทษมาก เพราะอาเสวนะมาก. อกอยางหนง มจฉาทฏฐทยงไมดง ชอวามโทษนอง, ทดง ชอวามโทษมาก. [องคของมจฉาทฏฐ] มจฉาทฏฐนน มองค ๒ คอ ความทวตถวปรตจากอาการท มจฉาทฏฐถอเอา ๑ ความปรากฏแหงวตถนน ดวยไมเปนโดย ประการทมจฉาทฏฐถอเอา ๑. ในฎกาสงคตสตรเปนตน ทานกลาววา "บทวา คหตาการ- วปรตตา แปลวา ความทวตถวปรตจากอาการทมจฉาทฏฐถอเอาแลว. พระอรรถกถาจารย กลาวสภาพตามเปนจรงของวตถนน ดวยบทวา วตถโน. บทวา ตถาภาเวน ความวา ความปรากฏแหงทฏฐนน หรอแหงวตถนน โดยอาการอนวปรตจากอาการทมจฉาทฏฐถอเอา แลวนนเทยวแล วา ' ขอนเปนอยางน ไมเปนโดยประการอน จากน." อรรถกถาอฏฐ๑สาลนวา "ในมจฉาทฏฐนน กรรมบถยอม ขาดดวยนตถกทฏฐอเหตกทฏฐและอกรยทฏฐเทานน หาขาดดวย ทฏฐเหลาอนไม." ๑. อฏ. สา. ๑๘๖.


[มโนกรรมเปนไปทางไตรทวาร] [๒๒๒] นยอนมาในอรรถกถา๑อฏฐสาลนวา "กกรรมตามท กลาวมานน เปนมโนกรรม ๓ อยาง เปนไปทางทวาร ๓. กในกาลใด บคคลมจตสหรคตดวยอภชฌา ยงองคคอกายใหไหว ทากายกรรม มจบดวยมอเปนตน, มจตสหรคตดวยพยาบาท ยงองคคอกายให ไหวทากายกรรมมถอทอนไมเปนตน, มจตสหรคตดวยมจฉาทฏฐ ยงองคคอกายใหไหว ทากายกรรมมการอภวาทและประณมมอตอเทพ- เจาทงหลาย ดวยมนสการวา 'เทพเจาทงหลายมพระขนธกมารและ พระศวะเปนตนประเสรฐทสด' และการประพรมตงภตเปนตน, ในกาลนน กรรมเปนมโนกรรม, สวนทวารเปนกายทวาร. และ เจตนาในมโนกรรมซงเปนไป ทางกายทวารน เปนอพโพหารก. อนง ในกาลใด บคคลมจตสหรคตดวยอภชฌา ยงองคคอวาจาใหไหว ยอมเพงวตถเครองอปกรณแกทรพยเครองปลมใจของผอนวา 'ไฉน หนอ ของ ๆ ผอนจะพงเปนของ ๆ เรา.' มจตสหรคตดวยพยาบาท ยงองคคอวาจาใหไหว พดวา 'ขอสตวเหลานจงเดอดรอน จงถก ฆา หรออยาไดมแลว,' มจตสหรคตดวยมจฉาทฏฐ ยงองคคอ วาจาใหไหว พดวา 'ทานททายกใหแลวไมมผล' ดงนเปนตน ใน กาลนน กรรมเปนมโนกรรม, สวนทวารเปนวจทวาร. และเจตนา ในมโนกรรมซงเปนไปทางวจทวารน เปนอพโพหารก. อนง ในกาล ในมโนกรรมซงเปนไปทางวจทวารน เปนอพโพหารก. อนง ในกาล ใด บคคลไมยงองคคอกายและองคคอวาจาใหไหว นงในทลบแลว ๑. อฏ. สา. ๑๗๕.


ยงจตทสหรคตดวยอภชฌาพยาบาทและมจฉาทฏฐใหเกดขน ในกาล นน แมกรรมกเปนมโนกรรม, แมทวารกเปนมโนทวารเหมอนกน. กในทน เจตนาทด ธรรมทสมปยตดวยเจตนากด ยอมตงขน ในมโนทวารอยางเดยว. มโนกรรมทเปนอกศล ยอมตงขนในทวาร ทง ๓ ดวยประการฉะน." [๒๒๓] ฎกาแหงอรรถกถาอฏฐสาลนวา "พงทราบวนจฉยใน สองบทวา "ขนธสวาทโย เสฏา ดงน, เทพกมารทงหลายชอขนธะ๑

พระเปนเจาผเปนใหญ ชอวาศวะ๒. พงทราบวา พระอรรถกถาจารย กลาวสองบทวา ขนธสวาทโย เสฏา น กเพอชแจงมจฉาทฏฐ. ทจรง ทฏฐ ๓ อยางมนตถกทฏฐเปนตนนเอง ทถงความเปนกรรมบถ ชอวากรรม. หลายบทวา เจตนา ปเนตถ อพโพหารกา ความ วา เจตนาแมตงขนในกายทวารและวจทวาร กไมไดโวหารวากาย- กรรมและวาวจกรรม เพราะเจตนานนมอกศลธรรมมอภชฌาเปน ตนเปนประธาน. กเจตนานนโดยสภาพทเดยว เปนมโนกรรม เพราะ บาลวา 'ภกษทงหลาย มโนสญเจตนา ๓ อยาง เปนมโนกรรม ฝายอกศล' ดงน, เจตนานน หาเปนฝกฝายแหงอกศลธรรมมอภชฌา เปนตนไม เหตนน พระอรรถกถาจารยจงมไดกลาวไววา 'อภชฌา- ๑. คานควรเปน ขนท ตามสสกฤต ทเปนสกนท เทพผนเปนโอรสพระศวะ เกด มาสาหรบสงหารทาวตารกาสร ผครองนครตรประ (ในรามเกยรตไทยเรยกทาวตรปรม) ๒. เทพผน ในยคไตรเทพไมปรากฏ เพงมาปรากฏในยครามายณ, มหาภารต, เปนเทพผทาลายลาง พราหมณศาสนกนกายไศวะ ถอวาเปนใหญกวาพระพรหม. พระ วษณ. ไทเราเรยกวาพระอศวร แตในฝายพราหมณขนานนามเปนอนมาก เชนปศบด. อศาน. มเหศวร เปนตน.


ทปกขกา วา' ดงน. คาวา อมสม ปน าเน ดงน ความวาใน เวลาทไมยงองคคอกายและองคคอวาจาใหไหวแลวคด เจตนากด ธรรมทสมปยตดวยเจตนากด ยอมตงขนในมโนทวารอยางเดยว เพราะฉะนน ความทเจตนาเปนอพโพหารก จกมไดอยางไรเลา ? อธบายวา ไมม." [๒๒๔] อนฎกาแหงอรรถกถาอฏฐสาลนนนวา "อาจารยบาง พวกพดวา 'พระอรรถกถาจารยกลาววา 'บคคลมจตสหรคตดวย มจฉาทฏฐ ยงองคคอกายใหไหว ทากายกรรมมการอภวาทและ ประณมมอตอเทพเจาทงหลาย ดวยมนสการวา 'เทพเจาทงหลาย มพระขนธกมารและพระศวะเปนตน ประเสรฐทสด' และการประ พรมตงภตเปนตน' ดงน ดวยสามารถแหงบคคลผถอ (ลทธ) วา 'การ เกดขนในสคตและทคตทงหลาย ยอมไมม เพราะกรรมททาดและ ททาชว, แตยอมมไดเพราะเทพเจาทงหลายมพระขนธกมารและพระ ศวะเปนตน' ดงนแลว ยดถอ โดยนยเปนตนวา 'ทานททายกให แลวยอมไมมผล' ดงน. ดวยบทวา อภชฌาทปปธานตตา น พระ ฎกาจารยแสดงวา 'แมเมออกศลธรรมมอภชฌาและพยาบาทเปนตน มอย, ในกาลใด เจตนาในกายทวารและวจทวาร ยอมมกาลง อกศล- ธรรมมอภชฌาและพยาบาทเปนตนนอกน หามกาลงอยางนนไม, ใน กาลนน เจตนายอมไดโวหารวากายกรรมและวาวจกรรม เพราะ เจตนาเปนประธาน. กแลความทเจตนานนเปนประธานนนแล ยอม รกนได เพราะความสาเรจแหงกายกรรมและวจกรรมมปาณาตบาต


เปนตน. กในกาลใด อกศลธรรมมอภชฌาเปนตนในทวารเหลานน นนแล ยอมมกาลง, เจตนาหามกาลงอยางนนไม, ในกาลนน เจตนา แมมอยในทวารเหลานน กไมไดโวหารวากายกรรมและวจกรรม เพราะเจตนานนมไดเปนประธาน. สวนอกศลธรรมมอภชฌาเปนตน ถงเมอมการยงองคคอกายและองคคอวาจาใหไหว ทานกเรยกวา มโนกรรมอยนนเอง ตามลกษณะกาหนดของตนนนแล เพราะตน เปนประธาน.' พระฎกาจารย ใสใจคาซกถามวา 'ผวา เจตนา มอกศลธรรมมอภชฌาเปนตนเปนประธานไซร, กเมอเปนเชนนน อกศลธรรมมอภชฌาเปนตน ในทวารเหลานนกเปนกรรม, ไมใช เจตนา, เจตนานน พงเปนไปในฝกฝายแหงอกศลธรรมมอภชฌา เปนตนหรอ ? ' ดงน จงกลาวบาลวา 'ตวธา ภกขเว' ดงนเปนตน. เพราะอธบายวา 'คาวา เจตนากด ธรรมสมปยตดวยเจตนากด ยอมตงขนในมโนทวารอยางเดยว' นแสดงความทเจตนาในมโน- กรรม' ดงน พระฎกาจารย จงกลาววา 'ความทเจตนาเปนอพโพ- หารก จกมไดอยางไรเลา ? อธบายวา ไมม.' อนทจรง คาเพยงนวา 'เจตนา เปนเจตนากรรม, อกศลธรรมทงหลายมอภชฌาเปนตน เปนกรรมสมปยตดวยเจตนา ' ดงนเทานน ทแปลกกนในความทเจตนา เปนมโนกรรมน. อนง ในความทเจตนาเปนมโนกรรมน พงเหน สนนฏฐานวา 'พระฎกาจารยไมกลาววาเปนอพโพหารก เพราะ ไมมความสงสยวา ความทเจตนาเปนกายกรรมและวจกรรมพงมได


และเพราะกายกรรมและวจกรรมเปนอกศล ไมเกดขนไดในมโนทวาร." กถาวาดวยมโนกรรม จบ. [๒๒๕] บดน ขาพเจาจะกลาววาทะ ๓ อยางมอกรยาวาทะ เปนตน เพอเปนผฉลาดในมจฉาทฏฐทมาแลวในกถาวาดวยมโนกรรม. [อกรยวาท] ในวาทะทง ๓ นน เจาลทธชอปรณะ กลาวอกรยาวะทะมอาท อยางนวา "เมอบคคลทาเอง (หรอ) ใหผอนทา ตดเอง (หรอ) ให ผอนตด เบยดเบยนเอง (หรอ) ใหผอนเบยดเบยน เศราโศกเอง (หรอ) ทาผอนใหเศราโศก ลาบากเอง (หรอ) ทาใหผอนลาบาก ดนรนเอง (หรอ) ทาผอนใหดนรน ทาสตวมชวตใหตกลวงไป ถอเอา สงของอนเจาของมไดให ตดซงทตอ ปลนสดมภ ทาการปลนในเรอน หลงเดยว ดกอยททางเปลยว ถงภรยาของผอน พดมสา เมอบคคล ทาอย (อยางน) บาปไมชอวาอนบคคลทา." และเจาลทธปรณะนน ชอวาเปนผมวาทะ วาไมเปนอนทา. [อเหตกวาท] เจาลทธชอมกขล กลาวอเหตกวาทะมอาทอยางนวา "เหต ไมม ปจจยไมม เพอความเศราหมองแหงสตวทงหลาย, สตวทงหลาย ไมมเหต ไมมปจจย เศราหมองเอง, เหตไมม ปจจยไมม เพอ ความบรสทธแหงสตวทงหลาย, สตวทงหายไมมเหต ไมมปจจย


บรสทธเอง." และเจาลทธมกขลนน เปนผมความเหนความบรสทธ แหงสงสารวฏ จงกลาวความเศราหมองและความบรสทธแหงสตว ทงหลายวา ไมมเหต [นตถกวาท] เจาลทธชออชตะ กลาวนตถกวาทะมอาทอยางนวา "ทานท ทายกใหแลวไมมผล บชาทบคคลบชาแลวไมมผล." และเจาลทธ อชตะนน ชอวาเปนผมวาทะวาไมม. เจาลทธอชตะนนนนแล เปนผม วาทะวาขาดศนยบาง, จรงอยางนน เจาลทธอชตะนน กลาวความ ขาดศนยอยางนวา "สตวทงหลาย เบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมขาดศนย ยอมหายไป ยอมไมม." [๒๒๖] อรรถกถา๑สามญผลสตรวา "บรรดาบทเหลานน บท วา กรโต ไดแก ทาดวยมอของตน. บทวา การยโต ไดแก ให ทาดวยบงคบ. บทวา ฉนทโต ไดแก ตดอวยวะมมอเปนตน ของ ชนเหลาอน. บทวา ปจโต ไดแก เบยดเบยนดวยอาชญา. สองบท วา โสจโต โสจาปยโต ความวา ทาเองบาง ใชผอนใหทาบาง ซงความเศราโศก ดวยทจรตมลกสงของ ๆ ผอนเปนตน. สอง บทวา กลมโต กลมาปยโต ความวา ลาบากเองบาง ทา ผอนใหลาบากบาง ดวยทารณกรรมมการใหอดอาหารและกกขงไวใน เรอนจาเปนตน. สองบทวา ผนทโต ผนทาปยโต ความวา ใน คราวทมดสตวอนผดนรนอย ดนรนเองบาง ยงสตวนนใหดนรน ๑. ส. ว. ๑/๑๙๙


บาง. คาวา ปาณมตปาตาปยโต ไดแก ฆาเองกด ใชผอนใหฆา กด ซงสตวมชวต. พงทราบความดวยสามารถการใชผอนใหทา เหมอนกนทกอยางน. บทวา สนธ ไดแกทตอของเรอน. บท วา นลโลป ไดแก การปลนยกใหญ. บทวา เอกาคารก ไดแก การลอมเรอนหลงเดยวเทานนแลวปลน. บทวา ปรปนเถ ไดแกดก อยททาง เพอแยงชงพวกคนทสญจรมา ๆ. ดวยคาวา กโรโต น กรยต ปาป เจาลทธบรณะแสดง (ลทธ) วา เมอบคคลแมทา ดวย สาคญวา "เราทาบาปอย ดงน บาปยอมไมชอวาอนบคคลทา, บาปไมม, แตสตวยอมมความสาคญอยางนวา "เราทงหลายทา ดงน. เจาลทธปรณะนน ยอมปฏเสธการทาบาปและบญแมโดย ประการทงปวงทเดยว. พงทราบวนจฉยในวาทะของเจาลทธมกขล ดงน :- ปจจยเปนไวพจนของเหตนนเอง. เจาลทธมกขลนน ยอม ปฏเสธปจจยแหงสงกเลสมกายทจรตเปนตน และปจจยแหงวสทธมกาย สจรตเปนตน ทมอยนนแล แมดวยคาวาเหตและปจจยทง ๒. สวนความแหงคาทงหลายมวา นตถ ทนน ดงนเปนตน พงถอ เอาจากอรรถกถาสามญผลสตร สาเลยยกสตร และนกเขปกณฑ. [๒๒๗] ฎกาสามญผลสตรนนวา "บทวา สหตถา คอ ทา อยดวยมอของตนเอง. ในบทวา สหตถา น แมประโยคทงหลายม นสสคคยประโยค (ประโยคซดไป) และถาวรประโยค (ประโยค วางไว) เปนตน พระอรรถกถาจารย สงเคราะหเขาดวยการทาดวย มอของตนนนเอง. บทวา หตถาทน คอ ซงอวยวะมมอ เทา ห


และจมกเปนตน. การเผา การบบคน ชอวา การเบยดเบยน เหต นน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'เบยดเบยนอยดวยอาชญา.' อกอยางหนง ในอรรถกถา๑ปปญจสทน ทานกลาวความวา 'ขอย.' แตในทน พระอรรถกถาจารยสงเคราะหการขการบรภาษดวยอาชญา อยางเดยว จงกลาววา 'เบยดเบยนอยดวยอาชญา' ดงนเทานน. หลายบทวา โสก สย กโรนตสส ความวา ทาเหตแหงความเศรา โศกแกผอนเอง หรอยงความเศราโศกใหเกดขน. (หรอวา) ยงผอน คอผทาตามคาของตน๒ (ใหทาความเศราโศกแกผอน), คาวา สยมป ผนทโต ความวา ดนรนแมเอง ดวยความพยายามในอนบบคนผอน. บทวา อตปาตาปยโต เปนไปทงในอรรถแหงกตตวาจกลวน ทงใน อรรถแหงเหตหตตวาจก เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'ฆาเองกด ใชผอนใหฆากด' ดงนง บทวา การณวเสน แปลวา ดวยสามารถการใชผอนใหทา. ฝาเรอนอนมทตอตงอยทงภายในทงภายนอก ชอวา ทตอของเรอน. การปลนอยางใหสนเนอประดาตว เพราะไมเหลอวตถแมอะไร ๆ ไว ชอวา ปลนสดมภ. การปลนทประกอบคอทาในเรอนหลงเดยว ชอวา ปลนเรอนหลงเดยว. การทารายกนททางรอบดาน คอทกทศ ชอวาทางเปลยว. บาปยอมไมชอวาอนบคคลทา เพราะบาปนนไมมอย ในกาลกอน ใคร ๆ ไมอาจจะใหเกดขนได เพราะฉะนน บาปจงไมม. เจาลทธปรณะใสใจคาซกถามวา 'ผวา เมอเปนอยางนนไซร ๑. ป. ส. ๓/๑๑๒. ๒. แกบท ปเรห, เชนกบมบทตงวา ปเรหต.


สตวทงหลายจะประพฤตบาปไดอยางไร ?' จงกลาววา 'แตสตว ยอมมความสาคญอยางนวา 'เราทงหลายทา.' ไดทราบวา เจาลทธ ปรณะนน มความเหนอยางนวา 'กรยามความเบยดเบยนสตวเหลาน เปนตน ยอมไมถงตน เพราะตนนนไมวการ เหตเปนสภาพเทยง สวนสรระไมเจตนา เปรยบดจทอนไม, แมเมอสรระนนบคคลให กาเรบแลว บาปอะไรกไมม.' บทวา สพพถาป คอ โดยประการ ทงปวง ทเจาลทธปรณะกลาวไวเปนตนวา 'กโรโต' ดงน. อวธารณ ศพท (คอ เอว) ในบทวา กรยเมว ดงน มอนไมหามวบากใหกลบมา เปนอรรถ. จรงอย เจาลทธใดหามกรรม, โดยความ เจาลทธนน กชอวา หามวบากดวยแท. จรงอยางนน พระอรรถกถาจารย จก กลาววา แมผหามกรรม ดงนเปนตน. บทวา อภเยน (โยค เหต- ปจจยวจเนน) แปลวา ดวยคาวาเหตและปจจย. บทวา ลงกเลส- ปจจยคอ ซงเหตแหงสงกเลส ไดแกเหตแหงธรรมเครองเศราหมอง. บทวา วสทธปจจย คอ ซงเหตแหงความหมดจด คอแหงความ ผองแผวจากสงกเลส." [๒๒๘] วาทเหลาน มาแลวในสามญผลสตร ในสลขนธ- วรรค โดยพสดารตามลาดบน. สวนในอปณณกสตร ในปฐมวรรค มชฌมปณาสก มาตามลาดบน คอ นตถกทฏฐ อกรยทฏฐ อเหตกทฏฐ. เพราะฉะนน พระอรรถกถาจารยทงหลาย เมอจะ สงวรรณนาความ โดยสมควรแกลาดบแหงวาทะนน จงกลาวไวใน อรรถกถา๑อปณณกสตรนนวา "กในทฏฐ ๓ อยางเหลาน นตถก- ๑. ป. ส. ๓/๑๑๕


ทฏฐหามวบาก, อกรยทฏฐหามกรรม, อเหตกทฏฐหามทง ๒ ดงน เปนตน." [๒๒๙] อรรถกถา๑สามญผลสตรวา "ในเจาลทธ ๓ คนนน เจาลทธปรณะกลาวอยวา 'เมอบคคลทาอย บาปไมชอวาอนบคคล ทา' ดงน ชอวา ยอมหามกรรม. เจาลทธอชตะกลาวอยวา 'สตว ทงหลาย เบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมขาดศนย' ดงน ชอวา หามวบาก. เจาลทธมกขลกกลาวอยวา 'สตวทงหลาย ไมมเหต ไมมปจจย เศราหมองเอง ผองใสเอง' ดงน ชอวา หามทง ๒ อยาง ในกรรมและวบากทง ๒ นน เจาลทธปรณะ แมหามแตกรรมกเปน อนชอวา หามถงวบาก. เจาลทธอชตะแมหามแตวบาก กเปนอนชอ วา หามถงกรรม, โดยความ เจาลทธเหลานนแมทกคน เหตหาม กรรมและวบากทง ๒ จงชอวา อเหตกวาทะ อกรยวาทะ และนตถก- วาทะ ดวยประการฉะน." [๒๓๐] ฎกาสามญผลสตรนนวา "เจาลทธปรณะชอวา หาม กรรม เพราะเปนผมวาทะวา 'ไมเปนอนทา.' เจาลทธอชตะชอวา หามวบาก เพราะปฏเสธการเกดขนตอไปหมดทกประการ. เจาลทธ มกขลชอวา หามกรรมและวบากแมทง ๒ เพราะแมผลอนเจาลทธผ หามเหตโดยประการทงปวงนนเอง หามเสยแลว. อกอยางหนง บทวา อภย แปลวา ทง ๒ คอ ซงกรรมและวบาก. จรงอย เจาลทธ ๑. ส. ว. ๑/๑๐๗ ๒. เหตปฏพาหเนน เปนวเสสนะของตตถกเรน กได เปนเหตกได เปนอนภหตกตตากได ใน ปฏกขตตตา.


มกขลนนกลาวอยวา 'สตวทงหลาย ไมมเหต ไมมปจจย เศรา หมองเอง และผองใสเอง' ดงน ชอวา หามกรรมและวบากทง ๒ อยางนน เพราะกลาวความไมมแมแหงวบากเปนปจจย ของสงกเลส และวสทธทงหลายดจกรรม. วบาก ยอมชอวาอนเจาลทธปรณะนน หามแลว เพราะเมอกรรมไมม วบากกไมม. กรรมยอมชอวา อนเจาลทธอชตะนนหามแลว เพราะเมอวบากไมม กรรมกถงความ เปนกรรมหาประโยชนมได. บทวา อตถโต คอ โดยสรป. บทวา อภยปฏพาหกา ความวา เพราะวาทะทงหลายมาในบาล โดยความเปนวาทะแสดง ทฏฐ ๓ อยางตาง ๆ กน เหตนน ทฏฐ ๓ อยางนนแล แตละอยางๆ ชอวาหามกรรมและวบากทง ๒. กคาวา อภยปฏหาหกา น เปนคา แสดงเหต. คาวา อเหตกวาทา เจว เปนตน เปนคาแสดงปฏญญา. จรงอย เจาลทธใด เปนนตถกทฏฐก มวาทะวาขาดศนย เพราะ หามเสยซงวบาก, เจาลทธนน โดยความ กคอเปนอกรยทฏฐก เพราะหามเสยซงกรรม, และเปนอเหตกทฏฐก เพราะหามเสย ซงกรรมและวบากทง ๒ อยาง. นยแมในเจาลทธ ๒ คนทเหลอ กอยางนเหมอนกน." [๒๓๑] แมในฎกานกเขปกณฑ ทานครนแสดงวาทะ ๓ อยาง ไวแลว จงกลาวอกวา "วาทะ ๓ อยางนน แปลกกนดงนคอ ใน วาทะ ๓ ประการนน วาทะท ๑ ปฏเสธเหตแหงสงกเลสเปนเครอง ผก และวสทธเปนเครองพน, วาทะท ๒ ปฏเสธกรรม, วาทะท ๓


ปฏเสธวบาก." อนฎกานกเขปกณฑนนวา "พระฎกาจารยกลาวคาเปนตนวา ปรมวาโท ดงน เพอแสดงความแปลกกนแหงวาทะ ๑ มอเหตกวาทะ เปนตน. กกรรมทพรอมดวยสมภาระ ตางโดยเปนกรรมไมนาสตว ออกจากทกข และกรรมนาสตวออกจากทกข ชอวา เปนเหตแหง สงกเลสและวสทธ เหตนน วาทะท ๑ แมเมอปฏเสธเหตแหงสงกเลส และวสทธ กชอวา ปฏเสธกรรม. สวนในอรรถกถาสมงคลวลาสน๑ ทานกลาววา 'แมวบาก กชอวาเปนเหตแหงสงกเลสและวสทธ เพราะวบากเปนเหตแหง สงกเลสและวสทธดจกรรม เหตนน เจาลทธมกขล เมอกลาววา 'สตว ทงหลายไมมเหต' เปนตน ชอวา หามแมกรรมและวบากทง ๒." [๒๓๒] อรรถกถาสามญผลสตร และอรรถกถา๒ทสมสตรใน ตตยวรรคจตกกนบาตองคตตรนกายวา "กชนเหลาใด ถอลทธ ของเจาลทธ ๓ คนนน นงสาธยาย พจารณาอย ในสถานทอยกลาง คนและสถานทพกกลางวน, เมอชนเหลานน สาธยายพจารณาลทธ นนอยวา 'เมอบคคลทาอย บาปยอมไมชอวาอนบคคลทา, เหต ไมม ปจจยไมม. สตวตายแลวยอมขาดศนย' ดงน มจฉาสต ยอม ตงมนในอารมณนน, จตยอมมอารมณเปนอนเดยว, ชวนจตทง หลายยอมแลนไป. ในชวนจตท ๑ ชนเหลานน ยงเปนผแกไขได, ในชวนจตท ๒ เปนตน กอยางนน. ในชวนจตท ๗ ชนเหลานน แม ๑. ส. ว. ๑/๒๐๗. ๒. มโน. ป. ๒/๓๗๘.


พระพทธเจาทงหลายกแกไขไมได ยอมเปนเชนเดยวกบอรฏฐภกษ และ กณฏก๒สามเณร. บรรดาทสสนะ ๓ อยางนนคนบางคนหยงลงสทสสนะ เดยว, บางคน ๒ ทสสนะ, บางคน ๓ ทสสนะ. เมอหยงลงสทสสนะเดยว กตาม หยงลงส ๔-๓ ทสสนะกตาม เขายอมเปนนยตมจฉาทฏฐกทเดยว. เขาถงการหามทางสวรรค และการหามทางพระนพพาน ไมควรเพอจะ ไปแมสสวรรค ในลาดบแหงอตภาพนน, จะตองกลาวไปไยถง พระนพพานเลา, สตวผน เปนผเฝาแผนดน ชอวาเปนตนในวฏฏะ. โดยมากการออกจากภพของสตวเหนปานนไมม." [๒๓๓] อรรถกถาอปณณกสตร๓วา "กชนเหลาใด ถอลทธ ของเจาลทธ ๓ คนนน ฯลฯ สตวผน เปนผเฝาแผนดน ชอวาเปน ตนในวฏฏะ. ถามวา 'กสตวผน ยอมดงลงแตในอตภาพเดยวเทานน หรอ แมในอตภาพอนดวย ?' ตอบวา 'ยอมดงลงในอตภาพเดยวเทานน. แตดวยสามารถ อาเสวนะ (คอการเสพจนคน) แมในภพอน เขายอมชอบในทฏฐ นน ๆ ไดเหมอนกน, เพราะโดยมาก ชอวาการออกจากภพของสตว เหนปานน ไมม." [๒๓๔] นยอนมาในฎกาอปณณกสตรนนวา "บทวา สชฌา- ยนต คอ ยอมเรยนคมภรทแสดงทฏฐนนแลวสวด. บทวา วม- ๑. ตนบญญตแหงสกขาบทท ๘ สปปาณกวรรค. ๒. เรยก กณฑกะ กม เธอ เนองดวยเปนตนบญญตแหงสกขาบทท ๑๐ วรรคเดยวกน. ๓. ป. ส. ๓/๑๑๕.


สนต คอ ยอมพจารณาความของคมภรนน. คาวา เตส เปนตน เปนคาแสดงอาการคอการพจารณา. สองบทวา ตสม อารมมเณ ความวา ในอารมณแหงลทธทเปนไปโดยนยเปนตนวา 'เมอบคคล ทาอย บาปไมชอวาอนบคคลทา' อนแสดงความไมมผลแหงกรรม ตามทเจาลทธนนกาหนดไวแลว. บทวา มจฉาสต ไดแก ตณหา ทสหรคตดวยลทธนน อนมจฉาวตกชกนาไปโดยชอบ อนมจฉา- วายามะสนบสนน ยดธรรมทไมใชธรรมมเหตนนเปนสภาพ วาเปน ธรรมมเหตนนเปนสภาพ ไดชอวา มจฉาสต. สองบทวา จตต เอกคค ความวา มจฉาสมาธทมอารมณ เปนอนเดยว เหมอนอยางแนวแน เพราะละความเปนจตมอารมณ มาก เหตตงลงในอารมณนน ดวยการไดปจจยมวตกเปนตนตามท กลาวแลว พระอรรถกถาจารยกลาวดวยมงถงจต. บทวา ชวนาน ความวา เมอวาระแหงชวนจตอนเปนสวนเบองตน เปนไปดวย อาการนนมากครง ชวนจต ๗ ดวง ยอมแลนไปในวาระแหงชวนะ อนมในทสดแหงชวนะทงปวง. คาวา ปเม ชวเน สเตกจฉา โหนต ตถา ทตยาทส นน เปนเพยงแสดงสภาวธรรม. แตในขณะนน ใคร ๆ ไมอาจทาชนเหลา นนใหถงความเปนผพอแกไขได. บทวา ตตถ ไดแก บรรดามจฉา- ทสสนะ ๓ นน. สองบทวา เอก ทสส ความวา ความถอมน และความเสพคน อนผใดใหเปนไปในทสสนะหนงเทานน ผนน ชอ วาหยงลงสทสสนะเดยวเทานน, แตความถอมนและความเสพคนอน


ผใดใหเปนไปใน ๒ ทสสนะหรอแม ๓ ทสสนะ ผนน ชอวา หยงลง ส ๒ ทสสนะ (หรอ) แม ๓ ทสสนะ. ดวยคาวา เอก ทสสน น พระอรรถกถาจารยแสดงวา 'ความทบคคลเปนผมทฏฐทกอยาง อน สาเรจแลวโดยความ ซงแสดงโดยมขคอความเปนทฏฐหามกรรม และวบากทง ๒ ในเบองตน ยอมเปนบรพภาค แตเมอการหยงลงส การกาหนดความเปนธรรมผดมอย สรรพทฏฐทงหลาย ไมปะปนกน เลยทเดยว เพราะไมเกดขนในคราวเดยวกน ดจคณวเสสทควรบรรล ซงมอารมณแตกตางกน เพราะการประชมสาเรจไดตามปจจยของตน.' ดวยคาวา เอกสม โอกกนเตป เปนตน พระอรรถกถาจารยแสดง ความมทฏฐทง ๓ มกาลงเสมอกน และมผลเสมอกน. เพราะฉะนน ทฏฐทง ๓ นน เกดขนแกบคคลคนหนงแลว กไมคละกนเลยทเดยว. เมอทฏฐอยางหนงใหผลแลว ทฏฐนอกจากนนกพลอยเพมใหกาลง. คาวา วฏฏขาณ นาม น มอรรถอนบณฑตพงนาไป (คอตองคดนก) หามอรรถอนบณฑตนาไปแลว (คอชดเจนแลว) ไมเหตนน เพอจะเผย แสดงคานน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา กมปเนส เปนตน. ชอวา อกศลน ไมมกาลงมกาลง ทราม หามกาลงมากเหมอนกศลไม เหตนน พระอรรถกถาอาจารยจงกลาววา 'เอกสมเยว อตตภาเว นยโต.' พระอรรถกถาจารยใสใจคาซกถามวา 'เมอถอความโดยประการ อน แมการกาหนดความเปนธรรมผด กพงเปนไปไดถงทสด ดจการ กาหนดความเปนธรรมถก, แตการกาหนดความเปนธรรมผด หาเปน ไปไดถงทสดไม, ผวา เมอเปนอยางนนไซร วาจาทกทวงวาเปนตอ


ในวฏฏะจะพงมไดอยางไร' จงกลาววา 'อาเสวนวเสน ปน' เปนตน. เพราะฉะนน พงทราบวาจาททกทวงวาเปนตอในวฏฏะ เหมอนอยางพระดารสทพระผมพระภาคตรสไววา 'คนพาลจมลง แลวหนเดยว กชอวาจบลงแลวโดยแท ฉะนน.' ใคร ๆ ไมควร กลาววา 'แทจรง นยตมจฉาทฏฐกบคคลน อาศยปจจยเชนใดแลว หยงลงสทสสนะนน, ในกาลไร เขาอาศยปจจยทเปนขาศกตอปจจย เชนนน กยกศรษะขนจากทสสนะนนไมไดอก' ดงน. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'เยภยเยน ดงน." [โทษของมจฉาทฏฐ] [๒๓๕] ดงนน นยตมจฉาทฏฐ พงทราบวา มโทษมาก แม กวาอนนตรยกรรม. ดวยเหตนน เพราะผมพระภาค จงตรสไวใน เอกนบาตองคตตรนกายวา "ภกษทงหลาย เรายงไมเหนธรรม อนแมอยางหนง ซงมโทษมากเหมอนอยางมจฉาทฏฐนเลย; ภกษ ทงหลาย โทษทงหลายมมจฉาทฏฐเปนอยางยง." อรรถกถา๑เอกนบาตองคตตรนกายนนวา "มจฉาทฏฐ เปน อยางยงแหงโทษเหลานน เหตนน โทษเหลานน ชอวา มมจฉาทฏฐ เปนอยางยง. อธบายวา กอนนตรยกรรม ๕ ชอวา มโทษมาก (แต) มจฉาทฏฐเหลานน มโทษมากแมกวาอนนตรยกรรมเหลานน. เพราะเหตไร ? เพราะอนนตรยกรรมเหลานน มกาหนด. จรงอย อนนตรยกรรม ๔ พระผมพระภาคตรสวา 'ยงบคคลผทาใหบงเกด ในนรก,' แมกรรมคอการยงสงฆใหแตกกน กยอมเปนกรรมยง ๑. มโน. ป. ๑/๑๒๒.


บคคลผทา ใหตงอยในนรกชวกลปเทานน. อนนตรยกรรมเหลานน มกาหนด ทสดกปรากฏอยอยางน. สวนนยตมจฉาทฏฐไมมกาหนด เพราะนยตมจฉาทฏฐนน เปนมลของวฏฏะ, ผประกอบดวยนยต- มจฉาทฏฐนน ออกไปจากภาพไมได. นยตมจฉาทฏฐบคคลนนยอม ยงพวกชนทสาคญคาของเขาวา ควรฟง ใหปฏบตผด, ผประกอบ ดวยนยตมจฉาทฏฐนนแลว ยอมไมมสวรรค ไมมมรรคเลย. ใน เวลากลปพนาศ แมเมอมหาชนบงเกดอยในพรหมโลก นยตมจฉา- ทฏฐกบคคล ไมบงเกดในพรหมโลก (ไพลไป) บงเกดทหลงจกร- วาล. ถามวา 'กหลงจกรวาลไฟไมไหมหรอ ?' ตอบวา 'ไหม.' อาจารยบางพวก กลาววา 'แมเมอหลงจกรวาลนนถกไฟไหม นยตมจฉาทฏฐกบคคลน กถกไฟไหมอยในโอกาสแหงหนงในอากาศ นนเอง." [๒๓๖] ฎกาเอกนบาตองคตตรนกายนนวา "บทวา ปรมา แปลวา อยางยง. อธบายวา ถงความเปนโทษอยางอกฤษฏ เพราะ มจฉาทฏฐนนมโทษมาก. บทวา เตส ไดแกอนนตรยกรรมทงหลาย. การสนสดดวยสามารถวบาก ชอวา กาหนด. นยตมจฉาทฏฐนน เปนมลแหงวฏฏะ, เพราะขอนน บคคลผประกอบดวยมจฉาทฏฐ นน จงชอวา เปนตอในวฏฏะ เหตดงนนน พระอรรถกถาจารยจง กลาววา 'ตาย' เปนตน. พระอรรถกถาจารยกลาววา 'การ ออกจากภพ ไมม' ดงน เพราะถาวา นยตมจฉาทฏฐกบคคลยงไม ๑. ตอนน คตศาสนาพราหมณเขาแทรกแซง ทาใหคตพระพทธศาสนาทนบถอกรรมหรอ เหตผลมวหมองไป ผมปญญาพงแหวกสทธรรมปฏรป ถอแตสทธรรมแท เทอญ.


สละความยดถอนน ๆ กเปนเหตนาความเปนนยตมจฉาทฏฐนน มาแมอกได, แตทานหาไดกลาวเพราะไมมการออก (จากภพ) โดย ประการทงปวงไม. ใคร ๆ ไมควรกลาววา 'แทจรง นยตมจฉา- ทฏฐกบคคลน อาศยปจจยเชนไรแลว หยงลงสทสสนะนน, ในกาล ไร เขาอาศยปจจยทเปนขาศกตอปจจยเชนนน กยกศรษะขนจาก ทสสนะนนไมไดอก' ดงน. บทวา ปฏ จกกวาเฬ คอ ขางหลงแหง จกรวาลทไฟไหมอย. สองบทวา เอกสม โอกาเส คอ ในโอกาส แหงหนง ซงเชนเดยวกบระหวางแหงจกรวาล ทงทไฟกาลงไหม ทงทไฟยงไมไหม อนมสมญาวา โลกนตรกนรก. บางอาจารยกลาว วา บทวา ปจจตเยว ไดแก เมอจกรวาลถไฟกาลงไหมกด ยง ไมไหมกด นยตมจฉาทฏฐบคคลน ยอมถกไฟไหมเพราะกาลงกรรม ของตนโดยแท." [๒๓๗] อรรถกถา๑นกเขปกณฑวา "คาวา ยา จ มจฉาทฏ นยตา ความวา บรรดาอเหตวาทะ อกรยวาทะ และนตถกวาทะ มจฉาทฏฐอยางใดอยางหนง. จรงอย แมพระพทธเจา ๑๐๐ พระ องคกด พนพระองคกด. ยอมไมอาจจะยงบคคลผถอทฏฐนนตงอย ใหตรสรได." กดวยสองบทวา คเหตวา ต นน พระอรรถกถาจารยแสดงวา "ผวา มจฉาทฏฐกบคคลสละทฏฐนนเสยได แมมรรค ธรรมดา กมไดหามแกเขา. ดวยเหตนนนนแล ในอรรถกถาทมาทงหลาย ๑. อฏ. สา. ๕๓๑.


ทานจงกลาววา "โดยมากออกจากภพไมได" ดงน. ดงนน นยต- มจฉาทฏฐกบคคล อนผปรารถนาความเจรญ ควรเวนเสยใหไกลเพราะ เปนผทาอนตรายแมแกบคคลผคบเขาได. ดวยเหตนน ในอรรถกา สามญผลสตรเปนตน ทานจงกลาววา "เพราะฉะนน กลบตรผปรารถนาความเจรญ ม ปญญาเหนประจกษ ควรเวนอกลยาณชนเสย ใหไกลดจ บคคลเวนง ซงมพษทเขยว." ฎกาสามญผลสตรเปนตนนนวา "บทวา ตสมา ความวา เพราะ เหตทอกลยาณชนเปนปจจย แมแหงความเปนตอในสงสารอยางนน. บทวา ภตกาโม ความวา ผหวงความเจรญดวยคณทงหลาย เพอตน ดวยสามาถทฏฐธมมกตถ (ประโยชนในปจจบน) สม- ปรายกตถ (ประโยชนภายหนา) และปรมตถ (ประโยชนอยางยง คอพระนพพาน)." [กรรมบถขาดเพราะทฏฐ ๓] [๒๓๘] ดงนน กรรมบถจงขาดเพราะทฏฐ ๓ นเทานน หา ขาดเพราะทฏฐเหลาอนไม. แมเมอเปนอยางนน ใคร ๆ กไมควรถอ ทฏฐแมสกอยางหนงเลย เพราะเปนทฏฐยงสตวใหถงอบาย. ดวย เหตนน พระผมพระภาค จงตรสไวในเอกนบาตองคตตรนกาย วา "ภกษทงหลาย เราไมเหนธรรมอนแมอยางหนง ซงเปนเหตทสตว ทงหลายเบองหนาแตตามเพราะกายแตก เขาถงอบาย ทคต วนบาต ๑. ส. ว. ๑/๒๐๘.


นรก เหมอนอยางมจฉาทฏฐนเลย, ภกษทงหลาย สตวทงหลาย ประกอบดวยมจฉาทฏฐ เบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถง อบาย ทคต วนบาต นรก" ดงน. [มจฉาทฏฐหามสวรรคและมรรค] [๒๓๙] อรรถกถา๑เอกนบาต องคตตรนกายนนวา "มจฉาทฏฐ บางอยาง ทงหามสวรรค ทงหามมรรค. บางอยางหามแตมรรค อยางเดยว ไมหามสวรรค. บางอยางไมหามสวรรค ไมหามมรรค เลย. ในมจฉาทฏฐเหลานน มจฉาทฏฐ ๓ อยางน คอ อเหตกทฏฐ อนถอเอาทสดมวตถ ๑๐ หามแตมรรคอยางเดยว ไมหามสวรรค. สกกายทฏฐมวตถ ๒๐ ไมหามสวรรค ไมหามมรรคเลย. ทาน อาจารยคานวธนแลว กลาววา 'ชอวา ทฏฐ โดยทสดหมายเอา สกกายทฏฐซงมวตถ ๒๐ ชอวา สามารถนามจฉาทฏฐกบคคลไปส สวรรคได ไมม, (มแต) จะใหจมลงในนรกโดยสวนเดยวเทานน' เพราะบาลในพระสตรนวา 'ภกษทงหลาย สตวทงหลายประกอบ ดวยมจฉาทฏฐ' ดงนเปนตน. เหมอนอยางวา กอนหนและกอน กรวด แมมขนาดเทาเมลดถวเขยวและถวราชมาส มบคคลโยนลงไป ในนา ชอวาลอยขนไมม, ยอมจมลงไป ณ ภายใตโดยสวนเดยว เทานนฉนใด, มจฉาทฏฐ โดยทสดแมสกกายทฏฐ ชอวาสามารถ เพอนามจฉาทฏฐกบคคลไปสสวรรค ไมม, ยอมใหจมลงในอบาย ทงหลาย โดยสวนเดยวฉนนนเหมอนกน." ๑. มโน. ป. ๑/๕๑๘.


[๒๔๐] ฎกาเอกนบาต องคตตรนกายนนวา "พระอรรถกถา- จารย กลาววา 'มจฉาทฏฐ ๓ อยางน ทงหามสวรรค ดงน เพราะ มจฉาทฏฐ ๓ อยางนน ชอวามโทษมาก เหตถงความเปนกรรมบถ. เมอมจฉาทฏฐ ๓ อยางนนหามสวรรค กไมมคาทตองพดถงในความ ทมจฉาทฏฐจะไมขดขวางตอมรรค เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา 'ทงหามมรรค' ดงน. อธบายวา มจฉาทฏฐอนถอเอา ทสด ซงมวตถ ๑๐ มเหนวาโลกเทยงเปนตน ชอวาหามมรรคอยาง เดยว เพราะเปนความเปนวปรต, (แต) ไมชอวาหามสวรรคเพราะ ไมถงความเปนกรรมบถ." พงทราบวนจฉยในคาวา อทมปน วธาน ดงน :- พระอาจารย คานวธตามทพระอรรถกถาจารยกลาวไวดวยประสงควา 'ขอทวา 'อนธรรมดาความเหนวปรต ไมหามสวรรค ไมหามมรรคเลย' ดงน นน ผด เพราะผดธรรม. จรงอย เมอเปนอยางนน การบรรลมรรค พงมไดดวยทงสกกายทฏฐทละไมไดนนเอง ดงน' เมอจะคานวาทะนน วา 'เมอพระอรรถกถาจารยทงหลาย กลาวความทมจฉาทฏฐไมขด ขวางตอการเขาถงสวรรควา 'ไมหามสวรรค' ดงน ยอมเปนอน อนญาตแมความททฏฐนามาซงมรรค๑' ดงน จงกลาววา 'ชอวา ทฏฐทชอวาสามารถนามจฉาทฏฐกคคคลไปสสวรรค ไมม' ดงน เพราะ เหตไร ? เพราะมจฉาทฏฐนนมโทษหนกโดยสวนเดยว. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา '(มแต) ใหจมลงในนรกโดยสวน เดยวเทานน' เปนตน." ๑. นาจะเปนวา... นามาซงสวรรค (สคคาวหตาป).


[สกกายทฏฐ ๒๐] [๒๔๑] สวนในอรรถกถา๑นกเขปกณฑ ทานกลาวความนไว วา "ทฏฐในรปขนธม ๔ คออจเฉททฏฐ ๑ คอยอมตามเหนรป โดยความเปนตน, สสสตทฏฐ ๓ คอ ยอมตามเหนตนวามรป ๑ ยอม ตามเหนรปในตน ๑ ยอมตามเหนตนในรป ๑, แมในเวทนาขนธ เปนตน กนยนเหมอนกน ตกวา สกกายทฏฐมวตถ ๒๐" ดงนแลว กลาวอกวา "สกกายทฏฐเหลานนแมทงหมด หามแตมรรค (อยาง เดยว) ไมหามสวรรค อนมรรคทแรก (คอโสดาปตตมรรค) พง ฆาเสย" ดงน. กถาวาดวยวาทะ ๓ มอกรยวาทะเปนตน จบ. [อารมณของอกศลกรรมบถ] [๒๔๒] บดน จะแสดงกถาวาดวยอารมณของอกศลกรรมบถ มปาณาตบาตเปนตน. ในอรรถกถาขททกปาฐะ ทานกลาวไวดวยสมารถเวร ๕ วา "กบรรดาเวร ๕ นน ปาณาตบาต มชวตนทรยเปนอารมณ, อทนนา- ทาน อพรหมจรรย และสราเมรยมชชปมาทฏฐาน มบรรดารปธรรม ทงหลายมสงขารมรปายตนะเปนตน ยางใดอยางหนงเปนอารมณ, มสาวาท ชอวามสตวเปนอารมณ เพราะปรารภผทมสาวาทบคคล พดมสาเปนไป. อาจารยพวกหนง กลาววา 'แมพรหมจรยะ ก มสตวเปนอารมณ.' อาจารยบางพวก กลาววา 'และอทนนาทาน ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวรรณนา ๒๒.


กชอวามสตวเปนอารมณ ในกาลเมอสตวอนอทนนาทายบคคลพง ลกไป. กแตวา ในสงขารและบญญตทง ๒ นน อทนนาทายบคคล ทงหลาย ยอมปรารภสตวทงหลายดวยสามารถสงขาร หาปรารภ ดวยสามารถบญญตไม." [๒๔๓] อรรถกถา๑อฏฐสาลนอรรถกถา๒สมมาทฏฐสตรและสงคต- สตร๓ วา "ปาณาตบาต ชอวามสงขารเปนอารมณ เพราะมชวตนทรย เปนอารมณ, อทนนาทาน มสตวเปนอารมณบาง มสงขารเปน อารมณบาง, มจฉาจาร มสงขารเปนอารมณ ดวยสามารถความ เปนภาพอนบคคลพงถกตอง, อาจารยพวกหนง กลาววา 'มสตว เปนอารมณ' บาง, มสาวาท มสตวเปนอารมณบาง มสงขาร เปนอารมณบาง, ปสณวาจา กอยางนน, ผรสวาจา มสตวเปน อารมณอยางเดยว, สมผปปลาป มสตวเปนอารมณบาง มสงขาร เปนอารมณบาง ดวยสามารถรป๔ เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และ ธรรมารมณ, อภชฌากอยางนน, พยาบาท มสตวเปนอารมณอยาง เดยว, มจฉาทฏฐ มสงขารเปนอารมณ ดวยสามารถบญญตบาง." ๒๔๔ ฎกาสมมาทฏฐสตรและสงคตสตรวา "คาวา อทนนา- ทาน มสตวเปนอารมณน ผดจากบาลของผถามปญหานวา สกขาบท ทง ๕ มกามาวจรธรรม๕เปนอารมณโดยแท. ดวยวา วตถใด ๑. อฏ. สา. ๑๘๖. ๒. ป. ส. ๑/๒๗๘. ๓. ส. ว. ๓/๓๑๕. ๔. ทฏ=รป สต =เสยง มต= กลน. รส. โผฏฐพพะ. ว าต=ธรรมารมณ. ๕. ปรตต=กามาวจร.


เปนอารมณของโทษเครองทศลมปาณาตบาตเปนตน วตถนนนนเอง ยอมเปนอารมณ ของเจตนาเครองเวนจากโทษเครองทศลนน ๆ, จรงอย เจตนาเครองเวนจากวตถอนจพงกาวลวงนนแล ชอวาวรตแล. อกอยางหนง บทวา สตตารมมณ พระอรรถกถาจารย กลาวมง ถงความทอทนนาทาน มสงขาร กลาวคอสตวเปนอารมณเหมอนกน เหตนน จงไมมความผดอะไร. จรงอยางนน ทานกลาวไวในอรรถ- กถา๑ชอ สมโมหวโนทนวา 'สกขาบทเหลาใด พระผมพระภาคตรส ไวในวภงคแหงสขาบทนวา 'มสตวเปนอารมณ สกขาบทเหลานน ยอมทาสงขารทงหลายทนบวาสตวนนแล ใหเปนอารมณ.' แมใน สขาบทอนจากอทนนาทานน กนยน. อาจารยพวกหนง กลาววา 'มจฉาจาร ชอวามสตวเปน อารมณ เพราะวสภาควตถ (สงทเปนขาศก) อนบคคลพงถอวา สตร บรษ.' สมผปปลาป มสตวเปนอารมณบาง มสงขารเปน อารมณบาง ดวยสามารถรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมา- รมณ ในเพราะการพดเพอเจอ โดยนยวา 'ขาพเจาเหนคนผหนง ไดยน ๒ เสยง' เปนตน. ตถา ศพทในคาวา ตถา อภชฌา น ยอม ประมวลมาซงความแมนวา ดวยสามารถรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ. แตหาใชประมวลมาซงความทอภชฌา มสตว และสงขารเปนอารมณเทานนไม เพราะเพงเลงไดดวยสามารถกจ มการเหนเปนตน. พระอรรถกถาจารยกลาวความทมจฉาทฏฐนนม ๑. สม. ว. ๕๐๐.


สงขารเปนอารมณ ดวยประสงควา 'มจฉาทฏฐแมทเปนไปอยวา สตวทงหลายผลอยเกดยอมไมม' ดงน ยอมมธรรมอนเปนไปในภม ๓ เปนอารมณโดยแท. ถามวา 'กธรรมอนเปนไปในภม ๓ ทงหมด เปนอารมณของ มจฉาทฏฐอยางไร ?' แกวา 'โดยทวไป โดยความ แมธรรมอนเปนรปาวจรและ อรปาวจรทงหลาย อนมจฉาทฏฐทเปนไปอยวา 'ผลวบากแหง กรรมทงหลายทบคคลทาดและทาชว ไมม' ดงน เปนอนถอเอาแลว ทเดยว'. กถาวาดวยอารมณของอกศลกรรมบถมปาณาตบาตเปนตน จบ. [วนจฉยกรรมบถ] [๒๔๕] สวนความของกมมปถศพท ทานกลาวไวในอรรถกถา สงคตสตรวา "กรรมทงหลายนนเอง ชอวา กรรมบถ เพราะเปน คลองแหงทคตและสคตทงหลาย." ฎกาสงคตสตรนนวา "บทวา ปถภตตตา คอ เพราะชอวา เปนทาง เหตเปนอบายเครองเปนไป แหงทคตและสคตเหลานน." ฎกาสงคตสตรเปนตนวา "ถามวา เจตนา พระผมพระภาค มไดตรสไวในจาพวกกรรมบถในพระอภธรรม เหตนน ความท เจตนาทง ๗ เปนกรรมบถโดยลาดบ ไมควรมใชหรอ ?' ตอบวา 'ไมควรหามได เพราะกาไมตรสไว มพระประสงคอยางอนเปน เหต. แทจรง การไมตรสเจตนาไวในกองกรรมบถในพระอภธรรม


นน เปนเพราะเจตนานนไมเปนกรรมบถ หามได. แตเจตนายอม เปนกรรมบถไดในบางคราว ไมไดเปนทกคราวไป เหตนน การไม ตรสไว จงเปนเพราะภาวะแหงความทเจตนาเปนกรรมบถยงไมแน. กในกาลใด เจตนาเปนกรรมบถ ในกาลนน การสงเคราะห เจตนาวา เปนกรรมบถ ทานไมหาม. พระอาจารยผทวงกลาวใน อธการแหงกรรมบถนวา 'ผวา ความทเจตนาเปนกรรมบถ ชอวา ไมแน เพราะไมมความเปนกรรมบถทกคราวไป เหตนน จงไม ตรสเจตนาไวในกองกรรมบถไซร, ความทอกศลธรรมทงหลายม อภชฌาเปนตนเปนกรรมบถ กชอวา ไมแน เพราะความทอกศล- ธรรมทงหลายมอภชฌาเปนตน ทยงไมถงความเปนกรรมบถ มอย เหตนน การไมตรสอกศลธรรมมอภชฌาเปนตนแมเหลานน ไวในกอง กรรมบถ กควรมใชหรอ ?' พระอาจารยผเฉลยพงกลาววา 'ไม ควร เพราะอกศลธรรมมอภชฌาเปนตนเหลานน พระผมพระภาค ตรสไวในพระอภธรรมนน เพราะเปนกรรมบถบาง เพราะมสวน เสมอดวยกรรมบถนนบาง.' พระอาจารยผทองพงกลาววา 'ผวา เมอเปนอยางนน แมเจตนากควรตรสไวในพระอภธรรมนน.' พระ อาจารยผเฉลยพงกลาววา 'ขอนนกจรง, แตเจตนานน เปนอกศล- เจตนามปาณาตบาตเปนตน เหตนน ความทเจตนานนเปนกรรมบถ ปรากฏแลว เหตนน จงไมพงเปนเจตนาทตรสไว. จรงอย ความท เจตนาเปนกรรมบถ ปรากฏแลวโดยบาลวา 'ภกษทงหลาย เรา กลาวเจตนาวาเปนกรรม, ภกษทงหลาย กายสญเจตนาม ๓ อยาง


เปนกรรมฝายอกศล' ดงนเปนตน, กรรมนนแล ทเปนไปโดยความ เปนคลองแหงสคตและทคต และแหงสขและทกขของสตวผเกดขน ในสคตและทคตนน จงเรยกวากรรมบถ. เหตนน ความทเจตนานน เปนคลอง (กรรมบถ) จงปรากฏแลว. สวนความทอกศลธรรม มอภชฌาเปนตน เปนสจรตและทจรต กดวยมเจตนาเปนทประชม และความทอกศลธรรมมอภชฌาเปนตน เปนคลองแหงสคตและ ทคตและสขและทกขของสตวผเกดขนในสคตและทคตนน กดวย เปนธรรมอนเจตนาใหเกดและใหเจรญแลว เหตนน ความทอกศล- ธรรมมอภชฌาเปนตนเปนกรรมบถ จงไมปรากฏอยางนน เหตนน พระผมพระภาคจงไมตรสเจตนาไวในพระอภธรรมโดยความเปนกอง กรรมบถ เพอทรงแสดงอกศลธรรมมอภชฌาเปนตนเหลานนนนแล ตามสภาพนน. อกอยางหนง พงเหนสนนษฐานวา 'พระผมพระภาค ไมตรสเจตนากบอกศลธรรมมอภชฌาเปนตนเหลานน กเพราะเจตนา นนมชาตไมแท." กถาวาดวยอกศลกรรมบถ จบ. [กศลกรรมบถ] [๒๔๖] การเวนจากอกศลกรรมบถ ๑๐ ประการนน โดยความ ไดแก กศลกรรมบถ ๑๐ ประการ ทสตบรษมพระสารบตรเถระ เปนตนกลาวไวในสงคตสตรเปนอาท อยางนคอ เจตนาเครองเวน จากปาณาตบาต ๑ จากอทนนาทาน ๑ จากกาเมสมจฉาจาร ๑ จาก


มสาวาท ๑ จากปสณวาจา ๑ จากผรสวาจา ๑ เจตนาเครองเวน จากสมผปปลาป ๑ อนภชฌา ๑ อพยาบาท ๑ สมมาทฏฐ ๑. ใน อกศลกรรมบถและกศลกรรมบถนน ขาพเจาไดกลาวอกศลกรรมบถ มปาณาตบาตเปนตนไวแลว. [๒๔๗] ในอรรถกถา๑กฏทนตสตรสลขนธวรรค ทานกลาววา "วรต ชอวา เวรมณ ในสกขาบททงหลายม ปาณาตปาตา เวรมณ เปนตน" ดงนแลว กลาวความทเวรมณนนม ๓ ประการ. ฎกากฏทนตสตรนนวา "บาปธรรมมปาณาตบาตเปนตน ทาน เรยกวาเวร เพราะเปนเหตแหงเวร. คณชาตใดยอมขบไล คอเปน ดงคกคามอยวา 'เมอเราตงอย ณ ทน เจาจะมาไดอยางไร' ดงน กาจด เวรนนเสย เหตนน คณชาตนน ชอวา เวรมณ (ผกาจดเสยซง เวร). อกอยางหนง เมอพระอาจารยพงกลาววา วรมณ เพราะ วเคราะหวา 'บคคลยอมเวนจากบาปธรรมนน ดวยคณชาตนน' ดงน ทานกลาววา 'เวรมณ' เพราะวการ อ อกษรเปน เอ อกษร ตาม นยอนมาในนรก๒ตปกรณ." [๒๔๘] แมในอรรถกถา๓สมมาทฏฐสตร ทานกลาววา "คณ ชาตใด ยอมขบไลเวร อธบายวา ยอมละเวร เหตนน คณชาตนน ชอวาเวรมณ. อกอยางหนง บคคลยอมเวนจากเวร ดวยคณชาต นนอนเปนเหต เหตนน คณชาตนน ชอวา เวรมณ แมเพราะ วการ ว อกษรเปน เว อกษร" ดงนแลว กลาวความทเวรมณนน ๑. ส. ว. ๑/๓๓๗. ๒. ปกรณทกลาวดวยภาษา (มคธ) เรยกมหานรกต มทงบาล ทงฏกา ทงโยชนา. ๓. ป. ส. ๑/๒๘๐.


ม ๓ ประการ. ฎกาสมมาทฏฐสตรนนวา "บทวา เวร ไดแก บาปธรรมม ปาณาตบาตเปนตน. จรงอย บาปธรรมนน ทานเรยกวา 'เวร' เพราะ เปนเหตแหงเวร. คณชาตใด ยอมขบไล คอเปนดงคกคามอยวา 'เมอเราตงอย ณ ทน เจาจะมาไดอยาง' ดงน กนเวรนนเสย เหตนน คณชาตนน ชอวา เวรมณ. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารยจง กลาววา 'ยอมละ' ดงน. เมอพระอาจารยควรกลาววา วรมณ ทานกลาววา 'เวรมณ' เพราะวการ (ว อกษร) เปน เว อกษร ตามนยอนมาในนรกตปกรณ." ๒๔๙ ความแหงเวรมณศพท แมในอรรถกถา๑ขททกปาฐะ กเชนนนเหมอนกน. กใจความแหงเวรมณศพทนน พงทราบสนนษ- ฐานดงน :- สองบทวา วการสส เวการ เมอถอเอาความวา อ อกษร เปนทอาศยอยของ ว ศพท เปน ว อกษร, เอ อกษรเปนทอาศยอย ของ ว ศพท เปน เว อกษร กเปนเชนเดยวกนกบสองบทนวา อการสส เอการ. พระอรรถกถาจารยจะใหกลบตรทราบการไมทา ดวย ป ศพทวา กตวาป. ดวยเหตนน จงสาเรจความวา บาลทง ๒ ชอบแลว. จรงอยางนน ในอรรถกถา๑ขททกปาฐะ ทานกกลาววา "พทธ- บรษททงหลาย ยอมทาการสาธยายโดย ๒ อยางวา 'เวรมณ สกขา- ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวรรณนา ๑๘.


ปท, วรมณ สกขาปท." [วรต ๓ อยาง] [๒๕๐] โลกยวรต ๒ ประการ คอสมปตตวรต สมาทาน- วรต เสมอเปนอนเดยวกนในอรรถกถาทงปวง. สวนโลกตตรววต ในอรรถกถา๑กฏทนตสตร ทานเรยกวา "เสตฆาตววต," ในอรรถ- กถานอกจากอรรถกถากฏทนตสตรนน ทานเรยกวา "สมจเฉท- วรต." ฎกาสตรทงปวงวา "วรต (เจตนาเปนเครองเวน) จากวตถ ทมาถงเขา คอจากวตถทจะพงกาวลวงตามทมาปรากฏ (เฉพาะ หนา) ของบคคลผมไดสมาทานศล ชอวา สมปตตวรต. วรต (เจตนาเปนเครองเวน) ทเกดขนดวยสามารถการสมาทาน ชอวา สมาทานวรต." ฎกากฏทนตสตวา "อรยมรรค เรยกวา เสต, วรตทนบเขา ในอรยมรรคทชอวาเสตนน อนเปนเครองฆาบาปธรรมทงหลายเสยได ดวยสามารถสมจเฉทปหาน ชอวา เสตฆาตวรต." ฎกาสมมาทฏฐสตรวา "วรตอนเปนไปดวยสามารถถอนกเลส ทงหลายขนไดขาด ชอวา สมจเฉทวรต." [๒๕๑] อรรถกถา๒สมมาทฏฐสตรวา "กโดยความ วรตท สมปยตดวยกศลจต ชอวา เวรมณ." อรรถกถา๓อฏฐสาลนกกลาวไวอยางนน. แมในอรรถถาทง ๒ ๑. ส. ว. ๑/๓๗๘. ๒. ป. ส. ๑/๒๘๐. ๓. อฏ. สา. ๑๘๘.


นน ทานกไดแสดงโลกยวรตและโลกตตรวรตไวแลว. สวนในอรรถกถา๑ขททกปาฐะ ทานเวนสมจเฉทวรตกลาวคอ โลกตตรวรตเสยแลว กลาวแตวรต ๒ ประการนอกจากโลกตตร- วรตเทานน อยางนวา "ชอวาเวรมณนน แมเปนโลกตตระมอย กจรง, ถงอยางนน เวรมณนน ทเวนจากการประพฤตดวยสามารถ การสมาทานไมม เพราะผสมาทานกลาวคาวา 'สมาทยาม' ใน เวลาสมาทานสกขาบททงปวงน เหตนน วรตทสมปยตดวยกามา- วจรกศลจต จงชอวา เวรมณ." วรต ๓ ประการนน พรอมดวยวภาคแหงปกรณกะมอารมณ เปนตน จกมแจงในมงคลขอวา "อารต วรต ปาปา" นนแล. [กศลกรรมบถเปนไปในไตรทวาร] [๒๕๒] กกศลกรรมบถตามทกลาวไวแลวนน เปนกายกรรม วจกรรมและมโนกรรมฝายกศล เปนไปในไตรทวาร. กในการใด บคคลผสมาทาน เมอไมอาจจะกลาวได ยอมรบเอาสกขาบททง ๓ ดวยมอและศรษะ (ซงเปนการณยงผอนใหรได) วา "เรายอมเวน ขาดจากปาณาตบาต จากอทนนาทาน จากกาเมสมจฉาจาร" ดงน ในกาลนน แมกรรมเปนกายกรราม, แมทวารกเปนกายทวาร. อนง ในกาลใด ผสมาทานทาการเปลงวาจารบเอา, ในกาลนน กรรมเปน กายกรรม, สวนทวารเปนวจทวาร. อนง ในกาลใด ผสมาทานไม ยงองคคอกายและองคคอวาจาใหไหวแลว รบเอาดวยใจอยางเดยว ในกาลนน กรรมเปนกายกรรม, สวนทวารเปนมโนทวาร. ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวรรณนา. ๑๘.


แมบคคลผสมาทาน รบเอาหมวด ๔ แหงวจกรรมอนเปนกศล ม มสาวาทา เวรมณ เปนตน ดวยทวารทงหลายมกายทวารเปนตน ตามนยทพระอรรถกถาจารยกลาวไวแลวนนแล กมนยอยางนเหมอน กน. กายกรรมและวจกรรมอนเปนกศล ยอมตงขนในไตรทวารดวย ประการฉะน. สวนกศลธรรมมอนภชฌาเปนตน ซงสหรคตดวยจต เหลานน ยอมเปนไปในฝกฝายแหงเจตนาบาง เปนอพโพหารรกบาง. [๒๕๓] ในฎกาธมมสงคณ ทานกลาววา "เจตนาอนเปน ขาศกตออกศลธรรมมปาณาตบาตเปนตน ซงพเศษจากวรตจาก ปาณาตบาตเปนตนเปนอาท เพราะบาลวา 'ภกษทงหลาย กาย- สญเจตนา ๓ อยาง เปนกายกรรมฝายกศล' ดงนเปนตน เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'เปนไปในฝกฝายแหงเจตนาบาง' ดงน หาไดกลาววา 'เปนไปในฝกฝายแหงวรต' ไม." [๒๕๔] นยอนมาในอรรถกถาอฏฐสาลน พรอมทงฎกาและ อนฎกาวา "กเมอบคคลมจตสหรคตดวยกศลธรรมมอนภชฌาเปนตน ยงองคคอกายใหไหวแลวทากจมกวาดลานพระเจดย บชาดวยของ หอมและระเบยบเปนตน และไหวพระเจดยเปนอาท, กรรมเปน มโนกรรม, สวนทวารเปนกายทวาร. เมอบคคลมจตสหรคตดวย อนภชฌา ยงองคคอวาจาใหไหวไมเพงเลงวา 'ไฉนหนอ วตถ เครองอปกรณแกทรพยเครองปลมใจของผอน อยาพงมาเปนของ ๆ เราเลย' ดงน, มจตสหรคตดวยอพยาบาท กลาวอยวา 'ขอสตว ทงปวงจงอยามเวร อยาเบยดเบยนกน อยางมทกข มสขรกษาตนเถด'


ดงน, มจตสหรคตดวยสมมาทฏฐ เปลงถอยคาเปนตนวา 'ทาน ททายกใหแลวมผล' ดงน, กรรมเปนมโนกรรม, สวนทวารเปนวจ- ทวาร. มโนกรรมอนเปนกศล ยอมตงขนในกายทวารและวจทวาร ดวยประการฉะน. สวนเจตนาในมโนกรรมอนเปนไปทางกายทวาร และวจทวารนเปนอพโพหารก, อธบายวา เจตนานนแมตงขนในกาย- ทวารและวจทวาร กไมไดโวหารวากายกรรมและวาวจกรรม เพราะ เจตนานนมกศลธรรมมอนภชฌาเปนตนเปนประธาน. กเจตนานน เปนมโนกรรมโดยสภาพทเดยว หาเปนไปในฝกฝายแหงกศลธรรม มอนภชฌาเปนตนไม เพราะบาลวา 'ภกษทงหลาย มโนสญ- เจตนา ๓ อยาง เปนมโนกรรมฝายกศล' ดงนเปนตน. เพาะฉะนน แมในอรรถกถาอฏสาลน ทานกไมกลาววา 'เปนไปในฝกฝายแหง กศลธรรมมอนภชฌาเปนตน.' กเมอบคคลไมยงองคคอกายและองค คอวาจาใหไหวแลวนนในทลบ ยงจตอนสหรคตดวยกศลกรรมม อนภชฌาเปนตน ใหเกดขนทางใจอยางเดยว แมกรรมกเปนมโน- กรรม, แมทวารกเปนมโนทวารเหมอนกน. มโนกรรมอนเปนกศล ยอมตงขนในมโนทวาร ดวยประการฉะน. กเจตนากด ธรรมอน สมปยตดวยเจตนากด ในทน ยอมตงขนในมโนทวารอยางเดยว. เพราะฉะนน ความทเจตนาเปนอพโพหารกจงไมม. ดวยวาแมเจตนา ในทนน ยอมไดโวหารวามโนกรรม. กคาเพยงเทานวา 'เจตนาเปน เจตนากรรม กศลธรรมทงหลายมอนภชฌาเปนตน เปนกรรมท สมปยตดวยเจตนา' ดงนเทานน เปนความแปลกกน ในความท


เจตนากบกศลธรรมมอนภชฌาเปนตน เปนมโนกรรมในมโนทวาร." [เวนจากอกศลกรรมบถไมใชเวนจากบาปหรอ ?] [๒๕๕] ในอธการแหงกศลกรรมบถน อาจารยผทวงกลาววา "การเวนจากบาป พระผมพระภาคทรงถอเอาในมงคลขอวา วนโย จ สสกขโต น มใชหรอ ?' พระองคยงจกตรสมงคลขอวา อารต วรต ปาปา ดงนอ เพอประโยชนอะไร ?' อาจารยผเฉลยกลาววา "การเวนจากอกศลธรรมมปาณาตบาตเปนตน ทพระผมพระภาค ทรงแสดงโดยความเปนกรรมบถ พระองคตรสไวในมงคล ขอวา 'วนโย จ สสกขโต' น. การเวนจากอกศลธรรมมปาณาตบาตเปน ตน ทพระผมพระภาคทรงแสดงดวยสามารถเวร ๕ พระองคตรสไว ในมงคลขอวา อารต วรต ปาปา นน. อกอยางหนง บรรดาเวร ๕ เวร ๔ ขางตน ตรสไวในสคาลสตรวา เปนกรรมกเลส. สราปานะ (การดมสรา) ตรสวาอบายมข (ปากแหงความเสอม) แหงโภค ทรพย, เพราะฉะนน พงเหนวา คาวา อารต วรต ปาปา เปนตน พระองคตรสเพอทรงแสดงการเวนจากบาป ดวยสามารถเทศนาใน สคาลสตร. แมพระอรรถกถาจารยทงหลาย ประสงคจะใหกลบตร ทราบความน จงแสดงบาลในสคาลสตรวา "บตรคฤหบด กรรม- กเลสคอปาณาตบาตแล" เปนตน ในมงคลขอวา อารต วรต ปาปา นน. บาลในสคาลสตรนน จกมแจงขางหนา. [กศลกรรมบถไมใชการประพฤตธรรมหรอ ?] อาจารยผทวงกลาววา "คาททานกลาวอยางนน จงยกไวเถด, (ก) ผใด เวนจาอกศลกรรมบถ โดยความ ผนน ชอวา ประพฤต


ธรรมคอกศลกรรมบถ. ผใด ประพฤตธรรมคอกศลกรรมบถนน โดยความ ผนน ชอวา เวนจากอกศลกรรมบถมใชหรอ ? เมอเปน เชนนน พระองคจกตรสการประพฤตธรรมในมงคลขอนวา "ทานจ ธมมจรยา จ' ไวอกเพอประโยชนอะไร ?" อาจารยผเฉลยกลาว วา "เวรมณ ทพระผมพระภาคตรสวา วนย เพอทรงแสดงความ ทวรตนนนนแล เปนมงคล ในมงคลขอวา 'วนโย จ สสกขโต' น สวนเวรมณ ทพระผมพระภาคตรสวา ธรรมจรยา เพอทรงแสดง ความทการประพฤตธรรมเปนมงคล ในมงคลขอวา 'ทาน จ ธมมจรยา จ' นน. อกอยางหนง โดยความ ธรรมคออกศล- กรรมบถ ๑๐ ประการนนเอง ชอวา ธรรมจรยา. จรงอย ธรรมคอ กศลกรรมบถ ๑๐ ประการนน ในพระสตรทงหลายมสาเลยยกสตร เปนตน พระผมพระภาคทรงแสดงไวอยางนน (เหมอนกน) เพราะ ฉะนน พงเหนวา คาวา ธมมจรยา พระผมพระภาคตรสไวดวย สามารถเทศนาในสาเลยยกสตรเปนตน. ในอธการแหงธรรมจรยา นน พระอรรถกถาจารยทงหลาย แสดงบาลในสาเลยยกสตร เปนตนวา 'พราหมณและคฤหบดทงหลาย สตวบางพวกในโลกน เบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถงสคตโลกสวรรค เพราะ เหตแหงธรรมจรยสมจรยาแล' ดงนเปนตน." กถาวาดวยกศลกรรมบถ จบ. [๒๕๖] กแลในกรรมบถทง ๒ นน กศลกรรมบถ เรยกวา สจรตบาง อกศลกรรมบถนอกจากน เรยกวา ทจรต. ในสจรตและ


ทจรตทง ๒ นน ทจรตบคคลไมควรทา เพราะเปนอกรณยกจ, สจรตนอกจากน บคคลควรทา เพราะเปนกรณยกจ. จรงอย บคคล เมอทากรณยกจ ยอมไมถงอาทนพมตเตยนตนเองเปนตน เมอทา อกรณยกจ ยอมถงอาทนพนน. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จง ตรสไวในอานนท๑สตรทกนบาตองคตตรนกายวา "อานนท เรา กลาวกายทจรต วจทจรต มโนทจรต วาเปนอกรณกจโดยสวนเดยว. อานนท เมอบคคลทากายทจรต วจทจรต มโนทจรต ทเรากลาววา เปนอกรณกจโดยสวนเดยว อาทนพดงตอไปน อนผนนพง หวงได คอ: ๑. แมตนเอง ยอมตเตยนตนได. ๒. ผรใครครวญแลว ยอมตเตยน. ๓. ชอเสยงอนชว ยอมกระฉอนไป. ๔. ยอมหลงทากาลกรยา. ๕. เบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถงอบาย ทคต วนบาต นรก" ดงน. และวา "อานนท เรากลาวกายสจรต วจสจรต มโนสจรต วาเปนกรณยกจโดยสวนเดยว. อานนท เมอบคคลทากายสจรต วจสจรต มโนสจรต ทเรากลาววา เปนกรณยกจโดยสวนเดยว อานสงสดงตอไปน อนผนนพงหวงได คอ : ๑. แมตนเอง ยอมตเตยนตนไมได. ๑. อง. ทก. ๒๐/๗๑.


๒. ผรใครครวญแลว ยอมสรรเสรญ. ๓. ชอเสยงอนด ยอมขจรไป. ๔. ยอมไมหลงทากาลกรยา. ๕. เบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถงสคต โลก สวรรค" ดงน. [๒๕๗] ในอรรถกถา ทานกลาววนย ๒ อยาง ดวยสามารถ วนยของคฤหสถและบรรพชต ดงพรรณนามาฉะน. [วนยอกอยางหนง] อกอยางหนง ความแมวา วนย ไดแก วนยคออาจารบญญต กถก. เพอประกาศความนน พงเหนเรองดาบส ๒ รป (ดงตอไป น):- [เรองดาบส ๒ รป] ดงไดสดบมา ในอดตกาล พระโพธสตวไดเปนดาบสชอวา คนธาระ เปนผไดฌานและอภญญาโดยปกต. พระโพธสตวนน ม สหายผหนง เปนดาบสชอวา เวเทหะ. ในดาบส ๒ รปนน เวเทหดาบส ไดทาการสงสมเกลอไว. คนธารดาบสทราบความนนแลว ตเวเทห- ดาบสนนโดยอเนกประการ. เธอทนการตไวไมได โกรธตอพระ โพธสตวนน. พระโพธสตว เมอจะกลาวสอนเวเทหดาบสนน ดวย ความเอนดเธอ ไดกลาว ๒ คาถาน ในคนธารชาดก๑สตตกนบาตวา "ถาปญญาของตนเอง หรอวนยทศกษาดแลว ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๒๔ ตทฏกถา. ๗/๑๘๑.


จะไมพงมไซร, ชนเปนอนมากกจะพงเทยวไป เหมอนกระบอ๑บอดเทยวไปในปา กแตเพราะ สตวบางเหลาในโลกน เปนผศกษาดแลวใน สานกอาจารย ฉะนน สตวเหลานน เปนผม ปญญา มวนยอนอาจารยและนาแลว มใจมน คงแลว จงเทยวไป." [๒๕๘] ความแหง ๒ คาถานนวา "เวเทหสหาย ถาปญญา ของตนหรอวนยคออาจารบญญตทศกษาดแลว เพราะอาศยบณฑต ผใหโอวาท จะไมพงมแกสตวเหลานไซร. เมอเปนเชนนน ชนเปน อนมากเชนทาน กจะพงเทยวไปเหมอนกระบอบอด ไมรจกทม อาหารไมมอาหาร และทมอนตราย หาอนตรายมได เทยวไปในปา อนเปนชฏแหงหญาและเครอวลลเปนตน ฉะนน. แตเพราะสตวบาง พวกในโลกน เวนจากปญญาของตน ศกษาดแลวในอาจารบญญต ในสานกอาจารย ฉะนน สตวเหลานน ชอวา มวนยอนอาจารย แนะนาแลว เพราะเปนผอนอาจารยทงหลายแนะนาแลว ในวนยอน สมควรแกตน เปนผมใจมนคง คอมจตมอา๒รมณเดยวจงเทยวไป." พระโพธสตวแสดงความนวา "กสตวน ทยงเปนคฤหสถ ควรศกษา ขอศกษาอนสมควรแกสกลของตน, ทเปนบรรพชต กควรศกษาขอ ศกษาอนสมควรแกบรรพชา. เพราะวา แมคฤหสถทงหลายผศกษา ๑. หมายความวาตาบอด ๒ ขาง. ๒. อคค ศพท แปลไดเปนอนมาก ตามความ เหมาะแกฐานะนน ๆ สาหรบในฐานะเชนน อคค แปลวา อารมณ ไมใชแปลวา เลศ.


ด ในการงานมกสกรรมและโครกขกรรมเปนตน ซงสมควรแกสกล ของตน เปนผมอาชพสมบรณแลว ชอวา เปนผมนคงดเทยวไป, แม บรรพชตผศกษาดในมารยาท มกาวไปขางหนา และถอยกลบเปนตน อนนามาซงความเลอมใส และในอธสลสกขา อธจตตสกขา และ อธปญญาสกขา ซงสมควรแกบรรพชา ชอวา เปนผมจตมนคงด แลวเทยวไป. "กความเปนพหสต ๑ ศลปะ ๑ วนยทศกษา ด ๑ วาจาเปนสภาษต ๑ นเปนมงคลอยางสง สดในโลก." เวเทหดาบส ไดฟงโอวาทนนแลว ตงอยในโอวาทของพระ โพธสตวนน ทาบรกรรมในกสณตามนยทพระโพธสตวนนบอกแลว ไดเปนผไดฌานและอภญญาโดยปกต. ดาบสทง ๒ นน ไดเปนผเขา ถงพรหมโลก. ความสงเขปในมงคลตถทปนน เทาน. สวนความ พสดารพงถอเอาจากคนธารชาดกในสตตกนบาตนน เทอญ. เรองดาบส ๒ รป จบ. กถาวาดวยบทวาวนย จบ.


กถาวาดวยวาจาเปนสภาษต*

[วนจฉยวาจาศพท] [๒๕๙] กพงทราบวนจฉยในมงคลขอวา "วาจาเปนสภาษต ๑" นตอไป : ในอรรถกถาสภาสตสตร สตตนบาต และในฎกาสภาสตสตร ปญจกนบาต องคตตรนกายทานกลาววา "วาจาทเจรจากนอนมาใน พากยมอาทอยางนวา 'วาจาทพด วาจาทเปลง คาเปนคลอง' ดงน กด วา 'วาจาอนหาโทษมได สบายห' ดงนกด ชอวาวาจา. แต วญญตวาจา อยางนวา 'ถากรรมอนบคคลทาแลวดวยวาจา' ดงน กด, วรตวาจา อยางนวา 'ความงดจากวจทจรต ๔ ฯ ล ฯ นเรยก วา สมมาวาจา' ดงนกด เจตนาวาจาอยางนวา 'ภกษทงหลาย วาจาหยาบอนบคคลสองเสพ เจรญ ทาใหมากแลว ยอมยงนรกให เปนไปพรอม' ดงนกด นใด มาโดยชอวา วาจา, วญญตวาจาเปน ตนนน ไมทรงประสงคในบทวา วาจา น. เพราะเหตไร ? เพราะ ไมใชวาจาทเขาพงใชพดกน." [๒๖๐] ในคาเหลานน สองคาวา วาจา ครา น ถากลาว หมายถอวาจาอนมาในนทเทสแหงวจวญญต กถก ; ถากลาวหมาย ถงวาจาอนมาในวภงคแหงมสาวาทสกขาบท กไมถก ; เพราะวา ใน * พระมหาลภ ปยทสส ป. ๗ (ปจจบนเปนพระปยทสส) วดบรมนวาส แปล.


วภงคแหงสกขาบทนนเจตนายอมไดชอวา วาจา ; ดวยเหตนน ใน อรรถกถาแหงสกขาบทนน ทานจงกลาววา "เจตนาทนบเนองใน มจฉาวาจา อนยงถอยคาใหตงขน ชอวา วาจา." แมในฎกาแหงสกขาบทนน ทานกลาววา "บคคลยอมกลาว ดวยเจตนานน เหตนน เจตนานน ชอวา วาจา, ไดแก เจตนาอน ยงถอยคาใหตงขน." วาจาศพททเปนกรณสาธนะ ยอมเปนไปในเจตนา. ดวยเหต นน ในฎกาพรหมชาลสตร ทานจงกลาววา "เจตนาชอวา ปสณ- วาจา เพราะอรรถวเคราะหวา บคคลยอมกลาวคาสอเสยดดวย เจตนานน." บรรดาบทเหลานน บทวา วตต แปลวา ยอมกลาว. ดวยเหต นน ในสททนตปกรณ พระอครวงศาจารย จงกลาวไววา "วจ ธาต เปนไปในทางวาจาอนเปนเครองใหเขาใจ (ความ), บทกรยาวา วตต วจต วจนต วจส ดงนเปนตน เปนกตตวาจก. ในบทเหลานน บท วา วตต แปลวา ยอมกลาว, และบทวา วตต น เปนอาขยาตบท." วาจาศพททเปนกรณสาธนะนน พระผมพระภาคไมทรงประสงคใน มงคลขอน. สวนวาจาศพททเปนกรรมสาธนะ ยอมเปนไปในเสยง, วาจา ศพททเปนกรรมสาธนะนน ทรงประสงคในมงคลขอน. ขาพเจาได กลาวไวในหนหลงแลวแล. [๒๖๑] พระอรรถกถาจารยทงหลายกลาวคาถาประพนธนไว


ในวสยเปนทกาหนดวจกรรมวา "ถากรรมอนบคคลทาดวยวาจา กรรมนน ทาน เรยกวา 'วจกรรม' วจและวจกรรมทานกาหนด ซงกนและกน๑ (คอเปนอนเดยวกน)." เพราะเหตฉะนนน ควรถงความตกลงในมงคลขอนวา "เสยง เทานนชอวา วาจา, ไมใชเจตนา." กคาใดททานกลาวไวในอรรถกถา๒อฏฐสาลน ในกถาวาดวย วจกรรมทวารวา "วาจาทตรสไวดงนวา 'ภกษทงหลาย วาจา อนประกอบดวยองค ๔ ยอมเปนสภาษต, หาเปนทพภาษตไม, ไมม โทษ และวญชนทงหลายตเตยนไมได' ชอวาเจตนาวาจา." คานน ยอมผดจากอรรถกถาตามทกลาวแลว. [๒๖๒] สวนลกษณะแหงสภาษต พระผมพระภาคตรสไวใน สภาสต๓สตร จตตถปณณาสก แหงปญจกนบาต องคตตรนกายวา "ภกษทงหลาย วาจาอนประกอบดวยองค ๕ ยอมเปนสภาษต หาเปนทพภาษตไม, ไมมโทษ และวญชนทงหลายตเตยนไมได องค ๕ เปนไฉน ? คอกลาวตามกาล ๑ กลาวแตวาจาสตย ๑ กลาว วาจาออนหวาน ๑ กลาววาจาประกอบดวยประโยชน ๑ กลาวดวย เมตตาจต ๑. ภกษทงหลาย วาจาอนประกอบดวยองค ๕ เหลานแล ฯลฯ ๑.-๒. นย. อฏ. สา. ๑๖๓-๑๖๕ ๓. อง. ปจก. ๒๒/๒๗๑.


และวญชนทงหลายตเตยนไมได" ดงน. ในอรรถกถาสตรนน ทาน ไมไดกลาวคาอะไร ๆ ไวเลย. [๒๖๓] ฎกาสตรนนวา "บทวา องเคห แปลวาดวยการณ ทงหลาย. ธรรมชาตเหลาใดอนบคคลยอมกาหนด คอ ยอมรดวย ความเปนเหต เหตนน ธรรมชาตเหลานน ชอวา องค ไดแก การณ. ก องค ศพท เปนไปในอรรถวาการณ. คาวา ปจห เปนปญจม วภตต ลงในเหต. บทวา สมนนาคตา แปลวา มาตามพรอมแลว คอเปนไปแลว. วาจาทเจรจากน ชอวา วาจา. บทวา อนวชชา คอเวนจากโทษคอกเลสมราคะเปนตน. ดวยบทน ทรงแสดงความ บรสทธแหงเหต และความไมมโทษในเพราะลอานาจมถงอคต เปนตนแหงวาจานน, ดวยวา การถงอคต อนบคคลผกลาววาจาทพน จากราคะและโทสะ ยกเสยไกลทเดยว เพราะเวนจากความยนดและ ความยนราย. บทวา อนนวชชา คอ พนจากความต. ดวยบทน ทรงแสดง วาความทวาจานนไมถกต กเพราะความถงพรอมแหงอาการทงปวง. บทวา วน คอ บณฑตทงหลาย. ดวยบทนน ทรงแสดงวา 'คนพาลทงหลาย ไมเปนประมาณในเพราะการนนทาและสรรเสรญ.' เมอจะทรงแสดงองคเหลานนโดยประจกษ จงตรสยาวาจานน ดวย พระพทธพจนมวา 'อเมห โข' ดงนเปนตน. อนง ทรงปฏเสธแมวาจา มมสาวาทเปนตน อนประกอบดวยอวยวะมปฏญญาเปนอาท ดวย บทมนามเปนตน และดวยสมบตคอ ลงค วจนะ วภตต กาลและการก


ทชนเหลาอนบญญตวา เปนสภาษต. อนทจรง วาจาเหนปานนน แมประกอบดวยคณมอวยวะเปนตน ยอมเปนทพภาษตแท เพราะ นามาซงความพนาศแกตนดวย แกชนเหลาอนดวย." [๒๖๔] ลกษณะแหงสภาษตตรสไวโดยสวน ๕ ในปญจกนบาต องคตตรนกาย ดงพรรณนามาฉะน. สวนในสภาสตสตร ในตตย- วรรคสตตนบาต ตรสไวโดยสวน ๔. สมจรงดงคาทพระผมพระภาคตรสไว ในสภาสตสตร๑นนวา "ภกษทงหลาย วาจาอนประกอบดวยองค ๔ เปนสภาษต, หาเปน ทพภาษตไม ไมมโทษ และวญชนทงหลายตเตยนไมได. วาจาอน ประกอบดวยองค ๔ เปนไฉน? ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนย น ยอมกลาวแตคาเปนสภาษตเทานน, หากลาวคาเปนทพภาษตไม, กลาวแตคาเปนธรรมเทานน, หากลาวคาไมเปนธรรมไม ; กลาว แตคาเปนทรกเทานน, หากลาวคาอนไมเปนทรกไม; กลาวแตคา สตยเทานน, หากลาวคาเหลาะแหละไม; ภกษทงหลาย วาจาอน ประกอบดวยองค ๔ เหลานแหละเปนสภาษต ไมเปนทพภาษต, ไมม โทษ และวญชนทงหลายตเตยนไมได." กแลพระผมพระภาค ครงตรสอยางนแลว จงตรสคาถานอน แสดงความนน (ซา) อกวา: "สตบรษกลาวคาเปนสภาษตวาสงสด, ภกษ พงกลาวคาเปนธรรม, ไมพงกลาวคาไมเปน ๑. ส. ส. ๑๕/๒๗๗.


ธรรม, นนเปนขอท ๒; พงกลาวคาเปนทรก, ไมพงกลาวคาไมเปนทรก นนเปนขอท ๓; พง กลาวคาสตย, ไมพงกลาวคาเหลาะแหละ, นน เปนขอท ๔." [๒๖๕] อรรถกถา๑สภาสตสตรนนวา "บรรดาบทเหลานน บทวา องเคห คอ ดวยเหต. อกอยางหนง ดวยอวยวะ. กองค ๔ ม เจตนาเครองเวนจากมสาวาทเปนตน เปนเหตแหงวาจาเปนสภาษต, อาการ ๔ มการกลาวคาสตยเปนตน เปนอวยวะ (แหงวาจาเปน สภาษต). ก องค ศพท ลงในอรรถวา เหต. บทวา จตห เปนปญจมวภตต, องค ศพท ลงในอรรถวาอวยวะ, บทวา จตห เปน ตตยาวภตต.๒

บทวา สมนนาคตา แปลวา มาตามพรอมแลว คอ เปน ไปและประกอบแลว. บทวา สภาสตา แปลวา กลาวดวยดแลว. พระผมพระภาค ทรงแสดงความทวาจาเปนสภาษตนนนาประโยชน มาให ดวยบทวา สภาสตา นน. บทวา น ทพภาสตา แปลวา หากลาวชวไม. ทรงแสดงความทวาจาทพภาษตนน นาความพนาศ มาให ดวยบทวา น ทพภาลตา นน. บทวา อนวชชา คอ เวน จากโทษมราคะเปนตน. ทรงแสดงความบรสทธแหงเหต และความ ไมมโทษในเพราะลอานาจมการถงอคตเปนตนแหงวาจานน ดวยบท ๑. สา. ป. ๑/๓๑๙. ๒. อวยวตเถ กรณวจน เรยงเปนรปเปยยาล, เรยงใหเตมวา อวยวตเถ องคสทโท, จตหต กรณวจน


วา อนวชชา นน. บทวา อนนวชชา จ คอพนจากการตเตยน. ทรงแสดงความ ถงพรอมดวยอาการทงปวงแหงวาจานน ดวยบทวา อนนวชชา จ นน. บทวา วน แปลวา บณฑตทงหลาย. ทรงแสดงวา 'คน พาลทงหลาย ไมเปนประมาณ ในเพราะนนทาและสรรเสรญ' ดวย บทวา วน นน. บทวา อธ แปลวา ในพระศาสนาน. คาวา สภาสต เยว ภาสต น เปนคาแสดงองค ๔ อยางใด อยางหนง ดวยเทศนาเปนปคคลาธฏฐาน. คาวา โน ทพภาสต น เปนคาหามการกลาวคดคานองคนนเทานน. ทรงคานความเหนวา 'อกศลธรรมทงหลายแมมมสาวาทเปนตน บคคลควรพดในกาลบาง คราว' ดวยคาวา โน ทพภาสต นน. อกอยางหนง ทรงแสดงการ ละมจฉาวาจา ดวยคาวา โน ทพภาสตา น. ทรงแสดงลกษณะแหง คาทสตบรษผมมจฉาวาจาอนละไดแลวจะพงกลาว ดวยบทวา สภา- สต น เหมอนทรงแสดงการไมทาบาปและการยงกศลใหถงพรอม ฉะนน. แตเพอกาหนดแสดงองค พระผมพระภาคไมตรสวาจาทไม ควรกลาวไวในกอน ตรสเฉพาะวาจาทควรกลาวไวเทานน. แมใน บททงหลายมบทวา ธมม เยว เปนตน กนยน. กบรรดาคาเหลานน คาแสดงเหตไปตรง ๆ เวนจากโทษมวาจา สอเสยดเปนตนพระองคตรสดวยคาวา 'สภาสต เยว ภาสต โน ทพภาสต' น. คาทบคคลกลาวดวยปญญา เวนจากโทษคอกา กลาวเพอเจอ ไมไปปราศจากธรรม พระองคตรสดวยคาวา 'ธมม


เยว ภาสต โน อธมม' น. คาเปนทรกและคาสตย เวนจากวาจา หยาบและคาเหละแหละ ตรสดวยคาทง ๒ นอกจากน. สองบทวา อาห สนโต ความวา สตบรษทงหลายมพระ พทธเจาเปนตนตรส คอสรรเสรญคาสภาษตวา 'สงสดคอประเสรฐ สด.' คาวา 'ทตย ตตย จตตถ' น ตรสเทยบลาดบบทททรงชแจง ไวในกอน." [๒๖๖] วจสจรต ๔ อยาง มเจตนาเครองเวนจากมสาวาทเปน ตน พงเหนวา 'เปนองคคอเหต' แหงวาจาเปนสภาษต, วจสจรต ๔ อยางมการกลาวคาสภาษตเปนตน กพงเหนวา 'เปนองคคออวยวะ' (แหงวาจาเปนสภาษตนน). แมในฎกาแหงวจกรรมทวารกถา ทานกกลาวองคคออวยวะ ไว ๔ อยาง คอ "วาจาไมสอเสยด กลาวคอการกลาวคาเปน สภาษต ๑, การไมกลาวเพอเจอ กลาวคอการกลาวคาเปนธรรม ๑, วาจาไมหยาบคาย กลาวคอการกลาวคาเปนทรก ๑, การไมกลาว มสา กลาวคอการกลาวคาสตย ๑." [๒๖๗] เพราะฉะนน ผเหนอาทนพแหงวจทจรตมมสาวาท เปนตน พงกลาวแตคาสภาษตเทานน. กอาทนพนนมาแลวแมใน สพพลหสสตร ในอฏฐกนบาต องคตตรนกาย. จรงอย ในสพพลหส๑สตรนน พระผมพระภาคตรสไววา "ภกษ ทงหลาย มสาวาท อนบคคลสองเสพ เจรญ ทาใหมากแลว ยอม ๑. อง. ฉฏ. ๒๓/๒๕๒.


ยงนรกใหเปนไปพรอม ยงกาเนดสตวดรจฉานใหเปนไปพรอม ยง เปรตวสยใหเปนไปพรอม; วบากแหงมสาวาททเบากวาวบากทงปวง ยอมยงการกลาวตดวยเรองไมจรงใหเปนไปพรอม แกสตวผเกดเปน มนษย. ภกษทงหลาย วาจาสอเสยดทบคคลสองเสพ เจรญ ทา ใหมากแลว ฯลฯ ยงเปรตวสยใหเปนไปพรอม วบากแหงวาจา สอเสยดทเบากวาวบากทงปวง ยอมยงการแตกจากมตรใหเปนไป พรอม แกสตวผเกดเปนมนษย. ภกษทงหลาย วาจาหยาบทบคคล สองเสพ เจรญ ทาใหมากแลว ยอมยงนรกใหเปนไปพรอม ฯลฯ วบากแหงวาจาหยาบ ทเบากวาวบากทงปวง ยอมยงเสยงทไมนา พอใจใหเปนไปพรอม แกสตวผเกดเปนมนษย. ภกษทงหลาย การ กลาวเพอเจอทบคคลสองเสพ เจรญ ทาใหมากแลว ยอมยงนรกให เปนไปพรอม ฯลฯ วบากแหงสมผปปลาปทเบากวาวบากทงปวง ยอมยงวาจาทไมนาเชอใหเปนไปพรอม แกสตวผเกดเปนมนษย." [๒๖๘] อรรถกถา๑สพพลหสสตรนนวา "บรรดาบทเหลานน บทวา สพพลหโส แปลวา เบากวาวบากทงปวง. บทวา อภตพ- ภกขานสวตตนโก ความวา มสาวาท ยอมยงการกลาวต อนไมเปนจรงใหเปนไปพรอม คอกรรมทผใดผหนงทาแลว ยอม ตกไปเบองบนของผนนเอง. บทวา มตตเภทสวตตนโก ความวา ยอมยงการแตกจากมตรทงหลายใหเปนไปพรอม คอทาผใด ๆ ให ๑. มโน. ป. ๓/๒๙๑.


เปนมตร ผนน ๆ ยอมแตกกนโดยแท. บทวา อมนาปสททสวตตนโก ความวา วาจานนใด ดราย หยาบคาย เผดรอน เสยดแทง ตดเสยซงคารก. เขา (ผรสวาจบคคล) ยอมไดฟงแตวาจานนเทานน ในท ๆ ตนไปแลว, ไมไดการฟงเสยง อนนาพอใน วบากเหนปานนแล ชอวา เปนทางไปแหงผรสวาจา. บทวา อนาเทยยวาจาสวตตนโก ความวา ยอมยงคาท ใคร ๆ ไมพงเชอใหเปนไปพรอม. เขา (สมผปปลาปบคคล) ยอมถง ความเปนผถกคนอนกลาววา 'เหตไรทานจงพด ใครเขาจกเชอคา ของทาน' ดงน. วบากนเปนทางไปแหงสมผปปลาป." [๒๖๙] อนง อาทนพของปสณวาจา พงแสดงดวยเรองของ สกรเปรต. ดงไดสดบมา ในกาลแหงพระพทธเจาพระนามวา กสสป พระ เถระ ๒ รป คอ พระมหาเถระ มพรรษา ๖๐ พระอนเถระ มพรรษา ๕๙ อยพรอมเพรยงกนประหนงพนองอยรวมทองมารดาเดยวกน ในอาวาส ใกลบานแหงหนง. ทนน ภกษธรรมกถงรปหนง มายงอาวาสนน เหนความถง พรอมดวยภกษาจาร (วตร) ประสงคจะใหภกษทง ๒ รปนนหนไป จากอาวาสนน สวนตนจะไดอยในอาวาสนน จงกลาววา "ทานขอรบ ตงแตวนทกระผมมาแลว พระอนเถระพดอยางนวา 'ทานสตบรษ ทานเปนบตรของสกล, พระมหาเถระน เปนอลชช มศลไมนารก,


ทานเมอจะทาการสมโภคกบพระมหาเถระนน พงไตรตรองแลวจงทา" ดงนแลว นาคายแหยไปแกพระมหาเถระแลว นาคายแหยไปแมแกพระ อนเถระอยางนนเหมอกนอก. พระเถระทง ๒ นน แตกกนแลว หลก ไปจากอาวาสนน ไมไปโดยทางเดยวกน ตางอย ณ ท ๆ ตนชอบใจ. ตอมาภายหลง โดยกาลลวงไป ๑๐๐ ป ไดมารวมประชมใน วหารเดยวกน ในเสนาสนะเดยวกน จงแสดงโทษกะกนและกน เปน ผสามคคกนในวนนน ปรกษากนวา "มาเถด, พวกเราจกขบไล พระธรรมกถกนนออกจากวหารนน" ไปยงวหารนนแลว ชนววา "คณไมสมควรจะอย ณ ทน." พระธรรมกถกนน เมอไมอาจจะอย ณ ทนน จงหนไป. ทนน สมณธรรมทเธอทาไวสองหมนป กไมอาจจะธารไวได. เธอจตจาก อตภาพนน ไหมในอเวจพทธนดร ๑ ไดมาเปนสกรเปรตทเขาคชฌ- กฏในบดน. สรระของเปรตนน ๓ คารต เชนกบสรระของมนษย, ศรษะเชนกบศรษะของสกร. หางของเปรตเกดทปาก, หมหนอน พลานออกจากปากนนแล. เรองนมาในมรรควรรค ธรรมบท. [๒๗๐] เพราะฉะนน ละวาจาสอเสยด กลาวคอวาจาทพภาษต แลว พงกลาวแตวาจาไมสอเสยด กลาวคอวาจาสภาษตเทานน. แม พระวงคสเถระ เมอยงกลบตรใหทราบความนนแล จงกลาวคาถา น อนนบเขาในสภาสตสตร ตอพระพกตรพระผมพระภาควา


"บคคลพงกลาววาจาทเปนเครองไมทาตนให เดอนรอน และไมเปนเครองเบยดเบยนผอน เทานน; วาจานนแล เปนสภาษต." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา น ตาปเย คอ ไมพงใหเดอดรอน เพราะวปฏสาร. บทวา น วหเสยย คอ จะเปลง (วาจา) กไมพงเบยดเบยนกนและกน. สองบทวา สา เว วาจา ความวา วาจานน เปนสภาษตโดย สวนเดยวแนแท. [๒๗๑] สวนผใด เจรจาเพอเจอไรประโยชน ผนน ชอวา อธมมวาท. อนง ผพดไมเปนธรรม ชอวา ยงพระสทธรรมใหอนตร- ธาน. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสไวในเอกนบาต๑ องคตตร- นกายวา "ภกษทงหลาย ภกษเหลานนแมใด แสดงอธรรมวา 'เปน ธรรม,' ภกษแมเหลานน ชอวา ปฏบตเพอไมเปนประโยชนเกอกล แกชนมาก เพอไมเปนสขแกชนมาก เพอความพนาศ เพอไมเปน ประโยชน เพอทกข แกชนเปนอนมาก แกทวยเทพและมนษย, ภกษ ทงหลาย ภกษเหลานน ชอวา ประสบสงทมใชบญแมเปนอนมาก ภกษ เหลานน ชอวายงพระสทธรรมใหอนตรธาน." เพราะฉะนน ละ สมผปปลาป กลาวคอการกลาวคาไมเปนธรรมเสยแลว ควรทา การกลาววาจาไมเพอเจอ กลาวคอการกลาวคาเปนธรรมเทานน. ๑. อง. เอก. ๒๐/๒๕


[เรองปลากบล] กในกาลของพระพทธเจาพระนามวา กสสป ไดมภกษรปหนง ชอกบล เปนพหสต ทรงพระไตรปฎก มบรวารมาก และมลาภ มาก. เธอเมาดวยความเมาในความเปนพหสต ถกความทะยานอยาก ในลาภครอบงา ถอตววาเปนผฉลาด กลาวกปปยะทพวกอนเขา กลาวกนวา "เปนอกปปยะ" แมอนเหลาภกษผมศลเปนทรกตกเตอน อยวา "ทานกบล ทานอยาไดพดอยางน" กยงขมขดวยคาวา "พวกทานเปนเชนกบคนมอเปลา จะรอะไร ? เมอภกษเหลานน ไมเชอถอคาของตน กไดดาและบรภาษดวยวาจาหยาบคาย. เธอ จตจากอตภาพนนแลว บงเกดในอเวจ ไหมในอเวจนนพทธนดร ๑ ดวยเศษวบากนน บงเกดในอเวจ ไหมในอเวจนนพทธนดร ๑ ดวยเศษวบากนน บงเกดเปนปลาสทองในแมนาอจรวด. ปากของ ปลานนมกลนเหมน เพราะผลแหงการทเธอดาบรภาษภกษทงหลาย ในกาลกอน. ปลานนจตจากอตภาพนนแลว บงเกดในอเวจอยาง เดมอก. เรองปลากบล มาในอรรถกถากบลสตรเปนตน. [๒๗๒] เพราะฉะนน ควรละวาจาหยาบคาย กลาวคอคาไม เปนทรกแลว กลาวแตวาจาไมหยาบคาย กลาวคอคาเปนทรกเทานน แมพระศาสดา กทรงตเตยนภกษฉพพคคยผกลาววาจาหยาบคายตรสวา "ภกษทงหลาย ชอวา วาจาหยาบคาย ทาความพนาศ ไมเปนทพอใจ แมแหงสตวดรจฉาน, ถงในกาลกอนสตวดรจฉานตวหนง ทาเจาของ ผรองเรยกตนดวยคาหยาบคายใหแพ (คนอน) ดวยทรพยตงพน"


ดงนแลว ทรงนาอดตนทานมาวา [เรองโคนนทวสาล] ในอดตกาล พระโพธสตวบงเกดในกาเนดโค ในกรงตกกสลา. ครงนน พราหมณผหนงไดโคนนในสานกของชนผใหทกษณา แต ในเวลาทยงเปนลกโคออนอย จงขนานนามวา "นนทวสาล" ตงไว ในตาแหนงเพยงดงบตร เลยงดดวยยาคและภพเปนตน. โคนนทวสาลนน เจรญวยแลว สงสารพราหมณ จงกลาววา "ไปเถด พราหมณ จงบอกวา 'โคพลพทธ (โคถก, มกาลง) ของขาพเจาจกลากเกวยน ๑๐๐ เลม ซงผกตดกนไปได' ดงนแลว จงทาการพนนดวยทรพยพนหนงกบโควนทเศรษฐ." ฝายพราหมณ ไปบอกอยางนนแลว บรรทกเกวยน ๑๐๐ เลม ดวยทราบ กรวด และกอนหนเปนตน จอดไวโดยลาดบ ผกตดตอ กนดวยเชอกสอดไมคาไวใตลอ เอาเชอกผกปลายแอกอนหนงทธป เกวยนเลมหนา สอดไมคาไว โดยประการทเมอโคตวเดยวเขนไป ปลายแอกจะไมกระดก ไมเขยอนไปขางโนนขางนแลว จงเทยมโค นนทวสาลทปลายแอกอนหนง นงบนธปคนเกวยน เงอปะฏกขน รอง (ตวาด) โคนนซงไมโกง ดวยวาทะวาโกง วา "เจาโคโกง จง ไป, เจาโคโกง จงเขนไป" ดงน. โคนนทวสาล ไดยนเสยงทไมนาพอใจ จงไดยนนงอยในทนน นนเอง. พราหมณแพ (เขา) ดวยทรพยพนหนง ไปเรอนแลว นอน เศราเสยใจ. โคนนทวสาล เทยวไปมาเหนพราหมณนนเศราเสยใจ


จงพดวา "ไปเถด พราหมณ จงทาการพนนดวยทรพย ๒ พน กบโควนทเศรษฐ, แตอยารองเรยกขาพเจาดวยวาทะวาโกง ดงน. พราหมณไปบอกอยางนนเหมอนเดมแลว กลาววา "พอผเจรญ จงไป, พอผเจรญ จงเขนไป" ดงน. โคนนทวสาลไดฟงเสยงทนา พอใจ จงลากเกวยน ๑๐๐ เลมทผกตดกนไปไดดวยกาลงแรงตวเดยว จอดเกวยนเลมทจอดอยหลงไว ณ ท ๆ เกวยนเลมหนาจอดอย, เมอ กาไปจดถงสวนของกาทตงอยกอนอก เกวยน ๑๐๐ เลมเลอนไปได กจรงแล, ถงอยางนน พระโพธสตวใหเกวยนเลมหลงจอดอย ณ ท ๆ เกวยนเลมหนาจอดอยแลว ใหเลอนไปตลอดทประมาณเกวยน ๑๐๐ เลม. ธรรมดาวา การทายอหยอนของพระโพธสตวทงหลาย ยอม ไมม ดงน. พระผมพระภาค ครนทรงนาอดตนทานมาอยางนแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย ขนชอวาคาหยาบคาย ไมเปนทพอใจของใคร ๆ เลย" จงตรสคาถาน ในนนทวสาลชาดก๑ ในตตยวรรค เอกนบาตวา [๒๗๓] "บคคลพงกลาววาจาเปนทเจรญใจเทานน, ไมพงกลาววาจาทไมเปนทเจรญใจ ในกาลไหน ๆ. เมอพราหมณกลาววาจาเปนทเจรญใจ, โคนนทวสาล จงเขนภาระทหนกไปได, ทงยงพราหมณนน ใหไดทรพย, และดวยการนน โคนนทวสาลได มใจเบกบานแลว." ๑. ข. ชา. ๒๗/๑๐ ตทฏกถา. ๒/๒๘๗


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา มนเมว ความวา บคคลเมอ สนทนากบผอน พงกลาวแตปยวาจาทไพเราะ นาพอใจ ออนหวาน ออนโยน เวนจากโทษ ๔ ประการ๑. บทวา อทพพห ความวา โคนนทวสาล, เมอพราหมณกลาว วาจาไมเปนทพอใจ, กไมเขนภาระไป, ภายหลง เมอพราหมณ กลาววาจาเปนทพอใจ, จงเขนภาระหนกไปใหถง (ท) ได. ก ท อกษรในคาวา อทพพห น ทาการเชอมบทดวยสามารถ พยญชนะสนธ. ในอรรถกถา๒ปาจตตย ทานกลาวไววา "บาทคาถาวา เตน จตตมโน อห ความวา โคนนทวสาลนน ไดมใจเบกบานแลว ดวย การไดทรพยของพราหมณ และกรรม (การทา) ของตนนน." สวนในคมภรพระวนย พระอาจารยเขยนไววา : "มนาปเมว ภาเสยย, นามนาป กทาจน, มนาป ภาสมานสส" ดงน. เรองโคนนทวสาล จบ. [๒๗๔] พระศาสดา ทรงตเตยนภกษเหลานน จงตรสเรอง โคสารมภะแมอกวา. [เรองโคสารมภะ] ในอดตกาล พระโพธสตวไดเปนโคพลพทธชอ สารมภะ ของ ๑. พดไมเปนสภาษต ๑ พดไมเปนธรรม ๑ พดคาไมเปนทรก ๑ พดมสา ๑. ๒. สมนต. ๒/๒๘๖


พราหมณผหนงในกรงตกกสลา ดงนเปนตน. เรองนกเหมอนเรอง กอน. พระผมพระภาค ครงตรสอดตนทานแลว ตรสคาถาน ใน สารมภชาดก ในนวมวรรค๑เอกนบาตนนนนแลวา "บคคลพงเปลงแตวาจางามเทานน, ไมพงเปลง วาจาลามกเลย. การเปลงวาจางาม ยงประโยชน ใหสาเรจ, บคคลเปลงวาจาลามก ยอมเดอด รอน." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา กลยาณเมว ความวา พงเปลง คอ พงปลอย ไดแกพงกลาววาจะอนงาม หาโทษมได เวนจากโทษ ๔ อยางเทานน. บทวา ปาปก ความวา และไมพงเปลง ไมพงกลาววาจาลามก ไมเปนทรก ไมเปนทพอใจของชนเหลาอน. บาทคาถาวา โมกโข กลยณยา สาธ ไดแก การเปลงวาจา งามเทานน เปนด เปนทเจรญใจ. บาทคาถาวา มตวา ตปปต ปาปก ความวา บคคลเปลง คอ กลาววาจาลามก คอหยาบคาย ยอมเศราโศก คอลาบาก. เรองโคสารมภะ จบ. ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๘. ตทฏกถา ๒. ๖/๒๐๗.


[เรองบตรเศรษฐ*] [๒๗๕] อนง ธรรมดาบคคลมปกตกลาวคานารก มกไดลาภ เหลอเฟอกวาชนเหลาอน. ในขอนน มเรองน (เปนอทาหรณ) :- ในอดตกาล บตรเศรษฐ ๔ คน ในกรงพาราณส พากนออก จากพระนคร นงอย ณ ทแหงหนง เหนพรานเนอผหนงไดเนอเปนอน มาก บรรทกเตมยานมาสพระนครเพอจะขาย จงขอชนเนอนน. บรรดาบตรเศรษฐ ๔ คนนน คนหนงพดวา "เฮยพราน จง ใหชนเนอแกขา (บาง)." พรานตอบวา "ธรรมดาผจะขออะไร ๆ กะคนอน ควรพด ดวยคาทนารก, วาจาของทานชางหยาบเสยจรง, กวาจานนเปนเชน กบพงผด เพราะเปนวาจาหยาบ ; เพราะฉะนน เราจะใหพงผด เชนกบวาจาของทาน" ดงนแลว ไดใหชนเนอทเปนพงผดอนไมมรส (แกเขา). บตรเศรษฐคนท ๒ พดวา "พชาย ใหชนเนอแกฉน (บาง)." พรานตอบวา "สหาย คาพดทวา 'พชาย พหญง' จดเปน อวยวะ เพราะคานนเปนเชนกบอวยวะของมนษยทงหลายในโลกน, เพราะฉะนน วาจาของทานนนเปนเชนกบอวยวะ เหตนน เราจะ ใหเนออนสมควรแกวาจานนแล" ดงนแลว ไดใหเนอทเปนอวยวะ (แกเขา). บตรเศรษฐคนท ๓ พดวา "พอโปรดใหชนเนอแกฉน (บาง)." * พระมหาฉาย สวฑฒโน ป. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล.


พรานตอบวา [๒๗๖] "บตรเมอเรยกวา พอ ยอมทาหวใจ ของบดาใหหวนไหว, วาจา (ของทาน) เชน กบหวใจ, สหาย เราจะใหเนอหวใจแกทาน." ดงนแลว ไดใหเนออนอรอยพรอมกบหวใจ. บตรเศรษฐคนท ๔ พดวา "สหาย ขอทานจงใหชนเนอแก ขาพเจา (บาง)." พรานตอบวา "สหายของบรษใดไมมในบาง, บานนนของ บรษนน กเหมอนปาอนไมมมนษยนนเอง. ดงนน วาจาของทานน เปนเชนกบสมบตของตนทงหมด. เพราะฉะนน เราจะใหเนอซงเปน ของเราน พรอมทงยานนอยทงหมดทเดยวแกทาน" ดงนแลว ไดขบ ยานนอยไปเรอนของบตรเศรษฐนนพรอมกบเขา ไดใหแลว. แมบตรเศรษฐ กไดทาสกการะและนบถอแกพรานนน สง คนใหเชญบตรและภรยาของเขามาปลดเปลองออกจากงานของพรานให อยในทามกลางกองทรพย๑ ของตน ไดเปนสหายผมแตกราวกน กบพรานนนตลอดชวตแล. เรองบตรเศรษฐ มาในมงสลาภชาดก๒ ในทตยวรรค จตกกนบาต [พระวงคสเถระแสดงสภาษต] [๒๗๗] เพราะฉะนน บคคลควรพดแตคาทนารกอยางเดยว. แมพระวงคสเถระ เมอยงกลบตรใหเขาใจความนนแล จงกลาวคาถา ๑. กฏมพะ หมายเอาทรพยทเปนปกแผน ตกทอดมาแตบรพชน. ๒. ข. ชา. ๒๗/๑๓๘. ตทฏกถา. ๔/๒๘๖.


นอนนบเขาในสภาสตสตร๑เฉพาะพระพกตรพระผมภาควา "บคคลควรพดแตวาจาทนารกอยางเดยว ซงเหลา ชนพากนชนชม (และ) ซงไมถอคาชวหยาบ ทงหลายของชนเหลาอน พด (แตวาจาทนารก)." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ปฏนนทตา ความวา อนชนทงหลาย ไปสทเฉพาะหนา รกใครสนทดวยดวงใจอนรนเรง. สองบทวา ย อนาทาย ความวา บคคลเมอจะกลาวคาใด ไมถอคาหยาบ คาเลย คาไมนารก คานาเกลยด ไดแก คาหยาบ คายของชนเหลาอน กลาวแตคานานก ซงไพเราะโดยอรรถและ พยญชนะแทจรง, ควรพดแตวาจานารกนนอยางเดยว ดงน. [๒๗๘] อนง บคคลผมกพดเทจ ยอมเสอมจากลาภทตนได แลวบาง จากลาภอนตนควรจะไดบาง และยอมประสพทกข. กใน ขอนมพราหมณผรมนตเสกมะมวงเปนตน เปนอทาหรณ :- [เรองพราหมณผรมนตเสกมะมวง] ดงไดสดบมา ในอดตกาล พระโพธสตว (เกด) เปนคนจณฑาล ในบานคนจณฑาล ในนครปจจนตชนบท เปนบณฑตเฉลยวฉลาด รอบรมนตสาหรบทามะมวงใหมผลใหสมยมใชกาล. พระโพธสตวนน ไปปาแตเชาตร ยนอย ณ ทสดจากตนมะมวง ออกไป ๗ กาว จงรายมนต เอานาซองมอหนงสาดตน (มะมวง). ๑. ส. ส. ๑๕/๒๗๗.


ในทนใดนนเอง ใบเกา ๆ กหลนไป, และใบใหม ๆ งอกออก. ดอก ทงหลายบานแลวหลนลง, ผลทงหลายเผลดออกสกโดยกาลครเดยว เทานน มรสอรอยโอชะเชนกบผลไมทพยหลนไป. พระโพธสตวนน กนเทาทตองการแลว ใชหาบ ๆ มาสเรอน ขายเลยงบตรและภรยา. ทนน พราหมณผหนง เรยนมนตในสานกของพระโพธสตว นน อนพระโพธสตวกาชบวา "พอ มนตนหาคามได ทานอาศย มนตนจาไดทรพยเปนอนมาก, ทานถกผใดผหนงถามแลว อยาปด บงเราไว จงบอกวา 'มนตขาพเจาเรยนมาแตสานกคนจณฑาล' ดงน, ผวา ทานละอาย จกบอกโดยประการอนเสย, กจกไมไดผลของ มนตเลย" ดงนแลว รบรองวา "ดละ" ไหวพระโพธสตวนนแลว ไปถงกรงพาราณสโดยลาดบ บารงพระราชาดวยผลมะมวง ได ทรพยเปนอนมาก. ตอมาวนหนง พระราชาตรสถามวา "มาณพ เจาเรยนมนต ในสานกใคร ?" พราหมณนนละอายทจะพดวา "ในสานกคนจณฑาล" จงได ทลมสาวา "ในสานกของอาจารยทศาปาโมกข ในกรงตกกสลา." มนตกเสอมไปในขณะนนนนเอง. เขาไมรเลย วนหนง อนพระราชา เสดจไปพระราชอทยานตรสวา "มาณพ เจาจงนามะมวงมา" จง รายมนต เมอมนตไมปรากฏ จงรวามนตเสอม ละอายใจ ถกพระ ราชาตรสถามหนกเขา ไมอาจจะอาพรางไวได จงทลตามความ เปนจรง.


พระราชาทรงกรว ตรสสงวา "เจาทงหลาย จงจบเจาน ทคอ ไลออกไป." พวกราชบรษทาตามพระดารสนน กลาววา "ทาน จงเขาไปหาอาจารยของทาน แลวทาทานใหโปรดปราน, ถาทานได มนตอกไซร, พงมาในทน. ถาไมได, กอยามาในทนเลย." พราหมณนน เปนผไมมทพง เขาไปหาพระโพธสตว ขอมนต นนใหม, อนพระโพธสตวนนพดวา "เราไมใหมนตแกคนมกพดเทจ เชนทาน, มนตจกมแตทไหน ? จงไปเสย, ทานไมชอบใจเรา" จง คดวา "ประโยชนอะไรของเราดวยชวต" ดงนแลว เขาไปปา ถง ความตายอยางไมมทพงแล. เรองพราหมณผรมนตเสกมะมวง มาในอรรถกถา๑อมพชาดก ในเตรสนบาต. [เรองบตรเศรษฐ] [๒๗๙] ในอดตกาล ไดมบตรเศรษฐ ๓ คน ในกรงพาราณส. กดอกปทมทงหลายในสระแหงหนงภายในพระนครบานอย, และ บรษจมกวนผหนงเฝาสระนนอย. ภายหลงวนหนง บตรเศรษฐเหลานน ตองการจะประดบดอก ไมเลนมหรสพ ปรกษากนวา "พวกเราจกกลาวยกยองบรษจมกวน ดวยคาไมจรงขอดอกไม ดงนแลว ไดเขาไปหาเขา ยนอย. ในบตรเศรษฐ ๓ คนนน คนหนงเมอจะขอ กลาวคาถานวา "ผมและหนวดทเขาโกนแลว ๆ ยอมงอกขน ๑. ข. ชา. ๒๗/๓๔๒. ตทฏกถา. ๖/๑๔๗.


ได ฉนใด, ขอจมกของทานจงงอกขน ฉนนน. ทานอนขาพเจาขอแลว จงใหดอกปทมแก ขาพเจาเถด." คนท ๒ เมอจะขอ กลาวคาถานวา "พชทเกบไวในฤดสารท หวานลงในนา ยอม งอกขนได ฉนใด. ขอจมกของทานจงงอกขน ฉนนน. ทานอนขาพเจาขอแลว จงใหดอก ปทมแกขาพเจาเถด." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา สารทก ไดแก พชอนสมบรณดวย แกน ทเขาถอเอาเกบไวในสารทสมย. บรษนนโกรธ ไมใหดอกปทมแกบตรเศรษฐ ๒ คนนน. ทนน บตรเศรษฐคนท ๓ เมอจะขอ ไดกลาวคาถานวา "แมทง ๒ คนนนคดวา 'ทานผนจกใหดอก ปทม (ดวยอบายน) บาง' จงพากนพดพลาม, คนทง ๒ นนจะพด (อยางนน) กตาม ไมพด กตาม, จมกของทานกงอกขนไมไดเลย, สหาย แมทานอนขาพเจาขอแลว จงใหดอกปทมแก ขาพเจาเถด." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บาทคาถาวา อโภป ปลปนเตเต


ความวา แมคนทง ๒ นนพดเทจ. คาวา อป ปทมาน ความวา คดวา "บรษนจกใหดอกปทมทงหลายแกพวกเราบางเปนแน" จง กลาวอยางนน." บาทคาถาวา วชช วา เต น วา วชช ความวา คนเหลา นนจะพงพดกตาม ไมพดกตาม อยางนวา "ขอจมกของทานจง งอกขน," ชอวาคาพดของคนเหลานนไมเปนประมาณ, จมกยอม งอกขนไมไดแมโดยประการทงปวง, สวนขาพเจาไมอาศยจมกของ ทานพดอะไร ๆ, ขอแตอยางเดยว; สหาย ทานอนขาพเจาขอแลว จงใหดอกปทมทงหลายแกขาพเจานนเถด. บรษนนฟงคานนแลว กลาววา "คนทง ๒ นนพดมสาวาท, ทานพดแตความจรง; ขาพเจาใหดอกปทมอนสมควรแกทาน" ดงน แลว ไดใหดอกปทมกาใหญแลวแล. เรองบตรเศรษฐ มาในอรรถกถา๑ปทมชาดก ในทตยวรรค ตกนบาต. [๒๘๐] ในคาวา และประสบทกข น พงกลาวกกการชาดก๒

ในจตกกนบาต และเจตชาดก๓ในอฏฐกนบาต; เพราะฉะนน บคคล ควรกลวแตมสาวาท เหมอนกนนร ๒ ตน ในอดตกาล. [เรองกนนร ๒ ตน] ดงไดสดบมา พรานชาวกรงพาราณสคนหนง ไปปาหมพานต นากนนร ๒ ผวเมยมาถวายพระเจากรงพาราณส อนทาวเธอตรสถาม วา "กนนรเหลานมคณอยางไร ?" ทลวา "พระเจาขา กนนร ๒ ๑. ข. ชา. ๒๗/๑๐๕. ตทฏถา. ๔/๖๐. ๒. ข. ชา. ๒๗/๑๔๕. ตทฏกถา. ๔/๓๓๕. ๓. ข. ชา. ๒๗/๒๖๔. ตทฏกถา. ๕/๓๙๒.


ตนน ยอมขบรองดวยเสยงอนไพเราะ, และฟอนรานาพอใจ; แม มนษยทงหลายกไมรทจะขบรองและฟอนราไดอยางน." พระราชาทรงยนด ไดพระราชทานทรพยเปนอนมากแกพราน แลว ตรสกะเหลากนนรวา "จงขบรองฟอนราไป." กนนรเหลานน คดวา "ถาพวกเราขบรอง จกไมอาจทาพยญชนะใหบรบรณไซร, ก จะชอวาขบรองไมไพเราะ, พระราชาจกทรงต จกทรงฆาพวกเราเสย, กแลเมอพวกเรากลาวมากไป กจะกลายเปนมสาวาท" ดงนแลว แม ถกพระราชาตรสบอย ๆ กไมขบรอง ไมฟองรา เพราะกลวมสาวาท. พระราชาทรงกรว ตรสสงวา "ทานทงหลายจงฆากนนรเหลาน แลวอยางเนอนามา." กนนรไดฟงพระดารสนน คดวา "พระราชากรวแลว จกทรง ฆาพวกเราอยางไมตองสงสย, ควรเราจะกราบทลในบดน" จงกลาว คาถานวา [๒๘๑] "คาทเปนทพภาษตตงแสน กไมถง แมเสยวหนงแหงคาทเปนสภาษต, กนนร๑รงเกยจ คาทพภาษต หมนหมองอย; เพราะเหตนน กนนร๒จงนงไมขบ หาใชเปนเพราะความเขลาไม." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา สงกมาโน ความวา รงเกยจคา ๑. นตามนยแกอรรถ (อรรถกถา). ตามทางไวยากรณ ควรใชประธานวา อห เพราะคาวา กเลเส ลง เอ วตตมานาวภตต อตตโนบท อตตมบรษ. ๒. กนนโร= กมปรโส กมปรโส=กนนโร.


ทพภาษตอยางนวา "เราเมอกลาว พงกลาวคาทพภาษตในกาลบาง ครง." บทวา กเลเส ไดแก หมนหมอง คอลาบากใจ. บทวา ตสมา ความวา ดวยเหตนน จงไมขบรอง แดพระ องค. บทวา น พาลยา แปลวา เพราะความเปนผเขลาหามได. พระราชา ทรงยนดตอกนนรแลว ตรสวา "จงปลอยกนนร ไป, จงนาไปปาหมพานตเถด, จงปงกนนรในเวลากนอาหารเชา ใน เวลาเชา." กนนรไดฟงพระดารสนนแลว คดวา "พระราชานจกทรงฆาเรา ผไมพดเสยแนนอน, ควรเราจะกราบทลในบดน" จงกราบทลวา "มหาราชเจา ธรรมดาฝงสตวเลยงทมหญาเปนภกษา มเมฆ (ฝน) เปนทพง, สวนเหลามนษยชอวา มสตวเลยงเปนทพง เพราะอาศย ปญจโครส๑เลยงชวต. สวนขาพระองคมพระองคเปนทพง, พระองค เปนทพานกของขาพระองค. สวนภรยาของขาพระองคกมขาพระองค เปนทพง ขาพระองคเปนทพานกของภรยานน. กพวกขาพระองค มชวตอย ยอมไมทอดทงกนและกน, เพราะฉะนน ถาพระองคทรง ประสงคจะสงภรยาไปปาหมพานตไซร, ขอพระองคทรงฆาขาพระองค เสยกอนแลวจงสงภรยาไปภายหลง." พระราชทรงยนดแมตอกนนรแลว จงยงกนนรทง ๒ นนใหนง ๑. มคาถากงคาถาวา ขร ทธ ฆต ตกก โนนต ปจโครโส รสโค ๕ คอ ขร นมสด ทธ นมสม ฆต (สปป) เนยใส ตกก เปรยง โนนต (นวนต) เนยขน.


อยในกรงทอง ตรสสงใหพรานผนนแลมาแลว ตรสวา "เจาจง ไปปลอยไว ณ ท ๆ จบมาเถด." พรานนนไดทาตามพระดารสสงนน. กนนร ๒ ผวเมยนน ไมกลาวคาทพภาษตเพราะกลวมสาวาท อาศย คาสภาษตของตนแท ๆ พนจากมรณทกขแลว ดงพรรณนามาฉะน. เพราะฉะนน บคคลผมปญญาด ปรารถนาพน จากมรณะ พงละคาเหลาะแหละ พดแตคา จรงแล. เรองกนนร มาในอรรถกถา๑ตกการยชาดก ในเตรสนบาต. [พระวงคสเถระอางคาสภาษต] [๒๘๒] แมพระวงคสเถระ เมอจะยงกลบตรใหเขาใจความน นแล จงกลาวคาถาน ซงนบเขาในสภาสตสตร๒เฉพาะพระพกตรพระ ผมพระภาควา "คาสตยแล เปนวาจาไมตาย, นเปนธรรมเกา, สตบรษทงหลายตงมนแลว ในคาสตยอนเปน ประโยชนดวย เปนธรรมดวย." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อมตา ความวา คาสตย ชอวา วาจาไมตาย เพราะเปนวาจายงประโยชนใหสาเรจ. สมจรงดงพระ ดารสทพระผมพระภาคตรสไวในอาฬวกสตร๓วา "คาสตยแล ยง ๑. ข. ชา. ๒๗/๓๕๖ ตทฏกถา. ๖/๒๙๔ ๒. ส. ส. ๑๕/๒๗๗. ๓. ส ส. ๑๕/๓๑๔


ประโยชนใหสาเรจกวารสทงหลาย ดงน. บาทคาถาวา เอส ธมโม สนนตโน ความวา ธรรมทชอวา วาจาสตย เปนธรรม คอจรยาประเพณเกา. ความจรง คาสตยน นแล คนเกาทงหลายประพฤตกนมาแลว. ดวยวา คนเกาเหลานน ไมกลาวคาเหลาะแหละเลย. ดวยเหตนนแล พระวงคสเถระจงกลาว วา "สตบรษทงหลายตงมนแลวในคาสตยอนเปนประโยชนดวย เปน ธรรมดวย" ดงน. สตบรษเหลานน พงทราบวา "ในประโยชนและ ธรรมเหลานน เปนผชอวาตงมนแลวในประโยชนของตนและชน เหลาอน กเพราะตงอยในคาสตยนนแล, และชอวาเปนผตงมนแลว ในธรรม กเพราะเปนผตงมนในประโยชนนนเอง." อกอยางหนง บททง ๒ เปนวเสสนะของสจจะ สตบรษทงหลาย ตงมนแลวในคาสตย. ในคาสตยเชนไร ? ในคาสตยทเปนประโยชน ดวย เปนธรรมดวย. คาสตยชอวา เปนประโยชน เพราะไมไป ปราศจากประโยชนของชนเหลาอน. มคาอธบายวา "ยอมทาความ ไมผด." ชอวา เปนธรรม กเพราะแมเมอคาสตยทาความไมผดอย ไมไปปราศจากธรรม. มคาอธบายวา "คาสตยยอมยงกจทประกอบ ดวยธรรมเทานนใหสาเรจ." [๒๘๓] กธรรมดา บคคลผพดคาสตย ยอมนาประโยชนมาให ทงแกตนทงแกชนเหลาอน เหมอนอธมตตกสามเณรและมหาสตต- โสมบณฑตเปนตน, ในบคคลทง ๒ นน เรองอธมตตกสามเณรกลาว


ไวแลวในอธการแหงการเสพบณฑตนนแล. เรองมหาสตโสม๑บณฑต กพงตรวจดในอสตนบาต. [เรองสตผรกษาคาสตย] ดงไดสดบมา ในกาลกอน สตคนหนงไมไดใหทาน, ไมทา การบชา ไมสดบธรรมเลย รกษาเพยงคาสตยอยางเดยว ทากาละแลว ไปบงเกดในเทวโลก. ทนน ทานพระมหาโมคคลลานะ จารกไปในเทวโลก ยนอยใกล ประตวมานของเทพธดานน ถามนางผมาสานกตนวา "สมบตของ เธอมาก, เธอทากศลอะไร จงไดสมบตน ?" นางละอายใจ เพราะ สมบตนนตนไดดวยกรรมเลกนอย แมไมปรารถนาจะบอก ถก พระเถระถามบอยเขา ไมอาจจะปกปดไวได จงเรยนวา "ดฉน รกษาเพยงคาสตย." พระเถระสดบคานนแลว มาถวายบงคมพระศาสดาในพระ เชตวนแลว ทลถามวา "พระเจาขา บคคลอาจไดทพยสมบตดวย คณเพยงพดแตคาสตยไดหรอ ?" พระศาสดา ตรสวา "โมคคลลานะ เหตไฉนเธอจงถามเรา เลา ? ความขอนเทพธดาบอกแกเธอแลวมใชหรอ ?" ดงนแลว จง ตรสวา "สตวทงหลายแมกลาวแตเพยงคาสตย ยอมไปเทวโลกได เหมอนกน." ๑. ข. ชา. ๒๘/๑๓๐ ตทฏกถา. ๘/๒๔๒.


เรองนมาในกถาพรรณนาคาถาวา สจจ ภเณ น กชเฌยย เปนตน ในโกธวรรคธรรมบท. [วาจาสภาษตเปนมงคล] [๒๘๔] ดงนน วาจาทประกอบดวยองคคออวยวะ ๔ มกลาวคา สภาษตเปนตน จงชอวาเปนสภาษต. วาจาสภาษตนน จดเปนมงคล เพราะนามาซงโลกยสขและโลกตรสข. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไว ในอรรถกถา๑สภาสตสตรวา "พระผมพระภาค เมอตรสวา "ภกษ ทงหลาย วาจาปะกอบดวยองค ๔ เหลานแล เปนสภาษต" ดงน ชอวา ทรงปฏเสธวาจาทประกอบดวยอวยวะมปฏญญาเปนอาท และ สมบตคอนาม ลงค วจนะ วภตต กาล และการก ซงชนเหลาอน บญญตแกชนเหลาอนวา "เปนสภาษต" โดยธรรม. แทจรง วาจา ประกอบดวยทจรตมคาสอเสยดเปนตน แมถงพรอมดวยอวยวะ เปนตน กชอวาเปนทพภาษต เพราะนามาซงความพนาศแกตนและ ชนเหลาอน. สวนวาจาประกอบดวยองค ๔ น, แมถาเปนวาจานบ เขาในภาษาของชาวมลกขะ๒ หรอนบเขาในเพลงขบของเดกหญงผนา หมอนา ; ถงอยางนน กชอวาเปนสภาษตอยนนเอง เพราะนามาซง โลกยสขและโลกตรสข. ๑. สา. ป. ๑/๓๑๙. ๒. มลกขะ ไดแก คนพนบานพนเมอง อยในอนเดยมากอน ถกพวกอรยกะรกราน ดวยอางวาเปนคนปาเถอนไมมอารยธรรม เรยกวา ทสย หรอทาส กม.


[เพลงขบทเปนสภาษตอาจใหบรรลคณพเศษ] กในขอน มภกษนกวปสสนาประมาณ ๖๐ รป กาลงเดนทาง ไดสดบเดกหญงชาวสหลผเฝาขาวกลาทขางทางในเกาะสหล ผขบ เพลงขบอนประกอบดวยชาต ชรา พยาธ มรณะ ดวยภาษาสหล นนแล แลวบรรลพระอรหตเปนอทาหรณ. อกอทาหรณหนง ภกษชอวา ตสสะ ผปรารภวปสสนา กาลง เดนไปโดยทางใกลสระปทม สดบเดกหญงผหกปทมในสระปทม ขบ เพลงขบอยดงนวา [๒๘๕] "ดอกปทมชอโกกนท๑ บานแลวในเวลา เชา ถกแสงพระอาทตยแผดเผา (ใหเหยวแหงไป) ฉนใด, สตวทงหลายผถงความเปนมนษย ยอม เหยวแหงไปดวยกาลงชราฉนนน." ดงนแลว บรรลพระอรหต. อนง บรษผหนงในพทธนดร (เวลาวางพระพทธเจา) ๑ กลบ จากปาพรอมกบบตร ๗ คน ฟงเพลงขบของสตผหนงซงกาลงเอา สากตาขาวสารดงนวา "สรระนอาศยหนงมผวเหยวแหง ถกชรายายแลว, สรระนถงความเปนอามส คอเหยอของมฤตย ยอม ตกไปเพราะมรณะ, สรระนเปนทอยของหมหนอน เตมไปดวยซากศพตาง ๆ, สรระนเปนภาชนะของ ๑. บวแตง (รตตปปล) A red lotus.


ไมสะอาด, สรระนเสมอดวยทอนไม" แลวพจารณาอย กบรรลปจเจกโพธญาณพรอมกบบตรทงหลาย. แมเทพดาและมนษยเหลาอน บรรลอรยภมดวยอบายเชนน เปน อทาหรณ. กขอทภกษ ๕๐๐ รป สดบคาถาอนพระผมพระภาคผฉลาดใน อาสยานสยญาณ๑ ตรสโดยนยวา "สงขารทงหลายทงปวงไมเทยง" เปนตนแลว บรรลพระอรหต, และเทพดาและมนษยเปนอเนก สดบ กถาอนประกอบดวยขนธอายตนะเปนอาทในพระสตรแลว บรรลพระ อรหต ไมนาอศจรรย." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน คาวา อนจฉรย ปเนต ย ความวา ขอท สดบพระดารสทพระผมพระภาคตรสแลว จงบรรลพระอรหต ไม นาอศจรรยเลย. สวนขอทสดบเพลงขบซงเดกหญงเปนตนกลาวแลว บรรลพระอรหต นาอศจรรยเหลอเกน. อธบายวา ขอนน ยง กลบตรทงหลายใหเขาใจความทแมเพลงขบเชนนน กเปนสภาษต. [๒๘๖] กเพราะเสยงนนเอง ชอวา วาจา โดยนยทกลาว แลวในหนหลงในมงคลขอวา สภาสตา จ ยา วาจา น, หาใชเจตนา และวรตไม ฉะนน วาจานจงไมนบเขาในมงคลขอวาวนยน. เพราะ ในอาคารยวนย เจตนามเจตนาเปนเครองเวนจากการพดเทจเปนตน ๑. ญาณทรจกอธยาศยดชวของสรรพสตว.


กด วรตกด ยอมควร, เสยงไมควร, ความขอนแมในอรรถกถา อฏฐสาลน ทานกกลาวไวแลว. เพราะฉะนน พระผมพระภาค จงตรสวาจาสภาษตไวโดยความเปนมงคลแผนกหนง. แตคาใดทาน กลาวไวในอรรถกถา๑วา "กเพราะวาจาสภาษตน นบเขาในวนย๒

นนเอง; ฉะนน พระผมพระภาคจงไมทรงสงเคราะหวาจาสภาษตนน ดวยวนยศพท พงสงเคราะหแตวนย (อยางเดยว)" ดงน, บรรดาคา ทง ๒ นน ในคาวา นบเขาในวนย พงคนหาเหต. พระอรรถกถาจารยแสดงความทวาจาสภาษตนน เปนวาจาท พระผมพระภาคพงตรสไวโดยความเปนมงคลแผนกหนง ดวยคานวา เอต อสงคณหตวา. สองบทวา วนโย สงคเหตพโพ ความวา ควรสงเคราะหวนย ๒ อยางตามทกลาวมาแลวนนแล ดวยวนยศพท, ไมควรสงเคราะหวาจาสภาษต. พงเหนสนนษฐานวา "พระอรรถ- กถาจารยยอมแสดงแมความทวาจาสภาษตนน ไมนบเขาในวนยดวย สองบทน" ดงน. สวนในอรรถกถา๓ ทานกลาวคาเพยงเทานเทานนวา "แมววาจา สภาษตน พงทราบวาเปนมงคล เพราะนามาซงประโยชนสขในโลก ทง ๒." กถาในนยท ๑ จบ. ๑-๓. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๒๔๙. ๒. ไมนบเขาในวนย ?.


[นยท ๒] [๒๘๗] อกนยหนง วาจาเปนเครองแสดงธรรมแกชนเหลาอน พงทราบวา เปนวาจาสภาษต ในมงคลขอน. ความจรง วาจา สภาษตนน พระผมพระภาคตรสวาเปนมงคล เพราะเปนปจจยแหง ประโยชนสขในโลกทง ๒ และบรรลพระนพพานแหงสตวทงหลาย เหมอนการอยในประเทศอนสมควรฉะนน. แทจรง พระพทธพจน ทานกกลาววา เปนสภาษต เพราะเปนวาจาสงสดแหงวาจาทงปวง โดยความเปนวาจาอนเกษม. [พระวงคสเถระวาพระพทธพจนเปนวาจาสงสด] แมพระวงคสเถระ เมอจะยงกลบตรใหเขาใจความนนแล จง กลาวคาถาน อนนบเขาในสภาสตสตร เฉพาะพระพกตรพระผมพระ ภาควา "พระพทธเจา ตรสพระวาจาใดอนเกษม เพอ บรรลพระนพพาน เพอทาทสดทกข, พระวาจา นนแล เปนวาจาสงสดแหงวาจาทงหลาย." [แกอรรถ] นยอนมาในอรรถกถา๑สภาสตสตรนนวา "บรรดาบทเหลานน บทวา เขม คอ ไมมภย ไดแก ไรอปทวะ. เพอเฉลยคายอนถามวา เพราะเหตไร ทานจงกลาววา. . . พระนพพานเปนตน. อธบายวา ชอวา เกษม เพราะวาจานนใหบรรลกเลสนพพาน และเปนไปเพอทา ๑. สา. ป. ๑/๓๑๙.


ทสดวฏฏทกข. อกอยางหนง พระพทธเจาตรสพระวาจาใด ชอวา เกษม เพราะประกาศมรรคอนเกษม. กตรสเพอประโยชนอะไร ? ตรสเพอบรรลพระนพพาน คอเพอถงกเลสนพพาน (และ) เพอทาท สดทกข คอเพอทาใหแจงซงอมตนพพาน อนนบวาทสดแหงทกขใน วฏฏะ. วาจานนแลสงสด คอประเสรฐสดแหงวาจาทงปวงโดยสวน เดยวแทจรง." [จานวนผไดดมอมฤตรสเพราะฟงวาจาสภาษต] [๒๘๘] นยอนมาในอรรถกถา๑ เอกนบาตองคตตรนกายวา "พรหม ๑๘ โกฏกบพระอญญาโกณฑญญเถระ ฟงธมมจกกปป- วตตนสตรแลวดมนาอมฤต. พระปญจวคคยเถระ ฟงอนตตลกขณ- สตรในวนดถท ๕ ตงอยในพระอรหต. บรษ ๕๕ คนมยศกลบตร เปนตน ฟงเทศนาของพระศาสดาแลว ตงอยในพระอรหต. ภทท- วคคยกมาร ๓๐ คน ฟงเทศนาของพระศาสดาในชฏดงฝาย ไดตงอย ในผลทง ๓ เบองตา. ชฎลพนหนง ฟงอาทตตปรยายสตรในคยาสส- ประเทศ ตงอยในพระอรหต. พราหมณและคฤหบด ๑๑ นหต (๑๑ หมน) มพระเจาพมพสารเปนประมข ฟงเทศนาของพระศาสดาใน สวนตาลหนม ตงอยในพระโสดาปตตผล, นหตหนง (หมนหนง) ตง อยในสรณะ. สตวแปดหมนสพน ดมนาอมฤตในเวลาจบอนโมทนา ดวยตโรกฑฑสตร. ในสมาคมแหงนายสมนมาลาการกเหมอนกน. ๑. มโน. ป. ๑/๑๕๗.


ในสมาคมแหงชางธนบาล สตวหมนหนงดมนาอมฤต. ในสมาคม แหงขทรงคชาดก ในสมาคมแหงชมพกาชวก และในสมาคมแหง อานนทเศรษฐ สตวแปดหมนสพนดมนาอมฤต. ในวนทตรสปารา- ยนสตร สตว ๑๔ โกฏ. ในวนแสดงยมกปาฏหารย สตว ๒๐ โกฏ. เมอพระศาสดาทรงแสดงพระอภธรรมในดาวดงสภพ สตว ๘๐ โกฏ. ในวนเสดจลงจากเทวโลก สตว ๓๐ โกฏ. ในสกกปญหสตร เทพดา แปดหมนดมนาอมฤต. ในสถานทง ๔ น คอ ในมหาสมยสตร ๑ มงคลสตร ๑ จฬราหโลวาทสตร ๑ สมจตตปฏปทาสตร ๑ สตวผได บรรลอภสมย กาหนดไมได." [๒๘๙] อรรถกถาธมมจกกปปวตตนสตร ในมหาวรรค สงยตต- นกายวา "พระอญญาโกณฑญญเถระ ตงอยในโสดาปตตผล พรอม กบพรหม ๑๘ โกฏ." อรรถกถา๑มหาสมยสตรวา "เทพดาประมาณแสนโกฏ บรรล พระอรหต, เทพดาผบรรลมรรค ๓ พนทจะนบได." อรรถกถามงคลสตรกเหมอนกน. อรรถกถา๒จฬราหโลวาทสตร ในอปรปณณาสกวา "เทพดา บางเหลาไดเปนพระโสดาบน, บางเหลาเปนพระสกทาคาม, บาง เหลาเปนพระอนาคาม, บางเหลาเปนพระขณาสพ. กแลจะกาหนด นบเทพดาเหลานนวา 'มประมาณเทาน' ไมไดเลย." ๑. ส. ว. ๒/๓๙๐. ๒. ป. ส. ๓/๗๔๒.


อรรถกถา๑ราหลสตร ในเอกนบาต องคตตรนกายวา "ใน เวลาจบเทศนา พระราหลเถระ บรรลพระอรหต พรอมกบเทพดา ประมาณแสนโกฏ. เทพดาผเปนพระโสดาบน สกทาคาม และอนาคาม นบไมได." อรรถกถา๒สมจตตสตร ในทกนบาต องคตตรนกายวา "ใน เวลาจบเทศนา เทพดาประมาณแสนโกฏ บรรลพระอรหต. เทพดา ผเปนพระโสดาบนเปนตน กาหนดไมไดเลย. เทพดาแสนโกฏ บรรล พระอรหต ในมหาสมยสตร ในมงคลสตร และจฬราหโลวาท- สตร กเหมอนในสมาคมน. เทพดาและมนษยเปนพระโสดาบน เปนตน กาหนดไมไดเลย." [๒๙๐] อรรถกถา๓ปราภวสตร ในปฐมวรรค สตตนบาตวา "ในเวลาจบเทศนา เทพดาผฟงทางเสอมทงหลาย (ปราภวสตร) เรมตงความเพยรโดยปญญา ตามสมควรแกความสงเวชทเกดขนแลว บรรลโสดาปตตผล สกทาคามผล และอนาคามผล พนทจะนบ. ดง ทานกลาวไววา "เทพดาประชมกนในสถานเหลานน คอ ใน มหาสมยสตร ๑ มงคลสตร ๑ สมจตตสตร ๑ ธมมจกกปปวตตนสตร ๑ ปราภวสตร ๑ มาก มายประมาณไมได, กการตรสรธรรมในสถาน เหลาน ใคร ๆ ไมพงนบโดยคานวณ.'" ๑. มโน. ป. ๑/๒๘๒. ๒. มโน. ป. ๒/๕๑. ๓. ปรมตถโชตกา ข. ส. ๑/๒๑๙.


เพราะฉะนน พระพทธพจนมธมมจกกปปวตตนสตรเปนตน ตามทกลาวมา พงเหนวา เปนวาจาสภาษตโดยพเศษแล. นยท ๒ จบ. กถาวาดวยวาจาเปนสภาษต จบ. พระผมพระภาคตรสมงคล ๔ ประการ คอ "ความเปนพหสต ๑ ศลปะ ๑ วนยทศกษาด ๑ วาจาเปนสภาษต ๑" ดวยคาถาน ดง พรรณนามาฉะน. แมคาเปนคาถาน กเปนปฐยาวตรแล. พรรณนาความแหงคาถาท ๓ จบ.


พรรณนาความแหงคาถาท ๔*

[๒๙๑] พงทราบวนจฉยในคาถาท ๔:- การบารงมารดาบดา ชอวา มาตาปตปฏฐาน. คาวา ปตต- ทารสส เปนจตตถวภตต ลงในสมปทาน. อาจารยบางพวกกลาววา "เปนฉฏฐวภตตลงในกรรม" กม. ทานกลาวไวในอรรถกถาวา ปตตานจ ทารานจ เพอแสดงวา ในบทวา ปตตทารสส แมน พงถอเอาความวา ปตตทาราน เหมอนในประโยคนวา ปพเพ สจณณาน กตวา ต ปจจเวกขต ทานถอเอาความในอรรถแหง พหวจนะวา ตาน ดวยสามารถเอกวจนะวา ต ฉะนน. การสงเคราะห ชอวา สงคหะ. บทวา อนากลา ไดแก อนเวนจากความเปน การงานอากล. การงานทงหลายนนแล ชอวา กมมนตะ. บทวา เอต ความวา "เทพดา ทานจงถอวา 'การบารง มารดาบดา ๑ การสงเคราะหบตรและภรยา ๑ การงานอนไมอากล ๑ กรรม ๓ อยางมการบารงเปนตนน เปนมงคลอนสงสด' ดงน." ความสงเขปในคาถาท ๔ นเทาน. สวนความพสดารในคาถา ท ๔ น ดงตอไปน. * พระมหาอ นสสโภ ป. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล. ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐกณณนา ๑๕๐.


กถาวาดวยการบารงมารดาบดา*

[๒๙๒] สตรผยงบตรใหเกด ชอวา มารดา. บรษผยงบตรให เกด ชอวา บดา. บรรดามารดาบดาเหลานน มารดาเทานน เปนผ ทากจททาไดยาก ; เพราะฉะนน พระผมพระภาคเปนดาบสชอโสณ- บณฑต เมอจะประกาศความทมารดาเปนผทากจททาไดยากแดพระ ราชาในชมพทวปทงสน จงกลาวคาถาเหลานไวในโสณนนทชาดก สตตตนบาตวา [อปการคณของมารดา] "มารดาเมอหวงผลคอบตร ยอมนอบนอม เทพดา ถามถงฤกษ ฤด และปทงหลาย. เมอ มารดาอาบแลว ในเพราะฤด, สตวเกดในครรภ ยอมกาวลง, ดวยเหตนน มารดา ทานจงเรยก วา 'โทหฬน (หญงแพทอง),' ดวยเหตนน ทานจงเรยกวา 'สหทา (หญงมใจด).' มารดา นน ถนอม (ครรภ) ปหนงหรอหยอนปหนง แลว จงคลอด ดวยเหตนน ๆ ทานจงเรยกวา 'ชนยนต ชเนตต (ผยงบตรใหเกด).' มารดา * พระมหาอ นสสโภ ป. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล ๑. ข. ชา. ๒๘/๔๗ ตทฏกถา. ๘/๑๗๙.


ปลอบโยนบตรผรองไหดวยนานม ดวยเพลง ขบ และดวยเครองกกคออวยวะ, ดวยเหตนน ทานจงเรยกวา 'โตเสนต (ผยงบตรใหยนดหรอ ปลอบโยน).' แตนน เมอลมและแดดแรงกลา มารดาทาความหวนใจ คอยแลดบตรผยงเปนทารก ไมเดยงสา, ดวยเหตนน ทานจงเรยกวา โปเสนต (ผเลยง). ทรพยของมารดาอนใดมอย และทรพย ของบดาอนใดมอย, มารดายอมคมครองทรพย แมทง ๒ นนไวเพอบตรนน ดวยหวงวา เออก ทรพยทงหมดน ควรเปนของบตรเรา.' มารดา เมอใหบตรสาเหนยกวา 'อยางนลก อยางโนนลก เปนตน ยอมเดอดรอนดวยประการฉะน, เมอ บตรถงความเปนหนมแลว มารดารวา บตรมวเมา ในภรยาของผอน ในเวลาคาคน ไมกลบมาใน เวลาเยน ยอมเดอดรอน ดวยประการฉะน. [แกอรรถ] [๒๙๓] บรรดาบทเหลานนบทวา ปตตผล ไดแก ผล กลาวคอ บตร. บทวา นมสสต ความวา ยอมทาการนอบนอม คอออนวอน


เทพดาวา "ขอบตรจงเกดขนแกขาพเจา." บทวา ปจฉต ความวา ยอมถามฤกษทงหลายอยางนวา "บตรเกดดวยฤกษไหน จงมอายยน ? โดยฤกษไหน จงมอาย สน ?," และถามฤดและปอยางนวา "บรรดาฤดทง ๖๑ บตรเกดในฤด ไหน และในปไหน จงมอายยน ? ในฤดและปไหน จงมอายสน ?" บทวา อตส ความวา เมอระดเกดขนแลว ชอวา อาบใน เพราะฤด. บทวา คพภสส ไดแก สตวผเกดในครรภ. บทวา อวกกโม ไดแก ความกาวลง คอความเกด ยอมม, อธบายวา ครรภยอมตงในทอง. ในบทวา อวกกโม น พงทราบ ความโดยนยทพระผมพระภาคตรสไวในมหาตณหาสงขยสตร๒วา "ภกษ ทงหลาย กเพราะปจจย ๓ อยางประชมกนแล สตวเกดในครรภ ยอมกาวลง." บทวา เตน ความวา ดวยสตวเกดในครรภนน มารดานน จงเปนหญงแพทอง. บทวา เตน ความวา ในกาลนน ความสเนหา ในสตวผเกดในทองของมารดานน ยอมเกดขน ดวยเหตนน ทาน จงเรยกวา สหทา. บทวา เตน ความวา ดวยเหตนน มารดานน ทานจงเรยกวา ชนยนต และ ชเนตต. บทวา ถนกขเรน ความวา ดวยนานม กลาวคอนาอนเกด ๑. คมห ฤดรอน=เดอน ๖-๗. วสสาน ฤดฝน=เดอน ๘-๙ สรท ฤดอบอาว= เดอน ๑๐-๑๑. เหมนต ฤดหมะ=เดอน ๑๒-๑. สสร ฤดหนาว=เดอน ๒-๓. สวสนต ฤดใบไมผล=เดอน ๔-๕. ๒. ม. ม. ๑๒/๑๘๗.


แตถน และดวยเพลงขบ (กลอม). บทวา องคปาวรเณน ความวา และเมอใหบตรนอนใน ระหวางถนแลว ยงสมผสแหงสรระใหแผไป ชอวา ยอมปลอบโยน ดวยเครองกก กลาวคออวยวะ. บทวา โตเสต ความวา เมอยง บตรใหยนยอม ชอวา ปลอบโยน. บทวา มมม กตวา ความวา ทาความรกใคร (หวนใจ) อยางนวา "โอ๑ ลมพด แดดกราดเบองบนลกของเรา" คอย ดอยดวยทงดวงในอนแนบสนท. คาวา อภยมเปตสส ความวา มารดา ไมแสดงทรพยแม ทง ๒ นนแกชนเหลาอน ยอมคมครองไวในสถานทงหลายมหองมน คง (ปลอดภย) เปนตน เพอประโยชนแกบตรนน. คาวา เอว ปตต, อท ปตต ความวา มารดาเมอใหบตร สาเหนยกวา "ลกผบอดเขลา เจาจงเปนผไมประมาทในสกล ทงหลายมราชสกลเปนตนอยางน, และจงทาการงานอยางโนน" ชอวา ยอมเดอดรอน คอลาบากดวยประการฉะน. เมอบตรถงความ เปนหนม. มารดารวาบตรนนมวเมาในภรยาของผอนในเวลาคาคน ไมกลบมาในเวลาเยน มนยนตาทง ๒ คลอดดวยนาตา มองหาบตรอย ชอวายอมเดอดรอนดวยประการฉะนแล. ๑. มงคลตถทปน ฉบบพมพครงแรก เมอ พ.ศ. ๒๔๕๙ บาลวา อหมต ทแปลวา เรา และเชงอรรถวา มยหมต ทแปลวาของเรา ฉบบชาระใหม พมพเมอ พ.ศ. ๒๔๗๔ บาลวา อโห ดงทแปลน.


[มารดาบดาเปนพรหมของบตร] [๒๙๔] อกอยางหนง มารดาบดาทง ๒ นน ทานเรยกวา "พรหม บรพเทพ บรพาจารย และอาหไนยบคคล" (ของบตร). เปรยบ เหมอนทาวมหาพรหม ยอมไมละภาวนาทง ๔ ในหมสตว ฉนใด; มารดาบดากมไดละภาวนาทง ๔ ในบตรฉนนน. จรงอย เมอบตรอย ในทอง, มารดาบดานน เกดเมตตาจตขนในบตรวา "เมอไรหนอ เราจงจกเหนลกนอย ไมมโรค ?" อนง ในกาลใด บตรนนยงออน นอนหงายอย ถกสตว ทงหลายมเลนเปนตนกด หรอถกการนอนเปนทกขบบคน รองไหอย, ในกาลนน ทานทง ๒ กเกดความกรณาขน เพราะไดสดบเสยงบตร นน. อนง ในเวลาบตรวงมาวงไปเลนไดกด ในเวลาบตรตงอยในวย งาม (นาดนาชม) กด ทานทง ๒ กมจตออนโยน บนเทง เบกบาน เพราะมองดบตรนอย, ในกาลนน ทานทง ๒ ยอมไดความบนเทง (มทตา). อนง ในกาลใด บตรนนทาการเลยงภรยา แยกครองเรอน ในกาลนน ทานทง ๒ กเกดความมธยสถขนวา "บดน ลกนอยของ เรา อาจเพอจะเลยง (ตน) ไดโดยธรรมดา (ตามลาพง) ของตน," ในกาลนน ทานทง ๒ ยอมไดความวางเฉย (อเบกขา). มารดาบดาทง ๒ นน ทานเรยกวา พรหม เพราะทานมความ ประพฤตเชนกบพรหม เพราะไดพรหมวหารในบตรทงหลายครบ ๔ อยางตามกาล ดวยประการฉะน.


[มารดาบดาเปนบรพเทพของบตร] เหมอนอยางวา วสทธเทพกลาวคอพระขณาสพ ไมคานงถง ความผดอนพวกชนพาลทาแลว หวงแตความเสอมไปแหงความ พนาศและความเกดขนแหงความเจรญ ปฏบตเพอประโยชนสขแก พวกเขาโดยสวนเดยวแท ๆ, และยอมนาความทสกการะทงหลาย ของพวกเขามผลานสงสมาก เพราะเปนทกษไณยบคคล ฉนใด ; มารดาและบดาแมนน กฉนนน ไมคานงถงความผดของบตรทงหลาย ปฏบตเพอประโยชนสขแกบตรเหลานนโดยสวนเดยวเทานน เปนผ สมควรแกทกษณา นาความทสกการะของบตรเหลานนอนเขาทา แลวในตน มผลานสงสมาก ; เพราะฉะนน ทานทง ๒ นนจงชอวาเทพ เพราะเปนผมความประพฤตเชนดงเทพ. อนง เพราะบตรทงหลายรจกเทพเหลาอน ดวยสามารถ ทานทง ๒ นนกอนแลวปฏบตอย ยอมไดรบผลแหงการปฏบต ; ฉะนน สมมตเทพ อปตตเทพ และวสทธเทพเหลาอน จงชอวา ปจฉาเทพ. สวนมารดาบดา ทานเรยกวา บรพเทพ เพราะทานเปนผมอปการะ กอนกวาเทพเหลาอน. [มารดาบดาเปนบรพาจารยของบตร] อนง เพราะมารดาและบดาเหลานน ยงบตรใหยดถอ ให สาเหนยกอย จาเดมแตเวลาทบตรเกด ดวยนยเปนตนวา "จงนง อยางน, ยนอยางน" และวา "คนน เจาควรเรยกวา 'พอ" ตอมา ภายหลง อาจารยเหลาอนจงใหศกษาศลปะทงหลายมศลปะในเพราะ


ชางเปนตน, อาจารยเหลาอนใหสรณะและศล, เหลาอนใหบรรพชา, เหลาอนใหเลาเรยนพทธวจนะ, เหลาอนใหอปสมบท, เหลาอนให บรรลมรรคผล; อาจารยเหลานนแมทงหมด ชอวา ปจฉาจารย ดวย ประการดงน; ฉะนน มารดาบดา ทานจงเรยกวาบรพาจารย เพราะ เปนอาจารยกอนอาจารยทงหมด. [มารดาบดาเปนอาหไนยบคคลของบตร] อนง เพราะมารดาบดานน ควรซงวตถมขาวและนาเปนตน อนบตรทงหลายนามาบชา ตอนรบ จดแตง คอเปนผสมควรเพออน รบขาวและนาเปนตนนน; ฉะนน มารดาบดา ทานจงเรยกวา อาหไนย- บคคล (ของบตร). ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสไวในสพรหมสตร๑ ใน ตกนบาต และจตกกนบาต องคตตรนกาย วา "ภกษทงหลาย คาวา พรหมนน เปนชอของมารดาบดา, คาวาบรพเทพ...คาวา บรพาจารย... คาวา อาหไนยบคคลนน เปนชอของมารดาบดา. ขอนนเปนเพราะเหตอะไร ? ภกษทงหลาย เพราะมารดาบดาม อปการะมา บารงเลยง แสดงโลกนแกบตรทงหลาย." [๒๙๕] พระผมพระภาค ไดตรสคาไวยากรณน, พระสคตผ พระศาสดา ครนตรสคาไวยากรณนแลว ภายหลงไดตรสคานคมนน อนอกตอไปวา ๑. อง. ตก. ๒๐/๑๖๘. อง. จตกก ๒๑/๒๙.


"มารดาบดาผอนเคราะหประชา (บตร) ทาน เรยกวาพรหม บรพาจารย แลอาหไนยบคคล ของบตรทงหลาย." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน ในบทวา อาหเนยยา พงทราบวเคราะหดงน วตถใด อนบตรพงนามาบชา คอเมอหวงผลวเศษ พงนามาแมแต ทไกลแลวใหในมารดาบดาผมคณ เหตนน วตถนน ชอวา อาหนะ คอขาวและนาเปนตน, มารดาบดา ยอมควรซงวตถอนบตรพงนามา บชานน เพราะเปนเขตอปการะ เหตนน ชอวา อาหไนย. บดน พระผมพระภาค เพอจะทรงแสดงเหต ในความทมารดา บดานนเปนพรหมเปนตน จงตรสวา ต กสส เหต เปนตน. บรรดาคาเหลานน คาวา ต กสส เหต ความวา ขอนน คอ ชอของมารดาบดาวา พรหม เปนตน (ม) เพราะเหตไร ? บทวา พหการา ไดแกมอปการะมาก. ก การ ศพทในบทวา พหการา น แมเวน อป ศพท กบงความวา อปการะ. พระผมพระภาค เพอจะทรงแสดงความทมารดาบดาเปนผม อปการะมากโดยอาการตาง ๆ จงตรสวา อาปาทกา เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อาปาทกา ความวา ผบารง คอ เลยงชวต. ชวตของบตรทงหลายอนมารดาบดานนบารงเลยง สบ ตอใหเปนไปโดยตอเนองกน.


[๒๙๖] สวนในอรรถกถา๑ทกนบาต องคตตรนกาย ทานกลาว ไววา "บทวา อาปาทกา คอ ผใหเจรญ ไดแก ผเลยงด. จรงอย บตรทงหลาย มารดาบดา ทงใหเจรญ ทงเลยงด." บทวา โปสกา ความวา ผยงมอและเทาใหเจรญ ใหดม โลหตในหทยเลยง. จรงอย บตรทงหลาย อนมารดาบดานนปรน ปรอ คอเลยง. ไดแก ประคบประคองดวยขาวและนาเปนตน. ในฎกาทกนบาตองคตตรนกายวา "บทวา หทยโลหต ไดแก นานม. จรงอย โลหต ยอมถงการแปรไปโดยเปนนานม." บทวา ทสเสตาโร ความวา กถามารดาบดาพงจบบตร ทงหลายทเทาทง ๒ แลว เหวยงไปในปา ในนา หรอในเหว ในวนท บตรเกดแลวนนเทยว, บตรเหลานนไมพงเหนอฏฐารมณในโลกน, การทบตรเหลานนเหนอารมณนนไดอาศยมารดาบดา เพราะมารดาบดา ไมทาอยางนน เลยงดไว เหตนน มารดาบดานนจงชอวาผแสดงโลกน. สองบทวา ปชาย อนกมปกา ความวา ผอนเคราะหบตร ของตน. จรงอย มารดาบดานน ตดชวตของสตวเหลาอนบาง สละ พสดอยางใดอยางหนงอนเปนของตนบาง ประคบประคอง คมคอง ประชา (บตร) ของตนไว. ดวยเหตนน พระผมพระภาคจงตรสคา นนวา ปชาย อนกมปกา. กคาถานมาแมในโสณนนทชาดกแลว. [การทาปฏการแกมารดาบดา] [๒๙๗] ดงนน ความทมารดาบดานน เปนผมอปการะมาก ๑. มโน. ป. ๒/๓๖.


พระผมภาคทรงแสดงวา เปนเหตแหงความเปนพรหมเปนตน อนเปน เหตทบตรไมอาจทาตอบแทนแกมารดาบดานน ใหสนสดโดยประการ ไร ๆ ดวยอปการะอนเปนโลกยะไดเลย. กถาบตรวางมารดาไว บนจะงอยบาขวา บดาไวบนจะงอยปาซาย ดวยหมายจกทาตอบ แทนแกทาน พงประคบประคองในอวยวะทงปวง ทาการบารงทาน ผดารงอยบนจะงอยบาทง ๒ นนนนแล ดวยกจมการอบกลนเปนตน, แมมารดาบดานน พงนงถายปสสาวะและอจจาระบนจะงอยบาทง ๒ ของบตรนนแล, บตรนน ถงทาอยอยางนนตลอด ๑๐๐ ป กไมอาจ ทาตอบแทนแกทานไดเลย. แมถาบตรพงสถาปนาบดาไวในความเปน พระเจาจกรพรรด มารดาไวในความเปนพระอครมเหสของพระเจา จกรพรรดไซร, แมอยางนน กไมอาจทาตอบแทนไดเหมอนกน. สวนบตรใด ตงมารดาบดาผถงพรอมดวยอธรรมมความเปน ผไมมศรทธาเปนตน ไวในธรรมทงหลายมความถงพรอมดวยศรทธา เปนตน, บตรนน ชอวา อาจทาตอบแทนได ดวยเหตมประมาณ เทาน. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสไวในมาตาปตคณสตร๑

ในทกนบาต องคตตรนกายวา "ภกษทงหลาย เราไมกลาวการทา ตอบแทนไดงายแกทานทง ๒. ทานทง ๒ เปนไฉน ? (ทานทง ๒) คอ มารดาและบดา. บตรพงประคบประคองมารดาดวยบาขางหนง, พง ประคบประคองบดาดวยบาขางหนง, เขามอาย ๑๐๐ ป เปนอย (ม ชวต) ๑๐๐ ป. และเขาพงทาการบารงมารดาบดานนดวยการอบกลน ๑. อง. ทก. ๒๐/๘๗.


การนวด การใหอาบนา และการดด, และทานทง ๒ นน พงถาย ปสสาวะและอจจาระบนบาทง ๒ นนนนแล ; ภกษทงหลาย กจอยาง นน ยงไมเปนอนบตรทาแลวหรอทาตอบแทนแลวแกมารดาบดาเลย. ภกษทงหลาย อนง บตรพงสถาปนามารดาบดาในราชสมบต อน เปนอสราธปตยแหงแผนดนใหญน อนมรตนะ ๗ ประการมากมาย, ภกษทงหลาย กจอยางนนยงไมเปนอนบตรทาแลวหรอทาตอบแทน แลวแกมารดาบดาเลย. ขอนนเปนเพราะเหตอะไร ? ภกษทงหลาย เพราะมารดาบดามอปการะมาก บารงเลยง แสดงโลกนแกบตร ทงหลาย. ภกษทงหลาย กบตรใดแล ยงมารดาบดาผไมม ศรทธา ใหสมาทานดารงตงอยในสทธาสมปทา, ยงมารดาบดาผทศล ใหสมาทานดารงตงอยในจาคสมปทา, ยงมารดาบดาผตระหน ให สมาทานดารงตงอยในสลสมปทา, ยงมารดาบดาผมปญญาทราม ใหสมาทานดารงตงอยในปญญสมปทา, ภกษทงหลาย ดวยเหตม ประมาณเทานแล กจนน จงชอวาเปนอนบตรทาแลว ทาตอบแทน แลว และทายงแลว แกมารดาบดา." [๒๙๘] บรรดาบทเหลานน สองบทวา มาต จ ปต จ ไดแก มารดาผใหเกดและบดาผใหเกด. บทวา ปรหเรยย ความวา พงวาง มารดาไวบนจะงอยบาขางหนงคอขางขวาแลวประคบประคองปรนนบต. ในฎกาทกนบาต องคตตรนกาย ทานกลาววา "บรรดามารดา บดา มารดาเทานน มอปการะมากกวา เหตนน พระอาจารยทงหลาย จงกลาวจะงอยบาขาขวาสาหรบมารดานนเทานน เพราะมารดานน


เปนผอนบตรจะพงทาตอบแทน โดยความเปนประธาน." นยอนมาในอรรถกถา๑มาตาปตคณสตรนนวา "บทวา อเสน ความวา บตรพงวางบดาไวบนจะงอยบาขางหนงคอขางซาย แลว ประคบประคอง. บทวา วสสสตายโก ความวา มอายประมาณ ๑๐๐ ป, อธบายวา เกดในกาบแหงคนมอาย ๑๐๐ ป. บทวา วสสสตชว ความวา เปนอย ๑๐๐ ปเตม. สองบทวา โส จ เนส ความวา กบตรนนพงทาการบารง มารดาบดานน ผดารงอยบนจะงอยบาทง ๒ ของตนนนแล ดวยการ อบกลน การนวด การใหอาบนา และการดด. สองบทวา เต จ ตตเถว ความวา และมารดาบดานน นง อยบนจะงอยบาเหลานนนนแลของบตรนนเทยว พงถายปสสาวะและ อจจาระ. สองบทวา อสสราธปจเจ รชเช ความวา ในความเปนพระ เจาจกรพรรด. บทวา สมาทเปต แปลวา ใหถอเอา. ในพระสตรน พระผมพระภาคตรสศรทธา ศล จาคะ และปญญา เจอดวยโลกยะ และโลกตระ. ภกษเชนพระธรรมเสนาบดเทยว พงทราบวา ชอวา ยอมยงบดาและมารดา ใหตงอยในธรรมทงหลายมศรทธาเปนตนนน." [๒๙๘] การปรนนบตดวยสกการะ และการทาความนอบนอม ชอวา การบารง. ดวยเหตนน พระผมพระภาคจงตรสไวในสพรหมก๒- ๑. มโน. ป. ๒/๓๕. ๒. อง. ตก. ๒๐/๑๖๘.


สตรและโสณนนทชาดก๑วา "เพราะฉะนนแล บณฑตพงนมสการและ สกการะมารดาบดานน ดวยขาว นา ผา ทนอน การอบกลน การใหอาบนา และการลางเทา ทง ๒." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา นมสเสยย ความวา พงทาความ นอบนอม, อธบายวา ไปสทบารงในเวลาเยน (และ) ในเวลาเชา พงทาความนอบนอมดวยคดวา "สองทานนเปนบญเขตอนยอดเยยม ของเรา." บทวา สกกเรยย ไดแก พงตอนรบดวยสกการะ. บดน พระผมพะภาค เมอจะทรงแสดงสกการะนน จงตรสคาวา อนเนน เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อนเนน คอดวยยาค ภต และ ของเคยว. บทวา ปาเนน คอ ดวยนาดม ๘ อยาง. บทวา วตเถน คอ ดวยผานงและผาหม. บทวา สยเนน คอ ดวยเตยงและตง. บทวา อจฉาทเนน คอ ไดแก ดวยการอบกลน คอ การ กาจดกลนเหมน แลวทาใหมกลนหอม. [๓๐๐] สวนในฎกา๒ปกรณวเสสวสทธมรรค ทานกลาววา "การไลทา (ดวยของหอม) ชอวา การอบกลน." ๑. ข. ฃา. ๒๘/๕๗. ตทฏกถา. ๘/๑๗๙. ๒. ป. มญ. ๑/๑๒๔.


บทวา นหาปเนน คอ ดวยการรดตว ใหอาบดวยนาอนใน ฤดหนาว ดวยนาเยนในฤดรอน. บาทคาถาวา ปาทาน โธวเนน จ คอ ดวยการลางเทาดวย นาเยนและนาอน และดวยการทาดวยนามน. พงสงเคราะหการนวด และการดด ทพระผมพระภาคมไดตรสไวในคาถากงน ดวย จ ศพท. ดวยเหตนน ในอรรถกถา๑มาตาปตคณสตร ทานจงกลาววา "พงทาการบารงดวยการนวดมอ (และ) ดวยการดด กลาวคอดง มาดงไปซงอวยวะทงหลายมมอและเทาเปนตน เพอบรรเทาความ เมอยขบ." สวนในฎ๒กาปกรณวเสสวสทธมรรค ทานกลาววา "การบบ ขยา ชอวา การนวด." [๓๐๑] บรรดาคฤหสถและบรรพชตเหลานน คฤหสถพงบารง มารดาบดาแมดวยการนมสการ, บรรพชตพงบารงดวยสกการะ อยางเดยว. จรงอย แมภกษ พงบารงมารดาบดาแท. เพราะโทษ ในการบารงน ไมม. ดวยเหตนน ในอรรถกถา๓เภสชชกรณวตถ ในตตยปาราชก ทานจงกลาววา "กถาภกษนามารดาไปยงวหาร ปรนนบตอยไซร, อยาถกตอง พงทาบรกรรมทกอยาง, พงใหของเคยวของบรโภค ดวยมอตนเอง. สวนบดา ภกษพงทากจทงหลายมการใหอาบนาและ การนวดเปนตน บารงดวยมอของตน เหมอนอยางบารงสามเณร ๑. มโน. ป. ๒/๓๕. ๒. ป. มญ. ๑/๑๒๔. ๓. สมนต. ๑/๕๖๒.


ฉะนน." [๓๐๒] กในอรรถกถาเภสชชกรณวตถน เพอจะแสดงวา "ภกษแมถกตองดวยความรกอาศยเรอน๑วา 'ผนเปนมารดาของเรา' เปนอาบตทกกฎอยางเดยว" ทานจงกลาววา "อนามสนเตน." ดวยเหตนน ในอรรถกถา๒กายสงสคคสกขาบท ทานจงกลาว ความนไววา "ถาภกษเหนมารดาถกกระแสนาพดไป ไมควรถก ตองดวยมอทเดยว; พงวาง (สง) เรอ แผนกระดาน ทอนกลวย หรอ ทอนไมไปขางหนา, เมอเรอเปนตนนนไมม, แมผากาสวะกควรวาง ไว, แตไมควรพดวา 'จงจบทผากาสาวะน,' เมอมารดาจบผากาสาวะ แลว, จงฉดมาดวยทาในใจวา 'เราฉดบรขาร.' ถามารดากลว ไซร, พงไปขางหนา ๆ ปลอบโยน. ถามารดาถกนาพด ขนคอหรอ จบมอภกษผเปนบตรโดยเรวไซร, ภกษไมควรสลดเสยดวยกลาววา 'จงหลกไป หญงแก, ควร (ชวยสง) ใหถงบก. ถามารดาดก หลม ตกบอไซร; ภกษพงโยนเชอกหรอผาลงไปในทนน เมอมารดา จบเชอกหรอผาแลว พงสาวขน, แตไมควรถกตองเลย." [๓๐๓] ภกษแมทาเภสชแกมารดาบดาเหลานน กไมเปนเวชช- กรรม แมในเพราะการใหอนามฏฐบณฑบาต๓เปนตน กไมเปนการ ยงสทธาไทยใหตกไป. ดวยเหตนน ในอรรถกถาเภสชชกรณวตถ ทานจงกลาววา ๑. ความรกฉนมารดากบบตร บตรกบมารดา ปราศจากราคตณหา, ๒. สมนต. ๒/๓๓. ๓. ไดแก บณฑบาตทภกษยงมไดแตะตอง.


"ถามารดาบดาเปนใหญ ไมหวงตอบแทน (ปฏการ), ไมทา (ปฏ- การ) กควร. แตถาทานทง ๒ ดารงอยแมในราชสมบตแลว ยงหวง ตอบแทน (ปฏการ) อย, ไมทา (ปฏการ) ไมควร. อนามฏฐบณฑ- บาต ภกษกควรใหแกมารดาบดา, แมหากจะมราคาตงหาปณะ, กไมเปนการทาสทธาไทยใหตกไป." อนฎกาวมตวโนทนวา "ในคาวา อกาต น วฏฏต น อาจารย บางพวกกลาวอาบตทกกฎ. พงถอวาการหามดวย อ อกษรในคาวา อกาต น วฏฏต น ทานประกอบดวยสามารถความเปนกรรม ไมสมควรเทานน, หาประกอบดวยสามารถความเปนอาบตไม." ฎกาสารตถ๑ทปนวา "บณฑบาตอนภกษไดแลวจากมอของผ ไมใชบรรพชต (คฤหสถ) มยอดอนตนหรอภกษอนยงมไดถอเอา แลว ชอวา อนามฏฐบณฑบาต." [๓๐๔] บาลในจวรขนธกะ๒วา "กสมยนนแล จวรเปนอนมาก เกดขนแกภกษรปหนง. กภกษนนใครจะใหจวรนนแกมารดาบดา. (ลาดบนนแล ภกษนน บอกความนนแกภกษทงหลาย). ภกษ ทงหลายทลความนนแดพระผมพระภาค. พระผมพระภาคตรสเรยก ภกษทงหลายมาแลว ทรงอนญาตวา 'ภกษทงหลาย เมอภกษ ให (สงของ ๆ ตนแกทาน) ดวยถอวามารดาบดา เราจะพงวาอะไร ? ภกษทงหลาย เราอนญาตเพอให (สงของ ๆ ตน) แกมารดาบดา; ภกษทงหลาย แตภกษไมพงทาสทธาไทยใหตกไป; ภกษใดขนทา ๑. สา. ท. ๓/๔๒๗. ๒. ว. มหา. ๕/๒๒๐.


สทธาไทยใหตกไป, ภกษนนตองทกกฏ." อรรถกถา๑จวรขนธกะนนวา "พงทราบวนจฉยในคาวา น จ ภกขเว สทธาเทยยน, ภกษเมอให (สงของ ๆ ตน)แกหมญาต นอก (จากมารดาบดา) นน ชอวา ยอมทาสทธาไทยใหตกไปโดย แท. สวนมารดาบดา แมถาดารงอยในราชสมบตแลว ยงปรารถนา (ปฏการ) อย ภกษพงให." นยอนมาในอรรถกถา๒กลทลกสกขาบทวา "กภกษเมอใหผลไม กด ดอกไมกด อนเปนของ ๆ ตนแกมารดาบดา นาไปใหเองกด ใหคนอนนาไปใหกด เรยกมาใหเองกด ในคนอนเรยกมาใหกด ยอม ควร, เมอจะใหแกหมญาตนอกนน ใหคนอนเรยกมาใหอยางเดยว จงควร. บรรดาวตถเหลานน เมอจะใหดอกไม ใหเพอบชาพระรตน- ตรยเทานน จงควร. แตใหแมแกใคร ๆ เพอประโยชนแกการประดบ หรอเพอประโยชนแกการบชาวตถมศวลงคเปนตน ไมควร." อนฎกาวมตวโนทนวา "ใหสงของแกมารดาบดาดวยคดวา 'ทานทง ๒ จกขายสงของนเลยงชพ.' ยอมควร, แตใหสงของแก หมญาตนอกนน ใหเปนของยมเทานน จงควร." [๓๐๕] เพราะฉะนน แมภกษกควรบารงมารดาบดานนแท โดยนยตามทกลาวแลว. แมในบาล พระผมพระภาคกตรสไวโดยไม แปลกกนวา "มาตาปตอปฏฐาน." แตการบารงใดทพระอรรถกถา- จารยทงหลายกลาวไว ดวยสามารถแหงคฤหสถในทสด (แหง ๑. สมนต. ๓/๒๓๙. ๒. สมนต. ๒/๑๔๓.


มงคลตถทปน) วา "บตรทงหลายยงไมละความเปนคฤหสถเพยงใด; ชาระคาหนเกาดวยการบารงมารดาบดาเพยงนน." การบารงนน พง เหนวา ทานกลาวไวเพอแสดงวา "ชอวา การบารงมารดาบดา เปน วตรของคฤหสถ." ไมควรเหนวา ทานกลาวไวเพอแสดงวา "การ บารง (มารดาบดา) อนบรรพชตไมควรทา." อนง พงเหนวา คานน ทานกลาวไวเพอแสดงวา "ธรรมดาผบวชพงเปนผไมมหน" ดงน; เพราะฉะนน มารดาบดาอนบตรแมคนใดคนหนงควรบารงแท. ดวยวา บตรปฏบตผดในมารดาบดา ยอมประสบทกข ในขอนม มตตวนทกะเปนตน เปนอทาหรณ. [เรองมตตวนทกะ] [๓๐๖] ดงไดสดบมา ในกาลแหงพระพทธเจาพระนามวา กสสป บตรของเศรษฐมสมบต ๘๐ โกฏ ในกรงพาราณส ไดมชอวา มตต- วนทกะ เปนผทศล ไมมศรทธา. สวนมารดาบดาของเขาเปนโสดาบน. ในกาลตอมา เมอบดาถงแกกรรมแลว เขากลาววา "แม ฉนจกทาการคาขายทางเรอ." มารดา. ลก เจาเปนลกคนเดยว (ของแม), แมทรพยใน เรอนนกมมาก, สมทรมอาทนพ (โทษ) หลายอยาง, เจาอยาไปเลย. เขาขนจะไปอยางเดยว พดวา "แมไมอาจหามฉนได" แม ถกมารดาจบทมอไว กสลดมอออกตมารดาใหลมลงทาชอง (ได โอกาส) แลนเรอไปยงสมทร. ในวนท ๗ เพราะอาศยมตตวนทกะ เรอไดหยดไมเคลอนไหว. สลากทชนทงหลายเลอก (จบ) ดวยคดวา


"ในเรอนจกมคนกาฬกณณ" กตกในมอของมตตวนทกะนนนนแล ถง ๓ ครง. ทนน พวกมนษยจงใหแพแกเขา โยนเขาไปทหลงสมทร. เขาไปดวยแพนน ถงเกาะแหงหนงโดยลาดบ ไดเหนนคร ๆ หนงม ประต ๔ ประตบนเกาะนน. นยวา ประเทศนนชออสสทนรก เปน สถานทเสวยกรรมกรณของสตวผเกดในนรกเปนอนมาก. แตนรกนน ปรากฏแกมตตวนทกะเหมอนนครอนเขาประดบประดา ดวยกาลง แหงกรรมคอการใหประหารมารดา. เขาคดวาจกเปนพระราชาใน นครน จงเขาไป ไดเหนสตวนรกตนหนงมจกรอนคมทนอยบนศรษะ คราครวญอย. ลาดบนน จกรอนคมบนศรษะของสตวนรกนน ไดปรากฏแก มตตวนทกะเปนเหมอนดอกปทม เครองจองจา ๕ อยางทอก (ของ สตวนรก) ไดปรากฏเหมอนเครองประดบอก, โลหตทไหลออก จากสรระ (ของสตวนรก) ไดปรากฏเปนจนทนเครองลบไล, เสยงคราครวญ (ของสตวนรก) ไดปรากฏเปนเหมอนเสยงเพลงขบ. เขาเขาไปใกลสตวนรกนนแลว กลาววา "บรษผเจรญ ทานทด ดอกปทมนานแลว. จงใหดอกปทมนนแกฉนเถด." สตวนรก. สหายเอย น ไมใชดอกปทมดอก, มนเปนจกร อนคม. มตตวนทกะ. ทานกลาวอยางนน ดวยตองการจะไมใหแกฉน. สตวนรก คดวา "กรรมของเราทจกสนแลว, บรษแมคนน


พงตมารดาเหมอนอยางเรามาแลว; เพราะฉะนน เราจกใหจกรอนคม แกเขา" ดงนแลว พดวา "มาเถดผเจรญ ทานจงรบดอกปทมน" แลวโยนจกรอนคมนนไวบนศรษะของเขา. จกรนนหมนประหนงบด กระหมอม. ในขณะนน มตตวนทกะทราบวาสงนนเปนจกรอนคม จงกลาว วา "ทานจงรบเอาจกรอนคมของทานเถด" ดงนแลว ประสบเวทนา คราครวญแลว. สตวนรกนอกนหายไปแลว. สวนมตตวนทกะ เสวย ทกขอยในนรกนนสนเวลานาน เพราะผลแหงอกศลกรรมคอการให ประหารมารดา เมอวบากแหงกรรมสนแลว, จงละจกรอนคมไป ตามกรรมแล. เรองมตตวนทกะ มาในอรรถกถาจตททวารชาดก๑ ทสกนบาต. [เรองพระมหาโมคคลลานะ] [๓๐๗] ในอดตกาล บรษคนหนง ในเมองพาราณส เชอคาของ ภรรยา ตองการจะฆามารดาบดาของตน นาทานทง ๒ ไปดวยยาน นอย ในเวลาถงกลางดง จงกลาววา "พวกโจรอย ณ ทน, ฉนจก ลงไป" จงวางเชอกไวในมอของบดา ลงไปทาอาการดจพวกโจรตง ขนแลว โบยมารดาบดา. ทานทง ๒ นน เวนจากการเหนรป เพราะ เปนผเสยจกษ จาบตรไมได จงคราครวญเพอเปนโยชนแกบตรอยาง เดยววา "ลก พวกโจรชอโนนกาลงฆาเราทง ๒, เจาจงหลกไปเสย." เขาคดวา "มารดาบดานถกเราโบยอย ยงคราครวญเพอประโยชน ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๗๑. ตทฏกถา. ๕/๔๑๙.


แกเราฝายเดยว, เราทากรรมไมสมควร" ดงนแลว ปลอดทานทง ๒ นวดมอและเทา พดวา "แมและพอ โจรหนไปแลว" จงนากลบ มายงเรอนของตนตามเดมอก. ดวยกรรมนน เขาไหมในนรกสน เวลาชานาน ดวยเศษวบาก ถกโจรทบใหละเอยดแลวถงความตาย ตลอด ๑๐๐ อตภาพ ในอตภาพทสด เปนพระมหาโมคคลลานะ ถกพวกโจรประหารดวยกาลงแหงกรรมนนนนแล ปรนพพานแลว. เรองพระมหาโมคคลลานะ มาในอรรถกถา๑สรภงคชาดก. [๓๐๘] สวนการปรนนบตนน ของบตรนน ผปฏบตชอบดวย การปรนนบตการทกลาวแลวในมารดาและบดาเหลานน ยอมนามา ซงประโยชนสขในโลกทง ๒. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจาจง ตรสไวในสพรหมกสตร และโสณนนทชาดก๒วา "เพราะการปรนนบตในมารดาบดานนแล บณฑต ทงหลายยอมสรรเสรญเขาในโลกนนเอง, เขาละ ไปแลว ยอมบนเทงในสวรรค." [แกอรรถ] ทานแกไวในฎกาตกนบาต องคตตรนกายวา "บรรดาคาเหลานน คาวา น ในคานวา ตาย นเปนเพยงนบาต. ความวา เพราะ การปรนนบตในมารดาบดานน คอ เพราะการปรนนบตเปนเหต. สองบทวา น ปสสนตความวา มนษยทงหลายผเปนบณฑต ๑. ข. ชา. ๒๗/๕๓๕. ตทฏกถา. ๗/๓๕๖. ๒. ข. ชา. ๒๘/๕๗. ตทฏกถา. ๘/๑๗๙.


ยอมสรรเสรญเขา คอผบารงมารดาบดาในโลกนนเอง โดยนย เปนตนอยางนวา "บคคลผน เกอกลมารดา เกอกลบดา ยอมบาเพญ ขอปฏบตอนยงสตวใหเปนไปในสวรรค." บทวา เปจจ ความวา ผบารงมารดาบดานน ไปสปรโลกแลว ดารงอยในสวรรค บนเทงทว ราเรง จาเดมแตตน ปราโมทยเพลด เพลนอยโดยประการตาง ๆ ดวยทพยสมบตทงหลาย. [๓๐๙] กชอวาผบารงมารดาบดา แมพระศาสดากทรงสรรเสรญ แลว. ในขอนน มเรองเหลาน (เปนอทาหรณ) :- [เรองภกษเลยงมารดาบดา] ดงไดสดบมา บตรเศรษฐคนหนง ในกรงสาวตถ ฟงเทศนา ของพระศาสดาแลว ไดบรรพชาอปสมบท เลาเรยนธรรม ๕ ปแลว เรยนกมมฏฐานในสานกพระอปชฌายะ ออกจากพระเชตวนไปยง ปจจนตคาม อาศยบานนนอยในปา. สวนมารดาบดาของเธอ จาเดม แตเวลาทเธอบวชแลว ทรพยสมบตกรอยหรอลงโดยลาดบ ถงความ เปนผนาสงสารอยางยง มมอถอภาชนะเทยวขอทาน อาศยฝาเรอน ของชนอนอย. กในกาลตอมา ภกษนน ไดสดบวา มารดาบดาของตนประสพ ทกข จงคดวา "เราแมพยายามอยในปาสน ๑๒ ป กไมอาจบรรล มรรคและผลได. เราเปนคนอาภพ, เราจะตองการอะไรดวยการ บรรพชา, เราเปนคฤหสถ เลยงมารดาบดาและใหทาน กจกเปนผ มสวรรคเปนทไปในเบองหนาได" ดงนแลว ออกจากปา ถงกรง


สาวตถโดยลาดบ คดวา "วนน เราเฝาพระศาสดาฟงธรรมแลว พรงนจงจกเยยมมารดาบดาแตเชาตร" ดงนแลว เขาไปยงพระเชตวน. กในวนนน พระศาสดา ทรงตรวจด (สตว) โลก ในเวลา ใกลรง ทรงเหนอปนสยแหงปฐมมรรคของภกษนนแลว, เมอเธอ มานงแลว ทรงพรรณนาคณของมารดาบดาดวยมาตาปตโปสกสตร. เธอฟงพระสตรนนแลว คดวา "เรามาดวยตงใจวา จกเปนคฤหสถ เลยงมารดาบดา, แตพระศาสดาตรสวา 'บคคลเปนบรรพชต กชอวา อปการะมารดาบดาได;' ถาเราไมเฝาพระศาสดาแลวไปเสย พง เลอมจากการบรรพชาเหนปานน, กบดน เราจกเลยงมารดาบดานน ทงเปนบรรพชต." ในวนรงขน เธอถงสลากยาคและสลากภตอนถงแลวกอน เขาไปบาน ถอเอายาคและภตใหแกมารดาบดาแลว สวนตนเทยว บณฑบาต ทาภตกจแลว ทาทอยสาหรบมารดาบดานน จาเดม แตนน กปรนนบต (มารดาบดา) เนองนตย. กเธอใหปกขกภต เปนตน อนตนไดแลวแกมารดาบดานนแลว สวนตนเทยวบณฑบาต เมอได (บณฑบาต) กบรโภค, เมอไมได กไมบรโภค. กวนทได ภกษาของทาน มนอย, วนทไมได มมากกวา. เธอไดผาวสสาวาสก (ผาจานาพรรษา) หรอผาชนดใดชนดหนงแมอน กใหแกมารดาบดา นนนนแล ทาการปะผาทอนเกาทมารดาบดานนใชสอยแลว ยอม ใชสอยเอง.


ทานถกความกงวลในการบารงมารดาบดาบบคนอยางนน ได เปนผซบผอม มผวพรรณหมนหมองแลว. ภกษทงหลายพบเธอ จงถาม สดบความนนแลว ตเตยนเธอ แลวทลแดพระศาสดา. พระศาสดา รบสงใหเรยกเธอมาแลว ทงทรง ทราบอย กรบสงใหทลความนน ประทานสาธการ มพระประสงค จะทรงประกาศบพพจรยาของพระองค จงตรสถามวา "ภกษ คน ทงหลายทเธอเลยงเปนอะไรแกเธอ ?' ภกษ ทบวา "เปนมารดา บดาของขาพระองค พระเจาขา." ทนน พระศาสดา ประทานสาธการ ๓ ครงแกเธอวา "สาธ สาธ" แลวตรสวา "เธอตงอยในมรรคทเราดาเนนแลว. แมเรา เมอประพฤตบพพจรยา กเลยงมารดาบดาแลว" ตรสสวรรณสาม- ชาดก๑ ในมหานบาตแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย ชอวา การเลยง มารดาบดา เปนวงศของบณฑตทงหลาย" ดงนแลว ทรงประกาศ สจจะทงหลาย. ในเวลาจบสจจะ ภกษนน ไดเปนพระโสดาบนแลว. [๓๐๑] บณฑตพงกลาวในททกสถานวา "ภกษแมอกรปหนง กปรนนบตมารดาบดา อยางนนเหมอนกน." แมพระศาสดา กประทานสาธการแกเธอ ตรสสตนชาดก๒ในสตตกนบาต ทรงประกาศ สจจะทงหลาย. ในเวลาจบสจจะ ภกษแมนนไดเปนพระโสดาบน ๑. ข. ชา. ๒๘/๑๘๕. ตทฏกถา. ๙/๑๑๕. ๒. ข. ชา. ๒๗/๒๑๓. ตทฏกถา. ๕/๑๒๘.


แลว. พระศาสดา ประทานสาธการแกภกษแมอกรปหนง ตรสวา "ภกษ เธอรกษาวงศของโบราณกบณฑตทงหลายไวได, เพราะวา โบราณกบณฑตทงหลาย แมบงเกดในกาเนดสตวดรจฉาน กได ใหชวตแกมารดาบดา" ดงนแลว ตรสนนทยมคชาดก๑ ในฉกกนบาต- ประทานสาธการแกภกษแมอกรปหนง ตรสคชฌชาดก ในสตตก- นบาต. ประทานสาธการแกภกษแมอกรปนง ตรสวา "ภกษ ทงหลาย เธอทงหลายอยายกโทษภกษน, แมโบราณกบณฑต ทงหลาย กไดทาอปการะแมแกหมชนผมใชญาต ดวยสามารถคณ (ความด), กการทาอปการะแกมารดาบดา เปนภาระของภกษน" ดงนแลว ตรสคชฌชาดก๒ ในทกนบาต. ประทานสาธการแกภกษ แมอกรปหนง ตรสวา "ภกษ โบราณกบณฑตทงหลายเปนสตว ดรจฉาน ใหมารดาบดาผชรานอนในรง แลวนาเหยอมาดวยจงอย ปากเลยงแลว" ดงนแลว ตรสเกทารชาดก๓ ในปกณณกนบาต. ประทาน สาธการแกภกษแมอกรปหนง ตรสวา "ภกษทงหลาย เธอทงหลาย อยายกโทษภกษนน, (เพราะวา) โบราณกบณฑตทงหลาย เปนสตวดรจฉาน พลดพรากจากมารดาแลวกซบผอม เพราะไมม อาหารสน ๗ วน แมไดโภชนะอนควรแกพระราชา กคดวา 'เรา ทงหลายเวนจากมารดา จกไมบรโภค' เหนมารดาเทานน จงรบ เอาเหยอ ดงนแลว ตรสมาตโปสชาดก๔ ในอกาทสกนบาต แลว ๑. ข. ชา. ๒๗/๑๙๘. ตทฏกถา. ๕/๕๗. ๒. ข. ชา. ๒๗/๕๗. ตทฏถา. ๓/๖๕. ๓. ข. ชา. ๒๗/๓๖๖. ตทฏกถา. ๖/๒๔๘. ๔. ข. ชา. ๒๗/๓๐๓ ตทฏกถา. ๖/๑.


ประกาศสจจะทงหลาย ในเวลาจบสจจะ ภกษทง ๕ แมเหลานน ไดเปนพระโสดาบน. ผบารงมารดาบดา เปนผแมอนพระศาสดาทรง สรรเสรญ ยอมบรรลประโยชนตน ดวยประการฉะน. [ผบารงมารดาบดายอมพนภย] [๓๑๑] กธรรมดาบคคลผบารงมารดาบดา แมถกยงแลวดวย ลกศรกาซาบดวยยาพษ ยอมพนจากทกขคอมรณะได ดจสวรรณ- สามโพธสตว, แมไปสสานกของยกษ ยอมพน (จากทกขคอมรณะ) ได ดจพระโพธสตวผเขญใจชอ สตนะ แมดารงอยในสถานทอนเขา รกษาแลว ยอมพน (จากทกขคอมรณะ) ได ดจพระโพธสตวผเปน เนอชอ นนทยะ, แมตดในบอง กพน (จากทกขคอมรณะ) ได ดจ พระโพธสตวผเปนพระยาแรงและพระยานกแขกเตา, แมถกผกดวย เครองผก ยอมพน (จากทกขคอมรณะ) ได ดจพระโพธสตวผเปน พระยาชาง. ในขอนน มเรองเหลาน (เปนอทาหรณ) :- [เรองสวรณสามดาบส] ในอดตกาล พระโพธสตวเปนดาบสชอสวรรณสาม อยใน อาศรมททาวสกกะประทาน ใกลฝงแมนาชอมคสมมตา ในกรง พาราณส ปรนนบตมารดาบดาของตนผมจกษบอดโดยเคารพ. ในกาลนน พระราชาในกรงพาราณสพระนามวา ปลยกษ ทรง มอบราชสมบตแกพระมารดา ดวยความโลภในเนอมฤค พระองค เดยวเทานน เสดจไปสปาหมพานต ทรงฆาเนอทงหลายแลว เสวย เนอพลางเสดจเทยวไป ถงทนน ทรงพบรอยเทาเนอททาตกนาดม


ของสามดาบส ทรงทาซมดวยกงไมซอนพระองคอยแลว ทรงเหน สามดาบสอนหมมฤคแวดลอมมาอาบนาแลว กลบไปในเวลาเยน จง ยงดวยลกศรอนกาซาบดวยยาพษ. พระโพธสตวลมลง นอนสอด หาบคคลผทาผด ไดกลาววาจาอยางออนหวาน. พระราชา ทรงสดบวาจานน ทรงดารวา "ผน แมถกเรายง ลมลงแลว ยงไมดา ไมบรภาษเรา, กลบรองกรยกดวยถอยคาอน นารก" ดงนแลว เสดจไปยงทใกลสามดาบสนน เหนสามดาบสนน ประสพทกขแลว พระองคเองทรงกนแสง. ในกาลนน เทพธดาผอยประจาเขาคนธมาทนชอ วสนธร เคย เปนมารดาของพระมหาสตวในอตภาพท ๗ รเหตนนแลว คดวา "ถา เราจกไมไป ณ ทนนไซร, พอสามบตรของเราจกตาย, เมอเขาตาย แลว, มารดาบดาของพอสามกจกไมมอาหารซบผอมตาย, แมพระ ราชากจกมพระหฤทยแตกสวรรคต; แตเมอเราไปแลว, พระราชา จกเสดจไปสอาศม นามารดาบดาของพอสามมา, มารดาบดาของ พอสามนนมาแลว จกทาสจจกรยา, ถงเรากจกทา; บตรของเรา จกได (รอด) ชวตดวยอาการอยางน, แมมารดาบดาของเขากจก กลบไดจกษ. แมพระราชา จกทรงสดบเทศนาของพอสามแลวเสดจ ไปสพระนคร ทรงทาบญทงหลายมทางเปนตน ครองราชสมบต โดยธรรม แลวจกเกดขนในสวรรค" ดงนแลว ไป ณ ทนน มกาย ไมปรากฏ ยนอยในอากาศ กลาววา "มหาราชเจา พระองค จงทรงเลยงมารดาบดาของพอสามทง ๒ ผมจกษบอดนนเหมอนพอ


สามเถด เมอเปนเชนนน พระองคจกไปสคต" พระราชา ทรงสดบคานนแลว เสดจไปยงอาศรม เพอบารง มารดาบดาของสามดาบสนน ตรสบอกเรองราวนนทงหมด เมอ มารดาบดาของสามดาบสทลวา "มหาราชเจา ถาอยางนน ขอ พระองคโปรดนาขาพระเจาทง ๒ ไป ณ ทนนดวยเถด" ไดทรงทา อยางนนแลว. มารดาบดาของสามดาบสนนมาแลว ไดทาสจจกรยา ดวย คาถา ๗ คาถามอาทวา [๓๑๒] "พอสามนมปกตประพฤตธรรมในกาล กอนดวยสจจะใด, ดวยการกลาวสจจะนน ขอ ยาพษในกายของพอสาม จงสญหาย." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา สจเจน ไดแก ดวยสภาอนเปนจรง. บทวา ธมมจาร ไดแกผมปกตประพฤตธรรมคอกศลกรรมบถ ๑๐. สามดาบสนอนพลกตวแลว. ทนน แมเทพยดา ไดทาสจจกรยา ดวย ๒ คาถา เปนตนวา "เราอยทเขาคนธมาทนสนกาลนาน, ใคร ๆ อน ผเปนทรกกวาพอสามของแมไมมเลย, ดวยการ กลาวสจจะนน ขอยาพษในการของพอสาม จง สญหายไป."


ในเวลาจบสจจกรยาของเทพธดานน สามดาบสเปนผหาโรค ลกขนได. ความอศจรรยทงปวงคอ ความหายโรค ๑ การกลบได จกษแหงมารดาบดา (ของสามดาบส) ๑ อรณขน ๑ ความทชนทง ๔ นนปรากฏในอาศรมดวยอานภาพแหงเทพดา ๑ ไดมในขณะเดยวกน. ลาดบนน พระโพธสตว เมอจะแสดงธรรมแกพระราชา ได กลาวคาถาวา [๓๑๓] "นรชนใด เลยงมารดาหรอบดาโดย ธรรม, แมเทพยดาทงหลายกยอมชวยแกไข นรชนผเลยงมารดาบดานน. นรชนใดเลยงมารดา หรอบดาโดยธรรม, นกปราชญทงหลายยอม สรรเสรญนรชนนนในโลกนนเอง, เขาละไปแลว ยอมบนเทงในสวรรค." กแลครงกลาวอยางนนแลว กลาวอกวา "มหาราช ถาพระองค ทรงปรารถนาเสดจไปสเทวโลก เสวยทพยสมบตเปนอนมากใน เทวโลกนนไซร, ขอพระองคจงทรงประพฤตในธรรมจรยา ๑๐ ประการเหลาน, เมอแสดง (ธรรมถวาย) จงไดกลาวคาถาอน แสดงราชธรรมจรยา ๑๐ ประการวา [๓๑๔] "มหาราชผกษตรย ขอพระองคทรง ประพฤตธรรมในพระมารดาพระบดา, ราชะ ดวยวา พระองคครงทรงประพฤตธรรมในโลก นแลว จกเสดจไปสสวรรค.


มหาราชผกษตรย ขอพระองคทรงประพฤต ธรรมในพระโอรสและพระชายา,---- ---- มหาราชผกษตรย ขอพระองคทรงประพฤต ธรรมในมตรและอมาตยทงหลาย,---- ---- มหาราช ขอพระองคทรงประพฤต ในสตวพาหนะและในพลนกาย,---- ---- มหาราช ขอพระองคทรงประพฤต ในชาวบานและชาวนคม,---- ---- มหาราช ขอพระองคทรงประพฤต ในชาวแวนแควนและชาวชนบท,---- ---- มหาราช ขอพระองคทรงประพฤต ในสมณะและพราหมณทงหลาย,---- ---- มหาราชผกษตรย ขอพระองคทรงประพฤต ธรรมในเนอและนกทงหลาย,---- ---- มหาราช ขอพระองคทรงประพฤตธรรม, (ดวยวา) ธรรมอนพระองคทรงประพฤตดแลว นาสขมาให, ราชะ พระองคทรงประพฤตดแลว ธรรมในโลกนแลว จกเสดจไปสสวรรค. มหาราช ขอพระองคทรงประพฤตธรรม เถด, เทพยดาทงหลายมพระอนทรเปนประธาน พรอมทงพรหม บรรลทพยได เพราะธรรมอน


ตนประพฤตแลว ราชะ พระองคอยาทรงประมาท ธรรมเลย." [แกอรรถ] [๓๑๕] ทานกลาวความแหงคาถาเหลานนไวในอรรถกถา๑สกณ- ชาดก ในจตตาฬสนบาตอยางนวา "บรรดาคาถาเหลานน พงทราบวนจฉนในคาถาท ๑. บทวา ธมม ไดแก ธรรมคอการบารงมารดาบดา. พระราชา เมอเสดจลกขน แตเชาตร ทรงทาการบรหารพระสรระทกอยาง ทาการใหนาบวน ปากและไมสฟนแกพระมารดาพระบดา ชอวา ทรงประพฤตธรรมใน มารดาบดานน. สวนในพระโอรสและพระชายา เมอทรงหามพระโอรสธดา จากความชว ใหตงอยในความด ใหเลาเรยนศลปะ ทรงทาอาวาห- ววาหมงคล ดวยสามารถสกลอนสมควรกน ในเวลาทพระโอรสธดา เจรญวยแลว และทรงมอบทรพยใหในสมย ชอวา ทรงประพฤต ธรรมในพระโอรสทงหลาย. เมอทรงยกยอง ไมดหมน ไมประพฤต ลวงพระชายา มอบใหความเปนใหญ เพมใหเครองประดบ ชอวา ทรงประพฤตธรรมในพระชายาทงหลาย. กเมอทรงสงเคราะหมตรและอมาตยทงหลาย ดวยสงคหวตถ ๔ ไมทรงกลาวใหคลาด ชอวา ทรงประพฤตธรรมในมตรและอมาตย เหลานน. ๑. ข. ชา. ๒๗/๕๓๐. ตทฏกถา. ๗/๓๓๑.


เมอพระราชทานสงของทควรพระราชทาน ทรงปนบาเหนจ แกสตวพาหนะมชางมาเปนตน และพลนกาย ไมทรงใชชางมาเปนตน ในการงานทงหลาย ในเวลาแก ชอวา ทรงประพฤตธรรมในสตว พาหนะและพลนกาย. เมอไมทรงเบยดเบยนชาวบานและชาวนคม ดวยอาชญาและ สวยทงหลายเลย ชอวา ทรงประพฤตธรรมในชาวบานและชาวนคม. เมอทรงทาชาวแวนแควนและชาวชนบทใหลาบา ดวยเหต อนไมสมควร ไมตงพระราชหฤทย อนประดวยประโยชนเกอ กลไว ชอวา ทรงประพฤตธรรมในชาวแวนแควนและชาวชนบท นน. แตเมอไมทรงบบคน และทรงแผไปดวยพระราชหฤทยอน ประกอบดวยประโยชนเกอกล ชอวา ทรงประพฤตธรรมในชาว แวนแควนและชาวชนบทนน. เมอพระราชทานปจจย ๔ แกสมณะและพราหมณเทยว ชอวา ทรงประพฤตธรรมในสมณะและพราหมณเหลานน. เมอพระราชทานอภยแกสตว ๔ เทาและนกทกจาพวก ชอวา ทรงประพฤตธรรมในเนอและนกทงหลาย. บทวา ธมโม ไดแก ธรรม คอการประพฤตชอบทบคคล ประพฤตดแลว. บทวา สขมาวโห ความวา ยอมนามาซงความสขในกล- สมปทา ๓ ในกายสวรรค ๖ ชน. บทวา สจณเณน ไดแก เพราะ สจรตมกายสจรตเปนตน อนบคคลประพฤตดแลวในโลกน.


สองบทวา ทว ปตตา ความวา บรรลทพย กลาวคอเทวโลก และพรหมโลก คอเปนผไดยศอนเปนทพยในเทวโลกและพรหมโลก นน. บาทคาถาวา มา ธมม ราช ปามโท ความวา "มหาราช เพราะฉะนน พระองคถงจะทรงสละพระชนม กอยาทรงประมาท ธรรม." พระราชาทรงสดบคานนแลว มพระราชหฤทยยนด ทรงรบ ศล ๕ ทรงไหวพระโพธสตว เสดจไปยงพระนครของพระองค ทรง ทาบญมทานเปนตน และทรงรกษาศล ๕ ทรงครองราชสมบตโดย ธรรม ในกาลทสดแหงพระชนมาย ไดเสดจเขาถงสวรรค. ฝายพระโพธสตว ยงฌานและอภญญาใหบงเกดแลว เขาถง พรหมโลกพรอมกบมารดาบดา. เรองสวรรณสามดาบส จบ. [เรองคนตกยากชอสตนะ] [๓๑๖] ในอดตกาล ในกรงพาราณส พระโพธสตวเปนคนตก ยากชอ สตนะ ทาการจางเลยงมารดาบดา เมอบดาถงแกกรรมแลว เลยงมารดา. ในกาลนน พระเจากรงพาราณส ทรงพอพระราชหฤทยใน การเลาเนอ วนหนง เสดจเขาไปปาแลว ทรงบญชาวา "เนอหน ไปทางททผใดยนอย; สนไหมยอมมแกผนน."


ทนน เนอทรายตวหนง เดนไปยงทพระราชาประทบยนอย. พระราชาทรงพาดลกศรเพอยงเนอทรายนน. มนมมายาแหงเนออน เรยนแลว รวาลกศรพงมาตรงสขาง กลมกลงประหนงวาถกยงดวย ลกศร. พระราชา ทรงเขาพระราชหฤทยวา เนอถกเรายงแลวจง เสดจวงไปจะจบ. เนอลกขนวงหนไป อมาตยทงหลายหวเราะเยย พระราชา. พระราชา ทรงตดตามเนอนนไป ทรงฟนดวยพระขรรคให เปน ๒ ทอนแลว คลองไวทไม (คาน) ทรงนาหาบเสดจมา บรรทม ทโคนตนไทรในระหวางทาง ทรงลกขนแลว กเรมจะเสดจไป. ยกษชอวา มฆเทพ บงเกดทตนไทรนน จบพระหตถพระ องคไวดวยขวา "หยดกอน ! หยดกอน ! ทานเปนภกษาของเรา." พระราชาทรงหวาดกลว ตรสถามวา "ทานจกกนเฉพาะใน วนนหรอจกกนเปนเนองนตย." ยกษ กลาววา " เมอได กจกกนเปนเนองนตย." พระราชา ตรสวา "ในวนน ทานจงกนเนอน แลวจงปลอย ขาพเจาไป, พรงนเปนตนไป ขาพเจาจะสงมนษยมาทละคน พรอม กบถาดภตทละถาด ๆ." ยกษ กลาววา "ถาเชนนน ทานจงอยาลม, ในวนททานไมสง มนษยและภตมา ขาพเจาจกกนทานทเดยว" ดงนแลว รบปฏญญา ปลอยพระราชานนไป.


ฝายพระราชา ตรสวา "ขาพเจาเปนพระเจากรงพาราณส, อะไร ๆ ของเรา ชอวา ไมม ยอมไมม" แลวเสดจเขาสพระนคร จาเดมแตวนท ๒ ใหนามนษยออกไปจากเรอนจาทละคน ๆ ใหถอ ถาดภตนนไปสงแกยกษ. ยกษบรโภคภตแลวกนมนษยนน. ในกาลตอมา พวกมนษยในเรอนจากหมด. พระราชา ทรง หวาดกลวแตภยคอมรณะ ทรงวางหอกหาปณะหนหนงไวบนคอ ชาง ใหเทยวตกลองประกาศวา "ใคร ๆ สามารถถอเอาภตใหแก ยกษได จงถอเอากหาปณะพนหนงน." พระโพธสตว สดบคานนแลว รบเอาหอกหาปณะพนหนงนน แลว ใหแกมารดา เขาไปเฝาพระราชา ถวายบงคมแลว อนพระ ราชาตรสถามวา "พอจะนาภตไปหรอ ?" กราบทลวา "ถกแลว พระเจาขา." พระราชา. เจาไดอะไรจงควร ? พระโพธสตว. ไดฉลองพระบาททอง ฉตร และพระขรรค ของพระองคจงควร. พระราชา. เพราะอะไร ? พระโพธสตว. พระเจาขา ธรรมดาอมนษยทงหลาย ยอม กลวบคคลผมอาวธในมอเทานน ; เพราะฉะนน ขาพระองคมพระ ขรรคในมอ ไมยนอยบนพนทอนเปนของมน จกยนบนฉลองพระ บาททอง, ไมยนในรมไมของมน จกยนใตรมฉตร; เพราะวายกษ นน ยอมไดเพอจะกนบคคลผยนอยบนพนทและรมไมอนเปนของตน.


พระราชา. เจาไดอะไรอก จงควร ? พระโพธสตว. พระเจาขา การนาโภชนะปอน ไปดวยถาด ดน ไมสมควรแกบรษผเปนบณฑตชอเชนเขาพระองค ; เพราะฉะนน ขาพระองคไดพระกระยาหารสาหรบเสวยของพระองค เตมถาดทอง จงควร. พระราชา. ใหพระราชทานสงของนนทกอยาง แลวมอบ คนใชแกพระโพธสตวนน. พระโพธสตวใหเขาถอเอาเครองอปกรณ ทงหลายไปในสานกของยกษนน พกพวกมนษย (ทไปดวย) ในทไม ไกลตนไม แลวสวมฉลองพระบาททอง กนเศวตฉตรเหนอศรษะ รบภาชนะภตไปยงทใกลตนไม เอาปลายดาบคอนถาดภต ยนอย ทสดเงา (ไม) เทานน ไดใหภตแกยกษแลว. ยกษคดวา "เราจกลวงบรษน แลวเคยวกนเขาผเขามาสรมไม" ดงนแลว จงพดวา "เชญมาเถด, พอมาณพ เราทง ๒ จกกนดวยกน." พระโพธสตว กลาววา "ถาทานจกกนเราไซร ใคร ๆ กคด วา 'บรษชอสตนะผเลยงมารดาถกยกษกนแลว' ชอวาผนาภกษา มาเพอทานจกไมม, เมอเปนเชนน ทานกจกไดโภชนะโดยยากตงแต บดนไป, ทานจกไมไดเพอจบพระราชาแมของขาพเจา. เพราะเหต ไร ? เพราะเรายนอยนอกตนไม ทานจกไมอาจเพอจะกนแมซงเรา ได. เพราะเราไมยนอยในทของทาน ยนอยบนฉลองพระบาท (ตาง หาก), เราไมยนอยในรมไมของทาน ยนอยในรมฉตร (ตางหาก); กถาทานจะตอสกบเราไซร, เราจกตดทานดวยพระขรรคใหเปน ๒


ทอน, ดวยวา ในวนน เราเตรยมมาเสรจสรรพเพอเรองนเทานน." ยกษ คดวา "บรษนพดถกตอง" มจตเลอมใสแลว บรโภค ภตแลว พดวา "มาณพ ทานจงถอเอาพระขรรค ฉตร และ ถาดไปเสยเถด, มารดาของทานจงเหนความ สวสด, และตวทานจงเหนมารดา." พระโพธสตว กลาววา "สหาย แมในกาลกอน ทานทาบาป ไว จงเกดเปนยกษ, ตงแตนไป อยาทาบาปทงหลายมปาณาตบาต เปนตนเลย" กลาวอานสงสในศลและโทษในความเปนผทศล ใหยกษ นนตงอยในศล ๕ แลวชวนวา "ทานจะตองการอะไรดวยการอยปา, ยงพรนครแลว. พระราชา เสดจตอนรบพระโพธสตว ใหยกษนงทประตแหง พะนคร ทาใหเปนผมลาภมภตอนเลศเปนตน เสดจเขาไปสพระ นครแลว ทรงแตงตงใหพระโพธสตวเปนเสนาบด ทรงตงอยในโอวาท ของพระโพธสตวนน ไดเขาถงสวรรคแลว. เรองสต๑นะ จบ. [เรองเนอนนทยะ] [๓๑๗] ในอดตกาล พระเจาโกศลในกรงสาเกต แควนโกศล ไดทรงพอพระราชหฤทยในการเลาเนอ. ทาวเธอไมใหพวกมนษยทา ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๑๓. ตทฏกถา. ๕/๑๒๘.


กจทงหลายมกสกรรมเปนตน ทรงมมนษยเปนบรวาร ไดเสดจไป ลาเนอทกวน. ภายลงวนหนง มนษยทงหลายประชมปรกษากนวา "ทา ไฉนหนอ ? พวกเราพงลอมอทยานอญชนวน ตดประตไว ตอน เนอทงหลายออกมาจากปา ใหเขาไปในอทยานนนแลวปดประตเสย กราบทลแดพระราชา แลวพงทาการงานของตน" ดงนแลว จดแจง อทยานเสรจแลว เขาไปปา ลอมทมประมาณโยชนหนงไว. ในกาลนน พระโพธสตวเปนเนอชอ นนทยะ พามารดาบดา ไปยในพมไมเลก ๆ พมหนง เหนมนษยเหลานนแลว คดวา "ใน วนนเราควรสละชวตใหชวตแกมารดาบดา แลวกลาววา 'ทาน ทงหลายพงเปนอยดวยอบายอยางหนง' ฉนจกใหชวตแกทานทงหลาย, เมอพมไมพอถกพวกมนษยฟาดแลวเทานน ฉนจกวงออกไป; เมอ เปนเชนนน; มนษยเหลานนสาคญวา 'ในพมไมเลกนจกมเนอตวเดยว เทานน' จกไมเขามายงพมไม ไมเหนทานทง ๒, ขอทานทง ๒ จงเปนผไมประมาทเถด" ใหมารดาบดาอดโทษแลว เตรยมจะวงไป เมอพมไมพอถกพวกมนษยฟาดแลวเทานน, กออกจากพมไมนนเขาไป ในระหวางเนอทงหลาย. มนษยแมเหลานน กมความสาคญอยางนน เหมอนกน จงไมเขาไปยงพมไมนน ตอนเนอทงหลายใหเขาไปยง อทยานแลว กราบทลแดพระราชา ไดไปสทอยของตน ตงแตวนนน พระราชาเสดจไปยงเนอตวหนงเองทเดยว แลว ทรงถอมา หรอในกาลบางท ทรงสงคนไปใหนามา. เนอเหลานน


ตงวาระกนแลว. เนอตวหนงถงวาระ ยอมยนอย ณ สวนขางหนง. พระราชาทรงยงเนอนนแลวทรงถอเอา. ภายหลงวนหนง วาระของเนอนนทยะถงแลว. กในวนนน พระราชาเสดจไปเองทเดยว ทรงเรมทจะยงแลว. เนอนนทยะทาเมตตา ใหเปนปเรจารก (เปนเบองหนา) ไดยนนงอยแลว. ดวยอานภาพ แหงเมตตาของเนอนนทยะนน พระราชาไมอาจทจะปลอยลกศรไปได ทรงทงธนแลว ตรสวา "ธนนแมเปนทอนไมไมมจต ยงรคณของ เจากอน, เราแมเปนมนษยมจต กไมรคณของเจา ; เจาจงอดโทษ แกเรา, เราใหอภยแกเจาละ." พระโพธสตว. มหาราช พระองคพระราชทานอภยแก ขาพระองคกอน, สวนหมเนอในอทยานน จกทาอยางไร ? พระราชา. เราใหอภยแมแกหมเนอนน. พระมหาสตว ใหพระราชาพระราชทานอภยแกสตวทกจาพวก คอเนอในปา นกทบนไปในอากาศ และปลาทวายไปในแมนา แลว ใหพระราชดารงอยในศล ๕ อยางนแลว จงทลวา "มหาราช ธรรมดาพระราชาทรงละการถงอคต ไมทรงยงราชธรรม ๑๐ ใหกาเรบ ครองราชสมบตโดยธรรมจงควร" ดงนแลว เมอจะแสดงราชธรรม ๑๐ ไดกลาว ๒ คาถาวา [๓๑๘] "ขอพระองคจงพจารณาเหนธรรมอน เปนกศล ซงตงอยในพระองค เหลานคอ ทาน ๑ ศล ๑ บรจาค ๑ ความเปนผซอตรง ๑


ความเปนผออนโยน ๑ ตปะ ๑ ความไมโรธ ๑ ความไมเบยดเบยน ๑ ความอดทน ๑ ความ ไมยนราย ๑ แตนน ปตและโสมนสไมนอย ยอมเกดแกพระองค." [แกอรรถ] ความแหงคาถาเหลาน ทานกลาวไวในอรรถกถา๑มหาหงสชาดก อยางนวา "บรรดาธรรม ๑๐ อยางเหลานน เจตนาพรอมดวยวตถ ชอวา ทาน. ศล ๕ ศล ๑๐ ชอวา ศล. การสละไทยธรรม ชอวา บรจาค. ความเปนผซอตรง ชอวา อาชชวะ. ความเปนผออนโยน ชอวา มททวะ. อโบสถกรรม ชอวา ตปะ. ธรรมอนมเมตตา เปนบรพภาค ชอวา อกโกธะ. ธรรมมกรณาเปนบรพภาค ชอวา อวหสา. ความยบยง ชอวา ขนต. ความไมยนราย ชอวา อวโรธนะ." พระโพธสตว อยในสานกของพระราชา ๒-๓ วนแลว ให ตกลองทองเทยวไปในพระนคร เพอประกาศอภยทานแกสรรพสตว ทลวา "มหาราช ขอพระองคจงไมประมาทเถด" ดงนแลว ไป เพอตองการเหนมารดาบดาแล. เรองเนอนนทยะ จบ. [เรองแรง] [๓๑๙] ในอดตกาล พระโพธสตวเปนแรง พกมารดาบดาผเฒา มจกษเสยไวในคชฌคหา (ถาแรง) นาอาหารวตถมเนอโคเปนตน ๑. ข. ชา. ๒๗/๗๗. ตทฏกถา. ๘/๒๔๒.


มาเลยง. ครงนน พรานคนหนงชอ นลยะ ดบบวงไวในปาชาใกลกรง พาราณส มไดกาหนด (สตวชนดใด). พระโพธสตวตดบวงนน หวลระลกถงมารดาบดาของตน ราพนดวยภาษามนษยวา "มารดา บดาของเรา จกยงอตภาพใหเปนไปไดอยางไรหนอ เมอไมทราบ แมความทเราเกดตดบวง จกเปนผไมมทพง หมดปจจย ชะรอยจะซบ ผอมตายอยในถาแหงภเขานนเอง." พราน สดบเสยงราพนนนแลว จงกลาววา [๓๒๐] "ชาวโลกพดกนวา 'แรงแลเหนซากศพ ไดไกลถง ๑๐๐ โยชน' ดกระไรอย; เหตไร เจาแมมาใกลขายและบวงแลวกไมร ?" [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ยนน ความวา คานใด ชาวโลก พดกนวา "แรงยอมแลเหนซากศพทตงอยเกน ๑๐๐ โยชนได" คาน นน ดกระไรอย. เหตไร เจาแมมาใกลขายและบวงนแลว กไมร คอ แมมาใกลแลว กไมทราบ ? พระโพธสตว กลาววา "ในกาลใด สตวมความเสอม ในเพราะจะสน ชวต; ในกาลนน แมมาใกลขายและบวงแลว กไมร."


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ปราภโว ไดแก พนาศ. บทวา โปโส ไดแก สตว. พรานฟงธรรมกถาของพระโพธสตวนนแลวชอบใจวา "พระยา แรงฉลาด เมอราพนกหาราพนเพอตนไม, ยอมราพนเพอมารดาบดา, พระยาแรงนไมควรทเราจะฆา" ดงนแลว แกบวงออกจากเทาดวย จตรกใครแลว สงวา "เจาจงเลยงมารดาบดา ผเฒา ซงอาศยอยท ซองเขา เจาผซงเราอนญาตพรอมแลว จงเหน ความสวสดในหมญาตเถด." พระโพธสตวพนจากทกขคอมรณะแลว เมอจะทาอนโมทนา จงกลาววา "พราน ทานจงเพลดเพลนพรอมดวยญาตทกคน เหมอนอยางนน ขาพเจาจกเลยงมารดาบดาผเฒา ซงอาศยอยทซอกเขา" ดงนแลว คาบเนอเตมปากบนไป ไดใหแกมารดาบดาแลวแล. เรองแรง๑ มาในสตตกนบาต. [เรองแรง] [๓๒๑] ในอดตกาล พระโพธสตวเปนแรง เลยงมารดาบดา อยทคชฌบรรพต (ภเขาแรง). ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๑๔. ตทฏกถา. ๕/๑๓๕.


ครงหนง ไดมลมฝนใหญ. ฝงแรงไมอาจทนลมฝนนนได จง บนไปยงกรงพาราณส สนสะทานเพราะความหนาว จบเจาอยทใกล กาแพงบาง ทใกลคบาง. ครงนน เศรษฐกรงพาราณส ออกจากพระนครไป พบแรง เหลานนลาบากอย จงใหมนประชมกน ณ ทแหงหนง แลวใหสมไฟ สงคนไปสปาชา ใหนาเนอโคมาใหแรงเหลานนแลว เรมตงกองรกษา. ฝงแรง เมอลมฝนหายแลว, มตวกระปรกระเปราแลว บนไป สภเขา (เดม) นนแล ปรกษากนวา "เศรษฐกรงพาราณส ทา อปการะแกพวกเราแลว, กพวกเราทาอปการะตอบแกทานผชอวาม อปการะอนทาแลว ยอมควร, เพราะฉะนน ตงแตน บรรดาพวกเรา ผใดไดสงใด เปนผาหรออาภรณ (กตาม) ผนนพงใหสงนนตกลงท เรอนของเศรษฐ." ตงแตนนมา ฝงแรงเหลานน แลเหนความ เผอเรอของพวกมนษยผตากผาและอาภรณไวทแดดแลว กรบโฉบเอา (บนไป) ใหตกลงทบานของเศรษฐ. เศรษฐ ทราบวาสงของทงหลายมผาเปนตน อนแรงทงหลาย นามาแลวจงเกบสงของเหลานนไวแผนกหนงตางหาก. พวกมนษย กราบทลแดพระราชาวา "ฝงแรงปลนพระนคร." พระราชา รบสงใหดกขายและบวงในทนน ๆ เพอจบแรง. พระโพธสตวตดบวงแลว. พวกมนษยจบพระโพธสตวนน แสดงแด พระราชา. พระราชา ตรสถาม ทรงสดบเหตนนทงหมดแลว ตรส ถามอกโดยนยวา "ยนน คชโฌ โยชนสต" เปนตน, ฝายแรง


(โพธสตว) กแสดงธรรม (ถวาย) โดยนยวา "ยทา ปราภโว โหต" เปนตน อนพระราชาทรงอนดปลอยแลว ไดไปยงสานกของ มารดาบดา. พระราชา รบสงใหมหาเศรษฐคนสงของทงหลายแก เจาของทก ๆ คนแล. เรองแรง๑ มาในทกนบาต. [เรองพระยานกแขกเตา] [๓๒๒] ในอดตกาล ในดานทศบรพาและทศอดร๒ แตกรงราช คฤห ไดมบานพราหมณชอสาลนทยะ, ในดานทศบรพาและทศอดร แตสาลนทยคามนน เปนนาแควนมคธ, ในดานทศบรพาและทศ อดรแตนาแควนมคธนน เปนปาไมงวใหญ ใกลสานบรรพตลกหนง นกแขกเตาเปนอนมาก อยในปาไมงวนน. ครงนน พระโพธสตว เปนพระยานกแขกเตา มสรระประมาณ เทาดมเกวยน นาอาหารมาจากปาหมพานต เลยงมารดาบดา. ทนน พราหมณคนหนงชอ โกสยโคตร เปนชาวสาลนทยคาม ใหหวาน ขาวสาลในนา ประมาณพนกรส ตงคนรกษานาไวคนหนง. พระยานกแขกเตา พรอมดวยบรวาร ลงในนานน. คนรกษานา ไมสามารถจะหามนกแขกเตาทลงในทนน ๆ ได. ฝงนกแขกเตานอก นนกนตามตองการแลว กบนไปแตปากเปลา ๆ. สวนพระยานก แขกเตา ทารวงขาวสาลเปนอนมากรวมกนเขาแลว เอาปากคาบบน ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๐. ตทฏกถา. ๒/๗๕. ๒. แปลตามนยสมเดจพระสงฆราชเจา วดราชบพธ.


ไป. คนรกษานาไปบอกแกพราหมณ พราหมณจงสงวา "ถาอยาง นน เจาจงฟนขนหางมา ดกบวงไว ณ ทพระยานกแขกเตาลง จบมน ทงเปนนามา." คนรกษานาทาดงนน ไดพระยานกแขกเตาแลว แสดง แกพราหมณ. พราหมณเหนพระยานกแขกเตานนแลว เกดความรกเปนกาลง ใหพระโพธสตวจบทตกแลวพดวา "นกแขกเตา เจากนขาวสาล ตามตองการแลว ยงเอาจะงอยปากคาบไป, ยงขาวเจามหรอหนอ ? หรอเจาทาเวรในขา." พระยานกแขกเตา ฟงคาถามนนแลว กลาวคาถาน ในเกทาร๑- ชาดก ปกณณกนบาต ดวยวาจามนษยอนไพเราะวา [๓๒๓] "เวรของขาพเจากบทานไมม, ยงขาวของ ขาพเจากไมม, ขาพเจาถงโกฏสมพลแลว ยอม เปลองหนบางใหหน (ใหก) บาง ฝงขมทรพย ไวในทนนบาง, จงทราบอยางนเถด ทาน โกสยพราหมณ." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อณ ความวา ขาพเจานาขาวสาล ของทานไปแลว ยอมเปลองหนบาง ใหหนบาง. บทวา โกฏสมพล ไดแก ปาไมงว มชออยางนน. บทวา นธป ความวา ยอมฝง คอเกบขมทรพยอนมปกต ๑. ข. ชา. ๒๗/๓๖๖. ตทฏกถา. ๖/๓๔๙.


ตดตาม (ตน) ไวในทนน คอ ในปาไมงวอยางหนง. กแลครนกลาวอยางนนแลว ถกพราหมณถาม เมอจะทาความ นนใหปรากฏ จงกลาววา "ทานโกสยพราหมณ นกทงหลายเปนลกนอย ของขาพเจา มขนปกยงไมงอก, นกเหลานน อนขาพเจาเลยงแลว จกเลยงขาพเจา; เพราะ ฉะนน ขาพเจาจงใหหนแกนกเหลานน. อนง มารดาบดาของขาพเจาแกเฒา ผานความเปน หนมสาวแลว, ขาพเจานาขาสาลไปดวย จะงอยปาก เพอมารดาบดาเหลานน ยอม เปลองหนททานทาแลวในกอน. นกแมเหลา อน ซงมขนปกเหยนเกรยน ทพพลภาพสนด กมอยในทนน, ขาพเจาตองการบญ จงให (ขาวสาล) แกนกเหลานน, บณฑตทงหลาย เรยกบญกรรมนนวา 'ขมทรพย." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา หาตน แปลวา นาไปแลว. สองบทวา ต นธ ความวา บณฑตทงหลาย เรยกวาบญกรรม นน ชอวา ขมทรพยอนมปกตตดตาม (ตน). พราหมณฟงคานนแลว มจตใจเลอมใส กลาววา "ตงแตนไป เจาพรอมดวยญาตทงหลาย จงไรภยบรโภคขาวสาลเถด" ดงนแลว


มอบนาทงหมดใหแลว แกเครองผกออกจากเทา. พระโพธสตว เพราะความทรประมาณ จงรบเพยง ๘ กรส เทานน คนนาทเหลอใหแกพราหมณนนแลอกแลว ใหโอวาทวา "ทานจงเปนผไมประมาทเถด ทานมหาพราหมณ" คาบรวงขาวสาล ไปสสานกของมารดาบดา. ฝายพราหมณ ปกหลกลงในนาประมาณ ๘ กรสแลว ไดพด กะคนรกษานาวา "อยาหามนกทงหลายทคาบเอาขาวสาลแตเขตน" ตงแตนน นกแขกเตาทงหลาย ไดคาบเอา (ขาสาล) แตเขตนนแล. เรองพระยานกแขกเตา จบ. [เรองพระยาชาง] [๓๒๔] ในอดตกาล พระโพธสตว เปนพระยาชางเผอกปลอด มชางประมาณแปดหมนเปนบรวาร เลยงมารดาผตาบอดของตนอย ในปาหมพานต. ในกาลตอมา พระยาชางนนละโขลง พามารดาไปสเชงเขาชอ จณโฑรณะ พกมารดาไวในถาแหงภเขา ซงตงอยตดสระปทมสระหนง เลยงดแลว. ครงนน พรานชาวกรงพาราณสคนหนง หลงทางสน ๗ วน คราครวญพลาง ถงทนนแลว. พระยาชาง ใหเขานงบนหลงของตน ดวยความกรณา นาไปพกไวในถนแหงมนษยแลวจงกลบ. พรานผ ชวชาแมนน ไปยงกรงพาราณสแลว กราบทลแดพระราชา. กในกาลนน ชางมงคลของพระราชาลมแลว. พระราชาทรง


สงควาญชางไปกบพรานนน ใหนาพระโพธสตวมาแลว ทรงพกไว ในโรงชางมงคล ทรงถอขงกนอนมรสเลศตาง ๆ ไป ใหพระราช- ทานแกพระยาชางนน. พระโพธสตว คดวา "เราเวนมารดา จกไม รบอาหาร," แมเมอพระราชาตรสวา "พระยาชาง จงรบฟอนหญา" กไมรบฟอง (หญา) ทลวา "ขอเดชะ ขาพระองคเลยงมารดาผ ตาบอด, มาดาของขาพระองคเวนขาพระองค จกถงความสนชวต, ขาพระองคเวนมารดานนเสย กไมมความตองการดวยอสรยยศ, วนน เปนวนท ๗ แหงมารดาของขาพระองค ผไมไดอาหาร." พระราชาทรงสดบคานนแลว ตรสวา "ทานทงหลาย จงปลอยมหานาคทเลยง มารดา; ขอมหานาคจงพรอมหนากบมารดา พรอมดวยญาตทงหมดเถด." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา โยย ตดบทเปน โย อย. บทวา สเมต ไดแก จงมาพรอม. ลาดบนน พระโพธสตว พนจากเครองผกแลว แสดงธรรม แดพระราชาหนอยหนง ดวยกถาวาดวยทศราชธรรมแลว ถวาย โอวาทวา "ขอเดชะ ขอพระองคจงเปนผไมประมาทเถด" ผอน มหาชนบชาแลวดวยวตถทงหลายมของหอมและระเบยบเปนตน ออก ไปจากพระนคร ถงสานกของมารดาในวนนนเอง. พระราชา ทรงเลอมใสในคณของพะโพธสตว รบสงใหสราง


บาน ณ ทใกลสระปทม ทรงตงวตร (การบารง) เนองนตย. ในกาล ตอมา เมอมารดาของพระโพธสตวนนลมลงแลว, โปรดเกลา ฯ ใหทา สรรกจมารดาของพระโพธสตวนน ทรงทาอาศรมบทชอ กรณฑกะแลว เสดจไปยงพระนคร. กฤษประมาณ ๕๐๐ ลงจากปาหมพานต อย ณ ทนน. พระราชา ใหพระราชทานวตร (การบารง) นนแกฤษเหลานน. เมอพระโพธ- สตวลมแลว, ใหสรางรป (ดวยศลา) มประมาณเทาพระโพธสตว นน แลวโปรดใหทาสกการะใหญ ชาชมพทวป ไดประชมกนทา การฉลองชางทก ๆ ปแล. เรองพระยาชาง๑ จบ. [๓๒๕] พระโพธสตวเหลานน มสวรรณสามเปนตน พนจาก ทกขนน ๆ แลวประสบประโยชนสข ดวยอปนสยแหงกรรม คอ การเลยงมารดาบดา ดวยประการฉะน ; เพราะฉะนน "บคคลเมอปรารถนาความพนจากทกข เลง เหนประโยชนของตน พงทาการเลยงพรหม (คอมารดาบดา) อนเปนกจสงสด ในกาล ทกเมอเหมอนพระโพธสตวเหลานน." อกอยางหนง ธรรมดาวา ผเลยงมาดาบดา เมอแวนแควนแมถก ศตรใหพนาศอย. ยอมพนจากอนตรายไดจรง. ขอนน มเรองตอไปน (เปนอทาหรณ) :- ๑. ข. ชา. ๒๗/๓๐๓. ตทฏกถา. ๖/๑.


[เรองรามบรษผเลยงมารดา] [๓๒๖] ในอดตกาล พระโพธสตว เปนบตรปโรหตของพระ เจากรงพาราณส ไดมนามวา โชตปาละ เพราะในวนเกด อาวธ ทก ๆ อยางลกโพลงขน. ในกาลตอมา โชตปาละนน แสดงศลปธนมประการตาง ๆ แด พระราชา โดยนยดงกลาวไวในอรรถกถาสรภงคชาดก๑ ตงแตนนจง ปรากฏชอวา สรภงคะ. วนหนง สรภงคโพธสตวนน ไมใหใครร (เรอง) เขาไปปา แตผเดยว แลวบวชเปนฤษ ในอาศรมททาวสกกะประทาน ในสวน มะขวด มเนอทประมาณ ๓๐ โยชน แทบฝงแมนาโคธาวร ทาฌาน และอภญญาใหบงเกดไดในวนท ๗. ตอมา พระราชาทงหลายมพระ เจากรงพาราณสเปนตน กทรงผนวชในสานกของสรภงคดาบสนน พรอมดวยชาวแวนแควน. อาศรมในสวนมะขวด เตมแนนแลว. ทนน อนเตวาสกผใหญของสรภงคดาบสรปหนงชอ กสวจฉะ ปรารถนาอยสงด จงไปจากทนน อาศยพระนครของพระเจาทณฑก ชอวา กมภวดประ ในกลงครฐ ผอนเสนาบดบารงแลว อยในพระ ราชอทยาน. ครงนน พระเจาทณฑก รบสงใหถอดฐานนดรของหญง แพศยาคนหนง. ตงแตนนมา นางกทาสนถวกรรมกบบรษนน ๆ แสวง หาฐานนนดรอย วนหนง ไปยงพระราชอทยาน พบดาบสนน จง ๑. ข. ชา. ๒๗/๕๓๕. ตทฏกถา. ๗/๓๕๖.


กลาววา "เราพบคนกาฬกณณนนเอง พวกทานจงนานามา. ฉน จกลางตาทง ๒" ดงนแลว เคยวไมชาระฟน บวนกอนเขฬะใหตกลง ทสรระของดาบส ทงไมชาระฟนลงทลนชะฎา ราดแมนาบวนปาก ลงบนศรษะของดาบสนนแลว ออกไป. วนนนนนเอง พระราชาโปรดเกลา ฯ ใหพระราชทานฐานนดร เตมนนแล แกหญงแพศยานน. นางสาคญฐานนดรทตนไดแลวเพราะ อาศยกศลอนทาไวในกอนวา "ตนไดแลว ดวยการทาเขฬะใหตกลง ทสรระของดาบส." โดยกาลลวงไป ๒-๓ วนจากนน พระราชทรงรฐานนดรของ ปโรหต. ปโรหตนน เขาไปหาหญงแพศยา ถามวา "เธอทา อะไร จงไดฐานนดรคน ?" ไดฟงวา "ทากรรมชอนในทนน" ไป ทาเหมอนอยางนน กเผอญไดฐานนดรเดมคนในวนนนเหมอนกน. แมปโรหตนน ไดฐานนดรนนดวยผลแหงบญแลว กสาคญวา "ได แลวดวยการทาเขฬะใหตกลง." โดยกาลลวงไป ๒-๓ วนจากนน ปจจนตชนบทของพระราชา จลาจล. พระราชามพระราชประสงคจะปราบปจจนตชนบทใหราบ คาบ ทรงเชอคาของปโรหต จงทรงบงคบมนษยทงหมดวา "พวก ทานจงทาเขฬะใหตกลงทสรระของชฎลโกงนน." มนษยเหลานนแม ทงหมด พรอมกบพระราชา ไดทาเหมอนอยางนนแลว. ของอนนา เกลยดทงหลายมเขฬะเปนตน ลาดทวสรระของดาบส. สวนเสนาบด ไดสดบ (เรองน) ภายหลงชนทงหมด จงรบไป


ยงอทยาน เขยของอนนาเกลยดทงหมดนนออกแลว ใหดาบสอาบนา แลว เรยนวา "ทานขอรบ กรรมทไมสมควรอนชนเหลานนทาแลว ผลอะไรจกมแกชนเหลานน." ดาบส กลาววา "ความประทษรายแหงใจของอาตมา ไมม, แตเทพดา โกรธนกหนา, ในวนท ๗ แตวนนไป เทพดาทงหลายจก ทาแวนแควนทงสน ไมใหเปนแวนแควน; เพราะฉะนน ทานจงไปภาย นอกแวนแควนเสยภายใน ๗ วนเถด." เสนาบดนนไดทาอยางนนแลว. สวนพระราชา พอเสดจไปถงเทานน กปราบปจจนตชนบทให ราบคาบไดแลว เสดจกลบเขาสพระนคร. ในวนนนเอง เทพดา ทงหลาย (บนดาล) ใหฝนนาตกลง. พวกมนษยไดมในเบกบานวา "ตงแตเวลาทพวกเราทารายตอ ชฎลโกงแลว พระราชาของพวกเรากมแตทรงพระเจรญถายเดยว, เฉพาะในวนทพระองคทรงปราบปจจนตชนบทราบคาบ เสดจมาแลว ฝนกตก." ลาดบนน เทพดาทงหลาย (บนดาล) ใหฝนดอกมะล ฝนมาสก ฝนกหาปณะ และฝนเครองประดบมเครองประดบมอเครองประดบ เทาเปนตน๑ ตกลงแลว. เพราะเหตนน พวกมนษยจงดใจอยางยง เปลงวาจาดวยใจเบกบาน มความนยม (คลอย) ตามในบาปอน พระราชทรงทาแลว. ครงนน เทพดาทงหลาย (บนดาล) ใหฝนอาวธมคมขางเดยว ๑. แปลตามศพทวา ซงภณฑะอนทาแลว มภณฑะอนเขาถงซงมอและภณฑะอนเขาถง ซงเทาเปนตน.


เปนตน ฝนถานเพลงอนปราศจากเปลว ฝนแผนหนประมาณเทาเรอน ยอด และฝนทรายตกลงแลว ไดทาแวนแควนใหดอนสงได ๘๐ ศอก. กเมอแวนแควนยงไมทนพนาศ, สรภงคดาบสทราบเหตนน สง ดาบสรนหนม ๒ รปไป ใหนากสวจฉดาบสมาทางอากาศดวยวอเตยง. สวนเสนาบด ออกไปตามลาพงเอง. กนาดมและหญาสาหรบ สตวดรจฉานผไมนยม (คลอย) ตามในกรรมนน กมไดม, สตว ดรจฉานเลานนจงไปตามสถานทซงมนาดมและหญา ยงไมทนถง วนท ๗ กถงภายนอกแวนแควน. กบรษคนหนงชอราม อนเทพดาทงหลายชวยนาออกไปภายนอก จากแวนแควนนน. ดวยเหตนน ในอรรถกถา๑ชยทสชาดกในตสนบาต ทานจงกลาววา "ดงไดสดบมา บรษชาวกรงพาราณสคนหนงชอ ราม เปนผ เลยงมารดา บารงมารดาบดาอย ไปเพอตองการคาขาย ถงพระ นครชอ กมภวดประ ในแควนของพระเจาทณฑกแลว เมอแวน แควนทงสนถกฝน ๙ อยางใหพนาศไปอย ระลกถงคณของมารดา บดา. ขณะนน เทพดาทงหลายไดนาเขามามอบใหมารดาโดยความ สวสด เพราะผลแหงกรรมคอการบารงมารดา." สวนชนเหลาอน นอกจากบรษนนแมทงหมด ถงความพนาศแลวแล. เรองรามบรษผเลยงมารดา มาในอรรถกถา๒อปาลสตร มชฌม- ปณณาสก และในอรรถกถา๓สรภคชาดก. ๑. ชาตกฏกถา. ๗/๒๐๖. ๒. ป. ส. ๓/๕๖. ๓. ชาตกฏกถา. ๗/๓๕๖.


[๓๒๗] เพราะฉะนน ธรรมดาบตร พงเปนผมจตมนคงใน อปฏฐานกรรม เหมอนอบาสกผเลยงมารดา. อนง พงปฏบตโดย ประการทจะพงไดเพอบารงมารดาบดาเหมอนนนทบณฑต. [เรองอบาสกผเลยงมารดา] ดงไดสดบมา อบาสกคนหนง ในกรงสาวตถ เมอบดาตาย แลว มมารดาเปนดงเทพดา ปรนนบตมารดาดวยกจมการใหนาลาง หนา (หรอบวนปาก) และไมชาระฟนเปนตน และดวยวตถมยาค และภตเปนตน. สวนมารดา พดแกเขาบอย ๆ (เพอใหมภรรยา) เมอเขาไม ปรารถนาอยนนเอง กขนนาสตรรนสาวมาแลวมอบให. เขาสาเรจ การอยรวมกบสตรนน. แมสตนนกบารงมารดาของอบาสกนนโดย เคารพ. ตอมาประสงคจะใหสามนามารดานนออกไปเสยภายนอก วนหนง พดกะสามวา "นาย เมอนายไปภายนอก, มารดาของ นายดาฉน." เขาไดนงเสย. ตงแตนน นางเมอจะใหยาค ยอม ใหยาคทรอนจดหรอเยนจด เคมจดหรอจดจด. เมอแมผวกลาววา "รอนนก เคมนก แม" กเตมนาเยนลงไป เมอแมผวกลาวอกวา "เยนนก ไมเคมเลย' กสงเสยงเอดองวา "เมอตะกนเอง พดวา 'รอนนก เคมนก' แลวยงกลาววา 'เยนนก ไมเคมเลย,' ใครจก อาจใหแกยนดได," แมนาสาหรบอาบ นางกทาใหรอนจด แลวราด ลงทหลง, เมอแมผวกลาววา "รอนจรง" กเตมนาเยนลงไป เมอ


แมผวกลาววา "เยนจรง" กพดวา "เมอตะกนเอง พดวา ' รอน จรง' แลวกยงกลาวอกวา 'เยนจรง,' ใครจกอาจอดทนความดหมน (จจ) ขอแกได." นางทาการทะเลาะกบแมผวอยางนนแลว พดกะสามวา "ดฉน ไมอาจจะอยในเรอนหลงเดยวกบมารดาผกาฬกณณเหนปานนได. ขอ นายจงใหมารดานนอยเสยภายนอกเถด." เขาพดวา "นางผเจรญ หลอนยงรนสาว ไปในทใดทหนง แลว กอาจเปนอยไดกอน; สวนมารดาของฉน ทพลภาพ, ฉน เทานน เปนทพงของมารดานน; หลอนจงออกไปสสกลของตนเถด." นางคดวา "ถาเราจกไปสสกล; อยเปนหญงหมาย จกประสพทกข" ดงนแลว กลว ไมไป (ตงใจ) ปรนนบตใหแมผวชอบใจ โดยนย กอนนนแล. ภายหลงวนหนง อบาสก ไปสพระเชตวน เพอฟงธรรม ถวาย บงคมพระศาสดาแลว นงอย ณ สวนขางหนง อนพระศาสดาตรสถาม วา "อบาสก เธอไมประมาทในบญกรรม, บาเพญกรรมคอการ บารงมารดาอยหรอ? " กราบทลวา "อยางนน พระเจาขา" แลว กราบทลเรองทงหมด. พระศาสดา ตรสวา "อบาสก เธอไมเชอคาของสตรนนในกาล บดนเทานน แตในกาลกอน เธอครามารดาของเธอออกไป เพราะคา ของสตรนนแลว ไดอาศยเรา จงนามารดานนกลบสเรอนปรนนบตอก"


ดงนแลว ตรสกจจานชาดก๑ในอฏฐกนบาต ประกาศสจจะทงหลายแลว. ในเวลาจบสจจะ อบาสกไดเปนโสดาบน. เรองอบาสกผเลยงมากดา จบ. [เรองนางกจจาน] [๓๒๘] ในอดตกาล บรษคนหนง ในกรงพาราณส เมอบดา ตายแลว มมารดาเปนดงเทพดา ปรนนบตมารดาชอ กจจาน โดย นยดงกลาวแลวนนแล. เรองทงหมด กเหมอนเรองทกลาวแลว. ครงนน บรษนน เชอคาของภรยา พดกะมารดาวา "แม ออก ไปจากทน จงอยในทตามทชอบใจเถด." นางรองให พลางออกไป อาศยสกลมงคงสกลหนง ทาการรบจางเลยงชวตโดยลาบาก. กในเวลาทนางออกไปแลว ลกสะใภมครรภ ตอมากคลอด บจร พดกะสามวา "เมอมารดาของนายอยในเรอน, ดฉนไมได บตร, บดน ดฉนไดบตรแลว; ดวยเหตน นายจงทราบวามารดา ของนายนนเปนกาฬกณณ." ฝายนางกจจาน ไดยนวา "ขาววา ในเวลาทเราถกเขาครา ออก (จากเรอน) แลว ลกสะใภไดบตร" จงคดวา "ธรรมคอ ความออนนอมตอผใหญ และธรรมคอความสจรต ๓ อยางในโลกน จกเปนธรรมตายแลวแนแท; เพราะถาธรรมไมพงตายไซร, คนโบย ครามารดาออกไปแลว กไมพงไดบตร ไมพงอยเปนสข; เราจกให ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๓๘. ตทฏกถา. ๕/๒๑๖.


มตกภตแกธรรม" ดงนแลว ไปสปาชา เอาศรษะมนษย ๓ ศรษะ ทากอนเสา ตดไฟ เรมชาวขาวสาร. ขณะนนเอง ทาวสกกเทวราช ทรงตรวจดโลก เหนนางกจจาน นนประสพทกข ประสงคจะใหมตกภตแกธรรม ดวยสาคญวา "ธรรมตายแลว" จาแลงเพศเปนพราหมณเขาไปหานาง ตรสวา "ธรรมไมตาย" สถตอยในอากาศ ตรสวา "กจจาน อยากลว เลย บตรหลานและลกสะใภของทานจกมาพาทานกลบไปดวยอานภาพ ของเรา" แลวเสดจไปสสถานของพระองคนนแล. ชนทง ๓ มบตรเปนตนแมเหลานน หวนระลกถงคณของนาง กจจานนน ดวยอานภาพของทาวสกกะ จงเดนทางสายทไปสปาชา พบนางในระหวางทาง จงหมอบลงแทบเทาทง ๒ ใหนางอดโทษแลว นามาสเรอน ตงแตนน อยรวมกนดวยความพรอมเพรยงแล. เรองนางกจจาน จบ. [เรองดาบส ๒ พนอง] [๓๒๙] มรอดตกาล ดาบสพนอง ๒ รป คอ ผพชอ โสณบณฑต ผนองชอ นนทบณฑต เลยงมาดาบดาอยในหมวนตประเทศ. บรรดาดาบส ๒ รปนน ดาบสผพไปแมสทไกลได เพราะม อภญญา ๕ นาผลไมมรสอรอยมาให (มารดาบดา) ภายหลง. สวน ดาบสผนอง นาผลไมอยางใดอยางหนงในทใกลมาใหกอน. ดาบส ผนองนน แมถกดาบสผพกลาววา "อยางทาอยางนน" กไมเชอฟงคา.


ลาดบนน ดาบสผพ กลาววา "นนทะ เธออนใคร ๆ ไมควร สงสอน ไมทาตามคาของบณฑตทงหลาย, ธรรมดามารดาบดา เปน ภาระของพ, พผเดยวจกปรนนบตมารดาบดาเหลานน; เธออยาอย ในทน, จงไปเสยในทอน." นนทดาบสไมอาจดารงอยได เขาสบรรณศาลาของตนแลว เพงกสณ ทาฌานและอภญญาใหบงเกดไดในวนนนเอง แลวคดวา "เราจกพาพระราชา ๑๐๑ (มา) ใหพชายอดโทษแลว ขอเพอบารง มารดาบดา" ดงนแลว เขาไปเฝาพระเจากรงพาราณส พระนามวา มโนชะ ดวยฤทธ ทลวา "มหาบพตร อาตมภาพจกยดราชสมบต ในชมพทวปทงสนดวยกาลงของตน แลวถวายแดพระองค, ขอเชญ พระองคเสดจออกไปในวนนทเดยว." พระราชาไดทรงทาอยางนน. ถาความรอนมแกกองทพ นนทดาบสกทารมแลวทาใหเยน, เมอฝนตก กไมใหฝนรวรดเบองบน, หามไดทงรอนทงหนาวทงลม ทาสงกดขวางมตอเปนตนในหนทางใหหายไป ทาทางใหราบเรยบ เหมอนมณฑลกสณ. นนทดาบสนน ลาดแผนหนงในอากาศแลวนง อนกองทพแวด ลอมแลว ไปสแควนโกศลกอน สงทตไปวา "พระเจาโกศลจะให การรบแกพวกเราหรอจะยอมอยในอานาจ (ของพวกเรา) เลา ?" พระเจาโกศลกรวแลว เสดจออกเพอตอยทธ. นนทดาบส ขงหนงสอ ทาใหใหญในระหวางกองทพทง ๒ ฝาย รบลกศรทเขา ยงมาแลว ๆ. บรรดานกรบเหลานน แมคนหนงชอวาถกยงดวยลกศร


ไมมเลย. นกรบเหลานน มลกศรสนแลว กหมดอตสาหะ ไดยน เฉยอย. นนทดาบส ทลพระเจาโกศลวา "พระองคอยาทรงกลว ราช- สมบตของพระองคจกคงเปนของพระองคอยางเดม; แตขอพระองค จงอยในอานาจของพระเจามโนชะอยางเดยว." ฝายพระเจาโกศลนนทรงรบแลว แวดลอมพระเจากรงพาราณส ไดเสดจไปยงแควนองคะ. โดยนยน สนเวลา ๗ ป ๗ เดอนและ ๗ วน นนทดาบสจงยดเอาราชสมบตในชมพทวปทงสน ถวายแดพระเจา มโนชะ ไดทาพระเจาโนชะนนใหเปนหวหนาแหงพระราชา ๑๐๑ แลว พาพระราชาเหลานนทงหมดมาสสานกของดาบสผพ ใหดาบสผพนน อดโทษแลว ขอการเลยงมารดาบดา. แมพระโพธสตว มจตยนดแลว พดวา "บดน พอดโทษแก เธอ เธอจกไดเพอปรนนบตคนหนงในมารดาบดา (ทง ๒)." ลาดบ นน มารดา กลาวแกพระโพธสตวนนวา "พอโสณบณฑต นอง ของพอจากไปนาน, นองของพอนนจงบารงแม, พอจงบารงบดา." พระโพธสตว รบคาของมารดาแลว พดวา "นนทะ สวน อนเจรญทสดเธอไดแลว, เธอพงเปนผไมประมาท ปรนนบต (มารดา)" ดงนแลว เมอจะประกาศคณของมารดา ไดกลาวคาถา ๒ คาถา ใน โสณนนทชาดก๑วา ๑. ข. ชา. ๒๘/๕๗. ตทฏกถา ๘/๑๗๙.


[๓๓๐] "ฤษ มารดาเปนผเอนด เปนทพง ให นานมแกเราทง ๒ มากอน, และเปนมรรคา แหงโลกสวรรค, มารดายอมเลอกเธอ ฤษ มารดาใหนานมมากอน เปนผคมครอง ผ ประกอบบญเปนมรรคาแหงโลกสวรรค, มารดา ยอมเลอกเธอ." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อนกมปกา ไดแก ผมหฤทยออนโยน. สองบทวา ปพเพ รสทท ไดแก ผใหรสกลาคอนานม แกตนมากอนเทยว. บทวา วรเต ความวา มารดาไมปรารถนาพ, ปรารถนาเธอ. คาวา อเส เปนอาลปนะ (คาสาหรบรองเรยก), ความวา นนทดาบสผเจรญ. บทวา โคตต แปลวา ผคมครอง. บทวา ปปสหตา ไดแกผเขาไปอาศยบญ คอผใหบญ. ๓๓๑ บดน พระโพธสตว เมอจะแสดง (ความน) แกบรษท พรอมดวยพระราชวา "บคคล เมอปฏบตผดในมารดาบดา ยอม ประสพผลอนไมเปนประโยชนเกอกลน, เมอปฏบตชอบ (ในมารดา บดา) ยอมประสพผลอนเปนประโยชนเกอกลน" ดงน ไดกลาวคาถา๑

เหลานวา ๑. ข. ชา. ๒๘/๖๖. ตทฏกถา. ๗/๒๐๕.


"คนทมารดาเลยงมาแลวโดยอยากอยางน ไม ปรนนบตมารดา, เขาประพฤตผดในมารดา ยอมเขาถงนรก. คนทบดาเลยงมาแลวโดย ยากอยางน ไมปรนนบตบดา, เขาประพฤต ผดในบดา ยอมเขาถงนรก. ขาพเจาไดฟงมา วา 'แมทรพยของผปรารถนาทรพย, ยอมฉบ หาย' บาง, 'เขาไมปรนนบตมารดายอมประสพ ความลาบาก' บาง, 'เขาไมปรนนบตบดา...บาง, บณฑตผรแจง ปรนนบตมารดา พงไดสข ๓ อยาง คอ ความเพลดเพลน ๑ ความบนเทง ๑ ความราเรงสนกสนานทกเมอ ๑ ---- ปรนนบต บดา----ธรรมเครองสงเคราะหเหลาน คอ การ ให ๑ การกลาวคาเปนทรก ๑ การประพฤต ประโยชนในโลกน ๑ ความเปนผมตนสมา เสมอในธรรมทงหลายในทนน ๆ ตามสมควร ๑ ยงเปนไปอยในโลก กเหมอนลมสลกรถท กาลงแลนไป; ถาธรรมเครองสงเคราะหเหลาน ไมพงมไซร; มารดาไมพงไดการนบถอหรอการ บชา เพราะเหตแหงบตร หรอบดากไมพงได การนบถอหรอการบชา เพราะเหตแหงบตร, ก เพราะบณฑตทงหลายพจารณาเหนชอบซงธรรม


เครองสงเคราะหเหลานอย; ฉะนน บณฑต เหลานนจงถงความเปนใหญ และเปนผอน ปวงชนพงสรรเสรญ." [แกอรรถ] [๓๓๒] อรรถกถา๑ชาดกวา "บรรดาบทเหลานน บทวา กจฉา- ภโต ความวา ผอนมารดาเลยงแลว คอประคบประคองแลวโดย ยาก. คาวา มจฉ จรตวาน คอ ไมปรนนบตมารดา. บทวา ธนมป ความวา ขาพเจาไดฟงมาวา 'แมทรพยทเกด ขนแลว ของผปรารถนาทรพย เมอเขาไมปรนนบตมารดา ยอม ฉบหาย.' บทวา กจฉ วา ความวา ทรพยยอมฉบหายบาง เขา ยอมประสพทกขบาง ดวยประการฉะน. สองบทวา ลพภเมต วชานตา ความวา บณฑตปรนนบต มารดาแลว พงไดสขมความเพลดเพลนเปนตนในโลกนและในเทวโลก นน, อธบายวา ผเชนนนอาจได (สขนน). บทวา ทานจ ความวา บตรพงใหทานแกมารดาบดา พง กลาวคาเปนทรก, พงประพฤตประโยชนดวยสามารถชวยกจทเกดขน ใหสาเรจ พงทาความเปนผมตนสมาเสมอในธรรมคอความประพฤต ออนนอมตอผใหญทงหลาย ดวยสามารถสามจกรรมมการกราบไว เปนตน แกมารดาบดาผไปในทนน ๆ คอในทามกลางบรษทหรอ ๑. ชาตกฏกถา ๘/๒๐๘.


ในทลบ, ทาสามจกรรมทงหลายมการกราบไหวเปนตนในทลบแลว จะมตองทาในบรษทมได, ตองเปนผสมาเสมอในททงปวงทเดยว." อรรถกถา๑สคาลสตร วา "สองบทวา ตตถ ตตถ คอ ใน บคคลนน ๆ. บาทคาถาวา รถสสาณว ยายโต ความวา เมอลม สลกมอย รถกแลนไปได, เมอลมสลกไมม รถยอมแลนไปไมได ฉนใด; เมอธรรมเครองสงเคราะหเหลานยงมอย โลกกเปนไปได, เมอธรรมเครองสงเคราะหเหลานนไมม โลกกเปนไปไมได ฉนนน." ฎกาสคาลสตรนน วา "สองบทวา ตสม ตสม ความวา ในบคคลนน ๆ คอผควรสงเคราะห ดวยธรรมเครองสงเคราะห ทงหลายมทางเปนตน, เมอลมสลกทอยหวเพลา. บทวา ยายโต แปลวา แลนไปอย." บาทคาถาวา เอเต จ สงคหา นาสส ความวา ถาธรรม เครองสงเคราะห ๔ อยางน ไมพงมไซร. บาทคาถาวา น มาตา ปตตการณา ความวา ผวา มารดา ไมพงทาธรรมเครองสงเคราะหเหลานนแกบตรไซร, กไมพงไดการ นบถอหรอการบชา เพราะเหตแหงบตร. สอบบทวา สงคหา เอเต เปนปฐมาวภตต ลงในทตยาวภตต. บาลวา สงคเห เอเห ดงนกม. [๓๓๓] ในฎกาสคาลสตร ทานกลาววา "บทวา ปตตการณา คอ มบตรเปนนมต. จรงอย มารดาบดาไมพงไดการนบถอหรอ ๑. ส. ว. ๓/๑๘๘.


การบชามบตรเปนเหต คออนบตรพงทา. บทวา อปโยควจเน แปล วา ในอรรถแหงทตยาวภตต. อรรถะ ชอวา วจนะ เพราะวเคราะหวา 'อนเขากลาว.' อกอยางหนง๑ (บทวา อปโยควจเน แปลวา ครนเมอ ทตยาวภตตอนพระองคพงตรส. บทวา ปจจตต แปลวา ปฐมาวภตต." บทวา สมมเวกขนตความวา เหนชอบอย คอพจารณา เหนธรรมเครองสงเคราะหเหลานน อนบคคลควรทาโดยชอบทเดยว. บทวา มหตต คอ ซงความเปนผประเสรฐ. บทวา ปาสสา คอ อนชาวโลกพงสรรเสรญ. อธบายวา "บณฑตเหลานน อนปวงชนพงสรรเสรญอยางนวา 'ยอมประพฤต ในบคคลทควรสงเคราะหนน ๆ ตามควร." พระราชาทงหลาย พรอมดวยบรษท ทรงสดบคานนแลว ทรง เลอมใส อนพระมหาสตวใหตงอยในเบญจศลแลว โอวาทวา "พระ องคจงเปนผไมประมาทในกศลทงหลายมทานเปนตน" ทรงไหวพระ- มหาสตวนนแลว เสดจไปสพระนครของตน ๆ ครองราชสมบตโดย ธรรมแลว เขาถงเทวโลก. ดาบสพนองแมทง ๒ บารงมารดาบดาตลอดชวตแลว เขาถง พรหมโลก. เรองดาบส ๒ พนอง จบ. ๑. คอตงอรรถอปโยควจเน ๒ ครง ครงแรกแกเปนอปโยคตเถ ครงท ๒ แกเปน ลกขณวนตะ แตไมไดวางบทตงไว. วางแตวาศพทไว เพอแสดงอกวกปหนง. สวน ปจจตต ตอไปกเปนอกทอนหนงไมเกยวกบทอนน.


[บตรบารงมารดาบดาดวยฐานะ ๕] [๓๓๔] การบารงมารดาบดาตามทกลาวแลว พระผมพระ ภาคตรสวา "เปนมงคล" เพราะนามาซงอฐผลทงหลายมความ สรรเสรญเปนตนในโลกน ดวยประการนแล. อกนยหนง การบารง ๕ อยาง ดวยสามรถการเลยง การชวย ทากจ ดารงวงศสกล ประพฤตสมควรซงความเปนผรบทรพยมรดก และตามเพมใหซงทกษณา ชอวา การบารง. ดวยเหตนน พระผม พระภาค เมอจะทรงแสดงธรรมแกคฤหบดบตรชอ สคาลกะ จง ตรสวา "คฤหบดบตร ทศเบองหนาคอมารดาบดา อนบตรพงบารง ดวยฐานะ ๕ คอ เราอนทานเลยงแลวจกเลยงทาน ๑ จกทากจของ ทาน ๑ จกดารงวงศสกล ๑ จกปฏบตซงความเปนผรบทรพยมรดก ๑ กอกอยางหนง เมอทานถงแกกรรมลวงลบไปแลว จกตามเพมใหซง ทกษณา ๑" คฤหบดบตร ทศเบองหนาคอมารดาบดา อนบตรพง บารงดวยฐานะ ๕ เหลานแล๑." [๓๓๕] บรรดาบทเหลานน ในบทนวา เนห พงทราบวนจฉย ดงน: ผลยอมตงอยในการณนน เพราะความทผลนนเปนไปเนอง ดวยการณนน เหตนน การณนน ชอวา ฐานะ (เปนทตง) คอ เหต; ดวยเหตนน ในอรรถกถา ทานจงกลาววา การเณห. ความ ทมารดาบดาเปนทศเบองหนา เพราะบณฑตเปนสมกนโดยเนอความ. จรงอยางนน มารดาบดาเหลานน ชอวา ทศเบองหนา เพราะเปนผตง ๑. ท. ปา. ๑๑/๒๕๓.


อยเบองหนาแหงบตรทงหลาย และเพราะแสดงคออางโดยความเปน ผมอปการะ (แกบตรทงหลาย). ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา "มารดาบดา พงทราบวา 'ทศเบองหนา' เพราะทานเปนผมอปการะมากอน." บทวา ภโต ความวา เราอนมารดาบดาเหลานเลยงมาแลว. กการเลยงนน เปนกจอนมารดาบดาใหเปนไปแลว ดวยการนาปจจย แหงสขเขาไป และดวยนาปจจยแหงทกขออกไป จาเดมแตกาล ทบตรเกด, เพราะฉะนน พระอรรถกถาจารย เพอจะแสดงการเลยง นน จงกลาววา "(เรา) อนมารดาบดาใหดมนานม ยงมอและเทา ใหเจรญ เอาปากดนามก ใหอาบนา แตงตวเลยงด ประคบประคอง แลว." บทวา เน ความวา เราจกเลยงมารดาบดาเหลานน ผแก ดวย กจมการลางเทา ใหอาบนา ใหยาคและภตเปนตน. สองบทวา กจจ เนสความวา เราจกพกกจของตนไวแลว ไปทากจทเกดขนในราชสกลเปนตน ของมารดาบดา. ในฐานะนวา กลวส เปสสาม พงทราบวนจฉยดงน : เพราะ เหตทการไมใหสมบตของมารดาบดามนาเปนตนใหฉบหาย รกษาไว เปนเหตแหงการตงมนสบ ๆ ไป (แหงวงศสกล) ของมารดาบดา เหลานน ; อนง เพราะเหตทการสบตอไป (แหงสกล) ของมารดา บดาเหลานน ยอมเปนอนบตรนาไปแลว ดวยการนามารดาบดาออก จากวงศทไมตงอยในธรรมอนเปนไปโดยนยเปนตนอยางนวา "พวก เราพงฆาบรษคนหนง ผเสมอกบตนดวยสมบตมสกลและประเทศ


เปนตนแลว นากาไลมณทผกไวทคอหรอทมอไป" แลวใหเลกละ ความยดถอนนเสย ตงไวในวงศทประพฤตธรรมอนเปนไปแลวดวย การงดเวนจากอกศลกรรมมการเบยดเบยนเปนตน และดวยการไม ตดทอนทานทมารดาบดาเหลานนใหแลว ; เหตนน พระอรรถกถาจารย เพอจะแสดงความนน จงกลาววา "บตรไมใหสมบตของมารดาบดา มนา เงน ทอง เปนตน ฉบหายไป รกษาไวกด นามารดาบดาไป จากวงศทไมตงอยในธรรมแลว ตงไวในวงศทตงอยในธรรมกด ไม ตดทอนภตทงหลายมสลากภตเปนตน อนวงศสกลนามาแลวใหเปน ไปอยกด ชอวา ดารงวงศสกล." ในฐานะนวา ทายชช ปฏปชชาม พงทราบวนจฉยดงน : เพราะเหตทบตรประพฤต โดยความเปนผควรแกอนไดรบความเปน ทายาทชอวา ปฏบต ความเปนผรบทรพยมรดก. บตร (ประพฤตอยางอน) นอกน ไมเชอวา ปฏบตความเปนผรบทรพยมรดก; ฉะนน พระอรรถ- กถาจารย เพอจะแสดงความนน จงกลาวา "มารดาบดาถงความ ตดเดก (บตร) ทงหลายผไมประพฤตในโอวาทของตน ปฏบตผด ทาไมใหเปนบตร, บตรเหลานน ยอมไมควรแกความเปนทายาท ยอมทาบตรทงหลายผประพฤตอยในโอวาท ใหเปนเจาของสมบต ในสกล." บรรดาบทเหลานน สองบทวา วนจฉย ปตวา ความวา ถง การตดอนมาแลวอยางนวา "กเราสละบตรละ." บทวา ทกขณ ความวา เราจกทาการใหสวนบญแกมารดา


บดาเหลานน ตามเพมใหทาน จาเดมแตวนท ๓. ถาคาถามพงมวา "เพออะไร ?" คาตอบพงมวา "เพอใหทาน นนถงแกมารดาบดาเหลานน." ถามวา "กทานนน ยอมถงแกมารดา บดาผลวงลบไปแลวหรอ ?" กในปญหาน ขาพเจาไมจาตองกลาว แก เพราะพระผมพระภาคเอง ทรงพยากรณไวแลว. [เรองชาณสโสณพราหมณ] [๓๓๖] ดงไดสดบมา พราหมณคนหนงชอ ชาณสโสณ เขา ไปเฝาพระผมพระภาคแลว ทลถามอยางนวา "พระโคดมผเจรญ พวกเขาพระองคแลชอวา พราหมณ ยอมใหทานทงหลาย ยอมทา บญทงหลายทเชอแลวทา อทศวา 'ขอทานนจงสาเรจแกญาตสาโลหต ทงหลายผลวงลบไปแลว, ขอญาตสาโลหตทงหลายผลวงลบไปแลว จงบรโภคทานน' พระโคดมผเจรญ ทานนน ยอมสาเรจแกญาต- สาโลหตทงหลายผลวงลบไปแลวไดแลหรอ ? ญาตสาโลหตผลวงลบ ไปแลวเหลานน ยอมบรโภคทานนนแลหรอ ?" พระผมพระภาคง พราหมณ ทานยอมสาเรจไดในฐานะแล. ยอมไมสาเรจในอฏฐานะ. พราหมณ. พระโคดมผเจรญ กฐานะเปนไฉน ? อฏฐานะ เปนไฉน ? พระผมพระภาค. พราหมณ คนบางคนในโลกนเปนผมปกต ทาสตวมชวตใหตกลวง ฯ ล ฯ เปนผมความเหนผด ผนน เบองหนา แตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถงนรก ; อาหารใดสาหรบสตวนรก


เขายอมยงอตภาพใหเปนในนรกนน ดวยอาหารนน, เขาดารง อยไดในนรกนนดวยอาหารนน, พราหมณ ทานนนยอมไมสาเรจแก เขาผดารงอยในฐานะใด, ฐานะแมนแล เปนอฏฐานะ. พราหมณ กคนบางคนในโลกน เปนผมปกตทาสตวมชวตให ตกลวงไป ฯลฯ ผนน เบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถง กาเนดสตวดรจฉาน ; อาหารใดสาหรบสตวทงหลายผเกดในกาเนด สตวดรจฉาน; เขายอมยงอตภาพใหเปนไปในกาเนดสตวดรจฉานนน ดวยอาหารนน ฯลฯ ฐานะแมนแล เปนอฏฐานะ. พราหมณ กคนบางคนในโลกน เปนผงดเวนจากปาณาตบาต ฯลฯ เปนผมความเหนชอบ, ผนน เบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถงความเปนสหายของมนษยทงหลาย; อาหารใดสาหรบพวก มนษย; เขายอมยงอตภาพใหเปนไปในมนษยโลกนนดวยอาหารนน, เขายอมดารงอยในมนษยโลกดวยอาหารนน; พราหมณ ทานนน ยอมไมสาเรจแกเขาผดารงอยในฐานะใด, ฐานะแมนแล เปนอฏฐานะ. พราหมณ กคนบางคนในโลกนเปนผงดเวนจากปาณาตบาต ฯลฯ ผนน เบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถงความเปน สหายแหงทวยเทพ, อาหารใดสาหรบทวยเทพ, เขายอมยง อตภาพใหเปนในเทวโลกนนดวยอาหารนน ฯลฯ ฐานะแมนแล เปนอฏฐานะ. พราหมณ กคนบางคนในโลกน เปนผมปกตทาสตวมชวต ใหตกลวง ฯลฯ เปนผมความเหนผด, ผนน เบองหนาแตตายเพราะ


กายแตก ยอมเขาถงเปรตวสย, อาหารใดสาหรบผเกดในเปรต- วสย, เขายอมยงอตภาพนนใหเปนไปในเปรตวสยนนดวยอาหารนน, เขายอมดารงอยไดในเปรตวสยนนดวยอาหารนน, อกอยางหนง มตรและอามาตยหรอญาตสาโลหตของเขา ตามสงใหซงทานใดแต มนษยโลกน, เขายอมยงอตภาพใหเปนไปในเปรตวสยนนดวยทาน นน, เขายอมดารงอยไดในเปรตวสยนนดวยทานนน; พราหมณ ทานนน ยอมสาเรจแกเขาผดารงอยในฐานะใด, ฐานะนแล เปน ฐานะ. พราหมณ. พระโคดมผเจรญ กถาญาตสาโลหตนนผลวงลบ ไปแลว ไมเขาถงฐานะนนไซร ใครจะบรโภคทานนน ? พระผมพระภาค. พราหมณ ญาตสาโลหตของเขาแมเหลา อน ผลวงลบไปแลว เปนผเขาถงฐานะนน, พวกเขายอมบรโภค ทานนน. พราหมณ. พระโคดมผเจรญ กถาญาตสาโลหตนนนนแล ผลวงลบไปแลว เปนผไมเขาถงฐานะนน, และญาตสาโลหตของเขา เหลาอนผลวงลบไปแลว กไมเขาถงฐานะนน, ใครจะบรโภคทานนน. พระผมพระภาค. พราหมณ ฐานะทจะพงวางจากญาต- สาโลหตผลวงลบไปแลว โดยกาลชานานน เปนอฏฐานะแล ไมใช โอกาส, พราหมณ อยางไรเสย แมทายกกเปนผไมไรผล. ชาณสโสณสตร๑ มาในทสกนบาตองคตตรนกาย. ๑. อง. ทสก. ๒๔/๒๙๐.


[๓๓๗] นยอนมาในอรรถกถา๑ชาณสโสณสตรนนวา "บรรดา บทเหลานน คาวา อสส ในบทวา มยมสส น เปนเพยงนบาต. บทวา สทธาน ไดแก บญทบคคลพงเชอแลวจงทา. บทวา เปตาน ไดแก ผตายแลว. บทวา อปกปปต ไดแก จงถง. บทวา าเน ไดแก ในโอกาส. บทวา อฏาเน ไดแก ในทมใชโอกาส กรรมเปนเหตบงเกดในนรกนนนนแหละ ชอวา อาหารของ สตวผเกดในนรก. เพราะสตวเหลานนนนแหละ ชอวา อาหารของ สตวผเกดในนรก. เพราะสตวเหลานนยอมยงอตภาพใหเปนไปในนรก นนดวยกรรมนนนนแล. สวนอาหารของสตวทงหลายผเกดในกาเนด สตวดรจฉาน พงทราบดวยสามารถวตถมหญาและใบไมเปนตน. อาหารของพวกมนษย พงทราบดวยสามารถขางสกและขนม กมมาสเปนตน. ของทวยเทพทงหลาย พงทราบดวยสามารถสธา- โภชน (โภชนะสะอาด ?) เปนตน. ของสตวทงหลายผเกดในเปรต- วสย พงทราบดวยสามารถของไมสะอาดมนาลาย นามกเปนตน. หลายบทวา ย วา ปนสส อโต ความวา อกอยางหนง ปยชนทงหลายมมตรเปนตนของเขา เมอใหทานใดแตมนษยโลกน ชอวา ยอมตามสงให. กสตวทงหลายทเกดในเปรตวสยนนแล ยอม เปนผเขาไปอาศยทานทคนอนใหเปนอย, ทานทคนเหลาอนใหแกสตว เหลาอน ยอมไมสาเรจ (แกเขา). สองบทวา ทายโกป อนปผโล ความวา ทานนน อนทายก มงหมายผใดใหแลว จะสาเรจกตาม ไมสาเรจกตาม แกผนน, ทายก กไมอาจเปนผไรผล, ทายกยอมไดผลแหงทานนนแนนอน. กพราหมณ ๑. มโน. ป. ๓/๔๒๗.


มลทธวา 'ทายกยอมไมไดผลแหงทานทใหแลวอยางนน' เพราะ ฉะนน พระผมพระภาคจงตรสอยางนน." [๓๓๘] กผวา เมอญาตทงหลาย แมกลาววา "ขอทานน จงสาเรจแกหมญาตของขาพเจา" เปรตทงหลาย (สตวผลวงลบไป แลว) เหลานน ไปในทนนแลวอนโมทนาไซร, ทานนน ยอมถงแก เปรตเหลานน และเปรตเหลานนยอมไดสมบต. กในขอน มพวก เปรตผเคยเปนพระญาตของพระเจาพมพสารเปนอทาหรณ (ดงตอ ไปน) :-

[เรองเปรตผเคยเปนพระญาตของพระเจาพมพสาร] ดงไดสดบมา ในกปท ๙๒ แตภททกปน พระศาสดา พระ นามวา ปสสะ ทรงอบตในกรงกาส. พระบดาของพระองคเปนพระ ราชาพระนามวา ชยเสนะ. พระมารดาเปนพระราชเทวพระนามวา สรมา. พระกนษฐภาดาของพระองค เปนพระราชโอรสตางพระ มารดากน ๓ พระองค. กขนคลงของพระราชโอรสทง ๓ พระองค นนคนเดยวกน, ขนสวยในชนบทกคนเดยวกน. ครงนน พระราชโอรสทงหลาย มพระประสงคจะทรงบารง พระศาสดาผเปนพระเชษฐภาดาของพระองคตลอดไตรมาส จงทล ขอ (อนญาต) พระราชา. แมพระราชากทรงอนญาตแลว. พระ ราชโอรสเหลานน ทรงสงพระหตถเลขาไปแกขนสวยในชนบทของ พระองควา "จงสรางวหารสาหรบพระศาสดา (เสรจแลว) จงบอก เรา." เขาจดการสรางเสรจแลวอยางนน จงใหคนกราบทล.


พระราชโอรสทงหลาย ทรงนาเสดจพระศาสดาไปสชนบทของ พระองค ทรงมอบถวายวหารแลว รบสงกะรนคลงและขนสวยวา "พวกทานจงรบทานวตร (คาใชจายในทาน) ชอมประมาณเทาน จดของควรเคยวและของควรฉนทกอยางใหพรอมมล แกพระผมพระ ภาคซงมภกษเกาหมนรปเปนบรวาร และแกพวกเราพรอมทงบรวาร ทก ๆ วน เพราะตงแตนไป เราจกไมพดอะไร ๆ" ทรงพาบรษพนหนง ไป ทรงสมาทานศล ๑๐ ทรงนงผากาสายะ ประทบอยในวหารนนเอง ตลอดไตรมาส. ตงแตนนมา ชนทงหลายมขนคลงเปนตน อนพระราชโอรส เหลานนทรงบญชาสงแลว รบทานวตร แลวถวายทานตามวาระ. กบรรดาชนเหลานน ขนคลงพรอมดวยภรยา มศรทธาเลอมใส แลว ไดถวายโดยเคารพ. แมขนสวยกไดถวายโดยเคารพเหมอนกน พรอมดวยบรษชาวชนบท ๑๑ นหต. บรรดาบรษ ๑๑ นหตเหลานน บรษชาวชนบทบางพวกม ประมาณแปดหมนสพนคน ไดเปนผมจตอนโลภเปนตนกระทบกระทง แลว. พวกเขาทาอนตรายแกทาน กนไทยธรรมดวยตนบาง ไดให แกพวกลก ๆ บาง และเอาไฟเผาโรงภตเสย พวกเขาบงเกดใน นรกแลว. สวนพระราชโอรสทงหลายพรอมทงบรพาร ขนคลง ขนสวย บงเกดในสวรรค. เมอชน ๒ คณะเหลานนจากสวรรคเขาถงสวรรค จากนรกเขาถงนรกอยอยางนน ๙๒ กปลวงไปแลว. ครนในกาล


แหงพระกสสปพทธเจาในกปน ชนพวกมจตอนโลภเปนตนกระทบ กระทงแลวนน บงเกดในหมเปรตแลว. ครงนน พวกมนษยถวายทาน เพอประโยชนแกเปรตผเปน ญาตของตน อทศวา "ขอทานนจงสาเรจแกญาตทงหลายของพวก ขาพเจา." เปรตเหลานนยอมไดสมบต. ครนเปรตพวกนเหนสมบตนนแลว จงทลถามพระกสสปพทธ- เจาวา "พระองคผเจรญ ทาไมหนอ พวกขาพระองคจะพงได สมบตเหนปานนนบาง ?" พระกสสปพทธเจา ตรสวา "ในกาลน พวกเจายงไมได ใน อนาคตกาล ญาตของพวกเจาจกเปนพระราชาพระนามวา พมพสาร ในกาลแหงพระโคดมพทธเจา, พระเจาพมพสารนน จกถวายทาน แดพระพทธเจานนแลวทรงอทศผล (ทาน) แกพวกเจา, ครงนน พวกเจาจงจกได." เปรตเหลานนหวงเฉพาะพระเจาพมพสารอย ยงพทธนดร ๑ ใหสนไปแลว. กในพทธปบาทกาลน พระราชโอรสทง ๓ นน พรอมทงบรพาร จตจากสวรรคแลว บงเกดในสกลพราหมณแควนมคธ ไดเปนชฎล มอรเวลกสสปเปนตน. ขนคลงไดเปนมหาเศรษฐชอวสาขะ. สวน ภรยาของขนคลงนน ไดเปนธดาเศรษฐชอธมมทนนา. ขนสวยได เปนพระเจาพมพสาร. บรษทนอกนนแมทงหมด ไดเปนบรพารของ พระราชา. ครนพระศาสดาทรงบรรลพระสพพญตญาณแลว เสดจไปส


อทยานลฏฐวน (สวนตาลหนม) โดยลาดบ ทรงทาพระเจาพมพสาร ผเสดจเขาเฝาในวนนนนนแล พรอมทงพราหมณและคฤหบดชาว มคธรวม ๑๑ นหต ใหดารงอยในโสดาปตตผลในอทยานนน อน พระราชาทรงนมนตแลว ทรงรบมหาทานในพระราชมณเฑยรใน วนท ๒. เปรตเหลานน ไดยนลอมดวยหวงวา "บดน พระราชาจกทรง อทศทานแกพวกเรา, บดน พระราชาจกทรงอทศทานแกพวกเรา." พระราชา ครนถวายทานแลว มวแตทรงดารถงทประทบอยของพระ ศาสดาวา "พระผมพระภาค ควรประทบอย ณ ทไหนหนอ ?" จง มไดทรงอทศทานนนแกใคร ๆ. เปรตทงหลายหมดหวงแลว ในราตร ไดเปลงเสยงพลกนากลวอยางยงใกลพระราชนเวศน. เมอรงราตร พระราชา เสดจเขาไปเฝาพระศาสดา กราบทล วา "หมอมฉนไดสดบเสยงเหนปานน, เหตอะไร จกมแกหมอมฉน พระเจาขา ?" พระศาสดา ตรสวา "มหาบพตร พระองคอยางทรงกลวเลย เหตเลวทรามอะไร ๆ จกไมมแกพระองคดอก" ดงนแล ตรสบอก ความทงหมด. พระราชา. กเมอหมอมฉนถวายทานบดน, เปรตเหลานนพง ไดรบ (ผล) หรอ พระเจาขา ? พระศาสดา. ไดส มหาบพตร. พระราชา ทรงนมนตพระศาสดา เพอเสวยในวนนแลว เสดจ


ไปสพระราชมณเฑยร ทรงตระเตรยมทานเสรจแลว รบสงใหกราบ ทลกาล (เสดจมาเสวยแดพระศาสดา). พระศาสดา มภกษสงฆแวด ลอมแลว เสดจไปยงพระราชมณเทยร ประทบนงแลว. เปรตแมเหลานน หวงวา "วนน พวกเราพงได (อะไร ๆ) บางเปนแน" ดงนแลว มาสเรอนแหงญาตในกาลกอน ดวยสาคญ วาเรอนของตน ไดยนอย ณ ททงหลายมภายนอกฝาเปนตน, เปรต เหลานน เสวยผลแหงความรษยาและความตระหนอย บางพวกม หนวดและผมรมรามมหนาดา มเสนเอนหยอน และอวยวะใหญนอย หอยยอย ผอม หยาบ และดาเหมอนกบตนตาลทถกไฟปาไหมแลว ตงอย ณ ทนน ๆ, บางพวกมสระอนเปลวเพลงตงขนแตทอง เพราะ การสแหงไมสไฟคอความระหายแลวแลบออกจากปากเผาอย, บาง พวก ไมไดรสอยางอน (นอก) จากรสคอความหวระหาย เพราะแม ได (นาและโภชนะ) แลว กเปนผไมสามารถบรโภคนาและโภชนะได ตามตองการ เพราะความทตนเปนผมชองคอประมาณเทาปลายเขม และเพราะเปนผมทองมอาการดจภเขา, บางพวก ไดของสกปรกม เลอด หนอง และไขขอเปนอาท อนไหลออกจากปาก (แผล) ฝ และตอมซงแตกแลวของกนและกนหรอของสตวเหลาอน ลมเลยอย ปานดงนาอมฤต. พระศาสดา ไดทรงทาโดยประการทเปรตเหลานน ทงหมด ซงมรปอนแปลก ไมนาด และมสรระอนนากลวอยางยง ได ปรากฏแลวแดพระราชา. พระราชา เมอจะถวายทกษโณทก ทรงอทศวา "ขอทานน


จงสาเรจแกญาตทงหลายของขาพเจา." ในขณะนนเอง สระโบกขรณทดาดาษดวยปทมชาต บงเกด เพอเปรตเหลานนแลว. เปรตเหลานน อาบและดม (นา) ในสระ โบกขรณนน มความกระวนกระวายความลาบากและความระหาย สงบระงบแลว มวรรณะเพยงดงทองคา. พระราชา ถวายยาคของเคยวและของบรโภคทงหลายแลว ทรงอทศให (อก). ยาคของเคยวและของบรโภคทงหลายอนเปน ทพย บงเกดเพอเปรตเหลานนในขณะนนเหมอนกน. เปรตเหลานน บรโภคอาหารวตถมยาคเปนตนเหลานนแลว ไดมอนทรยกระปร กระเปรา แลว. พระราชา ถวายผาและเสนาสนะแลว ทรงอทศให (อก). เครอง อลงการวธทงหลายมผา ยาน ปราสาท ผาปนอน และทนอนอนเปน ทพยเปนตน บงเกดเพอเปรตเหลานนแลว. กสมบตนนทงหมดนนแล ของเปรตเหลานน ยอมปรากฏได โดยประการใด พระศาสดาทรงอธษฐานโดยประการนน. พระราชา ทอดพระเนตรเหนสมบตนนแลว ไดมพระราชหฤทยเบกบานอยางยง. ลาดบนน พระศาสดา เสวยพระกระยาหารเสรจแลว เมอจะ ทรงทาอนโมทนา (และ) เมอจะทรงแสดงความทเปรตทงหลายมา ยนอยในทนน ๆ แดพระราชา ตรสคาถาท ๑ วา [๓๓๙] "เปรตทงหลายพากนมาสเรอนของตน ๆ ยนอย ณ ภายนอกฝาบาง ททาง ๔ แพรงและ ๓


แพรงบาง ทบานประต๑บาง." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ตโรกฑเฑส ความวา เปรตเหลานน ยนอย คอสาเรจการยนอย ณ ทภายนอกทงหลายอนเปนสวนอนแหง กาแพงและฝาเรอน. ในบทวา สนธสงฆาฏเกส น พงทราบวนจฉยดงน ตรอกม มม ๔ พระผมพระภาคตรสวา สนธ แมทตอแหงเรอน ทตอแหงฝา และทตอแหงหนาตาง (กรอบหนาตาง) พระผมพระภาคกตรสวา สนธ; ตรอกมมม ๓ ชอวา สงฆาฏก. บทวา ทวารพาหาส ความวา ยนพงพาหาประตพระนครและ ประตเรอน (หลวง). เรอนของญาตในกาลกอนกด เรอนทเคยอยอาศยมาแลวดวย ความทตนเปนเจาของกด เรอนทง ๒ ประเภทนนกด ชอวา เรอน ของตนในสองบทวา สก ฆร น. เพราะเหตทเปรตเหลานนมาดวย ความสาคญวาเรอนของตน ๆ, ฉะนน พระองคจงตรสอยางนน. [๓๔๐] บดน พระศาสดา เมอจะทรงแสดงความทญาตคนไร ๆ ในเมอขาวและนาเปนตนแมมมาก ไมมสกวาความระลกถงเปรต เหลานน ๆ ผเทยวหวงตอญาตทงหลายวา "ญาตทงหลาย พงให อะไร ๆ อทศพวกเราบางหนอ" เพราะปจจยแหงกรรมอนมผลเผด ๑. ทวารพาหา, อภธานปปทปกา แกวา กปาฏ, กวาฏ เปนชอของทวารพาหา โดยนยนแปลวา บานประต. แตพจนานกรมฉบบชเดอรส แปลวา door-post.


รอนอยางยงทเปรตเหลานนทาแลว จงตรสคาถาท ๒ วา "เมอขาวและนามมาก เมอขชชโภชนะอนหม ญาตเขาไปตงไวแลว ญาตคนไร ๆ ของเปรต เหลานน ยอมไมระลกถง เพราะกรรมของ สตวทงหลายเปนปจจย." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ปหเต ไดแก ไมนอย คอมาก. เพราะ ทานอาเทศ พ อกษรใหเปน ป อกษร. บทวา อนนปานมห ไดแก เมอของกนและของดม (มอย). บทวา ขชชโภชเช ไดแก เมอของเคยวและของลม. บทวา อปฏ เต คอ อนหมญาตเขาไปตงไวแลว คอ จดแจง ไวแลว ไดแก ตระเตรยมไว. บทวา โกจ ความวา มารดากด บดากด บตรกด ของสตว เหลานน คอผเขาถงเปรตวสย ยอมไมระลกถง. ถามวา "เพราะเหตไร ?" ตอบวา "เพราะกรรมเปนปจจย คอ เพราะกรรมคอความตระหนมอนหามซงขาวและนาเปนตนเปน ประเภทอนตนทาแลวเปนเหต. จรงอย กรรมนน ของสตวเหลานน ยอมไมใหญาตทงหลายระลกถง ดงนแล. [๓๔๑] บดน พระผมพระภาค เมอทรงสรรเสรญทาน ทพระราชถวายอทศใหญาตทงหลายผลวงลบไปแลว จงตรสคาถา ท ๓ วา


"ชนเหลาใดเปนผอนเคราะห ชนเหลานนยอม ใหนาและโภชนะอนสะอาด ประณต สมควร ตามกาล เพอญาตทงหลายเหมอนอยางนน." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา เอว ไดแกอยางทพระองคถวายแลว มหาบพตร. บทวา ททนต ความวา ปยชนมบตรเปนตนเหลานน ยอมให คออทศ มอบใหวา "ทานนจงสาเรจแกหมญาตของเรา." บทวา าตน ไดแกหมญาตผเขาถงเปรตวสย. บทวา เย ไดแก ชนเหลาใดเหลาหนง คอบตรธดาและพนอง ชาย. บทวา อนกมปกา ไดแก ผมงประโยชน คอแสวงหา ประโยชนเกอกล. บทวา สจ ไดแกอนหมดจด คอ ชอบใจ ประกอบ ดวยธรรม ไดมาโดยชอบธรรม. บทวา ปณต ไดแก อนยอดเยยม คอประเสรฐ. บทวา กาเลน ไดแก ในกาลทเปรตทงหลายมายนอยในท ทงหลายมภายนอกฝาเปนตน หรอในกาลควรบรโภคของพระทกข- ไณยบคคลทงหลาย. บทวา กปปย ไดแก อนสมควร คอเหมาะ ควรแกการบรโภค ของพระอรยะทงหลาย. บทวา ปานโภชน ไดแก นาดมและของ บรโภค. ในคาถาท ๓ น พระผมพระภาคตรสไทยธรรมแมทกอยาง ดวยมขคอนาและโภชนะ.


[๓๔๒] บดน พระผมพระภาค เมอจะทรงแสดงประการททาน อนพระราชถวายแลว เปนอนพระราชทานแกเปรตเหลานน จงตรส กงเบองตนแหงคาถาท ๔ วา "ขอทานนแล จงสาเรจแกญาตทงหลาย, ขอญาต ทงหลายจงประสพสข." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อท เปนคาชแจงถงไทยธรรม. คาวา โว เปนเพยงนบาต. อาจารยบางพวกกลาววา โน กม. ความวา ของเราทงหลาย. บทวา ตน ความวา จงสาเรจแก ญาตทงหลายผเขาถงเปรตวสย. บทวา สขตา ความวา ขอญาตทงหลายผเขาถงเปรตวสย เหลานน จงเสวยทานนเปนสขเถด. [๓๔๓] บดน เพราะเหตทแมเมอทายกกลาววา "ขอทานน จงสาเรจแกญาตทงหลายของเราเถด," กรรมอนคนอนทาแลว ยอม ใหผลแกคนอนกหาไม, แตวาวตถทเขาอทศใหอยางนน ยอมเปน ปจจยแหงกศลกรรมของพวกเปรตโดยสนเชง; ฉะนน พระผมพระ ภาค เมอจะทรงแสดงประการทกศลกรรมจะยงผลใหบงเกดในขณะ นน ในเมอวตถนนนนแล เขาอทศใหแกเปรตเหลานน จงตรสกง เบองหลงแหงคาถาท ๔ และกงเบองตนแหงคาถาท ๕ วา "กญาตผลวงลบไปแลวเหลานน มาประชม รวมกน ในทถวายทานนนแลว อนโมทนาโดย


เคารพ ในเมอขาวและนามมาก." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา เต าตปตา สมพนธกน. บทวา ตตถ ไดแกในท ๆ เขาใหทานนน. บทวา สมาคมตวา ความวา มาโดยรอบ คอ ประชมกน ไดแก เปนอนเดยวกน. บทวา สมาคตา ความวา เปนผมาพรอมกน เพอประโยชน นวา "ญาตของเราเหลาน จกอทศทานเพอประโยชนแกพวกเรา." บทวา อนนปานมห ความวา ในเมอขาวและนา อนญาต ทงหลาย อทศใหแกตนนน มมาก. บาทคาถาวา สกกจจ อนโมทเร ความวา ญาตผลวงลบไป ทงหลาย เชอมนซงกรรมและผล (แหงกรรม) ไมละการทาความ ยาเกรง และมจตไมฟงซาน ยอมบนเทง คออนโมทนา ไดแก เปน ผเกดปตและโสมนสวา "ทานของเราน จงมเพอประโยชนสข." [๓๔๔] บดน พระผมพระภาค เมอจะทรงแสดงอาการคอการ ชมเชนปรารภญาตของเปรตเหลานน ผเสวยผลแหงกศลกรรมอน อาศยญาตทงหลายบงเกด จงตรสกงเบองหลงแหงคาถาท ๕ และ กงเบองตนแหงคาถาท ๖ วา "เราไดสมบตเพราะเหตแหงญาตเหลาใด, ขอญาต เหลานนของเรา จงเปนอยตลอดกาลนาน การ บชาเรา เปนอนญาตทงหลายทาแลว และทายก กเปนผไมไรผล."


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา จร ชวนต ความวา จงเปนอย ตลอดกาลนา คอเปนผมอายยน. สองบทวา โน าต แปลวา หมญาตของเรา. บทวา เหต ไดแก เพราะเหตแหงญาตเหลาใด คออาศยญาตเหลาใด. บทวา ลภาม เส ความวา เราไดสมบตเชนน. กเปรตเหลานน เมออางสมบตอนตนไดแลวในขณะนน จง กลาวอยางนน. จรงอย ทกษณาจะยงผลใหบงเกดในขณะนนนนเอง แกเปรตทงหลายได กเพราะองค ๓ อยาง คอ เพราะการอนโมทนา แหงตน ๑ เพราะการอทศแหงทายกทงหลาย ๑ เพาะความถงพรอม แหงทกขไณยบคคล ๑. บรรดาเหต ๓ อยางนน ทายกเปนเหตพเศษ. ดวยเหตนน เปรตเหลานน จงกลาววา เยส เหต ลภาม เส เปนตน. บทวา กตา ความวา อนทายกทงหลายเมออทศทานนอยางน วา "ขอทานน จงสาเรจแกญาตทงหลายของเรา" ชอวา ทาแลว และทายกเหลานน ชอวา เปนผไมไรผล เพราะกรรมใหผลในสนดาน เปนทบงเกดแหงกรรมอนสาเรจดวยการบรจาค. [๓๔๕] บดน พระผมพระภาค เมอจะแสดงความไมมแหง เหตเปนเครองไดสมบต มกสกรรมและโครกขกรรมเปนตนอยางอน ในเปรตวสยนน และความเปนคอการยงอตภาพใหเปนไปดวยทาน ทเขาใหแลวแตมนษยโลกน ของเหลาสตวผเขาถงเปรตวสย จงตรส


คาถาท ๗ กบกงเบองหลงแหงคาถาท ๖ วา "กในเปรตวสยนน ไมมกสกรรม, โครกข- กรรมในเปรตวสยนนกไมม. วณชชกรรมเชนนน กไมม, การซอขายดวยเงน กไมม, สตวทงหลาย ผถงกาลลวงลบไปแลว ยอมยงอตภาพใหเปน ไปในเปรตวสยนน ดวยทานอนเขาใหแลวแต มนษยโลกน." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา น ห ตตถ ความวา มหาบพตา กในเปรตวสยนน ไมมกสกรรม. คาวา โครกเขตถ ความวา ในเปรตวสยนน แมโครกขา กลาวคอกรรมเครองเลยงชพดวยการรกษาโคทงหลายแลว ขายปญจ- โครส กไมม. อธบายวา พวกเปรตอาศยกสกรรมและโครกขกรรมใด พงไดสมบต. แมกสกรรมและโครกกรรมนน กไมมง บทวา ตาทส ความวา เปรตเหลานน อาศยวณชชกรรม เชนใดพงไดสมบต, แมวณชชกรรมเชนนน กไมม. บทวา กยากย ความวา เปรตเหลานน อาศยการซอขายเชนใด พงไดสมบต, แม การซอขายดวยเงนคอดวยกหาปณะเชนนน กไมม. บทวา ยาเปนต ความวา ยอมยงอตภาพใหดาเนนไป คอ ใหเปนไป ดวยทานอนญาตทงหลายหรอมตรและอมาตยทงหลายให แลวแตมนษยโลกน.


บทวา เปตา ไดแก สตวทงหลายผเขาถงเปรตวสย. บทวา กาลคตา ไดแก ผไปแลวโดยมรณกาลของตน. บาล วา กาลกตา ดงนกม. ความวา มกาละอนทาแลว คอมมรณะอน ทาแลว. บทวา ตห ไดแก ในเปรตวสยนน. [๓๔๖] บดน พระผมพระภาค เมอจะทรงประกาศความตาม ทตรสแลวดวยอปมา ๒ ขอ จงตรส ๒ คาถาวา "นาฝนตกบนทดอน ยอมไหลสทสม ฉนใด, ทาทบคคลใหแลวแตโลกน ยอมสาเรจแกเปรต ทงหลาย ฉนนนเหมอนกน. หวง๑นาเตม (ดวยนา) ยอมยงสาคาใหเตมเปยมไดฉนใด ทานทบคคลให แลวแตโลกน ยอมสาเรจแกเปรตทงหลายฉน นนเหมอนกน." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อนนเต ไดแก บนทดอน คอบน ภมภาคอนสง. บทวา วฏ ไดแก นา (ฝน) อนเมฆทงหลายให ตกแลว. สองบทวา นนน ปวตตต ความวา ยอมไหลไป คอบาไป สภมภาคอนลม. บทวา อปกปปต ไดแก ยอมบงเกด คอปรากฏ ไดแก ไม ๑. ศพทน เทยบกบสสกฤต โดยพยญชนะแปลวา ประเทศเปนทนามาซงนา โดย อรรถหมายถงเมฆหรอกอนฝน. ทแกอรรถวาแมนาใหญนาจะผด เพราะแมนาจะทาทะเล ใหเปยมไมได นอกจากเมฆคอกานฝนทซบซอนกนอยในอากาศ และหลงลงมาเทานน.


พรากจากการเกดผล, ดวยวา เปตโลก เปนทตงแหงการสาเรจแหง ทาน เหมอนทลมเปนทตงแหงการไหลไป (รวม) แหงนา. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา "พราหมณ ทาน นน ยอมสาเรจแกสตวผดารงอยในฐานะใด ฐานะนแล เปนฐานะ." มหานท ชอวา หวงนา. บทวา ปรา ไดแก เตมดวยนาทไหล บามาจากลาธาร ระแหง หวย คลอง หนอง บง. [๓๔๗] เพราะเหตทเปรตทงหลายอนความหวงครอบงาแลววา "เราจกไดอะไร ๆ จากเรอนน" แมมายงเรอนของพวกญาตแลว ก ไมอาจขอวา "ขอพวกทานจงใหวตถชอน แกพวกขาพเจา" ได ฉะนน พระผมพระภาค เมอจะทรงแสดงวา "กลบตรเมอหวนระลกถง วตถเปนเครองหวนระลกถงเหลาน พงใหทกษณาแกเปรตเหลานน" จงตรสคาถาท ๑๐ วา "กลบตร เมอหวนระลกถงอปการะอนทานทาแลว ในกอนวา 'ผนนไดใหสงนแกเรา, ไดชวยทา กจนของเรา, พวกนนไดเปนญาต มตรและ เพอนของเรา, พงใหทกษณาเพอทานผลวงลบ ไปแลว." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา ทกขณ ทชชา ความวา กลบตรเมอหวนระลก คอตามระลกถงอปการะอนทานทาแลวในกอน ทงหมดอยางนวา "ผนน ไดใหทรพยหรอขาวเปลอกชอนแกเรา" วา


"ผนน ไดชวยทากจชอนของเรา," วา "คนโนน ชอวา เปนญาต ของเรา เพราะเปนผเนองกนขางมารดาหรอขางบดา," วา "คนโนน ชอวา เปนมตร เพราะเปนผสามารถชวยตานทาน (เหตภยทงปวง) ดวยสามารถความรก" และวา "คนโนน เปนเพอนเลนฝนรวมกน ของเรา" พงให คอพงมอบใหทานเพอทานผลวงลบไปแลว. บาลวา ทกขณา ทชชา ดงน กม. ในบทวา ทชชา นน พงทราบวเคราะหดงน : สมบตใด อน เขาพงให เหตนน สมบตนน ชอวา ทชชา (สมบตอนเขาพงให). สมบตอนเขาพงใหนน คออะไร ? คอ ทกษณาเพอทานผลวงลบไป แลว. ทกษณานน ใครพงให ? อนกลบตรผหวนระลก, อธบายวา ผตามระลกถงอปการะอนทานทาแลวในกอน โดยนยวา "ผนน ไดให สงนแกเรา" เปนตน. กบทวา อนสสร น เปนปฐมาวภตต ลงในอรรถแหง ตตยาวภตต ดงนแล. [๓๔๘] พระศาสดา เมอจะทรงแสดงวา "กสตวเหลาใด มว แตเปนผมทกข มความรองไหและความเศราโศก เพราะญาตตายไป เปนตน เปนเบองหนาอยนนแล ไมใหอะไร ๆ เพอประโยชนแกญาต เหลานน, ความรองไหและความเศราโศกเปนตนนนของสตวเหลานน ยอมเปนเหตใหตนเดอดรอนอยางเดยวเทานน, ความรองไหเปนตน นน หายงประโยชนสกหนอยหนงใหสาเรจแกหมญาตผละไปแลวไม" ดงน จงตรสคาถาท ๑๑ วา


"ความรองไหกด ความเศราโศกกด ความ คราครวญอยางอนใดกด ใคร ๆ ไมควรทาโดยแท เพราะความรองไหเปนตนนน ไมสาเรจประโยชน แกญาตผละไปแลว ญาตทงหลายยอมดารงอย อยางนน." [แกอรรถ] ความไหลออกแหงนาตาของชนผรองไหทงหลาย ชอวา ความ รองให ในคาถานน. พงสมพนธคาทเหลอวา น ห กาตพพ. ความสรอยเศรา คอความแหงจต ไดแก ความเหยมเกรยม ภายใน ชอวา ความเศราโศก. สองบทวา ยา ว า ไดแก อนใด จากความรองไหและความเศราโศกกด. ความราพน คอความพรา เพอดวยวาจา โดยนยวา "บตรนอยคนเดยว เจาไป ณ ทไหน" ดงน เปนอาท ของบคคลผอนความเสอมแหงญาตถกตองแลว ชอวา ความคราครวญ. อธบายวา ความพราเพอดวยวาจาแมนน อนใครๆ ไมควรทา. วา ศพทในบททงปวง เปนวกปปตถะ. บาทคาถาวา น ต เปตสส อตถาย ความวา เพราะเหตท ความรองไหเปนตนนนทงหมด ยอมไมเปนไปเพออปการะแกบคคลผทา กาละแลว ฉะนน ความรองไหเปนตนนน อนใคร ๆ ไมควรทาเลย, จรงอยางนน ญาตทงหลายยอมดารงอยอยางนน อธบายวา หาร แจงไม. [๓๔๙] พระผมพระภาค ครงทรงแสดงความทความรองไห


เปนตน เปนการหาประโยชนมได ดวยประการฉะนแล บดน เมอ จะทรงแสดงความททกษณาอนพระราชาถวายแลวมประโยชน จงตรส คาถาท ๑๒ วา "อนทกษณานแล อนพระองคถวายแลว ชอวา ตงไวดแลวในสงฆ ยอมสาเรจโดยฐานะเพอประ- โยชนแกชนนนตลอดกาลนาน." [แกอรรถ] พระผมพระภาค เมอจะทรงแสดงทานทพระราชาถวายแลวใน ครงนนโดยประจกษ จงตรสดวยคาวา อย ในคาถานน. จ ศพท ลง ในพยตเรกโชดก. ดวย จ ศพทนน พระองคทรงสองความแปลกกน ทจะตรสวา "ความรองไหเปนตน หาเปนประโยชนสกนอยหนงแกชน ผละไปแลวไม ฉนใด, ทกษณาน จะไมมประโยชนแกชนผละไป แลวนนฉนนน หามได. อนทกษณาน ยอมมประโยชนแกชนผละไป แลวนนสนกาลนาน" ดงน. ศพทวา โข ลงในอวธารณะ. สองบทวา ทกขณา ทนนา ความวา มหาบพตร ทานท พระองคอทศใหหมพระญาตของพระองคในวนน. เพราะเหตทสงฆ เปนเนอนาบญของโลกอยางยอดเยยม ฉะนน ทกษณา จงชอวา พระองคทรงตงไวดแลวในสงฆ. คาวา หตายสส คอ เพอประโยชนเกอกลแกชนนน คอ ชน ผละไปแลว ตลอดราตรนาน คอตลอดกาลนาน. สองบทวา านโส อปกปปต ความวา ยอมม คอยอมถง


พรอม ไดแก ยอมเผลดผลในขณะนนนนเอง. มคาอธบายวา โดยกาล ไมนาน ดงน. เหมอนอยางวา การพยากรณปญหา ยอมแจมแจงใน ขณะนนนนแล พระองคยอมตรสวา กการพยากรณปญหานน ยอม แจมแจงเฉพาะพระตถาคตโดยฐานะ๑ดงน ฉนใด แมในคาถาน ทกษณา สาเรจอยในขณะนน พระองคตรสแลววา ยอมสาเรจโดยฐานะ ดงน ฉนนน. อกอยางหนง ฐานะใด อนพระองคตรสวา "พราหมณ ทาน นน ยอมสาเรจแกสตวผดารงอยในฐานะใด ฐานะนแล เปนฐานะ," ทกษณาสาเรจอยในฐานะนน ตางโดยฐานะแหงเปรตมขปปปาสก- วนตเปรต ปรทตตปชวเปรต และนชฌามตณหกเปรตเปนตน พระ องคตรสวา "ยอมสาเรจโดยฐานะ" ดงน เหมอนบคคลผใหกหาปณะ อย ชาวโลกยอมกลาวนในโลกวา "บคคลนน ใหกหาปณะ" ดงน ฉะนน. กในอรรถวกปน บทวา อปกปปต ไดแก ยอมมปรากฏ มคาอธบายวา ยอมบงเกด ดงน. [๓๕๐] บดน พระศาสดา เมอจะทรงสรรเสรญพระราชาดวย พระคณตามทเปนจรง จงตรสคาถาทสดวา "ญาตธรรมนนน เปนอนพระองคทรงเผยออกแลว การบชาเพอชนผละไปแลว อนพระองคทรงทาแลว อยางโอฬาร และกาลงของภกษทงหลาย อน พระองคทรงตามเพมใหแลว บญมใชนอย ชอวา อนพระองคทรงขวนขวายแลว." ๑. ม. ม. ๑๓/๙๓ แตบาลแหงน เปน านโสเวต.


[แกอรรถ] การทากจอนญาตทงหลายพงทา เพอญาตทงหลาย ชอวา ญาตธรรม ในคาถาทสดนน. บทวา นทสสโต ความวา มหาบพตร ญาตธรรม อนพระ องคเมอถวายทกษณาน ชอวา ทรงเผยออกแลว คอทาตวใหเปน ตวอยาง ไดแกใหปรากฏแกชนหมมากแลวอยางนวา "ญาตธรรม แมอนพระองคพงใหบรบรณ ดวยการทากจอนญาตทงหลายพงทาเพอ หมญาตอยางนนนนแล ไมพงทาตนใหเดอดรอนดวยการรองใหเปนตน อนหาประโยชนมได." บทวา อฬารา ความวา การบชา เพอเหลาชนผลวงลบไปแลว สมบรณ คอสาเรจ ไดแก อนพระองคยงเปรตชนเหลานนใหบรรล ทพยสมบต ชอวา ทรงทาแลว. บทวา พล ความวา กาลงกายของภกษทงหลาย อนพระ องคผทรงยงสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ใหอมหนาดวยอาหารม ขาวและนาเปนตน ชอวา ตามเพมให. บทวา ปสต ความวา บญ อนพระองคผยงเจตนาเครองบรจาคมคณ มการอนเคราะหเปนตน เปนบรวารใหบงเกด ชอวา สงสมไวแลว ดงน. [๓๕๑] พระศาสดา ทรงยงเทศนาใหจบลงดวยคาถานแลว. ใน เวลาจบเทศนา สตวแปดหมนสพนผสงเวชแลวเพราะการพรรณนาถง โทษแหงการเขาถงเปรตวสย เรมตงความเพยรโดยแยบคาย ไดบรรล โทษแหงการเขาถงเปรตวสย เรมตงความเพยรโดยแยบคาย ไดบรรล ธรรมแลว. พระศาสดา ตรสตโรกฑฑสตรนแล แกเทพดาและ


มนษยทงหลายแตวนท ๒ จนถงวนท ๗ การบรรลธรรมไดมเชนนน เหมอนกน. คาถา ๑๓ คาถาน พระธรรมสงคาหกาจารย รอยกรองไวใน เปตวตถ โดยชอวา ตโรกฑฑเปตวตถ ในขททกปาฐะ โดยชอวา ตโรกฑฑสตร ดวยประการฉะน. ตโรกฑฑสตร๑ จบ. [๓๕๒] พระผมพระภาค ตรสไวในตโกรฑฑสตรน และใน สคาลสตรวา "บคคลควรใหทานอทศญาตผลวงลบไปแลว" ดวย ประการฉะน. แตบคคลผตองการบญ ไมควรคดวา "ชนเหลานน เปนญาต กตาม ไมเปนญาตกตาม" ควรใหอทศผหนงโดยแท พงเปนดจ มหาชนมอนาถบณฑกเศรษฐเปนตน. [เรองปฏฐธตลกเปรต] ดงไดสดบมา หญงพเลยงของเดกหญง ธดาของธดา (หลาน หญง) ของอนาถบณฑกเศรษฐ เอาแปง (ปน) ตกตาแลว ไดให ดวยกลาววา "หนจงถอเอตกตานเลน." เดกหญงทาความสาคญ ในตกตานนวาธดาใหเกดขนแลว เลนอย. ครนวนหนง เมอเขาเลนอย, ตกตานนพลดตกแตก เพราะ ความพลงเผลอ. เดกหญงรองไหวา "ลกของฉนตายเสยแลว." ครงนน พระศาสดา ไดประทบอยในเรอน. แมเศรษฐ กนง ๑. ข. ข. ๒๕/๙.


(เฝา) อยในทใกลพระศาสดา. หญงพเลยงอมเดกหญงซงกาลงรองให ไปยงสานกของเศรษฐ บอกความนนแลว เศรษฐใหเดกหญงนนนงบน ตก ปลอบวา "ตาจกถวายทานเพอธดาของหน" ดงนแลว กราบทลความ นนแดพระศาสดา แลวกราบทล (อก) วา "พระเจาขา ขาพระองคอยาก จะถวายทานอทศตกตาแปง ซงเปนธดาของหลายหญงขาพระองค, ขอ พระองคมภกษ ๕๐๐ รปเปนบรวารโปรดทรงรบเพอฉนในวนพรงน." พระศาสดา ทรงรบแลว ในวนท ๒ เสดจไป เรอนนนทรงทา ภตกจเสรจแลว เมอจะทรงทาอนโมทนา ไดตรสคาถาเหลานวา [๓๕๓] "บคคลผไมมความตระหนทาการอยางใด อยางหนงใหเปนอารมณ ปรารภบรพชนทลวงลบ ไปแลว วตถเทพดา หรอทาวมหาราชโลกบาลผม ยศทง ๔ คอ ทาวกเวร ๑ ทาวธตรฐ ๑ ทาววรปกษ ๑ ทาววรฬหก ๑ แลวพงถวายทาน. บรพชนและวตถ- เทพดาเปนทายกยอมไมไรผล. การรองให ความ เศราโศกหรอการคราครวญอยางอนใด ใคร ๆ ไมควรทาโดยแท เพราะการรองไหเปนตนนน ไมเปนไปเพอประโยชนแกชนผลวงลบไปแลวญาต ทงหลาย กคงดารงอยอยางนน. อนทกษณา นแล อนบคคลใหแลว ชอวา ตงไวดแลวใน


สงฆ ยอมสาเรจโดยฐานะเพอประโยชนแกชนนน ตลอดกาลนาน." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บาทคาถาวา ย กจารมมณ กตวา ความวา ปรารภ คอเจาะจงเหตอยางใดอยางหนง ในเหตทงหลาย มมงคลเปนตน ชอวา การอยางใดอยางหนง. บทวา ทชชา แปลวา พงให. บทวา อมจฉร ความวา ชอวา อมจฉร เพราะไมมความตระหนอนมความไมอดทนความทสมบตของตน สาธารณดวยชนเหลาอนเปนลกษณะ. อธบายวา ผมปกตปรจาค ทา มลทนแหงจต มมจฉรยะและโลภเปนตนใหหางไกลแลว พงถวายทาน. บาทคาถาวา ปพเพ เปเต ว อารพภ ความวา เจาะจงมารดา บดาผเปนบรพชนหรอ. บทวา วตถเทวตา ความวา ปรารภเทพดาผสถตอยในท ทงหลายมทเรอนเปนตน. ดวยคาวา อถวา น พระผมพระภาคทรงแสดงวา บคคล พงปรารภชนพวกใดพวกหนง มเทพดาและมนษยเปนตนแมเหลาอน ถวายทาน. บรรดาเทพดาเหลานน พระผมพระภาค เมอจะทรงแสดงเทพดา ทปรากฏบางพวกกอน ตรสวา จตตาโร ว มหาราเช แลว เมอจะ ทรงระบเทพดาเหลานนโดยชออก จงตรสวา กเวร เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา กเวร ไดแก ทาวเวสสวณ. บทวา


ธตรฏ เปนตน เปนชอแหงทาวโลกบาลทง ๓ ทเหลอ. สองบทวา เต เจว ปชตา ความวา ทาวมหาราชและบรพชน ผลวงลบไปแลว และวตถเทพดาเหลานน ยอมเปนผอนเขานบถอแลว ดวยกรยาคอการอทศ. บทวา อนปผลา ความวา และเขาผทายถวายทาน ยอม เปนผไมไรผล คอเปนผมสวนแหงผลทานของตนนนแล ดวยกจ มาตรวา การอทศแกชนเหลาอน. สองคาถาวา น ห รณณ วา โสโก วา เปนตน พงทราบ โดยนยแหงคาทกลาวแลวในตโรกฑฑสตร. [๓๕๔] สวนในอรรถกถาปฏฐธตลกเปตวตถ ทานกลาววา "กทานนน ยอมสาเรจโดยฐานะ คอยอมเผลดผลในขณะนนนนเอง อธบายวา ไมใชในกาลอน. จรงอย ขอทเมอเขาถวายทานอทศพวก เปรต ถาพวกเปรตอนโมทนา พวกเปรตกไดบรโภค (สมบต) ดวย ผลของทานนนในทนใดนนเอง เปนธรรมดาในความสาเรจแหงทานท เขาอทศใหนน. พระศาสดา ครนทรงแสดงธรรมอยางนนแลว ทรงทามหาชน ใหมจตยนดยงในทานอทศพวกเปรตแลว ทรงลกจากอาสนะ เสดจ หลกไป. ในวนรงขน ภรยาเศรษฐและพวกญาตนอกนน กประพฤต ตามเศรษฐ พวกเขาบาเพญทานใหเปนไปอยางนนประมาณเดอน ๑. พระศาสดา อนพระเจาปเสนททลถามวา "พระเจาขา เหตไรภกษ


ทงหลาย จงไมมาสเรอนของหมอมฉนถงประมาณเดอน ๑ ?" ตรส- บอกความนนแลว. แมพระราชา เมอทรงประพฤตตามเศรษฐทรง บาเพญมหาทานใหเปนไปแลว. ฝายชาวเมอง เมอประพฤตตามพระราชานน กบาเพญ มหาทานใหเปนไปประมาณเดอน ๑. มหาทานอนมตกตาแปงเปนมล ยอมเปนไปอยางนนสน ๒ เดอนแล. เรองปฏฐธตลกเปรต จบ. [๓๕๕] เจตนาเครองอนโมทนาแมของเปรตทงหลาย ยอม เปนคณชาตใหผลในขณะนนได จะปวยกลาวไปไยถงเจตนาเครอง อนโมทนาของมนษยทงหลายเลา ? ในขอนน มเรองเหลาน (เปน อทาหรณ):- [อบาสก] ดงไดสดบมา ในกาลแหงพระกสสปพทธเจา มอบาสกโสดาบน ผหนง ลงเรอไปพรอมกบกฎมพชางกลบกคนหนง. ในวนท ๗ เรอ อปปางในทามกลางสมทร. เขาทง ๒ นอน (เกาะ) แผนกระดานแผน หนง ไปถงเกาะ ๆ หนง. ในคน ๒ คนนน ชางกลบก ฆานกแลวปงกน ใหแกแกอบาสก บาง. อบาสก กลาววา "ฉนพอ" ไมกนแลวคดวา "ในทนเวน พระไตรสรณะเสยแลว ทพงอยางอนของเรากไมม." เมอเขากาลง ระลกถงคณพระรตนตรยอยอยางนน, พระยานาคทบงเกดทเกาะนน


นรมตรสรระของตวเปนเรอลาใหญ เตมดวยรตนะ ๗ ประการ เทพดา ประจาสมทรเปนนายเรอ สถตอยในเรอ โฆษณาวา "คนทตอง การไปชมพทวปมไหม ?" อบาสก บอกวา "ขาเจาทงหลายจกไป," เมอเทพดาพดวา "ทานจงลงมาเรอ" กาลงลง (เรอ) จงเรยกชางกลบกมา (ลงดวย). เทพดา กลาวา "คนนน ไมมคณคอศลและอาจาระ, เพราะฉะนน คนนน ไมควรลงเรอลาน." อบาสก กลาววา "เอาเถอะ ขาพเจาใหสวนบญจากทานนอน ตนใหแลว จากศลอนตนรกษาแลว และจากภาวนาอนตนอบรมแลว แกคนนน." ชางกลบก กลาววา "ขาพเจาอนโมทนา." ครงนน เทพดา ใหเขาดารงอยในเรอแลว นาเรอนนไปส กรงพาราณส ตงทรพยไวในเรอนของเขาทง ๒ แลว ไดไปสวมานของ ตนทเดยว. เรองอบาสก มาในอรรถกถาสลานสงสชาดก๑

ในจตตถวรรค ทกนบาต. [เรองสงขพราหมณ] [๓๕๖] ในอดตกาล กรงพาราณส ไดมนามวา กรงโมฬน. ครงนน พระโพธสตวเปนพราหมณชอสงขะ ในกรงโมฬน ไปเพอ ตองการคาขายทางเรอ พบพระปจเจกพทธเจารปนงในระหวางทาง ซงทรงเหยยบทรายรอนเชนถานเพลง เพราะลมและแดดแรงกลา มาอย มจตยนดวา "บญเขตของเรามาแลว" จงเรยนวา "ทานเจาขา ๑. ชาดกฏกถา. ๓/๑๔๖.


ขอทานจงสวมรองเทาเหลาน กนรมไป" แลวถวายรมและรองเทา ไปสทาเรอแลวลงเรอ. ในวนท ๗ เรออบปาง. พระโพธสตวพาบรษผอปฏฐาก (คน รบใช) คนหนงไป เอานามนทาทวสรระแลว กนนาตาลกรวดผง กบเนยใสจนพอแกความตองการแลว ใหบรษผอปฏฐากนนกนบางแลว ปนขนปลายไมเสากระโดงกบบรษผอปฏฐากนน กระโดดขนไปตก ณ ทสดประมาณอสภะ ๑ เรมทจะขามสมทร. เมอเขากาลงขามอย นนแล ลวงไปได ๗ วน. ครงนน เทพธดานามวา มณเมขลา ผรกษาสมทร ปรารถนา จะชวยพระโพธสตว จงเนรมตเรอสาเรจดวยรตนะ อนเตมดวยรตนะ ๗ ประการ แลวอมพระโพธสตวนนใหดารงอยบนเรอ (แต) มได แลเหลยวถงอปฏฐากเลย, พระโพธสตวไดใหสวนบญจากกลยาณกรรม อนตนทาแลวแกเขา. เขาอนโมทนาสวนบญนนแลว. ครงนน เทพดากใหอปฏฐานนนดารงอยบนเรอ นาเรอนนไป สกรงโมฬน ยงทรพยใหตงอยในเรอนของพระโพธสตวแลว ไดไปยง วมานของตนทเดยว. เรองนทานกลาวไวในอรรถกถาสงขพราหมณชกดก๑ ทสกนบาต. [ปตตทานและปตตานโมทนา] [๓๕๗] เพราะฉะนน กลบตร เมอจะสงสมบญกรยาอนชอวา ๑. ชาตกฏกถา. ๕/๔๓๘.


ปตตทานเอง และจะยงบญกรยาอนชอวา ปตตานโมทนา ใหเกดแก ชนเหลาอน พงทาทานอทศเปรตทงหลายโดยแท. อกอยางหนง ทาบญอยางใดอยางหนงตามปกตของตนแลว พงอทศสวนบญแกชน เหลาอนแล เหมอนพระเจาจกรพรรดพระนามวา ตโลกวชย ผเปน พระโพธสตว. ดงไดสดบมา พระเจาจกรพรรดตโลภวชยนน เมอจะทรงยง ชนทงหลายใหถอเอาบญสมบตอนพระองคทรงทาแลว จงไดตรส ๔ คาถา๑ในพทธปทานวา [๓๕๘] "กศลกรรมอยางใดอยางหนง เปนกรยา อนจะพงทาทางกาย วาจา และใจ อนเปนเหต ใหถงสคตในเทพชนไตรทศ ขาพเจาทาแลว. สตวเหลาใด มสญญา มอย และสตว เหลาใด ไมมสญญา มอย ขอสตวเหลานน ทงหมด จงเปนผมสวนเสวยผลบญทขาพเจา ทาแลวเถด. บญทขาพเจาทาแลวนน อนสตวเหลาใดร ชดแลว ขอสตวเหลานน จงเปนผมสวน เสวย ผลบญทขาพเจาใหแลว, สวนบรรดาสตวเหลา นน สตวเหลาใด ไมร, ขอทวยเทพดา พงไป ประกาศแกสตวเหลานน. ๑. ข. อป. ๓๒/๖.


สตวเหลาใดทงหมดในโลก มอาหารเปน เหตเปนอย, ขอสตวเหลานนทงหมด จงได โภชนะทชอบใจตามความคดของขาพเจา." [แกอรรถ] นยอนมาในอรรถกถาอปทานวา "บรรดาบทเหลานน บทวา มม แปลวา อนขาพเจา. บาทคาถาวา กาเยน วาจามนสา ความวา กศลกรรมอยางใด อยางหนง เปนกรยา กลาวคอกศลอนพงทาดวยไตรทวาร มอย. บทวา ตทเส ไดแก ภพดาวดงส. บทวา สคต ไดแก อนควรแกการเกดขนในสคต. อธบายวา กศลกรรมทงหมดนนอนขาพเจาทาแลว. ไดยนวา ทาวเธอจตจากอตภาพแหงพระเจาจกรพรรดตโลกวชย แลว จกเกดขนในหมเทพดาชนดาวดงส. ดวยเหตนน พระองค จงตรสคาวา สคต นน. สองบทวา ส โน อตถ ความวา สตวเหลาใด ทรงนาม วามนษย เทพดา หรอพรหม มอย. บทวา อส โน ความวา และสตวเหลาใด เวนจากสญญา คอเปนสตวไมมสญญา มอย. บทวา มยห ความวา สตวเหลานนทงหมด จงเปนผมสวน เสวยผลบญทขาพเจาทาแลว, อธบายวา จงมสวนแหงบญเสวยเถด. บทวา เย ความวา บญทขาพเจาทาแลวนน อนสตวเหลาใด


รชดแลวคอรดแลว; สตวเหลานน จงมสวนเสวยผลบญทขาพเจา ใหแลวเถด. สองบทวา เย จ ตตถ ความวา สวนบรรดาสตวเหลานน สตวเหลาใด ไมรบญทขาพเจาทาแลวนน. บทวา นเวทย ความวา ขอทวยเทพดาพงไป (ประกาศ) ใหสตวทงหลายทราบ หรอพงบอกแกสตวเหลานน 'คนโนนทาบญ ชอนแลว ไดใหสวนบญแกพวกทาน.' บาทคาถาวา ชวนตหารเหตกา ความวา สตวเหลานนทงหมด ในโลก ดารงอยไดเพราะอาหาร คออาศยอาหารเปนอย. บทวา สพเพ ไดแก สตวเหลานนทงหมด. บทวา เจตสา ความวา จงไดโภชนะทชอบใจ ตามความคดหรอตามบญฤทธของ ขาพเจา." [ประโยชนแหงการถอโภคทรพย] [๓๖๐] พระผมพระภาค ตรสทานทบคคลพงใหแกพระทกข- ไณยบคคล เพอประโยชนแกมารดาบดาผทากาละไวในสคาลสตรดวย ประการฉะน, หาไดตรสดวยสามารถการทาพลกรรมเพอมารดาบดา เหลานนไม, แมไมตรสดวยสามารถการทาพลกรรมกจรง, ถงอยางนน บตรจะทาแมพลกรรมเพอมารดาบดาผทากาละแลว กควร. ดวยเหตนน พระผมพระภาค เมอจะทรงโอวาทอนาถบณฑก- เศรษฐ จงตรส (คาถาเหลาน) ไวในอาทยสตร๑ ในปญจกนบาต ๑. อง. ปณจก. ๒๒/๕๐.


องคตตรนกาย วา "นระผจะตองตายเปนธรรมดา เมอระลกถง ประโยชนนวา 'โภคะทงหลายเราบรโภคแลว คนทควรเลยงเรากเลยงแลว, อนตรายทงหลาย เรากผานพนแลวแล; ทกษณาทมผลในเบองบน เรากใหแลว, อนง พล ๕ อยาง เรากทาแลว ทานผมศลทงหลาย ผสารวมแลว ประพฤต พรหมจรรย เรากบารงแลว, บณฑตผครอง เรอน พงปรารถนาโภคะเพอประโยชนใด ประ- โยชนนนเรากบรรลแลว, กรรมทไมทาตนให เดอดรอนเรากทาแลว' ดงน ตงอยในอรยธรรม ทวยเทพดา ยอมสรรเสรญเขาในโลกนแล เขา ละไปแลว ยอมบนเทงในสวรรค." [แกอรรถ] [๓๖๑] บรรดาบทเหลานน บทวา ภตตา ความวา โภคะทงหลาย เราบรโภคแลว. บทวา ภจจา ความวา บคคลทควรเลยง คอ มารดาบดา บตร ภรยา ทาส กรรมกร และมตรอมาตย เรากเลยง คออดหนน ไดแก ชบเลยงแลว. ส อกษรในบทวา อาปาทา ส น เปนเพยงนบาต. มคาอธบายวา "อนตรายทงหลาย คอเสนยดจญไรทงหลาย


อนเกดแตไฟ นา พระราชา โจร และบคคลผรบมรดกทไมรกกน เราผานพนแลว คอเราไดปดแลว ไดแกหามดวยการปดทางแหง อนทรายเหลานน ดวยโภคทงหลาย." จรงอย เมออนตรายทงหลาย เกดขนแตไฟเปนตน, บคคลเมอทาการบรจาคทรพยเพอประโยชนแก เหตทงหลายมการใหชวยดบไฟทตดเรอนเปนตน ชอวายอมปดคอหาม ทางแหงอนตรายเหลานน ดวยโภคะทงหลาย. บทวา อทธคา พงทราบวเคราะหดงน: ผลแหงทกษณานน (ไป) ในเบองบน ดวยสามารถการใหผลในภมสง ๆ ขนไป กลาว คอกามสวรรค ๖ ชน เหตนน ทกษณานนชอวา มผลในเบองบน. กผลแหงกรรม ชอวา อคคะ, ผลนนในทกษณานมปรกตไปในเบองบน เหตนน ขาพเจาจงกลาววา "อทธมคคมสสา." บทวา ทนนา ไดแก เราใหแลวดวยโภคะทงหลาย. สองบทวา ป จ พล ความวา พล ๕ อยาง เราทาแลวดวย โภคะทงหลาย. [๓๖๒] พระผมพระภาคตรสคานไวในจณณยบท๑วา "คฤหบด กขออนยงมอยอก, อรยสาวก ยอมเปนผทาพล ๕ อยางคอ ญาตพล (สงเคราะหญาต) อตถพล (ตอนรบแขก) ปพพเปตพล (ทาบญ อทศผตาย) ราชพล (เสยภาษอากรแกราชการ) เทวตาพล (ทาบญอทศเทวดา) ดวยโภคะทงหลายทตนไดมาดวยความเพยรคอ ความหมน รวบรวมไวดวยกาลงแขน อนตนใหเหงอไหลโซมใหเกด ๑. อง. ปจก. ๒๒/๙


ขนอนชอบธรรม ไดมาโดยธรรม." [๓๖๓] อรรถกถา๑จณณยบทนนวา "บทวา อฏานวรยาธ- คเตห ไดแก อนตนไดมาแลวดวยความเพยร กลาวคอความหมน. บทวา พาหาพลปรจเตห ไดแก อนตนรวบรวมดวยกาลงแขน. บทวา เสทาวกขตเตห ไดแก อนตนยงเหงอใหไหลแลว ๆ ใหเกดขน. บทวา ธมมเกห ไดแก อนประกอบดวยธรรม. บทวา ธมมลทเธห ไดแก อนตนบาเพญกศลธรรม ๑๐ ประการแลวจงได. บทวา าตพล ไดแก การสงเคราะหหมญาต. บทวา อตถพล ไดแก การตอนรบแขก. บทวา ปพพเปต- พล ไดแก การทาบญอทศเหลาญาตผไปสปรโลก. บทวา ราชพล ไดแก การเสยภาษอากรทควรทาแกพระราชา. บทวา เทวตาพล ไดแก การทาบญอทศทควรทาแกเทพดาทงหลาย. คาวา พล ทงหมดน เปนชอแหงทานทบคคลพงใหแกมนษย และอมนษยเหลานน ๆ ดวยสามารถทานตามสมควร." [๓๖๔] บทวา อปฏ ตา ไดแก อนเราบารงแลวดวยโภคะ ทงหลาย. บทวา ยทตถ ไดแก เพอประโยชนใด มการบรโภคเอง เปนตน. บทนเปนจตตถวภตต, อกอยางหนง ความวา เพอทา อรรถะ คอประโยชนใด. สองบทวา ฆรมาวส ไดแก อยครองเรอน. บทวา อนนตาปย ความวา กรรมทชอวาเวนจากความ ๑. มโน. ป. ๓/๒๙.


เดอนรอน เพราะทาประโยชนนน อนเราทาแลว. บทวา เอต ความวา บคคลผเปนอบาสก ซงจะตองตายเปน ธรรมดา เมอระลก คอนกถงประโยชนน คอทอนพระผมพระภาค ตรสแลวโดยนยวา ภตตา โภคา เปนตน ดวยประการฉะนนน. บทวา อรยธมเม ไดแก ตงอยแลวในธรรมคอศล ๕. แทจรง ศล ๕ ชอวา อรยธรรม เพราะเปนธรรมทพระอรยะทงหลายใคร คอเพราะเปนทรกของพระอรยะทงหลาย. กพระอรยะทงหลาย แม ไปสภพอน กไมละศล ๕ นน. มคาตรสอธบายไว ดงนวา "คฤหบด อบาสกผเชนทาน เมอ จะถอเอาโภคะทงหลาย พงถอเอาโภคะทงหลายดวยเหต ๕ อยาง คอ 'เราจกทาตนและมารดาบดา บตร ภรยา ทาส กรรมกร และ บรษทงหลาย ใหไดรบความสขดวยโภคะเหลาน' อยางหนง, 'จกทา มตรอมาตยทงหลาย ใหไดรบความสขดวยโภคะเหลาน' อยางหนง, เมออนตรายทงหลายเกดขนจากวตถทงหลายมไฟเปนตน จกปดทางแหง อนตรายเหลานน ดวยโภคะทงหลายแลว ทาตนใหสวสด' อยางหนง, 'จกตงทกษณาอนมผล (ไป) ในเบองบน ในสมณพราหมณผประพฤต ธรรมทงหลายดวยโภคะเหลาน' อยางหนง, 'จกทาพลกรรม ๕ อยาง ดวยโภคะเหลาน' อยางหนง. อบาสกนน มโภคะอนถอเอาแลวอยางน เมอทาปะโยชนทตนปรารถนา โภคะทงหลาย ชอวา ยอมละความ เดอนรอนอนมวปฏสารเปนลกษณะเสยได. และแมศลของอบาสก ผละความเดอดรอนไดแลว ยอมหมดจด. อนงแมทวยเทพกสรรเสรญ


เขาผปฏบตอยอยางนน, เขาละไปแลว ยอมบนเทงในสวรรคแล. เพราะฉะนน คฤหสถผระลกถงโอวาทของพระสคตนอย จง ควรทาแมพลกรรมเพอหมญาตผทากาละแลว ดวยการเวนจาก ปาณาตบาตเปนตนโดยแทแล. [มารดาบดาอนเคราะหบตรดวยฐานะ ๕] [๓๖๕] ดงนน การบารงมการเลยงเปนตน ชอวาเปนมงคล เพราะเปนเหตแหงประโยชนเกอกลในปจจบน ๕ อยาง ดวยสามารถ การหามจากความชว ใหตงอยในความด ใหศกษาศลปะ จดการ ดวยภรยาทสมควร และใหทรพยมรดก. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา "คฤหบดบตร ทศ เบองหนาคอมารดาบดา อนบตรบารงแลวดวยฐานะ ๕ เหลานแล ยอมอนเคราะหบตรดวยฐานะ ๕ คอ : ยอมหามจากความชว, ให ตงอยในความด, ใหศกษาศลปะ, จดการดวยภรยาทสมควร, มอบ ทรพยมรดกใหในสมย. คฤหบดบตร ทศเบองหนาคอมารดาบดา อนบตรบารงแลวดวยฐานะ ๕ เหลาน ยอมอนเคราะหบตรดวย ฐานะ ๕ เหลานแล๑." [หามจากความชว] [๓๖๖] บรรดาฐานะ ๕ เหลานน ในฐานะท ๑ นวา ปาปา นวาเรนต พงทราบวนจฉยดงน: ชอวา การหามจากความชวมอนาคต ๑. ท. ปาฏ. ๑๑/๒๐๓.


เปนอารมณ. เพราะการหามแมจากวตถทประจวบเขา พงมไดทงเมอ วตกกมะยงเปนอนาคตทเดยว, ไมพงม ในเมอวตกกมะยงเปนไปอย (ปจจบน), แตการทาความชว อนบตรใหบงเกดแลว มกรยาสกวา การตเตยนเปนเครองตอบแทน; ดวยเหตนน ในอรรถกถา ทานจง กลาววา "มารดาบดากลาวอาทนพอนมในปจจบนและสมปรายภพ แหงบาปธรรมมปาณาตบาตเปนตนแลว หามวา 'พอ เจาอยาทา บาปกรรมเหนปานนนะ' ยอมตเตยนแมบาปกรรมทบตรทาแลว." [ใหตงอยในความด] [๓๖๗] ในฐานะท ๒ วา กลยาเณ นเวเสนต พงทราบวนจฉย ดงน: มารดาบดาแมใหรางวลแลว (แนะนา) ยงบตรใหตงอย คอ ใหดารงอยในกศลกจทงหลายมการสมาทานศลเปนตน เหมอนอนาถ- บณฑกเศรษฐ และมารดาของมตตวนทกะในกาลของพระกสสป- พทธเจา. [เรองกาฬกมาร] [๓๖๘] ดงไดสดบมา อนาถบณฑกเศรษฐไมอาจจะหามกมาร ชอกาฬะ ผเปนบตรของตน ซงไมทากรรมคอการเฝาพระพทธเจา การฟงธรรม และการขวนขวาย (กจ) ของสงฆ จงพดวา "พอ เจาจงเปนผรกษาอโบสถ ฟงธรรมในวหารแลวมา, พอจกให ทรพย ๑๐๐ กหาปณะแกเจา." เพราะความโลภในทรพย เขาจงเปน


ผรกษาอโบสถ ไปสวหารแลว เปนผไมมความตองการดวยการฟง ธรรม หลบอยในทผาสกแลวไปบานแตเชาตร เมอไมไดทรพย ๑๐๐ กหาปณะ กไมบรโภคภต เมอไดเทานน จงบรโภค. รงขนวนหนง เศรษฐ พดวา "พอ เจาจงเรยนบทธรรม บทหนงในสานกพระศาสดาไดแลวจงมา, พอจกใหทรพยพนกหาปณะ แกเจา." เขาปรารถนาจะเรยนบทเดยวเทานนแลวหนไป. พระศาสดา ไดทรงทาอาการทเขากาหนดไมได. เขากาหนด บทนนไมได จงคดวา "จกเรยนบทขาหนา" ยนฟงอย เปนพระ โสดาบนแลว วนรงขน กลบมาเรอนพรอมกบพระศาสดาทเดยว นก ละอาย เพราะเศรษฐใหทรพยขางหนาพระศาสดา ไมปรารถนาจะ รบหอทรพยพนกหาปณะ แมทบดาใหแลว. เรองกาฬกมาร มาในคาถาวรรณนาวา ปพยา เอกรชเชน เปนตน ในโลกวรรค ธรรมบท. [เรองมตตวนทกะ] [๓๖๙] แมมารดาของมตตวนทกะ กกลาววา "พอ ความ เปนมนษยไดยาก เจากไดแลว; เจาจงใหทาน รกษาศล ทาอโบสถ- กรรม ฟงธรรม" เมอเขากลาววา "แม ฉนไมมความตองการ ดวยบญกรรมมทานเปนตน, แมอยาไดกลาวอะไร ๆ กะฉนเลย, ฉน จกไปตามกรรม," จงกลาววา "พอ วนน เจาจงเปนผรกษา อโบสถ ฟงธรรมในวหารตลอดคนยงรงแลวจงมา, แมจกใหทรพย แกเจาพนหนง."


แมมตตวนทกะ เพราะความโลภในทรพย จงรกษาอโบสถ ยงกลางวนใหลวงไปในวหาร, แมบทธรรมบทหนงไมกระทบหไดดวย ประการใด, กนอนหลบในประเทศแหงหนงดวยประการนนในราตร, แลวไดไปสบานแตเชาตร. สวนมารดาของเขา คดวา "วนน บตรของเราฟงธรรมแลว จกนาพระธรรมถกมา" จงจดของฉนมยาคและภตเปนตน มองด ทางมาของเขา เหนเขามาผเดยว จงกลาววา "พอ เจาไมนาพระ ธรรมกถกมาดอกหรอ ?" เขาตอบวา "ฉนไมมความตองการดวย พระธรรมกถก" เมอไมไดหอทรพยพนหนง กไมบรโภคภต เมอได เทานน จงบรโภค. ตอมา เขาทาการคาขายทางเรอ ถกพวกมนษยปลอยบนหลง สมทร โดยนยทกลาวแลวในหนหลง ไปดวยแพ วนหนง เหนนาง เวมานกเปรต ๔ นาง ในวมานแกวผลก ๘ นาง ในวมานเงน ๑๖ นาง ในวมานแกวมณ นางเปรต ๓๒ นาง ในวมานทอง ตามลาดบ เพราะผลแหงอโบสถกรรม อนมผลทสตวพงเสวยในทฏฐธรรมซง เขาทาแลว เสวยทพยสมบตกบนางเปรตเหลานน. เรองมาในอรรถกถา๑จตทวารชาดก. มารดาบดาทง ๒ นน ยงบตรใหตงอยในความด ดวยความ อนเคราะหบตร ดวยประการฉะน. [ใหศกษาศลปะ] [๓๗๐] ในฐานะท ๓ วา สปป น พงทราบวนจฉยดงน : ๑. ชาตกฏกถา. ๕/๔๑๙.


มารดาบดาทราบวา บตรตงอยในโอวาทของตนแลว จงใหศกษา ศลปะมมทธาและคณนาเปนตน อนไปตามวงศ. กความเปนตาง ๆ กนแหงศลปะ มมทธาและคณนาเปนตน ทานกลาวไวในคมภรอน. จรงอยางนน ทานกลาวไวในอรรถกถา๑มหาทกขกขนธสตรวา "การ ตงสญญาไว ทขอนวมอ แลวนบดวยปลายนวมอ ชอวา มทธา. การ นบไมขาดสาย ชอวา คณนา. การนบประมวล (นบรวม) ทชน ทงหลายแลดนาแลว ทราบไดวา 'ในนาน จกมขาวเปลอกประมาณ เทาน' แลดตนไมแลว ทราบไววา 'ตนไมน จกมผลประมาณ เทาน.' แลดอากาศแลว ทราบไดวา 'นก๒ในอากาศเหลาน จกม ชอประมาณเทานน,' ชอวาสงขยาน." [๓๗๑] ฎกามหาทกขกขนธสตรนนวา "สองบทวา ส เปตวา ความวา การทาสญญาโดยนยวา 'เมอเราจบขอนวมอน แลว เปน ๑๐๐, เมอเราจบขอนวมอน เปนพนหนง' ดงนเปนตน แลวนบ. การนบเปนลาดบไปดวยวธม ๑,๒, เปนตนม ๙ เปนทสด ชอวา อจฉททคณนา. การนบเปนหมวดดวยวธมบวกและคณเปนตน ชอวา ปณฑคณนา. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาวคา เปนตนวา 'เขตต โอโลเกตวา." อรรถกถา๓โอมสวาทสกขาบทวา "การนบดวยปลายนวมอ ชอวา มทธา. การนบมการนบไมขาดสายเปนตน ชอวา คณนา." ๑. ป. ส. ๒/๗๔. ๒. อเม ควรเปน อธ เหมอนความ ๒ ทอนขางตน แตใน อรรถกถานนปรากฏเปน อเม เหมอนกน จงแปลอยางนน. ๓. สมนต. ๒/๒๘๖.


ฎกาโอมสวาทสกขาบทนนวา "การนบดวยการอนวมอเขา เหมอนชนทงหลายมชนชาวปาสกะ (ปารซ, เปอรเซย) และมลกขะ (ทสย,ทมฬ) เปนตน ชอวา หตถมทธาคณนา. การนบดวยสามารถ วธม ๙ เปนทสด ชอวา อจฉททคณนา. การนบประมวล อนเปน ไปดวยสามารถวธมบวก คณ ลบ หาร เปนตน ทานถอเอาดวยอาท ศพท. การนบประมวลนน สาหรบผใดคลองแคลว ผนน แมเหน ตนไม กทราบไดวา 'ตนไมนมใบประมาณเทาน." นยอนมาในอรรถกถาองคตตรนกายวา "การนบไมขาดสาย ชอวา มทธา. การนบประมวล ชอวา คณนา." ฎกาองคตตรนกายนนวา "อกอยางหนง การตงสญญาไวท ขอนวมอทงหลายแลวนบดวยปลายนวมอ ชอวา มทธา. การนบไม ขาดสายดวยสามารถวธม ๑, ๒, ๓, เปนตน ชอวา คณนา." อาทศพทวา อจฉททกาท พระอรรถกถาจารยใสเขาไวใน อรรถกถาโอมสวาทสกขาบทนน กเพอถอเอาการนบประมวล เพราะ การนบประมวลนน ไมไดมาในพระวนยแผนกหนง. มารดาบดา ยงบตรใหศกษาแตศลปะอนหาโทษมไดมประการ ดงกลาวแลว ดวยประการฉะน. [จดการดวยภรยาทสมควร] [๓๗๒] ในฐานะท ๔ วา ปฏรเปน พงทราบวนจฉยดงน :


ดวยภรยาทสมควร คอคควรกนดวยสกล มรรยาท รป โภคะ และ บรวารเปนตน. [มอบทรพยมรดกใหในสมย] ในฐานะท ๕ วา สมเย ทายชช นยยาเทนต พงทราบ วนจฉยดงน: มารดาบดา ยอมใหทรพยในสมย. กในคาวา สมเย นน สมยม ๒ คอ นจจสมย ๑ กาลสมย ๑. บรรดาสมยทง ๒ นน สมยเปน นตย ชอวา นจจสมย คอกาลเปนททาเนอง ๆ. ก นจจ ศพทน ม อภณห เปนอรรถ ดจ นจจ ศพทในประโยคทงหลายมวา "มดโกน อนชางกลบกสบดเปนนตย (เนอง ๆ)," สมยคอกาลอนสมควรซง มาถงแลว ชอวา กาลสมย. มารดาบดาเมอใหโอวาทวา "เจาจงลกขน ขมกเขมนถอเอา โภคะน, โภคะน จงเปนเสบยง (ตนทน) ของเจา, เจาจงทากศลดวย โภคะน" ชอวาใหในนจจสมย ในสมยทง ๒ นน. เมอใหในสมยม สมยไวจก สมยอาวาหมงคลและววาหมงคลเปนตน ชอวา ใหในกาล สมย. ในกาลสมยเหลนน การไวจก ยอมมในเวลาเปนเดก อาวาห มงคลและววาหมงคล ยอมมในเวลาทบตรธดาถงความเปนหนมสาว. อกอยางหนง มารดาบดา แมเมอใหโอวาทแกบตรผนอนบน เตยงเปนทตายในปจฉมกาลวา "เจาจงทากศลดวยโภคะน" ชอวา ใหในสมย. บตรบารงมารดาบดาทง ๒ นนอย ดวยสามารถฐานะม


การเลยงเปนตน ยอมกลบไดประโยชนเกอกลมการหามจากความชว เปนตน ดวยประการฉะน; เพราะฉะนน มารดาบดาทง ๒ นน อนบตรควรบารงแมอยางนนโดยแท. [มารดาบดาเหนฐานะ ๕ จงอยากไดบตร] [๓๗๔] แทจรง แมมารดาบดา เมอเหนฐานะทงหลายมการ เลยงเปนตน จงปรารถนาบตร. ดวยเหตนน พระผมพระภาค เมอจะ ทรงแสดงธรรมแกภกษทงหลาย จงตรส (คาถาเหลาน) ในปตตสตร๑

ปญจกนบาต องคตตรนกาย วา "บณฑตทงหลาย เมอเหนฐานะ ๕ คอ บตร อนเราเลยงแลวจกเลยงเรา ๑ จกชวยทากจของ เรา ๑ สกลวงศพงดารงอยไดนาน ๑ บตรจะ ปฏบตความเปนทายาท ๑ อกอยางหนง จกตามเพม ใหทกษณาแกเราผลวงลบไปแลว จงปรารถนาบตร. บณฑตทงหลาย เมอเหนฐานะ ๕ เหลานจง ปรารถนาบตร. เพราะฉะนน บตรทงหลายผสงบ เปนสตบรษ ผกตญกตเวท เมอหวนระลกถง อปการะททานทาแลวในกอน ยอมเลยงมารดา บดา ชวยทากจทงหลายของทานเหมอนกตญ กตเวทบคคล ชวยทากจของบรพการชนทงหลาย ๑. อง. ปจก. ๒๒/๔๖.


ฉะนน, บตรผทาตามโอวาท เลยงทานผเลยง (ตน) มาแลวไมทาสกลวงศใหเสอม มศรทธา ถงพรอมดวยศล ยอมเปนผนาสรรเสรญ." [แกอรรถ] [๓๗๕] อรรถกถา๑ปตตสตรนนวา "บรรดาบทเหลานนสองบทวา ภโต วา โน ความวา บตร อนเรา (ทง ๒) เลยงแลว คอประคบ ประคองแลว ดวยการอปถมภทงหลายมใหดมนานม ยงมอและ เทาใหเจรญเปนตน จกเลยงเรา (ทง ๒) ในเวลาทเราเปนคนแกดวย การอปถมภทงหลายมการลางเทาใหอาบนาใหยาคและภคเปนตน. สอง บทวา กจจ วา โน ความวา บตรจกพกการงานของตนไวแลว ไปทากจของเรา (ทง ๒) อนเกดขนแลวในทตาง ๆ มราชสกลเปนตน. บทวา กลวโส ความวา เมอบตรรกษาสมบตของเรา (ทง ๒) มนา สวน เงน และทองเปนตนไวไมใหเสยหายอย. สกลวงศพง ดารงอย, อธบายวา จกตงอยสนกาลนาน อกอยางหนง บตรจก ไมตดทอนภตทงหลายมสลากภตเปนตน อนเรา (ทง ๒) ใหเปน ไปแลว คงเปนไป (ตามเดม), สกลวงศของเรา (ทง ๒) จกตงมน สนกาลนานแมดวยอาการอยางน. บทวา ทายชช ความวา บตรเมอทาตนใหเปนผสมควรแก ความเปนทายาท ดวยการปฏบตสมควรแกสกลวงศ ชอวา ยอม ๑. มโน. ป. ๓/๒๘


ปฏบตความเปนผรบทรพยมรดกของเรา (ทง ๒). บทวา ทกขณ ความวา บตรจกจาปตตทานแลว ตามเพม ใหทานจาเดมแตวนท ๓. ในทนบตรทงหลาย พงทราบวาผสงบ เปน สตบรษ เพราะการปฏบตชอบในมารดาบดา (ทง ๒). บาทคาถาวา ปพเพ กตมนสสร ความวา เมอระลกถงคณ อนมารดาบดาทากอนกวา. บทวา โอวาทการ ไดแก ผทาโอวาท อนมารดาบดาใหไวแลว. บทวา ภตโปส ไดแกผเลยงมารดาบดา ซงเลยงตนมาแลว. บทวา ปสสโย ความวา บตรยอมเปนผอน มหาชนควรสรรเสรญในปจจบนโดยแท." กถาวาดวยการบารงมารดาบดา จบ.


กถาวาดวยการสงเคราะหบตรและภรยา*

[บตร ๓ จาพวก] [๓๗๖] ธรรมดาบตรม ๓ จาพวก. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา "ภกษทงหลาย บตร ๓ จาพวกเหลาน มปรากฏอยใน โลก. บตร ๓ จาพวกเปนไฉน ? คอ อภชาตบตร อนชาตบตร อวชาตบตร. ภกษทงหลาย กอดชาตบตรเปนอยางไร ? ภกษทงหลาย มารดาบดาของบตรในโลกน ไมถงพระพทธเจาเปนสรณะ ไมถง พระธรรมเปนสรณะ ไมถงพระสงฆเปนสรณะ ไมงดเวนจากปาณา- ตบาต อทนนาทาน กามมจฉาจา มสาวาท, ไมงดเวนจากนาเมา คอสราและเมรย อนเปนทตงแหงความประมาท, เปนผทศล มบาป- ธรรม, สวนบตรของเขา ถงพระพทธเจาเปนสรณะ ถงพระธรรม เปนสรณะ ถงพระสงฆเปนสรณะ งดเวนจาปาณาตบาต ฯ ล ฯ งด เวนจากนาเมาคอสราและเมรย อนเปนทตงแหงความประมาท มศล มกลยาณธรรม, ภกษทงหลาย อตชาตบตรอยางนแล. ภกษทงหลาย กอนชาตบตรเปนอยางไร ? ภกษทงหลาย มารดาบดาของบตรในโลกน ถงพระพทธเจาเปนสรณะ ฯ ล ฯ มศล มกลยาณธรรม; และบตรของเขา กเปนผถงพระพทธเจาเปนสรณะ * พระมหาอ นสสโภ ป. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล.


ฯ ล ฯ เปนผมศล มกลยาณธรรม, ภกษทงหลาย อนชาตบตร อยางนแล. ภกษทงหลาย กอวชาตบตรเปนอยางไร ? ภกษทงหลาย มารดาบดาของบตรในโลกน เปนผถงพระพทธเจาเปนสรณะ ฯลฯ มศล มกลยาณธรรม; สวนบตรของเขา ไมถงพระพทธเจาเปน สรณะ ฯลฯ เปนผทศล มบาปธรรม, ภกษทงหลาย อวชาตบตร อยางนแล. ภกษทงหลาย บตร ๓ จาพวกเหลานแล มปรากฏอยในโลก." (พระผมพระภาค) ไดตรสความนแลว, จงตรสคาเปนคาถานในความ ขอ (ตโยปตตสตร) นน ดงนวา "บณฑตทงหลาย ยอมปรารถนาอตชาตบตร อนชาตบตร ไมปรารถนาอวชาตบตรผตดสกล; บตรเหลานแล มอยพรอมในโลก. บตรเหลาใด เปนอบาสก มศรทธา ถงพรอมดวยศล ร ถวยคา (ของยาจก) ปราศจากความตระหน, บตรเหลานน ยอมไพโรจนในบรษททงหลาย เหมอนพระจนทรพนจากกอนเมฆ ไพโรจนอย." ตโยปตตสตร๑ ในอตวตตกะ จบ. [๓๗๗] นยอนมาในอรรถกถาต๒โยปตตสตรนนวา "บตรผเกด แตตน บตรผเกดแตยก หรอแมบตรทเขาใหเปนตน ชอวา บตร. ๑. ข. อต. ๒๕/๒๗๘. ๒. ป. ท. ข. อต. ๒๘๙, ๓๐๖, ๓๐๙.


บตรผเกดลวงมารดาบดาดวยคณทงหลายของตน, อธบายวา มคณ ยงกลามารดาบดาเหลานน ชอวา อตชาตบตร. บตรผเกดพอสมควร แกมารดาบดาดวยคณทงหลาย, อธบายวา มคณเสมอดวยมารดาบดา เหลานน ชอวา อนชาตบตร. บตรผเกดไมเสมอมารดาบดาดวย คณทงหลาย, อธบายวา มคณเลวกวามารดาบดาเหลานน ชอวา อวชาตบตร. กบตร ยอมเปนผยง ผเสมอ และผเลยกวามารดาบดา ดวยคณเหลาใด; พระผมพระภาค เพอจะทรงจาแนกคณเหลานน แสดง จงตรสคาวา กถจ ภกขเว เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา อปปฏวรตา ไดแก ผชอวา ไมงด เวน เพราะไมมสมาทานวรตและสมปตตวรต. บทวา ทสสลา ไดแกผชอวา ไมมศล เพราะไมมคณแมสกวา ศล ๕ เพราะไมมสมาทานวรตและสมปตตวรตนนนนแล. บทวา ปาปธมมา ไดแก ผมธรรมลามก คอ มอาจาระเลว ทราม. บทวา ปฏวรโต ไดแกชอวา ผงดเวน คอผตงอยหางไกล เพราะสมาทานสกขาบท. ในทก ๆ บททเหลอ กนยน. บทวา สลวา ไดแก ผมศล ๕ ตามทกลาวแลว. บทวา กลยาณธมโม ไดแกผมธรรมด อธบายวา ชอวา ผมปญญาถงพรอม เพราะความถงพรอมดวยทฏฐอนเปนเครองแสดง สรณคมน. กบตรใด เมอมารดาบดา เปนผไมมศรทธา และไมมศล แม ตนเองกเปนผเชนนน, บตรแมนน พงทราบวาอวชาตบตรทเดยว.


เพราะอธรรมทงหลายมอสทธยะเปนตน พระผมพระภาค ตรส ไว ในลกษณะแหงความเปนอวชาตบตรในตโยปตตสตรน, กอธรรม มอสทธยะเปนตนเหลานน ยอมมพรอมในอวชาตบตรนน พระผม พระภาคตรสความทบตรเปนผชอวาอตชาตบตรเปนตน เพราะเทยบเคยง มารดาบดา. บทวา กลคนธโน แปลวา ผตดสกล คอผยงสกลใหพนาศ. ก คนธ ศพทในบทวา กลคนธโน น มการตดเปนอรรถ ดจ คนธ ศพทในประโยคทงหลายมประโยควา อปปลคนธปจจตถกา เปนตน (แปลวา ขาศกผตดหวใจ เพยงดงดอกอบล). บทวา โลกสม ความวา บตรเหลานน มอตชาตบตรเปนตน นนแล ชอวาบตร ในสตวโลกน. บตรพนจากบตร ๓ จาพวกน ยอมไมม. กบรรดาบตร ๓ จาพวกน บตรเหลาใด ชอวา อบาสก เพราะถงพรอมดวยสรณคมน เปนผฉลาดในกรรมดวยญาณเครอง รความทสตวมกรรมเปนของ ๆ ตน, กบตรเหลานนเปนบณฑตคอม ปญญาถงพรอม คอบรบรณดวยศล ๕ ศล ๑๐. บตรเหลาใด รคาพด ของพวกยาจก คอทราบความประสงคของยาจกเหลานน ดวยดาร เหนอาการแหงหนา (หรอปาก) เทานน เหตนน บตรเหลานน ชอวาวทญ. อกอยางหนง บตรเหลาใด ไดยนคาพดของยาจกเหลานน วา "โปรดให (ทาน)" แลวคดวา "ชนเหลาน ไมใหทานใน กาลกอน จงเปนอยางน, สวนเราไมควรเปนอยางน ดงนแลว ยอม ทราบความนนดวยการบรจาคแกยาจาเหลานน เหตนน บตรเหลานน


ชอวา วทญ. อกอยางหนง บตรเหลาใด ยอมทราบคาพด อน แสดงคณ มความทสตวเปนผมกรรมเปนของ ๆ ตนเปนตน ของ บณฑตทงหลาย เหตนน บตรเหลานน ชอวา วทญ. อาจารย บางพวกกลาววา ปท กม. ความวา ผมอบใหเสมอ คอผม ปกตบรจาค. บทวา อพภฆนา ความวา บตรเหลานน ยอมไพโรจน คอ รงเรอง ไดแก งดงามในบรษททงหลายมอบาสกบรษทเปนตน และ ในบรษททงหลายมขตตยบรษทเปนตน เหมอนพระจนทรพนจากกอน กลาวคอหมอก หรอจากกลบเมฆ ไพโรจนอย." [๓๗๘] บาลปณฑรชาดก๑ ในตสนบาต วา "กบตรม ๓ จาพวก บตรอนไมมเลย, คอ บตรผมปกตอยภายใน (สานก) บตรทเขาให บตรเกดแตตน." อรรถกถา๒ปณฑรชาดกนนวา "บทวา อโ ความวา ชอวา บตรอน คอจาพวกท ๔ ยอมไมม. บทวา อนเตวาส ไดแกบตรผเรยนศลปะบาง ฟงปญหาบาง อยในสานก. บทวา ทนนโก ไดแกบตรทคนเหลาอนใหแลว ดวยกลาว วา 'ผน จงเปนบตรของทาน." บตร ๔ จาพวก [๓๗๙] อรรถกถา๓กฏฐหารชาดกในเอกนบาตวา "กชอวา ๑. ข. ชา. ๒๗/๕๑๗. ๒. ชาตกฏกถา ๗/๒๙๖ ๓. ชาตกฏกถา ๑/๒๐๖.


บตรน ม ๔ จาพวก คอ บตรอาศยตนเกด บตรเกดในเขต บตร ผมปกตอยภายใน บตรทเขาให. บรรดาบตร ๔ จาพวกนน บตรผ อาศยตนเกด ชอวา อตรชะ, บตรผเกดในททงหลาย คอบนหลง ทนอน บนบลลงก ทอกเปนตน ชอวา เขตรชะ, บตรผเรยนศลปะ ในสานก ชอวา อนเตวาสก. บตรทเขาใหเพอตองการใหเลยง ชอวา ทนนกะ." แตในมงคลกถาน ทานยอมไดแตบตรทอาศยตนเกด อนตาง โดยประเภทมอตชาตบตรเปนตน. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาวไวในอรรถกถา๑วา "บตรกด ธดากด ซงเกดแตตน ยอม ถงการนบวา 'บตร' ทงนน." [ภรยา ๒๐ จาพวก] [๓๘๐] ภรยา ๒๐ จาพวก พระอบาลเถระกลาวไวในวภงคแหง สญจรตตสกขาบทอยางนวา "สตทมารดารกษา สตรทบดารกษา สตรทมารดาบดารกขา สตรทพ (นอง) ชายรกษา สตรทพ (นอง) หญงรกษา สตรทญาตรกษา สตรทโคตรรกษา สตรทธรรมรกษา สตรมอารกขา สตรมอาชญารอบ สตรทซอมาดวยทรพย สตรท อยดวยความพอใจ สตรทอยดวยโภคะ สตรทอยดวยแผนผา สตร ทจมนวมอในภาชนะนา สตรทบรษปลงเทรดลง สตรทเปนทงทาส ๑. ป. โช. ๑๕๒.


ทงภรยา สตรทเปนทงผทาการงานทงภรยา สตรทธงนามา สตรท บรษอยรวมเพยงครหนง" ชอวา ภรยา. [แกอรรถ] [๓๘๑] อรรถกถา๑วภงคแหงสญจรตตสกขาบทนนวา "บรรดา บทเหลานน บทวา มาตรกขตา ไดแก สตรทมารดารกษา คอ มารดารกษาโดยประการทจะสาเรจการอยรวมดวยบรษไมได. ดวย เหตนน แมในบทภาชนะ๒แหงสญจรตตวภงคนน พระอบาลเถระ จง กลาววา 'มารดา ยอมรกษา คมครอง ยงตนใหทาความเปนใหญ ยง อานาจใหเปนไป.' บรรดาบทเหลานน บทวา รกขต ความวา ยอมไมใหไปใน ทไหน ๆ. บทวา โคเปต ความวา ยอมกกไวในทคมครองโดยประการ ทบรษเหลาอนจะไมเหน. สองบทวา อสสรย กาเรต ความวา หามการอยตามอาเภอใจ แหงสตรนน ประพฤตขมข. สองบทวา วส วตเตต ความวา ยงอานาจของตนใหเปน ไปในเบองบนแหงสตรนนอยางนวา 'เจาจงทาสงน, อยางไดทาสง น.' แมสตรทงหลายมสตรทบดารกษาเปนตน พงทราบโดยนยนน. โคตรหรอธรรมยอมรกษาไมได. แตวา สตรอนชนผมโคตรเสมอ กน และอนชนผประพฤตธรรมรวมกน คอ ชนผบวชอทศพระศาสดา พระองคเดยวกน และชนผนบเนองในคณะเดยวกนรกษาแลว ทาน ๑. สมนต. ๒/๒๕๐. ๒. ว. มหาวภงค. ๑/๓๐๓.


เรยกวา 'สตรผอนโคตรรกษา สตรผอนธรรมรกษา.' สตรเปนไป กบดวยอารกขาชอวา สตรมอารกขา. สตรเปนไปกบดวยอาชญา รอบ ชอวา สตรมอาชญารอบ." [๓๘๒] ฎกา๑วภงคแหงสญจรตตสกขาบทนน วา "บทวา เสรวหาร ไดแก การเทยวไปตามความพอใจของตน. บทวา วส ไดแก ยง อาชญา. โคตรมโคตมโคตรเปนตน ชอวา โคตร. ธรรมแหงชน ทงหลายมชนผนงหมผาขาวและปรพาชกเปนตน หรอแหงสกลนน ๆ ชอวาธรรม. โคตต ศพท ยอมเปนไปในผมโคตรทงหลาย และ ธมม ศพท ยอมเปนไปในชนผมปกตประพฤตธรรมทงหลาย เหต นน พระอรรถกถาจารยจงกลาวคาวา สโคตเตห เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา สโคตเตห ไดแก ผมโคตรเสมอกน อธบายวา ผเกดในวงศเดยวกน. บทวา สหธมมเกห ความวา ผมธรรมอนพงประพฤตรวม กนในศาสนาของพระศาสดาพระองคเดยวกน หรอผมธรรมแหง สกลทเสมอกน. ดวยเหตนนนนแล พระอรรถกถาจารย จงกลาวคา วา เอก สตถาร เปนตน ในคาเหลานน ดวยคานวา เอก สตถาร อททสส ปพพชเตห พระอรรถกถาจารยกลาวถงชนทงหลายมชน ผนงหมผาขาวและปรพาชกเปนตน. บทวา เอกคณปรยาปนเนห ไดแก อนชนผนบเนองในคณะ เดยวกนมชางดอกไมเปนตน." ๑. สา. ท. ๓/๔๔.


ฎกาสงคตสตรและสมมาทฏฐสตร วา "สตรอนชนผมโคตร เสมอกนรกษาแลว ชอวา โคตตรกขตา, สตรอนชนผมธรรมรวม กนรกษาแลว ชอวา ธมมรกขตา, สตรมสาม ชอวา สารกขา, พระราชาทรงตงอาชญาไวในเพราะละเมดสตรใด สตรนน ชอวา สปรทณฑา." [๓๘๓] นยอนมาในอรรถกถา๑สญจรตตสกขาบท วา "สตรท เขาซอมาดวยทรพยนอยบางมากบาง ชอวา ธนกกตา. กเพราะสตร นน เพยงเขาซอมาดวยทรพยเทานน ยงไมชอวาภรยา, แตทชอวา ภรยา กเพราะเปนผทเขาซอมาเพอประโยชนแกการอยรวม; ฉะนน ในนทเทส๒แหงบทวา ธนกกตา นน พระอบาลเถระจงกลาววา 'บรษ ซอมาดวยทรพยแลวใหอย.' สตรใด ยอมอยดวยความพอใจ คอ ดวยความยนดของตน เหตนน สตรนน ชอวา ฉนทวาสน. แต เพราะเหตทสตรนน ยอมเปนภรยาดวยเหตสกวาความพอใจของตน ฝายเดยวกหาไม แตชอวาเปนภรยา เพราะเปนผอนบรษรบรองแลว ฉะนน ในนทเทส๓แหงบทวา ฉนทาสน นน พระอบาลเถระ จง กลาววา 'บรษทรก ยอมยงสตรทรกใหอย.' สตรใด ยอมอยดวย โภคะ เหตนน สตรนน ชอวา โภควาสน. คาวา โภควาสน นนเปนชอแหงสตรในชนบท ผไดอปกรณแหงเรอนมครกสากเปนตน แลวเขาถงความเปนภรยา. สตรใด ยอมอยดวยแผนผา เหตนน สตรนน ชอวา ปฏวาสน. คาวา ปฏวาสน นน เปนชอแหงสตร ๑. สมนต. ๒/๕๐. ๒. ว. มหาวภงค. ๑/๓๐๔. ๓. ว. มหาวภงค. ๑/๓๐๔.


เขญใจ ผไดวตถเพยงผานงหรอผาหมแลวเขาถงความเปนภรยา. คาวา โอทปตตกน นน เปนชอแหงสตรผทหมญาตยงมอ ของคบาวสาวใหจมลงในถาดนาถาดเดยวกน แลวกลาววา 'เจาทง ๒ จงปรองดองไมแตกกนดจนานเถด' ดงนแลว กาหนดถอเอา. เทรด (ของเทนบนศรษะ) ของสตรนน อนบรษนาลง คอ ปลงลง แลว เหตนน สตรนน ชอวา โอภตจมพฏา คอบรรดาสตรทงหลาย มสตรหาบฟนเปนตนคนใดคนหนง. คาวา โอภตจมพฏา นนเปน ชอแหงสตรผทบรษยกเทรดลงจากศรษะแลวใหอยในเรอน. บทวา ทาส จ ไดแกสตรเปนทงทาสเปนทงภรยาของตนเอง. สตรผทางานในเรอนเพอคาจาง ชอวา สตรทาการงาน; บรษบางคน ไมมความตองการดวยภรยาของตน สาเรจการครองเรอนกบสตรนน สตรน ทานเรยกวา 'สตรผทาการงานดวย เปนภรยาดวย.' สตร ผอนธงนามาแลว ชอวา ธชาหฏา, มคาอธบายวา 'สตร อนกองทพ ผยกธงขนแลว ไปโจมตเขตแดนปรปกษแลวนามา.' บรษบางคน ทาสตรนนใหเปนภรยา, สตรน ชอวา ธชาหฏา. สตรทบรษพงอย รวมในกาลเพยงครหนง ชอวา มหตตกา อธบายวา สตรทบรษอย รวมในขณะ๑นน." [๓๘๔] ฎกา๒สญจรตตสกขาบทนนวา "สองบทวา ธเนน กตา ไดแก สตรอนบรษซอมาแลวดวยทรพย เพอความเปนภรยา ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาวคาวา ยสมา ปน เปนตน. ๑. หญงแพศยา. ๒. สา. ท. ๓/๔๕.


บทวา โภเคน ไดแก เพราะโภคะเปนเหต. จรงอย สตร ผอยเพอโภคะ ทานเรยกวา โภควาสน. บทวา ลภตวา ไดแก ได (เครองอปกรณเรอน) จากมอของ บรษผใหสตรนนอย. สตรทบรษจบถาดนาแลวถอเอา ชอวา โอท- ปตตกน. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาวคาวา อภนน เปนตน. ในคาวา ธเชน อาหฏา น พระอรรถกถาจารยกลาวกองทพ นนแลดวย ธช ศพท เพราะประกอบดวยธง. มคาอธบายวา 'สตร อนกองทพผยกธงขนแลวนามา.' ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาวคาวา อสสตทธชาย เปนตน." ภรยาเหลานนแมทงหมด พระผมพระภาคตรสวา "ทาระ" ในมงคลขอน. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา "ภรยา ๒๐ จาพวก ภรยาคนในคนหนง ชอวา ทาระ.' [การบารงภรยาดวยฐานะ ๕] [๓๘๕] บตรและทาระ ชอวา ปตตทาร. (การสงเคราะห) บตรและภรยานน. บรรดาบตรและภรยานน การทาอปการะดวยฐานะ ทงหลายมการหามจากความชวเปนตน ชอวา การสงเคราะหบตร, การสงเคราะหบตรนน ขาพเจาไดกลาวไวในหนหลงแลวแล. การทาอปการะดวยฐานะทงหลายมการนบถอเปนตน ชอวา การสงเคราะหภรยา. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา


" คฤหบดบตร ทศเบองหลงคอภรยา อนสามพงบารงดวยฐานะ ๕ คอ: ดวยการนบถอ ดวยการไมดหมน ดวยการไมประพฤตลวงดวย การมอบความเปนใหญให ดวยการเพมใหเครองประดบ, คฤหบด- บตร ทศเบองหลงคอภรยา อนสามพงบารงดวยฐานะ ๕ เหลานแล๑." [๓๘๖] บรรดาทศ ๖ เหลานน บตรและภรยา พงทราบวา "ทศเบองหลง" ดวยสามารถการตดตามไปขางหลง. [การนบถอ] ในฐานะท ๑ วา สมมานนาย น พงทราบวนจฉยดงน. การ ยกยอง ชอวา การนบถอ. การยกยองนน ม ๓ อยาง คอ มการ ประพฤตประโยชนเปนลกษณะ ๑ มการใหเปนลกษณะ ๑ มการ กลาวถอยคานารกเปนลกษณะ ๑ ในการยกยอง ๓ อยางนน ๒ อยาง นอกน ทานสงเคราะหดวยฐานะท ๔ ท ๕ นนแล. เพราะฉะนน พระอรรถกถาจารย เพอจะแสดงการยกยองมการกลาวถอยคานารกเปน ลกษณะ จงกลาวไวในอรรถกถา๒ วา "ดวยการกลาวถอยคายกยอง อยางนวา 'แนะแมเทพ แนะแมดส." [การไมดหมน] ในฐานะท ๒ วา อวมานนาย น พงทราบวนจฉยดงน: ความ นบถอไปปราศแลว ชอวา ความดหมน. ความดหมนหามได ชอวา ความไมดหมน คอไมทาความดหมน. ดวยเหตนน ในอรรถกถา ทานจงกลาววา "ดวยการไมกลาวเบยดเบยนดหมน อยางทคน ๑. ท. ปาฏ. ๑๑/๒๐๔ ๒. ส. ว. ๓/๑๘๔.


ทงหลายทบต เบยดเบยนทาสและกรรมกรเปนตนวากลาวฉะนน." ดวยวา ชนขางเคยงทงหมด ยอมดหมนชนคอสตรผถกสามดหมน แลวโดยแท. [ไมประพฤตนอกใจ] ในฐานะท ๓ วา อนตจรยาย น พงทราบวนจฉยดงน : สาม ลวงเกนภรยานนแลว บาเรอกบสตรอนภายนอก ชอวา ประพฤต ลวงภรยานน เพราะประพฤตดหมน ไมนาพาสตรแมเรอนของตน นน ดวยการไมทาอยางนน. [มอบความเปนใหญให] ในฐานะท ๔ วา อสสรยโวสสคเคน น พงทราบวนจฉยดงน : กสตรทงหลาย ไดเครองประดบแมเชนกบเครองประดบชอ มหาลดา แลว (แต) เมอไมไดจดภต ยอมโกรธ, เมอสามวางทพพไวในมอ แลว มอบเรอนครวใหดวยกลาววา "หลอนจงทาตามชอบใจของ หลอนเถด," ความเปนใหญทก ๆ อยาง ยอมเปนอนชอวาสามมอบให แลว, ดวยการทาอยางนน. กการงานมกสกรรมและวาณชกรรมเปนตน แมทสามตงอยในเรอนนนแลพงจด ยอมไมเปนภาระของกลสตร (สตร ในสกล), เปนภาระของสามผเดยว ; แตสมบตทสามหามาไดแตการ งานนน ยอมเปนของอนภรยานน จะตองเกบทาเปนอนคมครอง ดวยด. เพราะฉะนน พระอรรถกถาจารย เมอจะแสดงการมอบความ เปนใหญอนสมควรแกสตรแมเรอน จงกลาววา ภตตเคเห วสสฏเ.


อธบายวา กเมอเปนเชนนน สตรแมเรอนเหลานน ยอมสาคญวา "เมอเรอนนนอนสามมอบใหแลว, ความเปนใหญทก ๆ อยาง ยอม ชอวา เปนอนสามมอบใหแลว." [ใหเครองประดบ] ในฐานะท ๕ วา อลงการานปปทาเนน น พงทราบวนจฉย ดงน : ธรรมดาสตรทงหลาย ยอมไมยนดแมดวยการไดเครองประดบ อนไพบลยมคามากเหมอนการไดบตรเลย เหตนน การยงสตรเหลานน ใหยนด (ในการไดเครองประดบ) จงไมใชเหต ; เพราะฉะนน การ ใหเครองประดบอนสมควรแกสมบตนนแล ควรแลว เหตนน พระ อรรถกถาจารยจงกลาววา "ดวยการใหเครองประดบอนสมควรแก สมบตของตน." [วนจฉยการสงเคราะหบตรและภรยา] [๓๘๗] ในมาตกา พระผมพระภาค ตรสวา "บตรและภรยา พงทราบวา เปนทศเบองหลง" แมกจรง; ถงอยางนน การสงเคราะห บตร พระองคกทรงแสดงแลวดวยคาวา ปาปา นวาเรนต เปนตน; เพราะฉะนน การสงเคราะหบตรนน พงเหนวา "พระองคไมทรง ทานทเทสดวยสามารถบตร ทรงทาดวยสามารถภรยา กลาวคอทาระ อยางเดยว." ดวยเหตนนแล ในฎกาสงคาลสตร ทานจงกลาววา "เพราะเหตน พระผมพระภาค แมทรงอเทสวา 'บตรและภรยาเปน ทศเบองหลง' (แตก) ทรงวสชนาทศเบองหลงดวยสามารถทาระ


อยางเดยว, หาวสชนาดวยสามารถบตรไม เพราะเหตไร ? เพราะเหต วา บตรทงหลาย ยอมเปนผอนบดาผเมออนเคราะหมารดาของตน ใน เวลาทตนเปนเดกนนแล ชอวา อนเคราะห เอนดแลว, สวนในเวลา ทบตรถงความเปนผรเดยงสาแลว บดาพงอนเคราะหบตรเหลานนดวย วธใด, วธนนนพระผรเดยงสาแลว กทรงแสดงแลวในวาระแหงทศแรก โดยนยวา ปาปา นวาเรนต เปนตน เหตนน ประโยชนอะไรดวย การวสชนาอก." สวนในคมภรอรรถกถาในมงคลขอน อาจารยทงหลายเขยนไววา "พระผมพระภาค ทรงสงเคราะหบตรและภรยา ททรงยกขนแสดงใน มาตกานวา ปจฉมา ทสา ปตตทารา เวทตพพา น ดวย ภรยา ศพท." ปตต ศพท ในคาวา ปตตทาร นนทานเขยนดวยความ พลงเผลอ, ความวา "ทรงสงเคราะหทาระดวย ภรยา ศพท" ดงน จงจะถก. กบตรและภรยา พงทราบวาเปนทศเบองหลง ดวยสามารถ การตดตามไปเบองหลง. [ภรยาอนเคราะหสามดวยฐานะ ๕] [๓๘๘] ดงนน การสงเคราะหดวยฐานะทงหลายมความนบถอ เปนตน จงชอวา เปนมงคล เพราะเปนเหตแหงประโยชนเกอกลอน เปนไปในทฏฐธรรม มความเปนผจดการงานดเปนตน. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา "คฤหบดบตร ทศเบองหลงคอภรยา อนสามบารงดวยฐานะ ๕ อยางเหลานแลว ยอมอนเคราะหสามดวย ฐานะ ๕ อยาง คอ เปนผจดการงานด ๑ เปนผสงเคราะหปรชน (คน


ขางเคยง) ด ๑ เปนผไมประพฤตลวง (นอกใน) ๑ รกษาทรพย ทสามนามาแลว ๑ เปนผขยนไมเกยจคราน ในการงานทงปวง ๑ คฤหบดบตร ทศเบองหลงคอภรยา อนสามบารงดวยฐานะ ๕ อยาง เหลานแลว ยอมอนเคราะหสามดวยฐานะ ๕ อยางเหลานแล๑." [จดการงานด] [๓๘๙] บรรดาฐานะ ๕ อยางนน ในฐานะท ๑ วา สสวหต- กมมนตา น พงทราบวนจฉยดงน: วธแหงการจดอาหารและการ ตรวจตรา ชอวา การงานอนสตรในสกลพงจด. ดวยเหตนน พระ อรรถกถาจารย จงกลาวไวในอรรถกถา๒วา "เปนผจดการงานดวยด แลว ดวยไมใหลวงเวลาแหงการหงตมยาคและภตเปนตน ทากจนน ๆ ใหด." [สงเคราะหชนขางเคยง] ในฐานะ ๒ วา สสงคหตปรชนา น พงทราบวนจฉยดงน : พระอรรถกถาจารย กลาววา "เปนผสงเคราะหปรชน ดวยฐานะ ทงหลายมความนบถอเปนตน และดวยสงคหวธมสงของฝากไปให เปนตน" เพอแสดงวา "เพราะเหตทชนภายในเรอน อนสตรแม เรอนพงสงเคราะหเปนนตยโดยแท ฉะนน ชนภายในเรอนนน ทาน จงไมประสงคในฐานะน. สวนชนผเปนญาตของสามและของตน ชอ วา ปรชน ในฐานะน, ปรชนนน อนสตรแมเรอนพงสงเคราะหดวย กลาววาจาไพเราะ ดวยใหโภชนะเปนตน และดวยสงสงของเปนทรก ๑. ท. ปฏ. ๑๐/๒๐๔. ๒. ส. ว. ๓/๑๘๔


ไปใหในวนมหรสพเปนตน เพอเปนบรรณาการอนเกดขนในทนนเอง จากทอน ตามสมควร." [ไมประพฤตนอกใจ] ฐานะท ๓ วา อนตจารน คอ ภรยาไมละทงสามแลวปรารถนา บรษอนแมดวยใจ. [รกษาทรพยทสามหามาได] ฐานะท ๔ วา สมภต คอ ทรพยทสามทาการงานมกสกรรม และพาณชกรรมเปนตน นามาแลว อธบายวา ทรพยทสามใหเขาไป สภายในเรอนจากภายนอก. [ขยนไมเกยจครานในการงาน] ในฐานะท ๕ วา ทกขา น พงทราบวนจฉยดงน : ชอวา สตร แมเรอนพงปรารถนาความเปนผฉลาดในกรตกแตงอาหารกอน, และ พงปรารถนาความประกอบขวนขวายในการตกแตงอาหารนน, แต นน พงปรารถนาความประกอบขวนขวายในกจนอยใหญ อนเกยว กบชนคอสตรของสาม, แตนน พงปรารถนาความประกอบและขวน- ขวายในกจอนควรทาแกบตรและปรชน. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไว ในอรรถกถา๑วา "เปนผฉลาด ละเอยดละออในกจมการตกแตงยาค และภตเปนตน." บทวา อนลสา คอ ปราศจากความเกยจคราน. ทานกลาวไว ในอรรถกถาวา "สตรอนผเกยจคราน เปนผนงแฉะในท ๆ ตนนง ยน ๑. ส. ว. ๓/๑๘๕.


แฉะในท ๆ ตนยน ฉนใด, ภรยาไมเปนฉนนน มจตเบกบาน ยงกจ ทงมวลใหสาเรจ" เพอแสดงความเปนผปราศจากความเกยจคราน นนนนแล โดยอรรถอนตรงกนขามและโดยอรรถอนคลอยตาม. [การสงเคราะหอกนยหนง] [๓๙๐] อกนยหนง การสงเคราะหดวยการให การกลาวถอย คาไพเราะ และการประพฤตประโยชนทเปนธรรม ชอวา การ สงเคราะห การสงเคราะหนเปนอยางไร ? คอการใหสะเบยงในวน อโบสถ การใหดนกษตรฤกษในวนนกษตรฤกษ การทามงคลใหใน วนมงคล การแนะนาและพราสอนในประโยชนทงหลาย อนเปนไปใน ทฏฐธรรมและเปนไปในสมปรายภพ. การสงเคราะหนน พงทราบวา เปนมงคล เพราะเปนเหตแหงประโยชนเกอกลอนเปนไปในทฏฐธรรม เพราะเปนเหตแหงประโยชนเกอกลอนเปนไปในสมปรายภพ เหตการ สงเคราะหนนเปนธรรม และเพราะเปนเหตแหงความเปนผแมอน เทพดาทงหลายพงนอบนอม โดยนยกอนนนแล. [๓๙๑] จรงอยางนน ทาวสกกเทวราช มพระประสงคจะเสดจ ไปสอทยาน เสดจลงจากเวชยนตปราสาท ทรงทาอญชลนอบนอม ทศทง ๑๐, พระมาตลเหนอาการอยางนนแลว ทลถามวา "ขาแต เทพเจา พระองคทรงนอบนอมใคร ? ทาวสกกะนน เมอจะตรสแก พระมาตลนน จงตรสคาถา๑นในปฐมสกกนมสสนสตร ในทตวรรค ๑. ส. ส. ๕๑/๓๔๔.


"มาตล คฤหสถเหลาใด ทาบญ มศล เปน อบาสก เลยงภรยาโดยธรรม ; เรานอบนอม คฤหสถเหลานน." [แกอรรถ] อรรถกถา๑ปฐมสกกนมสสนสตรนนวา "บรรดาบทเหลานน บทวา ปกรา คอ ผทาบญเปนตนอยางนวา ใหปจจย ๔ บชา ดวยดอกคาและดอกมะล และตามประทปพนหนง บทวา สลวนโต คอ ตงอยในความเปนอบาสก ประกอบ ดวยศล ๕ บาง ศล ๑๐ บาง. บาทคาถาวา ธมเมน ทาร โปเสนต คอ ไมทาการทจรต มขดอโมงคเปนตน เลยงบตรภรยาดวยการงานทงหลาย มกสกรรม โครกขกรรมและพาณชกรรมเปนตน ทเปนธรรม." ฎกาปฐมสกกนมสสนสตรนนวา "พระอรรถกถาจารย สงเคราะห วตถเปนทตงแหงการทาบญทเหลอ ดวย อาท ศพทวา เอวมาท. ดวยศล ๕ ดวยสามารถนจศล, ดวยศล ๑๐ ดวยสามารถนยมศล. พระอรรถกถาจารยแสดงดวย ป ศพทวา 'ดวยศล ๘ ดวยสามารถ อโบสถศล นอยกวาศล ๑๐ นน.' บทวา ธมมเกห ไดแก ไมไป ปราศจากธรรม คอเปนธรรม." [๓๙๒] พระมาตล สดบคานนแลว นอบนอมคฤหสถแม เหลานนอย กลาวคาถา๒นวา ๑. สา. ป. ๑/๔๑๓. ๒. ส. ส. ๑๕/๓๔๔.


"ขาแตทาวสกกะ พระองคทรงนอบนอม คฤหสถเหลาใด, เขาวาคฤหสถเหลานน เปน ผประเสรฐในโลก; ขาแตทาววาสวะ พระองค ทรงนอบนอมคฤหสถเหลาใด แมขาพระองค กนอบนอมคฤหสถเหลานน." ความสงเขปในมงคลตภทปนน มเพยงเทาน. สวนความพสดาร พงตรวจดในพระสตร. การสงเคราะหบตรและภรยา ชอวา เปน มงคล เพราะเปนเหตแหงความเปนผอนเทพดาทงหลายพงนอบนอม ดวยประการฉะน. [๓๙๓] บรรดามารดาบดาและบตรเหลานน บตรทงหลาย ชอ วา คหปตคค ของมารดาและบดา, สวนมารดาบดา ชอวา อาห- ไนยคค ของบตรทงหลาย. ดวยเหตนน พระผมพระภาค เมอจะทรง แสดงธรรมแกอคคตสรรพราหมณ จงตรสไวในทตยคคสตร๑ ใน สตตกนบาต องคตตรนกายวา "พราหมณ กอาหไนยคคเปนไฉน ? พราหมณ ในโลกน ชนเหลานนใด ยอมชอวา มารดาบาง บดา บาง ของบตรนน, พราหมณ ชนคอมารดาบดาน เราเรยกวา อาหไนยคค. ขอนนเปนเหตแหงอะไร ? พราหมณ เพราะวาชน (บตร) นมาแลว เกดแลวแตมารดาบดาน ; พราหมณ เพราะฉะนน อาหไนยคคน อนบตรควรสกการะ เคารพ นบถอ บชา บรหารให เปนสขโดยชอบ. พราหมณ กคหปตคคเปนไฉน ? พราหมณ ใน ๑. อง. สตตก. ๒๓/๔๖.


โลกน ชนเหลานนใด ยอมชอวาบตรบาง ภรยาบาง ทาสบาง คนใช บาง ของมารดาและบดานน พราหมณ หมชนมบตรและภรยา เปนตนน เราเรยกวา คหปตคค. พราหมณ เพราะฉะนน คหปตคค น อนมารดาบดาควรสกการะ ฯลฯ บรหารใหเปนสขโดยชอบ." [๓๙๔] อรรถกถา๑ทตยคคสตรนนวา "บรรดาบทเหลานน สองบทวา อโต หย ความวา กชนน (มาแลว, เกดแลว) แต มารดาบดาน. บทวา อาหโต แปลวา มาแลว. บทวา สมภโต แปลวา เกดขนแลว." อรรถกถา๒ปฐมคคสตร ในสตตกนบาต องคตตรนกายนนนนแล วา "บตรทงหลายปฏบตผดในมารดาบดาเหลานน ยอมบงเกดใน อบายทง ๔ มนรกเปนตน, เพราะฉะนน มารดาบดา ยอมไมตามเผา แมกจรง, ถงอยางนน กยอมเปนปจจยแหงการตามเผา, มารดาบดา พระผมพระภาค ตรสเรยกวา 'อาหไนยยคค' ดวยอรรถวาตามเผา นนแล ดวยประการฉะน." ฎกาปฐมคคสตร "ของคานบ คอ ของบชาโดยเออเฟอ ชอวา อาหนะ ไดแกสกการะ." อรรถกถาปฐมคคสตร๓วา "ชนเหลาใด ยอมควรซงของคานบ เหตนน ชนเหลานน ชอวา อาหไนย. แทจรง มารดาบดา ยอม ควรซงของคานบ เพราะเปนผมอปการะมาก แกบตรทงหลาย." อรรถกถาทตยคคสตร๔วา "บทวา คหปตคค ไดแก หมชนม ๑-๔. มโน. ป. ๓/๒๙๕. ๒-๓. มโน. ป. ๓/๒๐๔.


บตรและภรยาเปนตนน. เพราะเหตทหมชนมบตรและภรยาเปนตนนน เปนดจ คฤหบด คอดจเจาของเรอน ยอมไป คอยอมเทยวไป, ฉะนน พระผมพระภาค จงเรยกวา คหปตคค." [ไฟ ๗ อยาง] [๓๙๕] สวนในอรรถกถาปฐมคคสตร๑ ทพระผมพระภาคทรง จาแนกแสดงอยางนวา "ภกษทงหลาย ไฟ ๗ อยางเหลาน ไฟ ๗ อยางเปนไฉน ? ไฟคอราคะ ไฟคอโทสะ ไฟคอโมหะ ไฟคออาหไนย ไฟคอทกขไณย ไฟคอคฤหบด ไฟอนเกดแตไม ภกษทงหลาย ไฟ ๗ อยางเหลานแล๒, ทานกลาวไววา "กเจาของเรอน พระผมพระภาค ตรส เรยกวา คหปตคค. เจาของเรอนนน ชอวา มอปการะมากแกมาตคาม เพราะมอบใหวตถมทนอน ผา และเครองประดบเปนตน, มาตคาม เมอประพฤตลวงเจาของเรอนนน ยอมบงเกดในอบาย ๔ มนรก เปนตน, เพราะฉะนน เจาของเรอนแมนน พระผมพระภาค จงตรส วา 'คหปตคค' ดวยอรรถวา ตามเผา โดยนยกอนนนแล." [เรองสตรประพฤตนอกใจ] [๓๙๖] แมในอรรถกถา๓สงคตสตร ทานกลาวอยางนนเหมอน กน แลวกลาวอกวา "ในกาลแหงพระกสสปพทธเจา ภรยาของ อกาสกผโสดาบน ประพฤตนอกใจ (สาม). เขาเหนภรรยานนโดย ประจกษ จงกลาววา 'เหตไร หลอนจงทาอยางนน ?' นางกลาววา 'ถาดฉนทากรรมเหนปานนไซร, สนขตวน จงรมกดดฉน" ดงน ๑. มโน. ป. ๓/๒๐๔. ๒. อง. สตตก. ๒๓/๔๒. ๓. ส. ว. ๓/๒๔๑.


ทากาละแลว บงเกดเปนนางเวมานกเปรต ใกลสระชอกณณมณฑะ กลางวนเสวยสมบต, กลางคนเสวยทกข. พระเจากรงพาราณส เมอเสดจไปลาเนอ เสดจเขาปา ถงสระ กณณมณฑะโดยลาดบ เสวยสมบตกบนางเวมานกเปรตนน. นางลวง ทาวเธอ (ใหทรงเชอแลว) เสวยทกขในกลางคน. ทาวเธอทรงทราบแลว ทรงดารวา "นางนไป ณ ทไหนหนอ ?" จงเสดจไปขางหลง ๆ ประทบยนอยในทไมไกล ทรงเหนสนขตวหนง ออกจากสระกณณมณฑะ กดนางดง ปฏะ ปฏะ จงตดสนขนนออก เปน ๒ ทอนดวยดาบ. สนขไดเปน ๒ ตว. สนขทพระราชาทรงตดอก ไดเปน ๔ ตว. ทรงตดอก ไดเปน ๘ ตว. ทรงตดอก ไดเปน ๑๖ ตว. นางทลวา "ขาแตพระสวาม พระองคทรงทาอะไร ?" ทาวเธอตรสวา "เรองน เปนอยางไร?" นางทลวา "ขอพระองคจงอยาทรงทา อยางนน จงทรงถมกอนพระเขฬะลงบนพนดนแลว ทรงขยดวย พระบาท." ทาวเธอไดทรงทาอยางนน. สนขทงหลายหายไปแลว วนนน กรรมของนางสนแลว พระราชา ทรงมวปฏสาร เรมจะ เสดจไป. นางทลวา "ขาแตพระสวาม กรรมของหมอมฉนสนแลว. ขอพระองคอยาไดเสดจไป." พระราชา มไดทรงฟงเลย เสดจไปแลว. [๓๙๗] ฎกาสงคตสตรวา "บทวา โส ไดแก ผเปนเจาของ เรอน คอภศดา. บทวา ปรมนเยเนว ความวา เพราะเปนปจจย แหงการตามเผา. บทวา อตจาร ไดแก ประพฤตลวงเกนสาม คอ ประพฤตผด (ในสาม). สองบทวา รตต ทกข ความวา ชอวา ทกข


เพราะความเปนผถกสนข อนปรากฏขนดวยอนภาพแหงบาปกรรม ของตนพงกดกน. บทวา วเจตวา ทานกลาวหมาเอาการไมให พระราชานนทรงทราบแลว ไปสททา (กรรม). บทวา ปฏปฏ ไดแก ทาเสยงดงปฏะปฏะ. บทวา ปฏปฏ นน เปนเครองแสดงการรารอง. นยวา กการประกอบในอนถม (กอนเขฬะ) เพอความหายไปแหง สนขนน กคอการถมกอนเขฬะลงบนพนดนแลวขยดวยเทา. ดวยเหต นน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา 'ทาวเธอไดทรงทาอยางนน. สนขหายไป." เรองสตรประพฤตนอกใจ จบ. [๓๙๘] เรองน มาทงในฎกาปฐมคคสตร ทงในอรรถกถา๑และ ฎกาสงคตสตร ดวยสามารถแหงการทาโดยอยางเดยวกน. สวนทมา ในอรรถกถากณณมณฑเปตวตถ ในเปตวตถโดยพสดาร มแปลกกน นดหนอย. กทแปลกกนในอรรถกถากณณมณฑเปตวตถนนมาวา "พระราชา ทรงดาราวา 'สนขตวน จกเปนศตรของสตรนน, ดงน แลว ทรงยงดวยลกศรอนกาซาบดวยยาพษ ปลงสนขจากชวตแลว," เพราะฉะนน ในเรองน พงถงความตกลงกนวา "โดยนย อนมาใน อรรถกถาสงคตสตรและปฐมคคสตร เจาของเรอน ชอวา คหปตคค ของภรยา. โดยนยอนมาในอรรถกถาทตยคคสตร บตรแลภรยา ชอวา คหปตคคของเจาของเรอน" แล. กถาวาดวยการสงเคราะหบตรและภรยา จบ ๑. ส. ว. ๓/๒๐๔.


กถาวาดวยการงานไมอากล*

[๓๙๙] ทานกลาวไวในอรรถกถา๑มงคลสตรนวา "อบายเครอง เลยงชวตมกสกรรม โครกขกรรม และพาณชกรรมเปนตน ชอวา การงาน. อรรถกถา๒มหาทกขกขนธสตร ในมลปณณาสกวา "กรรมคอ การได ชอวา กสกรรม. ทางแหงการคาขายมการคาขายดวย (กาลง) แขง และการคาขายดวยเกวยนเปนตน ชอวา พาณชกรรม. กรรม คอการเปนอยดวยการรกษาโคของตนหรอของชนอน แลวขายปญจ- โครส ชอวา โครกขกรรม." ฎกามหาทกขกขนธสตรนนวา "การไถ ชอวา กส เหตนน อบายเครองเลยงชวตอนเนองดวยการไถทงหมด พระศาสดาทรงถอเอา ดวย กส ศพท เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา กรรมคอการไถ ชอวา กสกรรม. ทานกลาวการคาขายดวยสามารถหมพอคาผไปดวย (กาลง) แขง ดวยบทวา ชงฆวณชชา. กลาวการคาขายดวย สามารถพอคาผไปดวยเกวยน ดวยบทวา สกฏวณชชา. การซอขาย ดวยสามารถการคาขายทางเรอเปนตน พงสงเคราะหดวย อาท ศพท. ทางการคาขาย ชอวา วณชชปถ, อธบายวา การซอขายพงสงเคราะห ดวยสมรถการใหและการรบ." * พระมหามานต มานโต ป. ๖ วดบวรนเวศวหาร แปล. ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาฐวณณนา ๑๕๓. ๒. ป. ส. ๒/๗๔.


[๔๐๐] แตในวาเสฏฐสตร๑ ในมชฌมปณณาสก โครกข ศพท มาในทแหง กส ศพท. สมจรงตามทพระผมพระภาคตรสไวในสตร นนวา "วาเสฏฐะ ทานจงรอยางนวา ในหมมนษย มนษยผใดผหนง ยอมอาศยโครกขกรรมเลยง ชวต, มนษยนน เปนชาวนา หาใชเปน พราหมณไม." อรรถกถา๒วาเสฏฐสตรนนวา "บทวา โครกข ไดแก การ รกษานา. มคาอธบายวา 'กสกรรม' เพราะคาวา โค เปนชอแหง แผนดน เพราะฉะนน พระผมพระภาคจงตรสอยางนน." ฎกาวาเสฏฐตรนนวา "การทวงความท โครกข ศพทและ กส ศพทมอรรถเสมอกนเปนกรยาซงตงลงโดยแปลกกน เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา 'บทวา โครกข ไดแก การรกษา นา.' เพราะฉะนน ทานจงกลาววา 'เพราะคาวา โค เปนชอแหง แผนดน." เพราะฉะนน โครกข ศพท และ กส ศพททง ๒ มารวมกน ในทใด ในทนน โครกข ศพท พงรวาเปนอยางอน (ตาง) จาก กส ศพท, โครกข ศพทเทานน มาในทใด ในทนน โครกข ศพท นน พงรโดยการทาทวไป. [๔๐๑] กเหตมการลวงเวลาเปนตน ชอวา ความทการงาน ๑. ม. ม. ๑๓/๖๔๔. ๒. ป. ส. ๓/๓๙๙.


เหลานนอากล. ดวยเหตนน ในอรรถกถา ทานจงกลาววา "การ งานทงหลาย ชอวา เวนจากความเปนการงานอากลมการลวงเวลา การทาไมสมควร การไมทา และการทายอหยอนเปนตน เพราะ ความทบคคลเปนผรจกกาล เปนผทาสมควร เปนผไมเกยจคราน ความถงพรอมดวยความเพยรคอความหมน และเพาะความทการงาน ไมเปนทตงแหงความเสอมเสย." ในเหตทงหลายมความเปนผรกาล เปนตนนน ผใดไมยงกาลทตนพงทาใหเสอมเสยไปแลวทาการงาน ผ นน ชอวา ผรจกกาล. อนง ผทา (การงาน) ใหสมควรแกทรพย ทตนพงได ชอวา ผทาสมควร. ดวยวา ผเชนน ยอมประสพทรพย ดวยเหตนน พระผมพระภาค เมอจะทรงแสดงธรรมแกอาฬวกยกษ จงตรสไวในยกขสงยต๑วา [๔๐๒] "บคคลผมธระ ผหมน ทาสมควร ยอมหา ทรพยได." อรรถกถา๒ยกขสงยตนนวา "ในกงคาถานน พงทราบวนจฉย ดงน : บคคลชอวา เปนผทาสมควร เพราะไมยงโอกาสมประเทศ และกาลเปนตนใหเสอม ทาสมควร คอใหเปนอบายแกการบรรลทรพย อนเปนโลกยะหรอโลกตตระ. บทวา ธรวา ไดแกผมธระอนไม ทอดทง ดวยสามารถความเพยรทางจต. บทวา อฏาตา ความวา ผถงพรอมดวยความหมน มความบากบนไมยอหยอน ดวยสามารถ ความเพยรทางกาย โดยนยวา ๑. ส. ส. ๑๕/๓๑๖. ๒. สา. ป. ส. ๑/๓๙๐.


'ผใด ไมสาคญหนาวและรอนยงไปกวาหญา' เปนตน. สองบทวา วนทเต ธน ความวา ผนน ยอมไดโลกยทรพย ดงคนใชของจฬกเศรษฐไดทรพยนบไดสแสนชวเวลาไมนาน เพราะ หนเพยงตวเดยว และยอมไดโลกตตรทรพย ดงพระมหาตสสเถระ ผเฒา." [๔๐๓] ฎกายกขสงยตนน วา "ในคาวา เทสกาลาทน อหาเปตวา เปนตน พงทราบวนจฉยดงน : ในประเทศใด ในกาลใด บคคลอาศยชนผมวยเสมอกนเปนตนแลว พงพจารณากจของตน บคคลผปรารถนาความเจรญแกตน ไมลวงเลยประเทศและกาลเปนตน เหลานน พจารณากจของตนทงสนวา 'ประเทศทเราอยในบดน ชอน กาล (ชอ) น ชนเหลานเปนมตรของเรา ชนเหลานเปนสหายของเรา เราเปนเชนน ดวยชาต สกล ประเทศ กาลง โภคะ และบรวารเปนตน บดน เราควรเรมกจของตน บดน เรายงไมควรเรมกจของตน' ดงน แลว พงดาเนนการ. ดวยวา บคคลเมอปฏบตเชนน ชอวา ทาสมควร คอเหมาะแกการจะไดโลกยทรพย. สวนอบายอนเหมาะแกการจะได โลกตตรทรพย พงทราบดวยสามารถเหตมการชาระศลเปนตน. ทชอวา ธระ เพราะเปนดงแอก โดยความเปนของอนบคคลพงนาไป ไดแก ภาระ. แตในบทวา ธรวา น ความเพยร ชอวา ธระ เพราะ เปนเครองชวยธระนนของผรบธระอย ธระอนดยงนน มอยแก บคคลนน เหตนน บคคลนน ชอวา มธระ. พระอรรถกถาจารย กลาวใหแปลกออกไปวา 'ดวยอานาจแหงความเพยรทางใจ' เพราะ


ความเพยรทางกาย พระผมพระภาคตรสอยดวยบทวา อฏาตา. บคคล ชอวา มธระไมทองทง เพราะความเปนผเอาธระ. ชอวา มความ บากบนไมยอหยอน เพราะความเปนผไมเกยจคราน. บทวา น จรสเสว ไดแก ในภายใน ๔ เดอนเทานน. บทวา จตสสตหสสสงขย ความวา คนใชของจฬกเศรษฐ ไดทรพยนบไดสแสน ดวยตนทนคอหนตวเดยว โดยการนบอยางน คอ สองแสนโดยลาดบแหงการผนวก (เขาทงแต) กากณกหนง ๘ กหาปณะ ๑๖ กหาปณะ ๒๔ กหาปณะ และพนกหาปณะ (และอก) สองแสน ดวยสามารถการไดธดาของจฬกมหาเศรษฐ ฉนใด, แมบคคลอน ผทาสมควร มธระ หมน ยอมหาทรพยไดฉนนน." ในขอนน มเรองเหลาน (เปนอทาหรณ) :- [เรองจฬกเศรษฐ] [๔๐๔] ในอดตกาล พระโพธสตวเปนเศรษฐชอจฬกะ ในกรง พาราณส ไดเปนผรนมตทงปวง. วนหนง ทานจฬกเศรษฐนน ไปยงราชสานก พบหนตาย ตวหนงในระหวางถนน ตรวจดดาวนกษตรในขณะนนแลวกลาววา "กลบตรผมจกษ ถอเอาหนตวนแลว อาจเลยงดภรยา และประกอบ การงานได." บรษเขญใจคนหนง เปนคนใชของทานเศรษฐนน ไดยนคานน จงถอเอาหนนน จาหนายในตลาด เพอประโยชนแกแมว ไดทรพย กากณกหนง ซอนาออยดวยทรพยกากณกหนงนน ถอเอาหมอนา


ดมไป ไดใหนาออยและนาดมแกพวกชางจดดอกไมซงกาลงมาจาก ปา. พวกชางจดดอกไมเหลานน ไดใหดอกไมคนละกาแกเขา. เขา ซอนาออยดวยมลคาคอดอกไม ถอเอาหมอนาดม ไปยงสวนดอกไม ในวนรงขน. วนนน พวกชางจดดอกไม ไดใหพมดอกไมซงเกบ ไดครงหนงแกเขา. เขาไดทรพย ๘ กหาปณะโดยอบายน ตอกาล ไมนานเลย. ในวนมลมและฝนอกวนหนง ไมแหง กงไม และใบแกเปน อนมากในราชอทยาน รวงลงเพราะลม. คนเฝาอทยานไมอาจจะขนทง ได. เขาไปในทนน กลาว (กะคนเฝาอทยาน) วา "ถาทานจกให ฟนและใบไมเหลานแกขาพเจา ๆ กจกนาออกไป." คนเฝาอทยาน ไดใหแกเขาแลว. เขาไปยงสนามเลนของพวกเดก ใหนาออย (แก พวกเดก) แลวใหชวยขนฟนออกไปโดยครเดยว แลวใหทาเปนกอง ไวทประตอทยาน. ครงนน ชางหมอหลวงใหทรพย ๑๖ กหาปณะแลภาชนะมตม เปนตนแกเขา ถอเอาฟนเหลานน เพอประโยชนแกการเผาภาชนะ ดน. ทรพย ๒๔ กหาปณะเกดแกเขาดวยอาการอยางน. เขาตงตม นาดมไวใกลประตพระนคร บารงพวกคนขนหญา ๕๐๐ คนดวยนาดม. คนขนหญาเหลานน กลาววา "สหาย ทานมอปการะมากแกเรา ๆ จะทาอะไรแกทาน." เขากลาววา "ทานทงหลายจกชวยทา ในเมอ กจของขาพเจาเกดขน" แลวพจารณาดทางโนนทางน ไดทาความ สนทสนมเปนมตรกบพอคาผประกอบการงานทงทางนาทงทางบก.


ครงนน พอคาผประกอบการงานทางบก บอกวา "พรงน พอคามาจกนามามา ๕๐๐ ตว." เขาฟงคานนแลว กลาวกะพวกคน ขนหญาวา "วนน ขอพวกทานจงใหฟอนหญาแกขาพเจาคนละฟอน และเมอขาพเจายงไมไดขายหญา ขอพวกทานจงอยาขาย." พวกคน ขนหญา กลาววา "ดละ" แลวไดใหฟอนหญา ๕๐๐ ฟอนกองไว ใกลเรอนของบรษเขญใจนน. พอคามาไมไดหญาจากทอน กใหทรพย พนหนงแกเขา แลวรบเอาหญาไป. แตนนมา โดยลวงไป ๒-๓ วน พอคาผประกอบการงานทาง นา บอก (แกเขา) วา "เรอมาจอดททาแลว." เขาเชารถเชาพรอม ทงมวลบรวาร ดวยทรพย ๘ กหาปณะ ไปยงทาเรอดวยยศใหญ ใหแหวนวงหนงเปนมดจาแก (นาย) เรอแลวนงอยทภายในศาลา. ในฎกาเอกนบาตองคตตรนกาย ทานกลาวไววา "บทวา สจจการ ไดแก การทาทนาความเปนสตยมา คอสนจางทบคค กลาววา 'เมอตนถอเอาภณฑะแลว ไมพงให (จาหนางสนคา) แก ชนเหลาอน' พงให." ครงนน พอคาประมาณ ๑๐๐ คน มาแลว ไดใหทรพยแสน หนงแกเขา คอ (ให) คนละพน เดนทางทางเรอรวมกบเขา แลว ใหทรพยอกแสนหนงแกเขา ไดรบเอาสนคาทงหมดในเรอ. เขารบ เอาทรพยสองแสนไป ใหทรพยแสนหนงแกจฬกเศรษฐ ดวยคดวา เราควรเปนคนกตญ แลวบอกเรองทเปนมาทงหมด. ทานเศรษฐ คดวา "บดน ไมควรทเราจะใหเดกเชนนทาการ


รบใชเรา" ไดยกธดาของตนใหแกเขา. บรษเขญใจนน ไดรบตาแหนง เศรษฐ (แทน) โดยกาลลวงไปแหงทานเศรษฐ. ผหมน ทาสมควร ยอมไดโลกยทรพย ดวยประการฉะน. เรองคนใชทานจฬกเศรษฐ มาใหอรรถกถาจฬกเสฏฐชาดก๑

ในปฐมวรรคเอกนบาต ในอรรถกถาเอกนบาตองคตตรนกาย และ ในอรรถกถาอปปมาทวรรค. [เรองพระมหาตสสเถระ] [๔๐๕] ดงไดสดบมา พระมหาตสสเถระผเฒา ทาขอวตร วา "เราจกอยดวยอรยาบถ ๓ (เวนการนอน)" ในเวลาถนมทธะ ครอบงา ทาเทรดฟางใหเปยกนาทาไวบนศรษะ แชนาประมาณ เพยงคอ หามถนมทธะอย ไดบรรลพระอรหตโดย ๑๒ ป. เรองนมาในอรรถกถาอาฬวกสตร. [๔๐๖] อนง ผใด หลบตลอดทงวน ไมทาการงาน แมในกลาง คน กไมลกขนทาการงานนน เปนผเมาสราเปนนตยกาล เปนนกเลง หญงเปนตน ผนน ยอมทาการงานใหอากล เพราะความทตนเปนคน เกยจคราน. จรงอย การไมทางานนนเอง ชอวา ความทการงาน เหลานนอากล. และผเชนนน ยอมไมอาจจะดารงการครองเรอนอยได. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสไวในสคาลสตร๒วา "ผหลบในกลางวนเปนปกต เกลยดการลกขน ในกลางคน เมาเปนนตย เปนนกเลง ไมอาจ ครองเรอนไดเลย." ๑. ชาตกฏกถา ๑/๑๗๕. ๒. ท. ปาฏ. ๑๐/๑๙๙.


[แกอรรถ] [๔๐๗] อรรถกถา๑สคาลสตรนน วา "บรรดาบทเหลานน บาท คาถาวา รตต อฏานเทสสนา ไดแก ผไมลกขนในกลางคนเปน ปกต." ฎกาสคาลสตรนน วา "เมอพระอาทตยยงไมขน กไมเรมการ งาน ในกลางคน กไมลกขนเปนปกต." สองบทวา นจจ มตเตน ความวา ผเมาดวยนาเมาคอสรา ตลอดกาลเปนนตย. บทวา โสณเฑน ความวา ผเปนนกเลงหญงเปนตน. จรงอย พระอรรถกถาจารยกลาวไวในอธการแหงจณณยบทอยางนวา "บทวา โสณฑา ไดแก นกเลงหญง นกเลง (กน) ภต นกเลง (กน) ขนม นกเลง (กน) เงา. บทวา ปปาสา ไดแกนกเลงดม." เพราะฉะนน ในทนจงมไดกลาวคาอะไรไว. ฎกาจณณยบทนนวา "บทวา อตถโสณฑา ความวา นกเลงหญง ทงหลาย คอผเดอดรอนมการสมโภคกบหญงนมต. นกเลงภตเปนตน กพงทราบอยางนน. บทวา ปปาสา ไดแกผระหายในการดมสรายง ๆ ขน, ดวย เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา 'นกเลงดม." [๔๐๘] เพราะฉะนน คฤหสถผอยครองเรอนไมควรเปนผชอบ หลบ และเปนนกเลง. เพราะผเปนเชนนน ยอมไดรบทกข. ในขอ ๑. ส. ว. ๓/๑๗๔.


นน มเรองเหลาน (เปนอทาหรณ) :- [เรองมาณพผเกยจคราน] ในอดตกาล อนเตวาสกของอาจารยทศาปาโมกขคนหนง ใน กรงตกกสลา เปนผเกยจคราน ชอบหลบ. วนหนง เขาไปปาเพอตองการฟน พรอมกบมาณพเหลาอน เหนไมกมตนใหญสาคญวา "นน ตนไมแหง คดวา เราหลบสกคร กอน แลวจงจะถอเอาภายหลง" นอนกรน หยงลงสความหลบ. มาณพนอกน ถอเอาฟนไป ไดเอาเทาประหาร (เตะ) เขาท หลงแลวไป. เขาลกขน ขยนยนตา ยงไมหายงวง ขนตนกม ดงกงท อยขางหนาของตนมาหก ยงทสดแหงกงทหกแลวตง (ลด) ขน ให ตานยนตาเขาแลว เอามอขางหนงปดนยนตานน อกขางหนงหอบฟน เปยก ลงจากตนไม ไปยงบานโดยเรว. เรองมาณพผเกยจคราน มาในอรรถกถา๑วรณชาดก ในอฏฐมวรรค เอกนบาต. [เรองนกเลงสรา] [๔๐๙] ในอดตกาล ในกรงพาราณส มาณพคนหนง เปนบตร แหงสกลพราหมณผรกษาศล ๕ ไดเทยวไปกบนกเลงหนมรนเดยวกน เปนปกต. เมอนกเลงเหลานนดมสรา เขาเองไมดม. นกเลงทงหลาย คดวา "มาณพน ไมดมสรา จะไมใหคาสราแกพวกเรา" ตองการ จะออกอบายใหเขาดมสรา ในวน (ม) มหรสพ ไดหอสราอยางแรง ๑. ชาตกฏกถา ๒/๑๑๙.


ไวในใบบวในสวน เวลาดม ใหเตมนานมแกมาณพ แลวใหบรษ ทงหลายนามาดวยกลาววา 'จงนานาหวานแหงใบบวมา' ทาหอ ใบบวใหเปนชองทภายใต วางไวทปาก. มาณพของสรานน ดวย สาคญวา นาหวานแหงใบบว ดมและเคยวกนเนอ ไดเปนผเมาแลว. มาณพทงหลาย บอกวา "นานนหาใชนาหวานแหงใบบวไม, นนคอสรา." เขากลาววา "เราไมรจกรส (สรา) อนหวานถงเพยงน ผเจรญ จงนาสรามา." มาณพทงหลาย บอกวา "สราหมดแลว" เขาใหแหวนแกนกเลงสราเหลานน ดมสราทชนพวกนนนามารวมกบ เขา เมาไปยงเรอน นอนแลว. บดาแมหามเขาบอย ๆ กไมอาจจะ หามได นาเขาไปยงศาล (วนจฉย) ทาเขาไมใหเปนบตร (ตาม กฏหมาย) แลวใหไลออก (จากบาน). แมเปนเชนนน เขากหางด การดมสราไม ไมทาการงาน. ภายหลงมมอถอภาชนะสาหรบขอทาน (กปาละ) เทยวภกขาจารอาศยฝาเรอนคนอนทากาลกรยา. เรองนกเลงสรา มาในอรรถกถามหาสตโสมชาดก๑. [๔๑๐] อนง ผใด อางวาหนาวนกเปนตน แลวไมทาการงาน. อางอยางไร ? เมอมนษยทงหลายลกขนแตเชาตร กลาววา "ผ เจรญ มาเถด เราทงหลายจะไป (ทา) งาน," เขากลาว (ตอบ) วา "หนาวนก กระดกจะแตก ทานทงหลายไปเถด เราจกรภาย หลง" นงผงไฟอย ไมไปทาการงาน. นยแมในขออางมรอนนก เปนตน กเชนเดยวกน. ผนน ชอวา ทาการงานใหอากล เพราะ ๑. ชาตกฏกถา ๘/๒๔๒.


ความทตนเกยจคราน. จรงอย ผเชนนนยอมเสอมจากโภคะ ดวย เหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา "(ผใด) ไมทาการงานดวย อางวา หนาวนก รอนนก เยนนก เชานก หวนก ไมทาการงาน อางวา ระหายนก, เมอผนนมากไปดวยการอางกนอยางนนอย โภคะ ทงหลายทยงไมเกดขน ยอมไมเกดขน และโภคะทงหลายทเกดขน แลว ยอมถงความสนไป." แทจรง ทรพยทงหลายยอมลวงเลย ผเชนนน. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา [๔๑๑] "ประโยชนทงหลาย ยอมลวงเลยมาณพ ผสละการงาน ดวยอางกจอยางนวา เวลานหนาว นก เวลานรอนนก เวลานเยนนก." [แกอรรถ] อรรถกถาสคาสตรนนวา "บรรดาบทเหลานน บาทคาถา วา อตสายมท อห ความวา ผใด กลาวอยางนวา เวลานเปน เวลาเยนนกแลว เปนตน แลวไมทาการงาน. บาทคาถาวา อต วสสฏกมมนเต ไดแก ผกลาวอยางนน แลวสละการงานเสย. บาทคาถาวา อตถา อจเจนต มาณเว ความวา ประโยชน ทงหลาย ยอมลวงเลยบคคลเหนปานน คอ ไมตงอยในบคคล เหลานน." ฎกาสคาลสตรนนวา "ทรพยทงหลาย ชอวาประโยชน. บท วา อตกกมนต ไดแก ยอมปราศจากไป. อกอยางหนง กจทงหลาย


ชอวา ประโยชน. บทวา อตกกมนต ไดแก ลวงกาลเสยแลว. แมการลวงไปแหงกจเหลานน โดยความกคอการลวงไปแหงทรพย ทงหลายนนเอง." [๔๑๒] อนง ผใด ไมคานงถงหนาวเปนตน ยอมไมทา การงานใหอากลเพราะความทตนไมเกยจคราน, ผนนทาทรพยเปน อนมากใหเกดขน ยอมประสบสข. กในเรองน มพระเจาอฑฒมาสก เปนตน เปนอทาหรณ :- [เรองพระเจาอฑฒมาสก] [๔๑๓] ในอดตกาล มคนรบจางคนหนง อยใกลประตดาน ทศอดรแหงกรงพาราณส. เขาเกบทรพยครงมาสกททาการรบจางตกนา ไดมาไว ในระหวางแผนอฐแหงกาแพง ทาการรบจางอยถงประต ดานทกษณ สาเรจการอายรวมกบสตรกาพราผทาการรบจางตกนา (เชนเดยวกน) เปนอยในทนน. แมนางกไดทรพยครงมาสกเหมอนกน. ครนถงวนมมหรสพวนหนง นางกลาวกะสามวา "นาย มหรสพ เลนอยในพระนคร ถาทรพยอะไร ๆ มอย แมเราพงเลน (บาง)." สาม กลาว (ตอบ) วา "ฉนมทรพยอยครงมาสก ฉนเกบมน ไวในระหวางแผนอฐ ใกลประตดานทศอดร ทฝงทรพยของฉนอย ในทสด ๑๒ โยชนจากทน กทรพยอะไร ๆ ในมอหลอนมอยหรอ ? นางกลาววา "นาย ทรพยครงมาสกของดฉนมอย" ดงนแลว กลาววา "ทรพยของทานครงมาสก ของดฉนครงมาสก รวมเปน หนงมาสก เราจกถอเอาดอกไมดวยทรพยสวนหนง ของหอมดวย


ทรพยสวนหนง สราดวยทรพยสวนหนง จากทรพยมาสกหนงนน แลวจงเลน, นายจงไปนาทรพยอนมอยของนายมา." เขายนดและ ราเรง รองเพลงพลางหลกไป. กเขามกาลงดงชาง ลวงหนทาง ๖ โยชน เหยยบทราบอน รอนดจลาดไวดวยถานเพลงทปราศจากเถา ในเวลาเทยง บรรลถง พระลานหลวง. ครงนน พระเจากรงพาราณสพระนามวา อทย ประทบยนอย ทพระบญชร เหนเขาเดนไปอยางนน ทรงดารวา "ทาไมหนอ เจาคนนน ไมคานงถงแดดเหนปานนน ยนดและราเรงรองเพลงพลาง หลกไป, เราจกถามมนด" แลวรบสงใหเรยกบรษนนมาถาม. เขา กราบทลเรองนนทงหมดแลว ทลวา "เทวะ ความรารอนอาศย กาม ยอมแผดเผาขาพระพทธเจาผระลกถงถอยคาของภรยา, ความ เรารอนอาศยพระอาทตย หาแผดเผาขาพระพทธเจาไดไม." พระราชา. เพราะอะไร เจาจงไมคานงถงแดด ยนดแลวรอง เพลงอย ? บรษ. เทวะ ขาพระพทธเจา คดวา "เราจกนาทรพยทเกบ ไวนนมาแลว จกอภรมกบภรยานน" ดวยเหตน ขาพระพทธเจา จงราเรง รองเพลงอย. พระราชา. ทรพยทฝงไวของเจา มประมาณถงแสนหรอ ? บรษ. หามได พระเจาขา. พระราชา (ตรสถาม) ลดลงโดยลาดบ ตรสถามวา "ทรพย


ของเจามประมาณมาสกหนงหรอ ?" บรษ. หามได พระเจาเขา. พระราชา. มครงมาสกหรอ ? บรษ. อยางนน พระเจาขา. พระราชา. บรษผเจรญ ถาอยางนน เจาอยาไปในทนน ใน แดดเหนปานน เราจะใหทรพยครงมาสกแกเจา. บรษ. เทวะ ขาพระพทธเจาแมรบเอาทรพยทพระองคพระราช- ทานแลว กจกไมทาทรพยนอกนใหฉบหาย, ขาพระพทธเจาจกไม ลดละการไปของขาพระพทธเจา จกถอเอาทรพยนนใหได. พระราชา ทรงเพม (ทรพย) โดยลาดบ ตรสวา "บรษผเจรญ เจาจงกลบ เราจกใหทรพย ๑ มาสก ๒ มาสก ฯลฯ ทรพย ๑๐๐ โกฏ ทรพยอนกาหนดไมได" ดงนแลว, เมอบรษนนกลาว (ยนยน) อยอยางนนนนแหละ จงทรงประเลาประโลมดวยฐานนดรศกดม ตาแหนงเศรษฐเปนตน. เมอเขายงกลาว (ยนยน) อยอยางนน ตรส วา "เราจกใหราชสมบตครงหนงแกเจา" เมอเขารบรอง ทรงบญชา สงวา "ทานทงหลายจงไปปลงผมและหนวดของสหายเรา ใหอาบนา แลวประดบประดา นามา." อมาตยทงหลายทาอยางนนแลวนามา. พระราชทรงแบงราชสมบตเปน ๒ สวน ไดพระราชทานราชสมบต ครงหนงแกเขา. เขาจงไดนามวา พระเจาอฑฒมาสก. เรองพระเจาอฑฒมาสก มาในอรรถกถา๑ภงคมาลชาดก อฏฐกนบาต. ๑. ชาตกฏกถา ๕/๒๙๐.


[๔๑๔] เรองอน (นอก) จากนน จกมแจงในบทวา ขนต. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา "กผใด เมอทากจแหงบรษ ไมสาคญหนาว และรอนยงไปกวาหญา ผนน ยอมไมเสอม ไปจากสข." อรรถกถา๑สคาลสตรวา "บรรดาบทเหลานน คาวา ตณา ภยโย ความวา ใหยงแมกวาหญา." ฎกาอาฬวกสตรวา "บาทคาถาวา ตณา ภยโย น มต ความวา ดหมนอยดจหญา ครอบงาเสย เปนไปอย." อรรถกถา๒สคาลสตรวา "บาทคาถาวา โส สขา น วหายต ความวา บรษนน ยอมไมละสข คอพรงพรอมดวยสขนนเอง." [๔๑๕] เพราะฉะนน ผอยครองเรอน อยาคานงถงหนาวเปนตน แลวพงสงสมโภคทรพยใหโดยลาดบ. ดวยวา เมอบคคลทาอยางนน โภคะยอมมมาก ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา "เมอบคคลรวบรวมโภคทรพยทงหลาย เพม ขนอยดจแมลงผง โภคทรพยทงหลายของเขา ยอมถงความพอกพน ดจจอมปลวก อนปลวก ทงหลายกอเพมขนอย." อรรถกถา๓สคาลสตรนนวา "บรรดาบทเหลานน บทวา สหร- มานสส ความวา ผไมเบยดเบยนทงตนเอง ทงผอน รวบรม ๑-๒. ส. ว. ๓/๑๗๔. ๓. ส. ว. ๓/๑๘๗.


โภคทรพย คอ ทาใหเปนกองโดยธรรม. บาทคาถาวา ภมรสเสว อรยโต ความวา ทากอบโภคะใหญ โดยลาดบ เหมอนแมลงผงไมเบยดเบยนสและกลนดอกไม นาเกสร ไปดวยจะงอยปากบาง ดวยปกบาง ทารวงผงประมาณเทาลอโดยลาดบ ฉะนน. บาทคาถาวา โภคสส นจย ยนต ความวา โภคะของเขา ยอมถงการพอกพน ดจจอมปลวกอนตวปลวกทงหลายชวยกนพอกพน โดยลาดบ. ดวยเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา วมมโกวปจยต. อธบายวา ยอมถงการพอกพน เหมอนจอมปลวกอนตวปลวกชวยกน กอเพมขนฉะนน." ฎกาสคาลสตรนนวา "พระอรรถกถาจารย เมอจะแสดงวา การสงสมโภคะของผนน ประกอบดวยธรรม คอเขาถงญาณ ดวย บาทคาถานวา ภมรสเสว อรยโต จงกลาวคาวา 'อตตานมป' เปนตน. สองบทวา ราส กโรนตสส ความวา ผเพมพน คอรวบรวม โดยประการทโภคทรพยมทรพยและขาวเปลอกเปนตน ของเขาจะ เปนกอน คอเปนกองตงอย. บทวา จกกปปมาณ ไดแก ประมาณเทาลอรถ. บทวา นจย ไดแก ความเจรญ คอความเพมพน. อาจารย บางพวกกลาววา 'โภคา สนนจย ยนต' ดงน." [๔๑๖] บรรดาการงานเหลานน กสกรรมทบคคลประกอบ


ชอบแลว ยอมนาประโยชนมาในโลกทง ๒. ในขอนน มเรองน (เปนอทาหรณ) :- [เรองเมณฑกเศรษฐ] ในอดตกาล ในกรงพาราณส เศรษฐคนหนง ไปสราชปฏฐาน พบปโรหต ถามถงนกษตรฤกษ ทราบวา โดยลวงไป ๓ ป (นบ) จากปน ฉาตกภย (อดอยาก) จะมทวชมพทวป เกณฑใหคนทางาน ทากสกรรมเปนอนมากแลวใหทาฉาง ๑๒๕๐ หลง. ในอรรถกถา๑เสลสตร ทานกลาวความวา "สบสามรอยทงกง ชอ (รอย) สบสามทงกง คอ ๑,๒๐๐ และ ๕๐ (=๑๒๕๐)." ทานเศรษฐนน บรรจฉางเหลานนและตมเปนตน ดวยขาว เปลอก ฝงสวนทเหลอเหลานนไวในหลม ขยา (ผสม) สวนท เหลอจากนนดวยดนเหนยว ใหทาฝาเรอน เมอเวลาภยมาถง เมอ ขาวเปลอกทเกบไวในฉางและตมเปนตนหมดแลว กลาววา "พอเอย พวกเจาจงไปเปนอยตามปรารถนาเถด." มนษยทงหลาย หลกไป ตามปรารถนาแลว. กในเรอน (ของเศรษฐ) คน ๕ คนยงเหลออย คอ เศรษฐ, ภรยา, บตร, สะใภ, และทาสชอปรณะ. ชนเหลานน เมอขาวเปลอก ในหลมหมดไปแลว ทาดนเหนยวทฝาเรอนใหเปยกแลว ยงอตภาพ ใหเปนไป (เลยงชพ) ดวยขาวเปลอกทไดจากดนเหนยวนน. สวนภรยาของทานเศรษฐ ทาดนเหนยวทเหลอในทแหงฝาให ๑. ป. สง ๓/๓๖๖.


เปยก ไดขาวเปลอกครงอาฬหกะแลวทบ ไดขาวสารทะนานหนง ใส ขาวสารนนไวในหมอ ฝงไวในแผนดนเพราะกลวโจร วนหนง เมอ เศรษฐไปสราชสานกกลบมาแลว กลาววา "นางผเจรญ ฉนหว มอะไรบาง ?" จงนาขาวสารนนออกมาหงภต แบงเปน ๕ สวน นอมสวนหนงใหแกเศรษฐ. ขณะนน พระปจเจกพทธเจารปหนง อกจากนโรธ ตรวจด ดวยทพยจกษรวา "ฉาตกภยเกดขนทวชมพทวป และขาวสกแหง ขาวสารทะนานหนง เขาหงแลวเพอชน ๕ คนในเรอนของเศรษฐ เขา แมทง ๕ คนมศรทธา จกทาการสงเคราะหเรา" จงมาจากเขาคนธ- มาทน แสดงตนแกเขา. ชนทงหมดนน ถวายสวนแหงภตของตน ๆ กลาววา "ทานเจาขา ตงแตนไป ขาพเจาทงหลายไมพงเหนฉาตก- ภยเชนน (อก)" แลวไดทาความปรารถนาตามสมควรแกความ ปรารถนา. กบรรดาชนเหลานน เศรษฐ ปรารถนาวา "ตงแตนไป ขาพเจา พงสามารถจะใหพชและขาวเปลอกแกชาวชมพทวปทงสน ไมพงทาการ งานดวยมอของตนเปนอย สาย (ทอธาร) แหงขาวสาลแดงพงตกลง เตมฉางทงหมด ในขณะทขาพเจาใหชาระฉาง ๑๒๕๐ หลง อาบศรษะ นงทประตฉางเหลานน แลวแหงนด ณ เบองบน, ผนเทานน จงเปน ภรยา ผนเทานน จงเปนบตร ผนเทานน จงเปนสะใภ (และ) ผน เทานนจงเปนทาส ในท ๆ ขาพเจาเกดแลว ๆ." ภรรยา ปรารถนาวา "เมอขาพเจาทา (วาง) ขาวสาลครง


อาฬหกะไวเบองหนา ใหภตแกชาวชมพทวปทงสน ขาพเจายง ไมลกขนเพยงใด ทซงขาพเจาถอเอา ๆ (ขาวสาลในครงอาฬหกะ) จงบรบรณ (เตมอย อยาพรอง) อยเพยงนน ชนเหลานเทานน จงเปนสาม บตร สะใภ และทาสของขาพเจา." บตร ปรารถนาวา "เมอขาเจาถอเอาถงทรพยพนหนง แมให ทรพยแกชาวชมพทวปทงสน ถงทรพยจงบรบรณอย ชนเหลาน เทานน จงเปนมารดาบดา ภรยา และทาสของขาพเจา." บตรสะใภ ปรารถนาวา "เมอขาพเจาทา (วาง) กะบงขาว เปลอกไวเบองหนา ใหพชและขาวเปลอกแกชาวชมพทวปทงสน ความทพชและขาวเปลอกสนไปอยาปรากฏเลย, ชนเหลานเทานน จงเปนมารดาบดา สาม และทาสของขาพเจา." ทาส ปรารถนาวา "เมอขาพเจาไถอย รอยไถ ๗ รอย ประมาณ เทารางไม คอ ขางน ๓ รอย ขางน ๓ รอย ตรงกลาง ๑ รอย จงไป, ชนเหลานเทานน จงเปนนายของขาพเจา." วนนน ทาสนน อาจจะปรารถนาตาแหนงเสนาบดแลวได กจรง, ถงอยางนน เขาปรารถนาอยางน เพราะยงรกในนาย ทงหลาย. ในทสดแหงคาของคนแมทงหมด พระปจเจกพทธเจา กลาววา "จงเปนอยางนน" แลวทาอนโมทนาดวยคาถา๑ของพระปจเจกพทธ- เจา อธษฐานวา "คนเหลานจงเหนเรา" แลวไปแบงภตนนใหพอ ๑. อจฉต ปตถต ตมห ฯ เป ฯ มณ โชตรโส ยถา.


แกพระปจเจกพทธเจา ๕๐๐ รปดวยอานภาพของตน. แมชนเหลานน ไดยนแลดทานอย. ครงนน ภรยาของทานเศรษฐ คดวา "ภตหมดแลว" ลาง หมอปดเกบไวแลว. แมเศรษฐ ถกความหวเบยดเบยนหลบแลว ตน ขน กลาววา "นางผเจรญ ฉนหวเหลอเกน ขาวตงในหมอมอย หรอ ?" นางลกขนไปเปดหมอขาว. ในทนใดนนเอง หมอขาวกเตม ดวยขาวมสเชนดอกมะละตม. นางเหนขาวนนแลว กลาววา "นาย จงลกขนบรโภคเถด" แลวใหภตแกบดาและบตรทง ๒ เมอชน เหลานนบรโภคเสรจแลวลกขน (ตน) บรโภคพรอมกบสะใภ ไดให ภตแกนายปณณะ. ทซงเขาคดเอาแลว ๆ ไมหมดไปเลย, ทซง เขาคดเอาดวยทพพคราวเดยวเทานน ปรากฏอย. วนนนนนเอง ฉาง เปนตน เตมโดยทานองทเคยเตมมาแลว. ครงนน เศรษฐ ไดใหพช และขาวเปลอกแกชาวชมพทวปทงสน. เขาจตจากมนษยโลกนน ไปบงเกดในเทวโลก ทองเทยวไปใน สคต บดน เกดเปนเมณฑกเศรษฐ ในภททยนคร. แมภรยาของ เขา กบงเกดในสกลทมโภคะมาก, ลายดอกปทมเกดทฝามอฝาเทา เบองซายของนาง ลายจนทรเกดทฝามอฝาเทาอกขางหนง ดวยเหตนน นางจงไดชอวา จนทปทมา. นางเจรญวยแลว กไปสเรอนของทาน เมณฑกเศรษฐ. แมบตร สะใภ และทาส กไดเปนบตร สะใภ และทาสของเขา (ทง ๒). บรรดาชนเหลานน บตรชอธนญชย เปนบดานางวสาขา สะใภ


ชอสมนเทว เปนมารดานางวสาขา. ชนเหลานนทงหมด พจารณาด บญของตนอย. บญทงปวงนน สาเรจตามทไดปรารถนาไวแลว. เรองเมณฑกเศรษฐ มาในอรรถกถา๑แหงคาถาวา สทสส วชชมเสเปนตน ในมลวรรคธรรมบท. [๔๑๗] กสกรรมทบคคลประกอบแลวโดยชอบ เปนเหตนา ประโยชนมาใหในโลกทง ๒ แกชนเหลาน ดวยประการฉะน. ใน กรรมนอกจากกสกรรมนน กนยน. กการงานเหลานน ชอวา เปน มงคล เพราะนาประโยชนมาใหในโลกทง ๒. สวนในอรรถกถา ทานกลาวคาเพยงนเทานนวา "การงาน เหลานน ซงบคคลประกอบไดอยางน กเพราะตน บตรและภรรยาหรอ กรรมกรเปนผฉลาด พระผมพระภาคตรสวา เปนมงคล เพราะเปน เหตแหงการไดความเจรญแหงทรพย และขาวเปลอก ในทฏฐธรรม เทยว." กความทการงานเหลานนเปนเหตแหงการไดประโยชนใน ปรโลก มอยแท. มงคล ๔ ประการ คอ การบารงมารดาบดา การสงเคราะห บตรและภรยา การงานไมอากล พระผมพระภาค ตรสดวยคาถา แมน ดวยประการฉะน. แมคาเปนคาถาน กชอวา ปฐยาวตรแล. พรรณนาความแหงคาถาท ๔ จบ. ๑. ธมมปทฏกถา ภาค ๗/๓๑๖.

บาลี 42 80

Documents