บาลี 44 80

ประโยค๕ - มงคลตถทปนแปล เลม ๓ - หนาท 1

มงคลตถทปน แปล เลม ๓ พรรณาความแหงคาถาท* ๕ [๑] พงทราบวนจฉยในคาถาท ๕. เจตนาเปนเหตให ชอวา ทาน. ความประพฤต คอการทาซงธรรม ชอวาธรรมจรยา. บทวา าตกาน ความวา การสงเคราะหซงญาตทงหลาย ของตน. บทวา อนวชชาน ไดแก กรรมทงหลายมอโบสถกรรมเปนตน ไมมโทษ คอบณฑตไมนนทา ไมตเตยน. บทวา เอต ความวา เทพดา ทานจงถอวา "ทาน ๑ การ- ประพฤตธรรม ๑ การสงเคราะหญาต ๑ กรรมอนไมมโทษ ๑ กรรม ๔ อยางมทานเปนตนน เปนมงคลอยางสงสด." ความสงเขปในคาถาท ๔ น เทาน. สวนความพสดารในคาถาท ๕ น ดงตอไปน :- * พระมหาเจรญ สวฑฒโน ป. ธ. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล. (บดนเปนสมเดจพระญาณสงวร ป. ธ. ๙)


กถาวาดวยทาน [ทาน ๓ อยาง] [๒] ชอวาทาน ม ๓ อยาง ดวยอานาจจาคเจตนา วรตและ ไทยธรรม. จรงอยางนน จาคเจตนา ชอวาทาน ในทาน๑สตรในอฏฐกนบาต องคตตรนกายวา " สทธา ๑ ความมหร ๑ ทานอนเปนกศล ๑ ดงน เปนตน. อรรถกถา๒ทานสตรนนวา "อรยสาวก ยอมใหทานดวยสทธาใด สทธานน พระผมพระภาคทรงประสงควา สทธา ในคาถานน. อรยสาวกยอมใหทานดวยหรใด หรนนแล ทรงประสงควา หรย. ทานอนไมมโทษ ชอวาทานอนเปนกศล. วรต ชอวาทาน ในอาคตสถาน (ทมาแหงทาน) วา "อรยา- สาวก ยอมใหอภย." ในคาวา อภย เทต นน มอธบายวา ยอมทาอภยทาน คอ สมาทานวรต กลาวคอ เบญจศล. วรตทานน จกมแจงในมงคลขอวา อารต วรต วรต ปาปา (การ งดเวนจากบาป) นน. ไทยธรรม ชอวาทาน ในอาคตสถาน (ทมาแหงทาน) วา "อรยสาวก ยอมใหทาน คอขาวและนา" ดงนเปนตน. ๑. อง อฏก ๒๓/๒๔๐. ๒. มโน. ป. ๓/๒๘๘.


[วเคราะหทาน] [๓] แมในอรรถกถา๑กถาวตถ ทานกกลาววา "บรรดาทาน ๓ อยางนน จาคเจตนาชอวาทาน เพราะวเคราะหวา จาคเจตนายอม ใหไทยธรรม, อกอยางหนง ชนทงหลายยอมใหไทยธรรมดวยเจตนา นน. วรตชอวาทาน เพราะอรรถวาบนรอน และเพราะอรรถวาตด. แทจรง วรตนนเมอเกดขน ยอมบนรอนและตดเจตนาแหงผทศล กลาวคอ ความกลวและความขลาดเปนตน เหตนน จงชอวาทาน. ไทยธรรมชอวาทาน เพราะอรรถวา อนเขาให ดงนแลว จงกลาววา " ทานนถงม ๓ อยางดงกลาวมา โดยความกม ๒ อยาง คอ ธรรม อนเปนไปทางใจ ๑ ไทยธรรม ๑" ดงน. บรรดาทาน ๒ อยางนน ความททานเปนมงคล ในทานอน เปนไปทางใจ จงจะชอบ ในทานทไมเปนไปทางใจ ไมชอบ เพราะ ฉะนน ทานคอไทยธรรม อนไมเปนไปทางใจ จงไมไดในมงคลขอ วาทานน. วรตแมนนกไมไดในมงคลขอน เพราะวรตแมในทานอน เปนไปทางใจ พระผมพระภาคทรงถอเอาดวยการเวนจากบาปและ ความสารวมจากการดมนาเมาขางหนา เพราะฉะนน พงเหนสนนษฐาน โดยปารเสสนย๒วา จาคเจตนา ชอวาทาน. กคาวา เจตนา ทาน กลาวไวดวยอานาจคาเปนประธาน. แมความไมโลภทประกอบดวย จาคเจตนานน กชองาทาน เพราะมจาคเจตนานนเปนคต. ๑. ป. ท. ๒๕๔. ๒. นยทแสดงอรรถยงเหลอ คอ คาบางคา เชน ทาน มความหายหลาย อยาง แตในบางแหงแสดงจากดความหมายเพยงเดยว ฯลฯ ความหมายอนทมไดมงไว ไมกลาวถง นชอวาแสดงโดยปารเสสนย.


ดวยเหตนน ในอรรถกถา๑ ทานจงกลาววา "เจตนาเปนเหต บรจาคทาน อนมวตถ ๑๐ มขาวเปนตน ซงมปญญาเครองรดเปน เบองหนา เฉพาะบคคลอน ชอวาทาน อกอยางหนง ความไมโลภ อนประกอบกบจาคเจตนานน กชอวาทาน." [๔] บรรดาบทเหลานน บทวา สพทธปพพกา ความวา มสมมาทฏฐไปในเบองหนา. จรงอย สมมาทฏฐอนเปนไปโดยนยวา ทานททายกใหแลวยอมมผลดงนเปนตน ชอวาปญญาเครองรดในบทวา สพทธปพพกา น. สมมาทฏฐกผเดยวเทานน เปนผมลทธชอบวา "ทานททายกให แลวยอมมผล" เชอวา "ธรรมดาวาทานเปนความด พทธาทบณฑต สรรเสรญ บณฑตบญญตไว" ยอมใหทานดวยตนบาง ชกชวน ผอนในทานนนบาง. มจฉาทฏฐกหาเปนเชนนนไม. จรงอยางนน เจาลทธ ชออชต ผมลทธผดวา "ทานททายกใหแลวยอมไมมผล" กลาวอยางนวา "การบชาทงหลาย มเถาเปนทสด, ทานอนคนเซอะ บญญตไว" ดงน. อรรถกถา๒สามญญผลสตร และอรรถกถาทฏฐสงยต๓ ในขนก- วรรควา "บรรดาบทเหลานน บทวา ภสนตา แปลวา มเถา เปนทสด. อกอยางหนง บาลกอยางนเหมอนกน. บทวา หตโย ความวา ทานทให ตางกนโดยเปนสกการะเพอแขกเปนตน ทกอยาง มเถาเปนทสดทงนน. อธบายวา ทานนนหาใหผลอนไปจากความเปน ๑. ป. โช. ข. ข. ๑๕๔. ๒. ส. ว. ๑/๒๐๗. ๓. สา. ป. ๒/๔๑๑


เถานนไม. บทวา ทตตปป ตตไดแก อนคนเซอะคอมนษยโง ๆ บญญตไว. มคาทเจาลทธอชตกลาวไววา "ทานน พวกคนพาลคอคน ไมรบญญตไว หาใชบณฑตบญญตไม คนโงให (ทาน) คนฉลาด รบ (ทาน)." ฏกาสามญผลสตรวา "ชนเหลาใด เซอะคอหลง เหตนน ชนเหลานน ชอวา คนเซอะ คอบคคลผหลง." [ทานวตถ ๑๐] [๕] บทวา อนนาททสวตถกา ความวา มไทยธรรมวตถ (พสดคอสงทพงให) ททานกลาวไวอยางนวา :- ทานวตถ ๑๐ เหลาน คอ ขาว นา ผา ยาน ดอกไม ของหอม ของลบไล ทนอน ทพก เครองประทป. อรรถกถา๑อวฏฐกสตรในตตยวรรค ตกนบาตอตวตตกะวา "บรรดาบทเหลานน บทวา อนน ไดแก ของเคยง ของกน ทกอยาง. บทวา ปาน ไดแก นาดมมนามะมวงเปนตน. บทวา วตถ ไดแก เครองปกปดมผานงและผาหมเปนตน. บทวา ยาน ไดแก สงทชวย ใหไปไดสาเรจมรถและคานหามเปนตน ทสดกระทงรองเทา. บทวา มาลา๒ ไดแก ดอกไมทงปวง ตางโดยเปนดอกไมทรอยแลว และ ทมไดรอย. บทวา คนธ ไดแก ของหอมทกอยางและเครองอปกรณ ๑. ป. ท. ๓๐๐. ๒. ศพทนในบาลสมาสกบศพทวา คนธ เปน มาลาคนธ.


ของหอมทบดแลวและทมไดบด. บทวา วเลปน ไดแกเครองทาการ ยอมผว. บทวา เสยยา๑ ไดแก สงทพงใชนอน มเตยวและตง เปนตน และมผาปาวารและผาโกเชาวเปนตน. กดวยเสยยาศพท ใน บทวา เสยยาวสถน พงเหนวา ทานถอไปถงอาสนะดวย. บทวา อาวสก ไดแก ทอาศยสาหรบบาบดอนตรายมลมและแดดเปนตน. บทวา ปทเปยย ไดแก เครองอปกรณแกประทปมเรอน (คอตว) ประทปเปนตน." [๖] อรรถกถา๒นาคสงยตในขนธวรรควา "บทวา อนน ไดแก ของเคยวและของกน. บทวา ปาน ไดแก ของลมทกอยาง. บทวา วตถ ไดแก ผานงและผาหม. บทวา ยาน ไดแก ปจจยแหงการ ไปทกอยาง ตงแตรมและรองเทาเปนตนไป. บทวา มาล ไดแก ดอกไมทกอยางมระเบยบดอกมะลเปนตน. บทวา คนธ ไดแก ของ ลบไลทกอยางมจนทนเปนตน. สองบทวา เสยยาวสถ ปทเปยย ไดแก ทนอนมเตยงตงเปนตน ทพกมเรอนชนเดยวเปนตน เครอง อปกรณแหงประทปมไสและนามนเปนตน." [๗] ฎกานาคสงยตนนวา "ชอวา อนนะ เพราะเปนของ สาหรบกน. ชอวาขชชะ เพราะเปนของสาหรบเคยว. ชอวาปานะ เพราะเปนของสาหรบดม. ชอวาสายนะ เพราะเปนของสาหรบลม คอนาดมมรสมะมวงเปนตน. ชอวานวาสนะ เพราะเปนของทพงนง. ชอวา ปารปนะ เพราะเปนของทพงหม. ชอวายานะ เพราะเปนเครอง ๑. ศพทนในบาลสมาสกบศพท อาวสถ เปน เสยยาวสถ. ๒. สา.ป. ๒/๔๒๒.


ไป คอยานมรองเทาเปนตน. กตองอาทศพท ในบทวา อปาหนาท น สงเคราะหคานหามและวอเปนตนเขาดวย พระอรรถกถาจารย กลาววา ฉตตปาหน เพราะทาอธบายวา ถงรม กชอวาเปนเหต ใหสาเรจการเดนทาง เพราะเปนเครองปองกนทกขเพราะฝนและแดด ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา ยงกจ คมนปจจย." ฎกาจตตถวรรค แหงทตยปณณาสก จตกกนบาต องคตตรนกาย วา "วตถใด อนวรรคพงใส คอพงนาไปในประทป คอวตถสาหรบ สองแสง เหตนน วตถนนชอวา ปทเปยย (วตถทพงใสในประทป) ไดแก เครองอปกรณมนามนเปนตน. [ปานะ ๑๖ อยาง] [๘] โดยนทเทสนย (คอบรรยายหรอจาแนก) คาวาปานะ ม ๑๖ อยาง. ดวยเหตนน พระธรรมเสนบดจงกลาววา "ปานะ ๘ คอ นามะมวง นาหวา นากลวยมเมลด นากลวยไมมเมลด นา มะซาง นาผลจนทน นาเงาอบล นามะปราง. ปานะ ๘ แมอกประเภท ๑ คอนาผลเลบเหยยว นาพทราเลก นาพทราใหญ นาเปรยง นามน นานม นายาค นารส." บาลในนทเทสแหงตวฏฏกสตร.๑

[๙] อรรถกถาต๒วฏฏกสตรนนวา "นาททาจากมะมวงดบหรอ สก ชอวานามะมวง. บรรดามะมวงดบและสกทง ๒ นน ภกษเมอทา จากมะมวงดบ พงทบมะมวงออน ๆ แชไวในนา ตากแดดใหสก ๑. ข. มหา. ๒๙/๔๕๐ ๒. สา. ป. ๒/๑๐๙.


เพราะพระอาทตย แลวกรองปรงทาดวยนาผงตาลกรวดและการบร เปนตน ทรบประเคนไวในวนนน. นาททาจากผลหวา ชอวา นาหวา. นาททาจากผลกลวยมเมลด ชอวานากลวยมเมลด. นาท ทาจากผลกลวยไมมเมลด ชอวานากลวยไมมเมลด. นาททาจากรส ชาตแหงมะซาง ชอวานามะซาง. กนามะซางนน เจอนา จงควร ลวน ๆ ไมควร. นาทขยาผลจนทรในนาทาเหมอนนามะมวง ชอวา นาผลจนทร นาทคนเงาแหงอบลแหงอบลแดงและอบลเขยวเปนตนทา ชอวา นาเงาอบล. นาททาจากมะปรางเหมอนนามะมวง ชอวานามะปราง นาททาจากผลเลบเหยยว ชอวานาผลเลบเหยยว. นาททาจากผลพทรา เลก ชอวานาพทราเลก. นาททาจากผลพทราใหญ เหมอนนามะมวง ชอวานาพทราใหญ. ปานะ ๑๑ อยางน เยนกด สกเพราะพระ อาทตยกด ยอมควร. นาเนยใส ชอวานาเปรยง. นามนทาจากงา เปนตน ชอวานามน. นานม ชอวานานม. นาขาวยาคมรสเปรยว เปนตนชอวานายาค. นาปรงดวยรสมผกดองเปนตน ชอวา นารส." เจตนาเปนเหตใหมวตถ ๒๐ มขาวเปนตน ประกอบดวยอโลภะ ดงพรรณนามาฉะนน ชอวาทานในมงคลขอวาทานน. ดวยวาบคคล มอบใหวตถของตน แมดวยอโลภะ (กชอวาทาน). ดวยเหตนน ใน อรรถกถา ทานหมายเอาทานเจตนาและอโลภะทง ๒ นนจงกลาววา " ทานเจตนา ชอวาทาน ดวยอรรถวา เปนเหตอนเขาให, อโลภะ ชอวาทาน ดวยอรรถวา มอบใหวตถของตนแกบคคลอน."


[ทานประกอบดวยองค ๖] [๑๐] กทานนนนประกอบดวยองค ๖ เทานน จงมผลมาก. ดวยเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา "ภกษทงหลาย กทกษณา ประกอบดวยองค ๖ อยางไร ? ภกษทงหลาย ในธรรมวนยน องค ของทายกม ๓. องคของปฏคาหกม ๓. องค ๓ ของทายกอะไรบาง ? ภกษทงหลาย ทายกในพระศาสนาน กอนแตให ยอมมใจด, กาลง ให ยอมทาจตใหผองใส, ครนใหแลว ยอมมใจชนบาน. องค ๓ ของทายกเหลาน. องค ๓ ของปฏคาหกอะไรบาง ? ภกษทงหลาย ปฏคาหกในธรรมวนยน ยอมเปนผปราศราคะหรอเปนผปฏบตเพอ กาจดราคะ, ยอมเปนผปราศโทสะหรอเปนผปฏบตเพอกาจดโทสะ, ยอมเปนผปราศโมหะหรอเปนผปฏบตเพอกาจดโมหะ. องค ๓ ของ ปฏคาหกเหลาน. องคของทายกม ๓ องคของปฏคาหกม ๓ ดง พรรณนามาฉะน. ภกษทงหลาย ทกษณาประกอบดวยองค ๖ อยาง นแล. ภกษทงหลาย การทาประมาณบญในทกษณาอนประกอบดวย องค ๖ อยางนวา 'ความหลงไหลแหงบญ ความหลงไหลแหงกศลม ประมาณเทาน นาสขมา ใหอารมณเลศดวยด มวบากเปนสข เปน ไปพรอมเพอความเกดขนในสวรรค ยอมเปนไปเพอประโยชนสข ทนา ปรารถนารกใครพอใจ' มใชทาไดงาย, ทแทบญนน ถงการนบวา กองบญใหญ พงนบไมได พงประมาณไมไดเลยทเดยว. ภกษทงหลาย การถอเอาประมาณนาในมหาสมทรวา 'นาประมาณเทานอาฬหกะ' กด 'นาประมาณเทานรอยอาฬหกะ' กด 'นาประมาณเทานพนอาฬหกะ'


กด ' นาประมาณเทานเสนอะฬหกะ' กด มใชทาไดงาย ทแทนานน ถงการนบวา กองนาใหญ พงนบไมได พงประมาณไมไดเลยทเดยว แมฉนใด. ภกษทงหลาย การทาประมาณบญในทกษณาประกอบดวย องค ๖ อยางนวา ' ความหลงไหลแหงบญ ความหลงไหลแหงกศล มประมาณเทาน นาสขมา ใหอารมณเลศดวยด มวบากเปนสข เปนไป พรอมเพอความเกดขนในสวรรค ยอมเปนไปเพอประโยชนสข ทนา ปรารถนารกใครพอใจ' มใชทาไดงาย, ทแท บญนนถงการนบวา กองบญใหญ พงนบไมได พงประมาณไมไดเลยทเดยว ฉนนนเหมอน กน." พระผมพระภาคผพระสคตศาสดาไดตรสไวยากรณน ครนแลว ไดตรสคานคมอนอกตอไปวา [๑๑] " ทายกกอนแตให กมใจด, กาลงใหพงทา จตใหเลอมใส, ครนใหแลว กเปนผมใจชนบาน, ความบรบรณแหงเจตนานเปนความถงพรอมแหงยญ. ปฏคาหกปราศราคะ ปราศโทสะ ปราศโมหะ ไม มอาสวะ ปฏคาหกทงหลายสารวมแลว ประพฤต พรหมจรรย เปนเขตทถงพรอมแหงบญ. ยญนยอม มผลมาก ทงฝายตนทงฝายผอน เพราะชาระเอง เพราะใหดวยมอของตน, บณฑตผมปญญามศรทธา มใจพน (จากตระหน) บชาอยางนน ยอมเขา ถงโลกไมมความเบยดเบยนเปนสข ดงน."


ฉฬงคทานสตร๑ มาในจตตถวรรคแหงปฐมปณณาสก ฉกกนบาต องคตตรนกาย. [๑๒] อรรถกถา๒ฉฬงคสตรวา "บทวา ฉฬงคสมนนาคตา แปลวา ประกอบดวยองคคณ ๖. ทานชอวาทกษณา. หลายบทวา ปพเพว ทานา สมโน ความวา ยอมเปนผถงโสมนสจาเดมตงแต เดอน ๑ และกงเดอนวา 'เราจกใหทาน.' กบรรดาเจตนา ๓ น บพพเจตนา ไดแกทายกผคดมาตงตนแตจบจองนาวา 'เราจกใหทานดวย ผลทเผลดจากนาน' ดงน จาเดมแตเวลาทเกดความคดขนวา 'จกให.' สวนมญจนเจตนาทพระผมพระภาคตรสอยางนวา 'กาลงให ยอมทา จตใหเลอมใส' ไดในเวลาทใหเทานน. สวนอปราปรเจตนานวา ' ครนใหแลว ยอมมใจชนบาน' ไดแกทายกผระลกถงตอ ๆ มา. บทวา วตราคา คอ มราคะไปปราศแลว ไดแกทายกผระลกถงตอ ๆ มา. บทวา ราควนยาย วา ปฏปนนา ความวา ปฏบตปฏปทาเครอง กาจดราคะ. กเทศนานแสดงปฏคาหกอยางอกฤษฏ กทกษณาทใหแก พระขณาสพพวกเดยว จงประกอบดวยองค ๖ กหามได ทกษณาทให แมแกพระอนาคาม พระสกทาคามและพระโสดาบน โดยทสดแมแก สามเณรผถอภณฑะ ซงบวชในวนนน กประกอบดวยองค ๖ เหมอนกน เพราะวา สามาเณรแมนน ชอวาบวชเพอโสดาปตตมรรคโดยแท." [๑๓] ฎกาฉฬงคสตรนนวา "สมบตทงหลายยอมพอกพน คอ ยอมเจรญดวยคณชาตน เหตนน คณชาตน ชอวาทกษณา (เปน ๑. อง. ฉกก. ๒๒/๒๗๔. ๒. มโน. ป. ๓/๑๓๑.


เครองเจรญแหงสมบต) คอบญทสาเรจดวยการบรจาคและไทยธรรม อนเปนเครองอปกรณบญนน. แตในบทวา ทกขณา น ประสงคเอาไทย ธรรม สองบทวา อโต อฏ เตน ความวา เกดขนจากนาน. ราคะอน ปฏคาหกยอมกาจดดวยธรรมนน เหตนน ธรรมนนชอวาราควนยะ (เปนเครองกาจดราคะ) คอปฏปทาเปนเหตกาจดราคะ. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา ราควนยปปฏปท ปฏปนนา ดงน. [๑๔] อรรถกถา๑ปฐมวรรคแหงทตยปณณาสก จตกกนบาต องคตตรนกายวา "ความหลงไหลแหงบญ ชอวาปญญาภสนทา อธบายวา ความเขาถงแหงบญ. คาวา กสลาภสนทา เปนไวพจน ของคาวา ปาภสนทา นน. กความหลงไหลแหงบญเหลานน ชอวา สขสสาหารา เพราะอรรถวา นาสขมา. ชอวา โสวคคกา เพราะอรรถวา ใหอารมณมรปเปนตนอนเลศดวยด. ชอวา สข- วปากา เพราะอรรถวา มวบากเปนสข. ความเกดขน ในสวรรคชอวา สคคะ. ความหลงไหลแหงบญ ชอวา สคคสวตตนกา เพราะ อรรถวา เปนไปพรอมเพอความเกดขนในสวรรค." ฎกาปฐมวรรคนนวา "แมนาคอบญ ชอวาปญญาภสนทา กบญ ทงหลายทบคคลใหเปนไปเปนนตยโดยไมขาด เรยกวา ป าภสนทา เพราะอรรถวา เปนเครองหลงไหล." [๑๕] อรรถกถา๒ฉฬงคสตรวา "สองบทวา ย สส สมปทา คอ ความบรบรณแหงทาน. บทวา ส ตา คอ ชอวา สารวมแลว ๑. มโน. ป. ๒/๔๐๒. ๒. มโน. ๓/๑๓๒.


เพราะสารวมศล. บาทคาถาวา สย อาจมยตวาน ความวา เพราะ ลางมอและเทาแลวใหบวนปากดวยตนเอง. สองบทวา สเยห ปาณภ แปลวา ดวยมอ (ทงสอง) ของตน, บาลวา สเกห กม. บทวา สทโธ ไดแก เชอคณพระรตนตรย. สองบทวา มตเตน เจตสา ไดแก มจต พนขาดจากโลภะและมจฉรยะเปนตน. บาทคาถาวา อพยาปชฌ สข โลก ไดแก เทวโลกอนไรทกข มแตสขและโสมนสอนโอฬาร." [๑๖] ฎกาฉฬงคสตรนนวา "สองบทวา ปพเพว ทานา ความวา ในกาลกอนแตมญจนเจตนา คอจาเดมแตจดแจงเครอง อปกรณทาน. บทวา สมโม ความวา พงเปนผถงโสมนสวา 'เรา จกฝงขมทรพยอนเปนเหตแหงสมบต ตดตาม (ตน) ไปได.' บาท คาถาวา ทท จตต ปสาทเย ความวา ทายกกาลงให บรรจงวาง ไทยธรรมในมอของทกขไณยบคคล พงทาจตของตนใหเลอมใสวา ' เรากาลงทาการถอเอาสาระจากทรพยทไมมสาระ.' บาทคาถาวา ทตวา อตตมโน โหต ความวา บรจาคไทยธรรมแกทกขไณยบคคลทงหลาย แลว ยอมมใจชนบานบนเทง คอเกดปตโสมนสวา 'ทานทชอวา บณฑตบญญตไว เรากไดดารงตามแลว. แหม ! ทานของเราสาเรจ ประโยชนดวยด.' บทวา เอสา ความวา ความบรบรณแหงเจตนา ๓ อยาง ซงไปตามความเชอกรรมและผล อนโสมนสกากบเหลาน คอ บพพเจตนา มญจนเจตนา อปราปรเจตนา นใด, ความบรบรณแหง เจตนาน. บทวา สลส เมน ความวา เพราะความสารวมอนเปนไป ทางกายและทางวาจา. บทวา หตถปาเท คอ มอและเทาของทกขไณย-


บคคลทงหลาย. สองบทวา มข วกขาเลตวา ความวา พระทกขไณย บคคลเหลานนนนแหละบวนปาก. อธบายวา เพราะใหนาบวนปาก ดวยตนเอง." [๑๗] ในอธการแหงเจตนาน อาจารยผโจทกกลาววา เจตนา แมทง ๓ เหลาน ยอมใหปฏสนธหรอ ? อาจารยผเฉลยกลาววาขอรบ เจตนาแมทง ๓ ยอมใหปฏสนธนนแท. กในขอน มเจตนาทงหลาย ของเศรษฐผไมมบตรเปนอทาหรณ. [เรองเศรษฐผไมมบตร] ดงไดสดบมา ในอดตกาล เศรษฐผไมมบตรนน เปนเศรษฐ ในกรงพาราณส วนหนง ลกขนแตเชาตร บรโภคอาหารแลวไปราช- สานก เหนพระปจเจกพทธเจา นามวาตครสข จงสงใหถวายบณฑบาต แกทานแลวหลกไป. ความสงเขปในมงคลตถทปนนเทานน' สวน ความพสดาร พงตรวจดในอรรถกถามยหกสกณชาดก* ในทตยวรรค ฉกกนบาต และในอรรถกถาทตยวรรคโกสลสงยต, อปตตกเศรษฐนน เขาถงสคตเทานน ๑๔ ครง ดวยกรรมนน. ดวยเหตนน พระผมพระภาคจงตรสแกพระเจาโกศลวา "มหาบพตร เศรษฐคฤหบดนน เลยงพระปจเจกพทธเจานามวาตครสข ดวยบณฑ- บาตอนใดเลา เพราะวบากแหงกรรมนน เขาเขาถงสคตโลกสวรรค ๗ ครง, เพราะเศษวบากแหงกรรมนนนนเอง เขาครองความเปน เศรษฐ ๗ ครง ในกรงสาวตถนนแล." * ชาตกฏกถา. ๕/๙๔.


[๑๘] อรรถกถา๑โกศลสงยตนนวา "บรรดาบทเหลานน บทวา ปฏปาเทส ความวา เลยงดดวยบณฑบาต, อธบายวา ไดถวาย บณฑบาต. บทวา สตตกขตต คอ ๗ ครง. กในคาวา สตตกขตต น พงทราบความดวยอานาจบพพเจตนาและปจฉมเจตนา. แทจรง ในกาลถวายบณฑบาตครงเดยว เจตนาดวงเดยวเทานนจะใหปฏสนธ ๒ ครงไมได. กเศรษฐผไมมบตรนนบงเกดในสวรรค ๗ ครง, ใน สกลเศรษฐ ๗ ครง เพราะบพพเจตนาและปจฉมเจตนา." ฎกาโกศลสงยตนนวา "เมอเศรษฐกลาววา 'ทานจงถวาย บณฑบาตแกสมณะน' ความสาเรจประโยชนมไดดวยสามารถชวนวถ เดยวเทานน, ทแท ในกาลถวายบณฑบาตครงเดยวนน วาระแหง ชวนะอนเปนไปในเบองตนกด วาระแหงชวนะอนเปนไปในทามกลาง ในภายหลงกด มอย, พระอรรถกถาจารยกลาวหมายเอาชวนะทง ๒ นน วา ปพพปจฉมเจตนา ดงน." [๑๙] เพราะฉะนน เจตนาแมทง ๓ พงทาใหบรบรณ. ดวย วา เมอบคคลทาอยางนน ทานยอมมผลมาก. ดวยเหตนน ในอรรถกถา- มยหกสกณชาดก ทานจงกลาววา "กธรรมดาวาทาน ยอมมผลมาก แกบคคลผอาจทาเจตนาทง ๓ ใหบรบรณเทานน" ดงน. [๒๐] อกอยางหนง ความททานนนมผลมาก พงทราบแมดวย สามารถเวลามสตรและทกขณาวภงคสตร. จรงอย ในเวลามสตรในนวกนบาต องคตตรนกาย๒ พระผม- พระภาคตรสทานไว ๑๔ อยาง โดยประเภทแหงปฏคาหก. ความวา ๑. สา. ป. ส. ส. ๑/๑๘๘. ๒. อง. นวก. ๗๓/๔๐๖.


เวลามพราหมณ ใหอาหารตางโดยของเคยวของกนเปนตน ไมม ประมาณ แกโลกยมหาชน ตลอด ๗ ป ๗ เดอน ในวนทสดได ใหถาดทองถาดรปยะและถาดสาเรด อนเตมดวยรปยะทองและเงน ตามลาดบ นบไดอยางละ ๘๔,๐๐๐ และชาง รถ หญงสาว บลลงก อน ประดบดวยเครองอลงการทงปวง นบไดอยางละ ๘๔,๐๐๐ โคนม และผาค* นบไดอยางละ ๘๔,๐๐๐. ทานนนไดชอวามหาทานแลว. การ ถวายขาวแกพระโสดาบนองคเดยว มผลมากกวาถวายขาวแกพระโสดาบน ทงหลายตงรอย. ถวายขาวแกพระอนาคามองคเดยว มผลมากกวา ถวายขาวแกพระสกทาคามทงหลายตงรอย. ถวายขาวแกพระอรหนต องคเดยว มผลมากกวาถวายขาวแกพระอนาคามทงหลายตงรอย. ถวาย ขาวแกพระปจเจกพทธเจาองคเดยว มผลมากกวาถวายขาวแกพระอร- หนตทงหลายตงรอย. ถวายขาวแกพระเจาทงหลายตงรอย. ถวายขาว แกสงฆมพระพทธเจาเปนประมข มผลมากกวาถวายขาวแกพระสมมา- สมพทธเจานน. ถวายวหารแกสงฆผมาจาก ๔ ทศ มผลมากกวาถวาย ขาวแกสงฆมพระพทธเจาเปนประมขนน ดงน. [๒๑] กในทกขณาวภงคสตร ในจตตถวรรค อปรปณณาสก พระผมพระภาคตรสทานไว ๒๑ อยาง. กบรรดาทาน ๒๑ อยางเหลานน ทานใด บคคลใหแกสตวดรจฉานเพอเลยง ดวยอานาจคณ มความถง * วตถโกฏ เคยแปลวา ผาค แต นโม. ป. ๓/๓๔๗ อธบายวา ทส ทส สาฏกา เอกโกฏ.


พรอมดวยลกษณะเปนตน และดวยอานาจอปาการะมการไดนานมและ การเฝาเปนตน ทานนนไมทรงถอเอา เพราะไมประกอบดวยลกษณะ แหงทาน. จรงอย การบรจาควตถทพงใหของตน ดวยอานาจความ ปรารถนาเพออนเคราะหและบชา ชอวาทาน. การบรจาควตถทพงให ดวยอานาจความกลว ความรก และความประสงคสนบนเปนตน หาชอ วาทานไม เพราะเปนทานทมโทษ. วตถ (ของกน) แมเพยงคา ครงคาทบคคลใหแลว กไมทรงถอเอา เพราะไมสามารถในอนใหผล ตามมงหมาย เหตความททานทพอแกความตองการยงไมบรบรณ. กทานใด บคคลหวงเฉพาะผลโดยนยเปนตนวา บญอนสาเรจดวย ทานนนแหละ จงเปนไปเพอความเจรญประโยชนสขตอไป แลวให แกบรรดาสตวดรจฉาน มสนขสกรไกและกาเปนตน ชนดใดชนดหนง ซงประสบเขาแลว พอแกความตองการ ทานนน ทรงถอเอาวา ทานในสตวดรจฉาน. ดรจฉานทานนน ชอวามอานสงส ๑๐๐ เทา เพราะใหอานสงส ๕๐๐ คอใหอายใน ๑๐๐ อตภาพ. ใหวรรณะ ให สขะ ใหพละ ใหปฏภาณใน ๑๐๐ อตภาพ. พงทราบนยในทานแมสง ขนไปอยางนน. อนง บคคลมชาวประมง คนดกปลา เปนตน ผ เลยงชวตดวยการเบยดเบยนสตวอน ชอวาปถนชนผทศล ทานทให แกปถชนผทศลผนน มอานสงสพนเทา. อนง บคคลผมศลเหมอนผมศล ไมโออวด ไมมมายา ไมเบยดเบยนสตวอน เลยงชวตดวยกสกรรม หรอดวยพาณชกรรมโดยธรรมสมาเสมอชอวาปถชนผมศล. ทานทใหแก ปถชนผมศลนน มอานสงสแสนเทา. อนง ดาบสผไดอภญญา ๕ อน


เปนโลกยะ ผมปกตกลาวกรรม ผเปนคนภายนอก (จากพระพทธ- ศาสนา) ชอวาผมราคะในกามทงหลายไปปราศแลว ทานทใหแก ดาบสผมราคะในกามทงหลายไปปราศแลวนน มอานสงสแสนโกฏเทา. ทานทใหแกปฏคาหก ๑๐ จาพวกเหลาน คอ ทานผปฏบตเพอตองการ โสดาปตตผล พระโสดาบน ทานผปฏบตเพอตองการสกทาคามผล พระสกทาคาม ทานผปฏบตเพอตองการอนาคามผล พระอนาคาม ทานผปฏบตเพอตองการอรหตตผล พระอรหนต พระปจเจกพทธเจา พระสมมาสมพทธเจา นบไมไดโดยผล. ถามวา* "ความวาแปลกกนแหงทานทใหแกปฏคาหก ๑๐ จาพวก เหลานนอยางไร ?" ตอบวา "ความททานทใหในบคคลผปฏบต เพอตองการโสดาปตตผล มผลนบไมได พงทราบเหมอนนาในราง เปนของนบไมได. ความททานทใหในพระอรยบคคลมพระโสดาบน เปนตน เปนของนบไมได ดวยอานาจแหงคณอนยงยวดกวากน พงทราบเหมอนนาในมหานทและมหาสมทรนน ๆ เปนของนบไมได ความขอน พงทราบแมในความทฝน ตงตนแตฝนในประเทศ ม ประมาณเทามณฑลลาน แหงแผนดน จนถงฝนทวแผนดนประมาณ ไมได. จรงอย เมอความททานเหลานนเปนของเสมอกนโดยความ เปนทานมผลนบไมไดแมมอย ความททานเปนของนอยและมาก ยอม มเหมอนกน พงทราบเหมอนความทสงวฏฏกปเปนตนกนบไมได และ ความทมหากปกนบไมได ดงน. บรรดาปฏคาหกเหลานนปฏคาหก ๘ * พระมหามานต มานโต ป. ธ. ๖. วดบวรนเวศวหาร แปล.


จาพวกน คอ อบาสกผถงไตรสรณะ อบาสกผตงอยในศล ๕ อบาสก ผตงอยในศล ๑๐ สามเณรผบวชวนนน ภกษผพอบวชเสรจ ภกษผ สมบรณดวยวตร ภกษผปรารภวปสสนา ภกษผตงอยในปฐมมรรค ชอวาผปฏบตเพอตองการโสดาปตตผล. จรงอย การหยงลงสพระ ศาสนา กเพยงเพอถอนทกขในวฏฏะ และเพอแทงตลอดซงมรรค เทานน, เพราะฉะนน การถงสรณะ การสมาทานสกขาบท การบรรพชา การอปสมบท การทาศลใหบรบรณ การประกอบเนอง ๆ ในอธจตต- สกขา วปสสนา อนเปนสวนแหงการตรสร ตกวา ปฏปทาน แมทงปวง ยอมเปนขอปฏบตเพอทาใหแจงโสดาปตตผลโดยแท. เหมอนอยางวา สมาธภาวนา อนเปนสวนแหงการตรสร ยอมเปนอปนสยโดยความ เปนปจจยแหงการบรรลอรยมรรคตอ ๆ ไป ฉนใด, การทาศลให บรบรณ การอปสมบท การบรรพชา การตงอยในศล ๑๐ หรอศล ๕ แหงอบาสก อนเปนสวนแหงการตรสร โดยทสด แมการถงสรณะ อนเปนสวนแหงการตรสร ยอมเปนอปนสยแหงการบรรลอรยมรรค, ฉนนนเหมอนกน เหตนน ปฏปทานแมทงปวง พระผมพระภาค ตรสวา "เปนขอปฏบตเพอตองการโสดาปตตผล." บรรดาปฏคาหก ๘ จาพวกเหลานน แมทานทใหแกอบาสกผถงไตรสรณะ มผลนบไมได. กความเลอมใสอนญาณชาระแลว ทสงเคราะหดวยความนบถอและ ความเคารพมากในพระผมพระภาค ในพระสทธรรม ในพระอรยสงฆ โดยอาการโอฬารยง เปนไปแลวโดยอาการเปนตนวา ความเปนผม พระรตนตรยนนเปนเบองหนาวา "พระผมพระภาคตรสรโดยชอบเอง


พระธรรมอนพระผมพระภาค ตรสดแลว พระสงฆปฏบตดแลว" ชอ วาสรณคมน. บญททาในสนดานอนถกอบรมดวยความเลอมใส อน เปนไปในวตถ (รนตะ) นน ยอมเปนบญมผลมาก เพราะความถง พรอมแหงเขตแล. ทานทใหแกอบาสกผมศล ๕ มผลมากยงกวานน. ดวยวาสรณคมน เปนความถงพรอมแหงอธยาศย เพราะเปนความ เลอมใสในวตถทง ๓ ตกวา ศล ๕ ของอบาสกเชนนน ๆ กคอ ความ สารวมกายวาจาอนอชฌาสยสมบต (สรณคมน) สนบสนนแลว เหต นน ทานทใหในอบาสกผมศล ๕ นนจงผลมากกวาแล. ทานทใหแก อบาสกผมศล ๑๐ มผลมากกวานน. จรงอย ศล ๑๐ ชอวาศลของ อบาสกอยางบรบรณ เหตนน ทานทใหในอบาสกผมศล ๑๐ นนจงมผล มากกวาแล. ทานทใหแกสามเณรมผลมากกวานน. แกภกษผพอ อปสมบทเสรจ มผลมากกวานน. แกภกษผสมบรณดวยวตร มผล มากกวานน. ทานทใหแกภกษปรารภวปสสนา มผลมากกวานน. ก ความททานซงใหในปฏคาหกนน ๆ มผลมากตาง ๆ กน เพราะความ ทคณมศลของสามเณรเปนตน ประเสรฐกวากนในเพราะคณอนยงยวด กวากน ดงนแล. อนความทพระผพรอมเพรยงดวยมรรค ชอวาเปน ผมคณยงไมบรบรณ กเพราะทานยงไมเสรจกจ เหตสงกเลสธรรม อนทานยงละอย และเหตโวทานธรรมอนทานยงเจรญอยโดยสวนนน ๆ ความทพระผพรอมเพรยงดวยผล ชอวาเปนผมคณบรบรณ กเพราะ ทานเสรจกจแลว เหตนน พงทราบความทพระผตงอยในผล เปนของ ดยง กวาพระผตงอยในมรรคนน ๆ. อนง ความทพระผตงอยในมรรค


เบองบน เปนผมคณยงกวาพระผตงอยในมรรคเบองตา และความท พระผตงอยในผลเบองบน เปนผมคณยงกวาพระผตงอยในผลเบองตา ปรากฏแลวทงนน. จรงอยางนน พระผมพระภาคตรสความททานทให แกพระอรยบคคลเบองบนมผลมากไวแลว. ถามวา "ชอวาความท พระผพรอมเพรยงดวยมรรค อนธรรมดากาหนดแลว ดวยขณะแหง มรรคจต กในขณะนน การใหทานกด การรบประทานกด จะมได อยางไร ?" ตอบวา "ภกษผปรารภวปสสนา ยนอยทประตเรอนหรอ นงอยในวหารและโรงฉน ทายกรบบาตรของทานแลว ใสของเคยว ของฉนเขา ขณะนน การออก (จากกเลส) ดวยมรรค ยอมมแกภกษ, ทานนยอมเปนอนชอวาใหแกพระผพรอมเพรยงดวยมรรค. ทาน ๑๔ อยางนชอวาปาฏปคคลกทาน เพราะทาวเคราะหวา "บคคลเฉพาะ คอ เจาะจงผเดยว ชอวาบคคลเฉพาะ ทานชอวาปาฏปคคลก เพราะอน เขาใหแกบคคลเฉพาะนน." กทานทใหแกปฏคาหก ๗ จาพวกเหลาน คอ สงฆ ๒ ฝายม พระพทธเจาเปนประมข สงฆ ๒ ฝายลวน ภกษสงฆ ภกษมสงฆ ปฏคาหกททายกนมนตเจาะจงจากสงฆ ๒ ฝาย ปฏคาหกททายกนมนต เจาะจงจากภกษสงฆ ปฏคาหกททายกนมนตเจาะจงจากภกษณสงฆ ชอวา (ทาน) ไปในสงฆ. ทานทไปในสงฆนนแมทงหมดมผลนบ ไมได. ดวยเหตนน ทานจงกลาวไวในอรรถกถาทกขณาวภงคสตรวา "แมทกษณาทถวายในสงฆมพระพทธเจาเปนประมข พระผมพระภาค ตรสวา 'ชอวามผลนบไมได' เพราะการนบดวยคณ." แทจรง ทกษณา


ทไปในสงฆ ยอมมแกผทาความยาเกรงในสงฆ. แตการทาความ ยาเกรงในสงฆเปนการททาไดยาก. กผใดตกแตงไทยธรรมดวยคดวา "เราจกถวายทกษณาไปในสงฆ" ไปยงวหารแลวเผดยงวา "ทานเจาขา ขอทานจงใหพระเถระรปหนงเจาะจงจากสงฆ" ครนไดสามเณรจาก สงฆ ยอมถงความเปนอน (นอยใจ) วา "เราไดสามเณร" ดงน, ทกษณาของผนนยอมไมชอวาไปในสงฆ แมเมอไดพระมหาเถระแลว ทาโสมนสใหเกดขนวา "เราไดพระมหาเถระ" ทกษณา (ก) ไมชอ วาไปในสงฆเหมอนกน. สวนผใดไดปฏคาหกเปนสามเณร หรออปสม- บน หนม หรอผใหญ พาล หรอบณฑต รปใดรปหนงจากสงฆเปน ผไมเคลอบแคลง อาจทาความยาเกรงในสงฆวา "เราถวายแกสงฆ," ทกษณาของผนนชอวาไปในสงฆ. สมณะทนมนตเจาะจงจากสงฆเปน ปถชน ปาฏปคคลกเปนพระโสดาบน, เมอบคคลอาจทาความยาเกรง ในสงฆ ทานทใหในสมณะผเปนปถชน (ก) เปนทานมผลมากกวา แมในคาเปนตนวา สมณะทนมนตเจาะจง (จากสงฆ) เปนพระโสดา- บน, ปาฏปคคลกเปนพระสกทาคาม กมนยเชนเดยว. แทจรง เมอบคคลอาจทาความยาเกรงในสงฆ ทานทถวายแมในสมณะทศลซง นมนตเจาะจง (จากสงฆ) มผลมากกวาทานทถวายในพระขณาสพ โดยแท. กคาใด พระผมพระภาคตรสไววา "มหาบพตร ทานท ถวายแกผมศลแล มผลมาก ทถวายแกผทศล หามผลมากอยางนนไม" คานน พระองคตรสละนยนเสย. [๒๒] ฎกาทกขณาวภงคสตรนนวา "บทวา คณสงขาย ความ


วา เพราะการคานวณดวยคณ คอ เพราะความเปนทกษณามผลมาก. ทกษณาพระผมพระภาคตรสวา มผลพงนบไมได กเพราะความท ทกษณานนบคคลถวายเฉพาะสงฆ. กการถวายเฉพาะสงฆมดวยวธใด เพอแสดงวธนน พระอรรถกถาจารยจงกลาวคาวา 'สงฆคตา ทกขณา ห' เปนตน. บรรดาบทเหลานน บทวา จตการ ไดแกความ เคารพ. จากสงฆ ไมใชจากบคคล. บทวา อ ถตต ความวา ไม ใหเกดความคดขนอยางนวา 'ทานเปนอนเราถวายแกสงฆ' แลว ตกแตงไทยธรรมดวยคดวา 'เราจกถวายแกสงฆ' ยอมถงความเปน อนวา 'ทานเปนอนชอวาเราพงใหแกสามเณร.' เพราะฉะนน ทกษณา ของผนนยอมชอวาไมไปในสงฆ, ทกษณายอมไมชอวาไปในสงฆได เพราะทาจตใหแปรแปรวนไป ดวยอานาจบคคล. สองบทวา นพเพ- มตโก หตวา ความวา ไมทาความสงสยใหเกดขนวา 'ทานเปนอน เราไดแกบคคลนหรอไมหนอ ?.' สองบทวา สงเฆ จตการ ความวา เมอบคคลระลกสงฆคณ มความททานเปนผปฏบตดเปนตน ใหดวย อานาจความเคารพอนเกดในบคคลนน เหมอนใหพรอมหนาสงฆ ดวย ความเลอมใสในสงฆคณ ทานทใหในสมณปถชน กยงมผลมากกวา. ทานทใหในสมณะทศล ยอมมผลมากกวา (ทานทใหในพระขณาสพ) โดยแท เพราะสมณะนน นมนตเจาะจงจากสงฆ และเพราะให (ดวยคด) อยางนวา 'เราถวายแกสงฆ.' ดวยเหตนน พระผม พระภาคจงตรสวา 'อานนท เราไมกลาวปาฏปคคลกทานวา มผลมาก กวาทกษณาทไปในสงฆ โดยปรยายไร ๆ, พระอรรถกถาจารยใสใจ


ถงคาซกถามวา 'ถาทานทใหแมในสมณะผทศลทนมนตเจาะจงจากสงฆ ยงมผลมากกวาทานทใหในพระขณาสพ, เมอเปนเชนน คาวา 'มหาบพตร ทานทใหแกผมศลแล มผลมาก, ทใหแกผทศล หามผล มากอยางนนไม' นดกระไรอย ?. ดงนแลวจงกลาววา 'คานนพระผ มพระภาคตรสละนยน.' คานนพระองคทรงละวธนมนตเจาะจงจากสงฆ ตรสดวยอานาจนมนตสมณะผทศลอยางเดยว." [๒๓] ทานนนชอวาเปนมงคล เพราะเปนเหตบรรลผลพเศษ อนเปนไปในทฏฐธรรมและสมปรายภพ มความเปนผเปนทรกแหงชน มากเปนตน. ดวยเหตนน พระผมพระภาคเมอจะทรงแสดงธรรม แกเสนาบดชอสหะ จงตรสไวในปญจกนบาต๑ องคตตรนกายวา "สหะ ทายกทานบด ยอมเปนทรกเปนทชอบใจของชนมาก, สหะ ขอททายกทานบด เปนทรกเปนทชอบใจของคนมาก แมน เปนผล แหงทานทเหนไดเอง. สหะ ขออนยงมอก สตบรษทงหลายผสงบ ระงบ ยอมคบทายกทานบด, สหะ ขอทสตบรษทงหลายผสงบ ระงบคบทายกทานบด แมน เปนผลแหงทานทเหนไดเอง. สหะ ขอ อนยงมอก ชอเสยงอนงามของทากยกทานบด ยอมขจรไป. สหะ ขอทชอเสยงอนงามของทายกทานบดขจรไป แมน เปนผลแหงทาน ทเหนไดเอง. สหะ ขออนยงมอก ทายกทานบดจะเขาไปยงบรษท อนใด กษตรยกตาม พราหมณกตาม คฤหบดกตาม สมณะกตาม เปนผแกลวกลาไมเกอเขน เขาไปยงบรษทนน, สหะ ขอททายก ๑. อง ปจก. ๒๒/๔๑.


ทานดเขาไปยงบรษทอนใด กษตรยกตาม พราหมณกตาม คฤหบด กตาม สมณะกตาม เปนผแกลวกลาไมเกอเขน เขาไปยงบรษท แมน (ก) เปนผลแหงทานทเหนไดเอง. สหะ ขออนยงมอก ทายกทานบดเบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถง สคตโลก สวรรค. สหะ ขอททายกทานบดเบองหนาแตตายเพราะกายแตกเปนผ เขาถง สคตโลกสวรรค แมน (ก) เปนผลแหงทานทเปนไปใน สมปรายภพ." กแล พระผมภาค ครนตรสอยางน ไดตรสพระคาถา เหลานวา :- "ทายกผใหยอมเปนทรก ชนเปนอนมากยอม คบหาทายกนน. อนง ทายกนนยอมไดเกยรต, ยศของทายกนนยอมเจรญ. นระผไมตระหน ยอมเปนผแกลวกลาไมเกอเขน เขาไปยงบรษท. เพราะฉะนนแล บณฑตทงหลายผแสวงหาความ สข นามลทน คอ ความตระหนออกแลว ใหทาน. บณฑตเหลานนดารงอยในไตรทพยสนกาลนาน ถงความเปนสหายแหงเทพดาทงหลาย ยอมยนด. ทานมโอกาสอนทาแลว มกศลไดทาแลว จต จากภพน มรศมเอง เทยวไปในนนทวน เอบอม ดวยกามคณ ๕ เพลดเพลน รนเรง บนเทง ในนนทวนนน สาวกแหงพระสคตทงปวง


ทาถอยคาของพระสคต ผอนตณหาไมอาศยแลว ผคงท ยอมยนด." สหสตร ในสมนวรรคท ๔ จบ. [๒๔] ทานกลาวไวในอรรถกถา๑อฏฐกนบาต องคตตรนกายวา 'คาวา 'สโห เสนาปต' ไดแกพระราชกมารมพระนามอยางนน ผเปนนายทพ. แทจรง ในกรงเวสาล มเจา ๗๗๐๗ (เจดพนเจดรอย เจด) พระองค เจาเหลานนทงหมด ประชมกนปรกษาวา 'ทาน ทงหลายจงเลอกบคคลผหนง ทสามารถจะยดเหนยวใจของปวงชน แลวจดการแวนแควนได' เลอกกนอย เหนสหราชกมาร ทาความ ตกลงกนวา 'ผนจกสามารถ' ไดใหฉตรแหง (ตาแหนง) เสนาบด มสดงมณแดง อนบดวยผากมพลแกเธอ." [๒๕] อรรถกถา๒สหสตรนนวา "บทวา สนทฏ ก ไดแก อนบคคลพงเหนเอง. บทวา ทายโถ ไดแก ผกลาในการให. อธบาย วา ผไมหยดอยดวยเพยงความเชอวา 'ทานยงประโยชนใหสาเรจ' เทานน อาจแมเพอสละดวย. บทวา ทานปต ความวา บคคล ใหทานใด เปนนายแหงทานนนให มใชเปนทาส (แหงทาน) มใช เปนสหาย (แหงทาน). จรงอย ผใดบรโภคของอรอยดวยตน ให ของไมอรอยแกชนเหลาอน ผนนชอวาเปนทาสแหงไทยธรรม กลาว คอทานให. ผใดบรโภคสงใดดวยตนเอง ใหสงนนแหละ ผนนชอวา เปนสหาย (แหงทาน) ให. สวนผใดตนเองยงอตภาพใหเปนไปดวยสง ๑. มโน. ป. ๓/๒๖. ๒. มโน. ป. ๓/๒๖.


ของอยางใดอยางหนง ยอมใหของอรอยแกชนเหลาอน ผนนชอวา เปนนาย เปนหวหนา เปนเจา (แหงทาน) ให. พระผมพระภาคตรส คาวา 'ทานปต' ทรงหมายเอาผเชนนน, บทวา อมงกภโต คอมใชเปนผปราศจากเดช. บทวา วสารโท คอเปนผถงซงโสมนส อนสมปยตดวยญาณ. สองบทวา สหพยต คตา ความวา ถง ความเปนผรวมกน คอความเปนพวกเดยวกน. บทวา กตาวกาสา ความวา ชอวาผมโอกาสอนทาแลว เพระเปนผทากรรมเปนเหตม โอกาสในนนทวนนน. และเพราะกรรมนนเปนกศลอยางเดยว ฉะนน พระผมพระภาคจงตรสวา 'ผมกศลอนทาแลว.' บทวา โมทเร แปลวา ยอมบนเทง คอ เบกบาน. บทวา อสตสส ความวา ของ ตถาคต ผอนตณหาไมอาศยแลว. บทวา ตาทโน ไดแกผถงลกษณะ แหงผคงท." [๒๖] ฎกาสหสตรนนวา "บทวา สนทฏ ก ความวา ชอวา อนบคคลพงเหน เพราะเปนผลอนไมเปนไปในสมปรายภพ คอ อน บคคลพงเสวยเอง เปนของประจกษเฉพาะตว คอเปนไปในทฏฐ- ธรรม. หลายบทวา สาห ทานนต สทธามตตเกเนว ตฏต ความวา ทายกยอม (ไม) หยดอยดวยเหตเพยงความชออยางนวา ขนชอวาทาน ยงประโยชนใหสาเรจ เปนของด อนบณฑตทงหลาย มพระพทธเจาเปนตนสรรเสรญ.' หลายบทวา ย ทาน เทต ความวา บคคลใหไทยธรรมใดแกผอน. หลายบทวา ตสส อธปต หตวา เทต ความวา ทายกครอบงาความโลภเสยดวยด ชอวาเปนเจาแหงทาน


นนให เพราะความโลภนนครอบงาไมได. พระอรรถกถาจารยกลาววา โย ห ดงนเปนตน เพอแสดงคาทงสองนน คอ น ทาโส น สหาโย โดยนยอนคลอยตาม และโดยนยอนตรงกนขาม. ทายกชอวาเปนทาส (แหงทาน) ให เพราะเปนผเขาไปใกลตอความเปนทาสแหงตณหา. ทายกชอวา เปนสหายแหงทานให เพราะสละความเปนของไมเปนทรก แหงไทยธรรมนน. ทายกชอวา เปนนายให เพราะเปลองตนจากความ เปนทาสแหงตณหาในไทยธรรมนนครอบงาเปนไป. อกอยางหนง บคคลใดชอวาเปนทายก เพราะใหเปนปกต ผนน โดยประเภทแหง ความเปนไปในทาน มประการเปน ๓ คอ ทาสแหงทาน สหายแหงทาน นายแหงทาน เพอจะแสดงจาแนกความททายกมประการเปน ๓ นน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'โย ห' เปนตน. ขาวและนา เปนตน ชอวาทาน เพราะอรรถวาเปนของควรให, บรรดาทายกทง ๓ จาพวกนน บคคลชอวาเปนดจทาส เพราะเปนไปในอานาจวตถทตน บรโภคเอง เหตทตนถกตณหาครอบงา, ชอวาเปนดจทาส เพราะเปน ไปในอานาจ แหงวตถทตนไมใหแกชนเหลาอน. แมเชนนน พระ อรรถกถาจารย กลาวคาวา 'ทานสงขาตสส เทยยธมมสส ทาโส หตวา' น กดวยความทขาวและนาเสมอกน. ทายกชอวาเปนสหายให เพราะตงของทตนพงบรโภค และขอทพงใหแกชนอนไวโดยเสมอ ๆ กน. ทายกชอวาเปนนายให เพราะไมเปนไปในอานาจแหงไทยธรรม เอง. [แต] ทาไทยธรรมนนใหเปนไปในอานาจของตน. อกนยหนง ผใดบรโภคของประณตดวยตน ใหของเลวแกผอน ผนนชอวาทาสแหง


ทาน เพราะถงความเปนคนเลว มการใหของเลวนนเปนนมต. ผใด บรโภคของเชนใดดวยตน ใหของเชนนนนนแลแกผอน ผนนชอวา สหายแหงทาน เพราะถงความเปนผเสมอกน ดวยอนสละภาวะคอ ความเปนคนเลวและคนยง มการใหของเสมอกนนนเปนนมต. ผใด บรโภคของเลวดวยตน ใหของประณตแกชนเหลาอน ผนนชอวา นายแหงทาน เพราะถงความเปนผประเสรฐ มการใหของประณต นนเปนนมต. มใชเปนผปราศจากเดช เพราะความสาเรจแหงเดช. ทายกชอวาเทยวไปรวมกน คอเปนไปดวยกน เพราะไป คอ เทยว รวมกน ภาวะแหงผเทยวไปรวมกนนนชอ สหพยตา คอเปนไป ดวยกน เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'สหภาว เอกภาว คตา.' อกอยางหนง บทวา อสตสส ไดแก ผอนเครองผกคอ ตณหาผกไมได." [๒๗] อรรถกถา๑มาฆสตร ในสตตนบาตวา "สองบทวา ทายโก ทานปต แปลวา ทายกดวย ทานบดดวย. จรงอย ผใด ถกเขาบงคบ ยอมใหของ ๆ ผอน แมผนนกเปนทายก แตไมเปน ทานบด เพราะไมมอสระในทานนน. กมาฆมาณพนใหของ ๆ ตน เทานน ดวยเหตนน เขาจงทลวา 'พระโคดมผเจรญ ขาพระองคแล เปนทายก เปนทานบด' เปนตน. ความในมาฆสตรนเพยงเทาน สวนในทอน จะกลาวโดยนยเปนตนวา 'ผอนความตระหน ครอบงา ๑. ป. โช. ข. ส. ๒/๒๗๓.


ในระหวาง ๆ ไดชอวาทายก ผอนความตระหนครอบงาไมได ชอวา ทานบด ดงน กควร." ปฐมนย จบ. [๒๘] อกนยหนง. ชอวาทานม ๒ อยาง ดวยสามารถธรรม- ทานและอามสทาน. สมตามทพระผมพระภาคตรสไวในตตยวรรค ตตยปณณาสก ทกนบาตองคตตรนกายวา๑ "ภกษทงหลาย ทาน ๒ อยางน. ทาน ๒ อยางนเปนไฉน ? ทาน ๒ อยาง คอ อามสทาน ๑ ธรรมทาน ๑. ภกษทงหลาย ทาน ๒ อยางเหลานแล. ภกษ ทงหลาย บรรดาทาน ๒ อยางน ธรรมทานเปนเลศ." ทานสตร จบ. [๒๙] อรรถกถา๒ทานสตรนนวา "ทานวตถ ดวยสามารถเปน ของอนบคคลพงให ชอวาทาน. นนเปนชอแหงไทยธรรม. อกอยาง หนง เจตนามวตถ ชอวาทาน นนเปนชอแหงการบรจาคสมบต." ฎกาทานสตรนนวา "วตถนน ชอวาทาน เพราะอนเขาให. นน เปนชอแหงไทยธรรม. อกอยางหนง ชอวาทาน เพราะเปนเครองอน เขาให. นนเปนชอแหงเจตนาเครองบรจาค. ความทง ๒ อยางน ทาน ประสงคเอาในบทวา 'ทาน' น เพราะฉะนน ทานจงกลาวคาวา 'ทยยนกวเสน ทานาน' เปนตน. บรรดาบทเหลาน บทวา ทยยนกวเสน ความวา ดวยสามารถเปนวตถอนบคคลพงให." ๑. อง. ทก. ๒๐/๑๑๔. ๒. มโน. ป. ๒/๗๖.


[๓๐] อรรถกถา๑ปญจมวรรค ตกนบาต อตวตตกะวา "บทวา อามสทาน ความวา ปจจย ๔ ชออามสทาน ดวยสามารถเปนวตถ อนบคคลพงให. จรงอย ปจจยเหลานน พระผมพระภาคตรสเรยก วาอามส เพราะเปนของพงถกตองดวยกเลสมตณหาเปนตน. อก อยางหนง เจตนาเครองบรจาคปจจย ๔ เหลานน ชออามสทาน." [๓๑] ความทอามสทานนนเปนมงคล มประการดงกลาวแลวแล. อกอยางหนง อามสทานชอวาเปนมงคล แมเพราะเปนเหตแหงการ ไดหตสข. เพราะผใหปจจย ๔ ยอยไดหตสข. ในขอนน มเรองเหลาน [เปนอทาหรณ] :- [เรองพระเจานนทะ] ในอดตกาล กฎมพชาวกรงพาราณสผหนงเทยวไปในปา เหน ผาอนวาตของพระปจเจกพทธเจาผทาจวรอยไมพอ จงไดถวายผาหม ของตน. เขาบงเกดในดาวดงสเพราะกรรมนน เสวยทพยสมบต จตจากนน บงเกดในสกลอมาตย ในทประมาณโยชนหนงจากกรง พาราณส เจรญวยแลว ในวนนกขตฤกษกลาววา "แม จงใหผา สาฎกแกฉน ฉนจกเลนนกษตร." มารดาใหผาขาว (แต) เมอ บตรกลาววา "ผานหยาบ" ไดใหผาอน. บตรนนหามผาแมนนแลว. มารดานนกลาววา "ในเรอนของเรา ไมมผาเนอละเอยดกวาน." บตร. แม ฉนจะไปท ๆ จะได. มารดา. ลก แมปรารถนาจะใหเจาใหไดราชสมบตในกรง ๑. ป. ท. ข. อต. ๔๐๕.


พาราณส ในวนนดวยซาไป. บตรกลาวรบวา "ดละ แม " แลวไหวมารดา ผอนนยามแหง บญเตอนแลวไปยงกรงพาราณส คลมอวยวะทงศรษะนอนลงบนแผน ศลาอนเปนมงคล ในอทยาน. กวนนนเปนวนท ๗ (หลงจาก) พระเจา- พาราณสสวรรคตแลว. ชนทงหลายมอามาตยเปนตน ทาสรรกจของ พระราชาเสรจแลว ปรกษากนวา "พระราชามธดาพระองคหนง, โอรสไมม, ราชสมบตทปราศจากพระราชาจะตงอยไมได" เมอปลอย รถมสขาว เทยมมาสนธพมสดงดอกโกมท ๔ ตว วางราชกกธภณฑ๑ ๕ อยางไวในรถแลว ปลอยรถไป. รถออกไปทางประตดานทศปราจน เขาไปยงอทยานทาปทกษณ (เวยนขวา) กมาร เตรยมทจะเกยแลว หยดอย. ปโรหตเปดชายผาหมออกแลดพนเทากลาววา "กมารน ควรจะครองราชสมบต" แลวใหประโคมดนตร ๓ ครง. ครงนน กมาร เปดหนากลาววา "อะไร ? พอ." ปโรหต. ขาแตสมมตเทพ ราชสมบตยอมถงแกทาน. กมาร. พระราชาของทานเสดจไปไหนเลา ? ปโรหต. พระองคทวงคตแลว นาย. กมาร. ลวงมาแลวกวน ? ปโรหต. วนนเปนวนท ๗. กมาร. โอรสหรอธดา (ของพระราชา) ไมมหรอ ? ๑. สมตามทกลาวไวในอภธานปปทปกาวา "กกธภณฑ ๕ อยางเหลาน คอ พระขรรค ฉตร อณาโลม รองเทา พดวาลวชน ยอมมแกพระราชาทงหลาย" ญ. ว.


ปโรหต. ขาแตสมมตเทพ ธดามอย (แต) โอรสไมม. กมาร. ถาอยางนน ฉนจกครองราชสมบต. อมาตยเหลานนทาปะราอภเษกในทนทนนแลว อภเษกใน ปะรานน นอมผามคาพนหนงถวาย. พระราชาตรสวา "ผานหยาบ ทานทงหลายจงนาพระเตาทองมา, เราจกไดผา" ดงน เสดจลกขนแลว เอาพระหตถวกนาทรงสาดไปทางปรตถมทศ (ตะวนออก). ไมกสป- พฤกษ ๘ ตน ผดขนทางทกษณทศ (ใต), ๘ ตน ผดขนทาง ปจฉมทศ (ตะวนตก), ๘ ตน ผดขนทางอตตรทศ (เหนอ), ไมกลปพฤกษทงหมด ๓๒ ตน ผดขนแลว ดวยประการฉะน. พระ ราชานน ทรงนงผาทพยผนหนงหมผนหนง ใหพวกราชบรษตกลอง โฆษณาในแวนแควนแหงพระเจานนทะวา "หญงทงหลายอยากรอ ดาย" แลวใหยกฉตรขน เสดจขนคอชางตวประเสรฐเขาไปสพระนคร เสดจขนสปราสาท เสวยมหาสมบตปกครองแวนแควนของพระองค ทงสน เชนอตตรกรทวป ประทานผาทพยแกมนษยผมาแลวและมา แลว ภายหลงทรงผนวชพรอมกบพระเทวอยในอทยาน ทาฌานให บงเกดขน (ครน) มฌานไมเสอมแลว ไดเขาถงพรหมโลก. ในกาลน พระราชานนเกดเปนพระมหากสสปเถระ; พระเทวเปนนางภททกา- ปลาน แล. เรองพระเจานนทะ มาในอรรถกถาสงสารโมจกเปตวตถ.


[เรองหญงยากจน] [๓๒] ในอดตกาล หญงยากจนคนหนงในกรงพาราณส เหน หญงทงหลายผสมบรณดวยบญ ผนงผายอมดวยดอกคา เลนอยใน วนมหรสพ ใครเพอจะนงผาเชนนนเลน (บาง) บอกแกมารดาบดา เมอทานกลาววา "ลก เราเปนคนจน, ผาเชนนจกมแกเราทไหน ?" (ก) กลาววา "ถาเชนนน ฉนจกทาการรบจางในตระกลมงคงตระกล หนง, พวกเขารคณของฉนจกให" แลวเขาไปยงตระกลหนงกลาววา "ฉนจะทาการรบจางเพราะผาทยอมดวยดอกคา." ชนในตระกลเหลา นนกลาววา "เมอเธอทางานตลอด ๓ ป เราจกใหแกเธอ." นางรบ วา "ดละ" แลวไดทา. ๓ ปยงไมเตมบรบรณ ชนเหลานนรคณ ของนาง ไดใหผาอนพรอมกบผาทยอมดวยดอกคาเนอแนนแกนาง. นางไปวางผาแดงไวทฝงแมนาแลว ลงอาบ. ขณะนนสาวกพระผม- พระภาคทรงพระนามวากสสป องคหนง มจวรถกโจรชงเอาไป นง และหมกงไมทหกได มาถงประเทศนน. นางคดวา "ภกษรปน จก เปนผมจวรอนโจรชงไปแลว ผานงของเราเปนของหายาก เพราะไม ไดใหในกาลกอน" ดงน แลวฉกผานนในทามกลาง ไดถวายสวน หนงแกพระเถระ. พระเถระยนอยในทกาบง ทงกงไมทหกไดเสย นงผานนชายหนง หมชายหนง ออกไป. ครงนน สรระทงสนของ พระเถระ ไดมโอภาสเปนอนเดยวดงพระอาทตยออนเพราะรศมแหง ผา. นางเหนพระเถระนน คดวา "ทแรกพระผเปนเจาของเราไมงาม, บดนรงโรจนดจพระอาทตยออน ๆ, เราจกถวายแมผาทอนนแกพระผ


เปนเจานแหละ" แลวถวายสวนทสอง ไดทาความปรารถนาวา "ทานผเจรญ ดฉนเทยวไปในภพ พงเปนผทรงไวซงรปอนงดงาม, บรษไร ๆ เหนดฉนแลวอยาไดอาจดารงอยโดยภาวะของตนได, หญง อนชอวาผมรปสวยกวาดฉน จงอยาม." แมพระเถระทาอนโมทนา แลวหลกไป. นางทองเทยวไปยงเทวโลก จตจากนนเกดเปนธดา แหงเศรษฐมโภคะ ๘๐ โกฏ ชอวาตรฏวจฉะ ในอรฏฐบรในสวรฐ. นางทรงไวซงรปอนงดงาม ถงความเปนผเลศดวยความงาม ทาบรษผ เหนตนใหลมหลง และไมใหเขาตงสตไวได. ฉะนน ชนทงหลาย จงตงชอนางวา 'อมมาทนต' นางในเวลามอาย ๑๖ ป มผวพรรณ งามลวงมนษย ดจเทพอปสร. ปถชนทเหนนางนนไมอาจจะดารงอย โดยภาวะของตนได เปนผมวเมาดวยความเมาเพราะกเลส ดงเมา เพราะนาเมา...ไมสามารถจะตงสตไวไดเลย. ทานตรฏวจฉเศรษฐ เขาไปเฝาพระเจาสว กราบทลวา "ขาแตสมมตเทพ อตถรตนะ." บงเกดขนในเรอนของขาพระพทธเจา สมควรแดพระราชาเทานน, ขอพระองคทรงสงผทานายลกษณะไป ใหพจารณาอตถรตนะนน." พระราชทางสงพราหมณทงหลายไป. พราหมณเหลานนไปแลว อน เศรษฐทาสกการะสมมานะแลว บรโภคอย. ขณะนนนางอมมาทนต ไปยงสานกพราหมณเหลานน. พราหมณเหนนางแลวไมอาจดารงสต ไวได เปนผเมาดวยความเมาเพราะกเลส ไมรการบรโภคอนผด ปกตของตน. บางพวกถอเอาคาขาววางไวทศรษะ ดวยสาคญวา "จะ บรโภค." บางพวกตฝา. บางพวกใสขาวในระหวางรกแร. พวก


พราหมณทงหมดเปนผหลงใหลแลว. นางเหนพราหมณเหลานนแลว ใหไลออกไปวา "ทราบวาพราหมณเหลานจกพจารณาลกษณะของเรา, ทานทงหลายจงจบพราหมณเหลานนทคอ ไลออกไป." พราหมณ เหลานน เปนผเกอโกรธตอนาง ทลวา "ขาแตสมมตเทพ หญง นนเปนคนกาฬกณณ ไมสมควรแกพระองค." แมพระราชาไมให นานางมาดวยทรงสาคญวา 'กาฬกณณ.' แมนางฟงเรองแลวผก อาฆาตในพระราชานนวา "ชางเถด, ถาเราเฝาพระราชานนจกร." ครงนน ทานเศรษฐไดใหนางนนแกเสนาบด ชออภปารกะผเปน สหายของพระราชา. นางไดเปนทรกทพอใจของทานเสนาบดนน ภายหลงวนหนง ทานเสนาบดเมอไปยงทรกษาของตน กลาววา "นาง ผเจรญ วนนเปนวนมหรสพประจาวนเพญเดอนกตตกา พระราชา ทรงทาประทกษณพระนคร (เลยบเมอง) จกเสดจมายงประตเรอน นกอน, นองอยาแสดงตนแกพระองค, เพราะพระองคเหนนองแลว จกไมอาจเพอดารงพระสตไวได." ดงน แลวหลกไป. แมพระราชา เมอพระอาทตยอสดงคต เมอพระจนทรเตมดวงขนไปแลว ทรงทา ประทกษณพระนครดวยยศใหญ เสดจไปถงประตเรอนของเสนาบด กอน ทอดพระเนตรเหนนางอมมาทนตซงยนอยใกลหนาตาง เปน ผมวเมาเพราะกเลส ไมอาจจะดารงพระสตไวได ไมทรงยงจตใน การทาประทกษณพระนครใหบงเกดขน เสดจกลบจากทนนขนส ปราสาท บรรทมแลว ทรงบนเพอปรารถนางอมมาทนตดวยประการ ตางๆ. เสนาบดรเรองนนแลวคดวา "พระราชาน มพระหฤทย


ปฏพทธในนางอมมาทนต เมอไมไดนาง จกสวรรคต, เราควรถวาย ชวตพระองค" ดงน แลวสงบงคบอปฏฐากคนหนงวา "ทานจงไป, รกขเจดยอนเปนโพรงมอยในทโนน เจาอยาใหใครร จงนงภายใน ตนไม, เราไปในทนนทาพลกรรมแลวจกกลาวอยางน, ทนนเจาจง กลาวอยางน." อปฏฐากนนกลาววา "ดละ" แลวไดไปในทนน. แมเสนาบด (ก) ไป ณ ทนนในวนรงขน ทาพลกรรมแลวกลาววา "ขาแตเทพเจา พระราชาของพวกขาพเจา เมอมหรสพกาลงเปนไป ไม ทรงเลน เขาไปยงหองอนเปนสร บนเพอบรรทมแลว, พระองคทรง บนเพอ อาศยอะไร ?" อปฏฐากนนเปลยนเสยงแลวกลาววา "เสนาบด พระราชาของพวกทาน เปนผมพระหฤทยปฏพทธในนางอมมาทนต ภรรยาของทาน, ถาพระองคจกไดนาง จกไมสวรรคต, ถาไมได จก สวรรคต; เพราะฉะนน ทานจงถวายนางแกพระราชานน." เสนาบดรบ วา "ดละ" แลวเขาไปเฝาพระราชา ทลเรองนนแลวกราบทลวา "พระเจาขา ขาพระองคถวายนางอมมาทนตแดพระองค" พระราชตรส ถามวา "อภปารกะ ผสหาย แมพวกยกษยอมรความทเราเพอ เพราะ มจตปฏพทธในนางอมมาทนตหรอ ?" เสนาบดทลวา "ขาแตสมมต- เทพ พระเจาขา." พระราชาทรงดารวา "ทราบวา ความทเราลามก ชาวโลกทงปวงรแลว" ทรงละอายพระหฤทย ดารงอยในธรรม บรรเทาจตปฏพทธในนางอมมาทนตเสยได จงมไดทรงรบนางไวแล. เรองหญงยากจน มาในอรรถกถาอมมาทนตชาดกปญญาสนบาต. เรองแมมอาทอยางนวา เรองพราหมณจเฬกสาฎกในปาปวรรค


ธรรมบท เรองพราหมณมเหกสาฎก ในอรรถกถาเอกนบาต องคตตร- นกาย กพงรวมเขาในจวรทาน. [เรองพระเทวชอโคปาลมารดา] [๓๓] ในระหวางทางไปยงนครอชเชน มนคมชอเตลนาฬ นคมหนง. ในนคมนน มธดาเศรษฐ ๒ คน. คนหนงเปนคนตกยาก โดยกาลลวงไปแหงมารดาบดา อาศยพเลยงเปนอย มอตภาพงดงาม มผมยาวกวาหญงอน. คนหนงเปนผมงคง (แต) ไมมผม. ครงนน พระมหากจจายนเถระกบภกษ ๗ รป ใครจะบอกการเกดขนแหงพระ- พทธเจาแกพระเจาจณฑปโชต ไปยงกรงอชเชน ถงนคมนนแลว เทยวไปบณฑบาตในทนน (แต) ไมไดอะไร. ธดาเศรษฐผมยาว รเรองนน สงพเลยงไปดวยสงวา "จงนมนตพระเถระแลวใหนงภาย ในเรอน." นางไดทาอยางนน. ธดาเศรษฐเขาไปสหอง ใหพเลยง ตดผมของตนสงไป ดวยคาวา "แนะแม ทานใหผมเหลานแกธดา เศรษฐชอโนนผไมมผม นางใหสงใด จงเอาสงนนมา, เราจกถวาย บณฑบาตแกพระผเจาดวยสงนน." นางพเลยงนนทาอยางนน ได ถอเอาทรพย ๘ กหาปณะมาใหแกธดาเศรษฐผมผม. ธดาเศรษฐทา บณฑบาตใหเปนสวนละ ๑ กหาปณะแลว ใหถวายพระเถระทงหลาย ตนเองอยในหอง. พระมหากจจายนเถระรเหตนนแลว สงให เรยกนางมา. นางมาเพราะความเคารพในพระเถระ ไหวพระเถระ ทงหลายแลว ยงศรทธาแกกลาใหเกดขน. ชอวาทานทถวายในเขต อนด ยอมใหวบากในทฏฐธรรม (ปจจบน ทนตาเหน) เหตนน ผม


ของนางไดงอกขนในภาวะปกตเทยว พรอมกบการไหวพระเถระ. พระ- เถระรบบณฑบาตแลว เมอนางเหนอยนนเอง เหาะขนสเวหาสลงใน อทยานชอกาญจนวนทาภตกจแลว. คนเฝาสวนเหนพระเถระทงหลาย แลว กราบทลแดพระราชา. พระราชเสดจไปสอทยาน ทอด พระเนตรเหนพระเถระทงหลายแลว ตรสถามวา "ทานผเจรญทง หลาย วนน พระผเปนเจาทงหลายไดภกษาทไหน ?" ทรงสดบเรอง นน เสดจ (กลบ) นเวศนแลว ใหนาธดาเศรษฐนนมาในทนทนน ไดกระทา (อภเษก) ใหเปนอครมเหสแลว. ในกาลตอมา พระนาง ประสตพระโอรส ถอเอานามเศรษฐเปนอยยกาของพระโอรสขนาน นามวา 'โคบาล' (สวนพระนาง) ปรากฏพระนามวา 'โคปาล- มารดาเทว' ดวยอานาจพระนามของพระโอรส ทรงเลอมใสในพระเถระ เปนอยางยง ใหสรางวหารถวายพระเถระในอทยานชอกาญจนวน แลวแล. เรองพระเทวพระนามวาโคปาลมารดา มาในอรรถกถาเอกนบาต องคตตรนกาย. [เรองพระนางมลลกาเทว] [๓๔] ในกรงสาวตถ ไดมธดาของหวหนานายมาลาการคนหนง เปนผมรปโฉมเปนชนเยยม มบญมาก มอาย ๑๖ ป. วนหนง นาง วางขนมกมมาส ๓ ปนไวในกระเชาดอกไมแลวไปสวนดอกไม พบ พระศาสดาพรอมทงพระสงฆ กาลงเสดจเขาไปยงนครเพอบณฑบาต มจตยนด ใสขนมเหลานนในบาตรของพระศาสดา ถวายบงคมแลว


ใหปตปรารภพระพทธเจาเปนอารมณเกดขนแลว ไดยนอย ณ สวน ขางหนง. พระศาสดาทอดพระเนตรดนางพลาง ทรงแยมพระโอษฐ ถกพระอานนทเถระทลถามถงเหตททรงยมแยม ตรสวา "อานนท กมารกาน จกเปนอครมเหสของพระเจาโกศลในวนนเอง เพราะผล แหงการถวายขนมกมมาส" แลวเสดจหลกไป. แมนางไปถงสวนดอกไม แลว รองเพลงพลางเลอกดอกไม. ในวนนนนนเอง พระเจาโกศล รบกบพระเจาอชาตศตรพายแพหนทรงมาไป สดบเสยงเพลงขบของ นางแลวเกดมจตปฏพทธ เสดจไปสสวนดอกไม ทรงทราบวานางยงไม มสาม จงใหนางนงบนหลงมา มหมพลหอมลอม เสดจเขาไปสนคร ทรงสงนางไปสเรอนแหงสกลแลว เวลาเยนรบสงใหนามาจากทนน ดวยสกการะเปนอนมาก ไดทรงอภเษกเหนอกองรตนะ ตงใหเปน อครมเหสแลว. พระนางเปนทรก เปนทพอพระหฤทยของพระราชา ทรงเปนทคนเคยแมแหงพระพทธเจาเปนตน จงปรากฏ (พระนาม) วาพระนาง "มลลกาเทว." เรองพระนางมลลกา มาในอรรถกถากมมาสปณฑยชาดก ใน สตตกนบาต.๑

เรอง ๒ เรองในสตตกนบาตนนเอง คอ เรองพระราชาผถวาย ขนมกมมาส เรองพระเทวผถวายภกษา (และ) เรองมอาทอยางน คอ เรองมหาทคคตเศรษฐ ๒ เรอง ในอรรถกถากณฑกปวชาดกใน เอกาทสมวรรค เอกนบาต กพงรวมมา (สาธก) ในปณฑบาตทาน. ๑. ชาตกฏกถา. ๕/๒๓๗.


[เรองนนทยอบาสก] [๓๕] ในกรงพาราณส มอบาสกคนหนงชอนนทยะ เปนผม ศรทธาเลอมใส. อบาสกนน ฟงอานสงสกถาแหงอาวาสทานของพระ- ศาสดาแลว ใหสรางศาลา ๔ มขประดบดวยหอง ๔ หองใกลมหา- วหารในปาอสปตนะ ใหลาดเตยงและตงเปนตน เมอจะมอบถวายท อยนน ไดถวายโภชนทานแดพระสงฆมพระพทธเจาเปนประมข หลง นาลงทพระหตถพระศาสดา มอบถวายแลว. ปราสาททพยยาวและ กวางประมาณ ๑๐ โยชน สง ๑๐๐ โยชน แลวดวยรตนะ ๗ ประการ สมบรณดวยคณะนาร บงเกดขนในดาวดงสพภพ พรอมกบ (เวลา) นาตกลงในพระหตถของพระศาสดา. ภายหลงวนหนง พระมหา- โมคคลลานเถระ เทยวจารกไปในเทวโลก เหนปราสาทนน กลบ มากราบทลพระศาสดา. แมนนทยอบาสก ทราบวาปราสาทบงเกด (คอยทา) ตน จงทาบญมทานเปนตนโดยประมาณโดยยง ในเวลา สนอาย กไดบงเกดในปราสาทนนนนเอง. เรองนนทยอบาสก มาในอรรถกถาปยวรรค ธรรมบท และ อรรถกถาเรวดวมาน ในวมานวตถ. เรองกฎมพชออปราชต ผสรางคนธกฎถวายพระพทธเจาทรง พระนามวาวปสส ในอรรถกถาพราหมณวรรค ธรรมบท เรอง คฤหบดคนหนง ซงสรางบรรณศาลาถวายภกษผอยปา ในอรรถกถา มหาสทสสนสตร และแมเรองอนจากนน กพงรวมมา (สาธก) ใน เสนาสนทาน.


[เรองพระเจาอโศก] [๓๖] ในอดตกาล ในกรงพาราณส พอคานาผงคนหนง ขาย นาผงในตลาด. ครงนน พระปจเจกพทธเจาองคหนง เปนวณโรค. ลาดบนน พระปจเจกพทธเจาองคอน เมอเทยวบณฑบาตนาผง เพอ ทายาแกทาน ลงจากภเขาคนธมาทนเขาไปยงกรงพราราณส. กมภทาส ผไปทานา เหนทานเขามากถาม ทราบความนนแลว เหยยดมอ ออกชตลาดนาผงวา "ทานเจาขา พอคานาผงอยทนน พระผเปนเจา จงเขาไปทนนเถด" พลางคดวา "ถาพอคาจะไมถวายนาผงแก พระผเปนเจา, เราไปทนนเอานาผงถวายพระผเจาแลว ภายหลง จงแสวงหาทรพยใชคา (นาผง)" ดงนแลว ไดยนอย ณ ทนน นนเอง. พระปจเจกพทธเจาไดไปทตลาดนาผงนน. พอคาเหนทานแลว มจตยนด ถวายนาผงเตมบาตร เหนนาผง (ไหล) ลงจากปาก บาตรหยดลงทพนดน เลอมใสยงนก จงปรารถนาวา "ทานเจาขา ขาพเจาพงครองเอกราชในชมพทวปเพราะบญกรรมน, และขออาชญา ขาพเจาจงแผไปในทประมาณ ๑ โยชน (ทง) ในอากาศและแผนดน." พระปจเจกพทธเจา กลาววา "จงเปนอยางนนอบาสก" แลวกลบมา. นางกมภทาสเหนทานแลว ถามวา "ทานเจาขา ทานไดนาผงแลว หรอ ?" พระปจเจกพทธเจา ตอบวา "ได นองหญง พอคานนให นาผงแกเราแลวปรารถนาอยางน." นางฟงเรองนนแลวปรารถนา เปนอครมเหสของเขา. บรรดาคนนนสองนน พอคานาผง (เกด) เปนอโสกกมารผเปนพกวาบรรดาบตร ๑๐๑ คนทงหมด ของพระเจา-


พนทสารในนครปาตลบตร ฆานองอนนน ๆ เสย เวนตสสกมารผมารดา เดยวกน โดยลวงไปแหงบดา ยงไมทนอภเษกเลย ครองราชสมบต ตลอด ๔ ป โดย ๔ ปลวงไป จงถงการอภเษกเปนพระราชาผเดยว ในสกลชมพทวป ในปท ๑๘ อนเปนปทสดแหงศตวรรษท ๒ (๒๑๘) แตการปรนพพานแหงพระศาสดา. และพระราชฤทธทงหลายเหลาน มาแลวแกทาวเธอดวยอานภาพการอภเษก. จรงอย ราชฤทธทงหลาย แมอนบคคลจะพงถงดวยอานาจแหงบญ ยอมมาดวยอานภาพการ อภเษกซงเกดแตประโยคสมบตนนแล ดจคณวเศษทเหลอมปฏสมภทา เปนตนทมาดวยอรหตตมรรค. ในภายใตแผนดน อาชญาเปนไปในท ประมาณ ๑ โยชน. ในเบองบนอากาศกเชนกน. เทพดาทงหลาย ยอมนานาดมมาจากสระอโนดาต วนละ ๑๖ หมอ (และนา) ไม ชาระฟนชออนาคลดามรสออนสนท ผลมะขามปอมอนเปนยา ผลสมอ อนเปนยา และผลมะมวงสกสมบรณดวยกลนและรส มสดงทองมา จากปาหมวนตทกวน. มะขามปอมทเปนโอสถ อนนาสงเปนโทษ ทงปวงออก สามารถชาระสรระเปนตนดวยการบรโภคเลกนอยเทานน ชอวามะขามปอมอนเปนยา. แมสมออนเปนยากเชนนนเหมอนกน. ได ยนวา พระราชยอมเสวยอยางหนงใน ๒ อยางนน ตามพระราชประสงค. เทพดาทงหลายนนเอง นาผานงและผาหม ๕ ส ผาสเหลอง ผาเชดมอ และนาทพย มาจากเทพวมานอนตงอยในทใกลสระ ชอฉททนต ทกวน. อาจารยบางพวกกลาววา "ยอมนามา จากไมกลปพฤกษ อนมอยใกลสระชอฉททนตนน ดงนกม." นาคราชทงหลายยอม


นานาหอมสาหรบสนาน ของหอมสาหรบไลทา ผาดอกมะลอนมได ทอดวยดายเพอประโยชนสาหรบหม และยาหยอดตาอนมคามากมาจาก นาคภพทกวน. ผาทพยทสาเรจจากไมกลปพฤกษ มไดทอดวยดาย ชอ อสตตมยกะ ผานนละเอยดออนทก ๆ สวน ชอวาผาดอกมะล เพราะม ดอกนนขน. นกแขกเตาทงหลายานาขาวสาล ๙,๐๐๐ เกวยนอนเกดใกล สระชอฉททนตมาทกวน. และพงทราบวนจฉยในบทวา "วาห- สหสสาน" น ๔ กามอเปน ๑ กฑวะ ๔ กฑวะ เปน ๑ ปตถะ ๔ ปตถะ เปน ๑ อาฬหกะ ๔ อาฬหกะ เปน ๑ โทณะ ๔ โทณะ เปน ๑ มานกา ๔ มานกา เปน ๑ ขาร ๒๐ ขาร เปน ๑ ปตถะ วาหะนนเองคอเกวยน. หนทงหลาย ยอมเกลดขาวสารใหปราศจาก แกลบและรา. ขาวสารหกแมเมลดหนงมไดม. แมลงผงมาทานาผงใน ทใกล. หมผาฟนอยทโรงชางทอง. นกการะเวกทงหลายมาเปลงเสยง อนไพเราะ ทาพลกรรมแดพระราชา ดจชาวแวนแควนผทาพลกรรม ในวาระอนมาถงเขา. อาจารยบางพวกกลาววา "มาทาเสยง (รอง) ในอากาศ ไมใหใคร ๆ รจกตนแลวไป" ดงนกม. พอคานาผงนนไดเปน พระธรรมราชา ทรงพระนามวาอโสก ประกอบดวยราชฤทธเหลาน เพราะการถวายนาผงเพอเภสช ดงพรรณนามาฉะนน. นางกมภทาสแม นน ไดเปนอครมเหสของพระเจาอโสกนน พระนามวาอสนธมตตา. ไดยนวา ขอพระหตถและพระบาท ของพระนางเกลยงเกลา ไมปรากฏ ในการอน นอกจากการคเขา เพราะผลแหงเวยยวจจมยบญกรยาวตถ คอการชตลาด เพราะฉะนน พระนางจงทรงพระนามอสนธมตตา.


เรองพระเจาอโสก มาในคมภรมหาวงศเปนตน. อปทานของพระพกกลเถระ ในจตตาฬสมวรรคกด อปทาน ของพระสปปทายกเถระ ในสตรสมวรรคกด และแมเรองอนจาก นนกด พงนามารวม (สาธก) ในเภสชชทาน. [๓๗] ผถวายปจจย ๔ ยอมไดสขอยางน เหตนน ทาน บคคล พงใหเปนไปแมเอง, แมยญตามสกล (ก) ไมพงตดเสย. เพราะแม ยญนนกมผลมากเหมอนกน. เหตนน พระผมพระภาคเมอจะทรง แสดงธรรมแกกฏทนตพราหมณ จงตรสวา "พราหมณ ทานอยางใด อยางหนง คอ นจจทาน ยญตามสกล อนกลบตรยอมถวายเฉพาะ บรรพชตผมศล, พราหมณ ยญนแล ฯลฯ มผลมากกวา แลม อานสงสมากกวา๑ ดงน. [๓๘] อรรถกถา๒กฏทนตสตรวา "ทานยงยน คอ นจจภต ทงหลาย ชอนจจทาน ในสตรนน. ยญอยางใดอยางหนง แมอน กลทายาทผเปนบรษตกยากในภายหลง ทามนสการวา "นจจทาน ทงหลาย บดาและปของเราเปนตนใหเปนไปแลว " ดงน พงใหเปน ไปตามลาดบวงศ ชออนกลยญ. ไดยนวา คนในสกลเหลานนแมยาก จน ยอมไมตดทานประจาอทศผมศลทงหลายเหนปานน. ในขอนน มเรองน [เปนอทาหรณ]. [เรองอนาถปณฑกเศรษฐ] ไดยนวา ในเรอนของอนาถปณฑกเศรษฐ เขาถวายนจจภต ๑. ส. ท. ๙/๑๘๖. ๒. ส. ว. ๑/๓๗๔.


(วนละ) ๕๐๐. ไดมสลากททาดวยงา ๕๐๐ ในกาลตอมา สกลนนถก ความจนครอบงาโดยลาดบ. ทารกาคนหนงในสกลนน ไมอาจให เกนกวา ๑ สลากได. ฝายนาง ภายหลงไปสเสตวาหนรฐ ไดให สลากนนดวยขาวเปลอกทตนกวาดลานได. พระเถระรปหนงทลแดพระ- ราชาแลว. พระราชาทรงนานางมาตงไวในตาแหนงอครมเหส. จาเดม แตนนมา พระนางไดใหสลาก ๕๐๐ ดาเนนตอไปอก. [๓๙] ฎกากฏทนตสตรนนวา "ทานทบคคลทาใหยงยน คอ ใหมงคง ไมขาดสายแลวพงให ชอวาธวทาน. ทานทบคคลอาศย ลาดบสกล คอคลอยตามแลวพงให ชอวายญตามสกล. เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาวคาวา 'อมหาก' เปนตน. ทาน ทกาหนด คอนยมใหเปนไปดวยสามารถประเพณ ชอวานพนธทาน. สลากเปนทจดชอทายกทงหลายทใหเปนไปดวยงาชาง ชอวาสลากงา. บทวา ร โ คอ แดพระเจาเสตวาหนะ." กถาวาดวยอามสทาน จบ. [๔๐] อรรถกถา๑ทกนบาต องคตตรนกายวา "บทวา ธมมทาน ความวา พระธรรมกถกบางรปในศาสนาน กลาวปฏปทาเปนเหตใหถง อมตะแลวให นชอธรรมทาน." ฎกาทกนบาต องคตตรนกายนนวา "บทวา อมตปปตตป- ปฏปท ไดแก ปฏปาอนชอบซงเปนเหตถงอมตะ." [๔๑] อรรถกถา๒อตวตตกะวา "พระธรรมถกถกบางรปในศาสนา ๑. มโน. ป. ๒/๗๖ ๒. ป. ท. ๔๐๕.


น จาแนกกรรมบถทงทเปนกศลและอกศลวา 'ธรรมเหลานเปนกศล ธรรมเหลานเปนอกศล ธรรมเหลานมโทษ ธรรมเหลานไมมโทษ เหลานวญชนตเตยน เหลานวญชนสรรเสรญ เหลานบคคล สมาทานใหบรบรณแลว ยอมเปนไปเพอมใชประโยชน เพอทกข เหลานยอมเปนไปเพอประโยชน เพอสข' ดงน ทากรรมและวบาก แหงกรรมใหปรากฏ ราวกะแสดงโลกนและโลกหนาโดยประจกษ ยงผสดบใหกลบ (ใจ) จากอกศลธรรมทงหลาย ใหดารงอยในกศล- ธรรมทงหลาย แสดงธรรม, นชอวาธรรมทาน. แตธรรมกถกใด ประกาศสจจะทงหลายวา 'ธรรมเหลานพงรยง เหลานพงกาหนดร เหลานพงละ เหลานพงทาใหแจง เหลานพงเจรญ' ดงน แสดง ปฏปตตธรรม เพอบรรลอมตะ, นชอธรรมทานทถงความเปนยอด. บทวา เอตทคค ตดบท เปน เอต อคค. บทวา ยทท ความวา บรรดาทานทง ๒ น ธรรมทานทพระธรรมกถกนนแสดง นนเปนยอด คอประเสรฐ ไดแกสงสด. จรงอย บคคลอาศยธรรมทานอนเปน ววฏฏคาม (มปกตทาสตวใหถงววฏฏะ) ยอมพนจากความฉบหาย ทงปวง, ยอมลวงวฏฏทกขทงสน. กธรรมทานทเปนโลกยะ เปนเหต แหงทานทงปวง เปนมลแหงทรพยสมบตทกอยาง. แมอภยทานกพง เหนวา พระผมพระภาคทรงสงเคราะหดวยธรรมทาน ในทานทง ๒ น เหมอนกน." ในอรรถกถามงคลสตรน ทานกลาววา "กการแสดงธรรมท พระสมมาสมพทธเจาประกาศแลว อนเปนเหตทกขและนาสขมา


ใหทงในโลกนและโลกหนา เพอความเปนผใครประโยชนแกชน เหลาอน ชอธรรมทาน." [๔๒] จรงอย ธรรมทานจดเปนเลศ ประเสรฐ กเพราะชานะ อามสทานทงปวง. เหตนน พระผมพระภาคเมอจะทรงแสดงธรรมแก ทาวสกกะผเปนจอมเทพดา จงตรสไวในตณหาวรรค ธรรมบทวา :- "ธรรมทาน ยอมชานะทานทงปวง, รสแหงธรรม ยอมชานะรสทงปวง, ความยนดในธรรม ยอม ชานะความยนดทงปวง, ความสนไปแหงตณหา ยอมชานะทกขทงปวง." ฎกาเทวตาสงยตในสคาถวรรควา "อามสทาน อภยทานตามท กลาวแลว ชอวาทานทงปวง. บทวา ธมมทาน ไดแก การแสดง ธรรม." [๔๓] อรรถกถาธรรมบทวา "กแมถาบคคลพงถวายจวรเชน กบปลกลวยแดพระพทธเจา พระปจเจกพทธเจา และพระขณาสพ ทงหลายผนงตด ๆ กน ในหองจกรวาลตลอดถงพรหมโลก การ อนโมทนาทพระพทธเจาเปนตนทาดวยพระคาถา ๔ บาท ในสมาคมนน นนแลประเสรฐ; เพราะทานนน หามคาถงเสยวท ๑๖ แหงพระ คาถานนไม. การแสดงกด การบอกกด การสดบกด ซงธรรม เปน การใหญอยางน. อนง บคคลใด ใหทาการฟงธรรมนน, อานสงส เปนอนมาก ยอมมแกบคคลนนแท. ธรรมทานทพระพทธเจา เปนตนใหเปนไปแลว แมดวยอานาจอนโมทนา โดยทสดดวยพระคาถา


๔ บาทเทานน ประเสรฐแมกวาทานททายกบรรจบาตรใหเตม ดวยบณฑบาตอนประณตแลว ถวายแกบรษทเหนปานนน แมกวา เภสชชทานททายกบรรจบาตรใหเตมดวยเนยใสและนามนเปนตนแลว ถวาย แมกวาเสนาสนทานททายกใหสรางวหารเชนกบมหาวหาร และปราสาท เชนกบโลหปราสาทตงหลายแสนแลวถวายบาง แม กวาการบรจาคทอนาถบณฑกเศรษฐปรารภวหารทา. เพราะเหตไร ? เพราะวา ชนทงหลาย เมอจะทาบญเหนปานนน ตอฟงธรรมแลว จงทาได, ไมไดฟง กหาทาไม. กถาวาสตวเหลานไมพงฟงธรรม ไซร กไมพงถวายแมขาวตมสกกระบวยหนง แมขาวสวยสกทพพหนง. เพราะเหตน ธรรมทานนนแหละจงประเสรฐทสดกวาทานทกชนด. อกอยางหนง เวนพระพทธเจาและพระปจเจกพทธเจาเสย แมพระ สาวกทงหลาย มพระสารบตรเปนตน ผประกอบดวยปญญา ซง สามารถนบหยาดนาได ในเมอฝนตกอยตลอดกปทงสน กยงไม สามารถจะบรรลโสดาปตตผลเปนตน โดยธรรมดาของตนได; ตอ ฟงธรรมทพระอสสชเถระเปนตนแสดงแลว จงทาใหแจงซงโสดา- ปตตผล, (และ) ทาใหแจงซงสาวกบารมญาณ ดวยพระธรรมเทศนา ของพระศาสดา. เพราะเหตแมน มหาบพตร ธรรมทานนนแหละ จงประเสรฐ. เหตนน พระศาสดาจงตรสวา 'สพพทาน ธมมทาน ชนาต.' อนง รสทกชนด มรสเกดแตลาตนเปนตน โดยอกฤษฏ แมรสแหงสธาโภชน ของเทพดาทงหลาย ยอมเปนปจจยแหงการ ยงสตวใหตกไปในสงสารวฏฏแลวเสวยทกขโดยแท. สวนรสพระ


ธรรม กลาวคอโพธปกขยธรรม ๓๗ ประการกด กลาวคอโลกตร- ธรรม ๙ ประการกด นแหละประเสรฐกวารสทงปวง. เหตนน พระ ศาสดาจงตรสวา "สพพรส ธมมรโส ชนาต." ฎกาสคาถวรรควา "ปตและปราโมทยอนสทธรรมสงสมขน ชอวารสพระธรรม." [๔๔] อรรถกถาธรรมบทวา "อนง แมความยนดในบตร ความยนดในธดา ความยนดในสตร และความยนดประเภทเปน อเนก ตางดวยความยนดในการเลน มการฟอน การขบและประโคม เปนตน ยอมเปนปจจยแหงการยงสตวใหตกไปในวฏฏะแลวเสวย ทกขนนแล. สวนความอมใจ ซงเกดขนภายในของผแสดงกด ผฟง กด ซงธรรม ยอมใหเกดความเบกบานใจ ใหนาตาไหล ใหเกด ขนชชน, ความอมใจนนน ยอมทาทสดแหงสงสารวฏฏ มพระ อรหตเปนทสด; เพราะฉะนน ความยนดในธรรมเหนปานนแหละ ประเสรฐกวาความยนดทงปวง. เหตนน พระศาสดาจงตรสวา "สพพรต ธมมรต ชนาต." ฎกาสคาถวรรควา "ความยนดในธรรมคอสมถะและวปสสนา ชอวาความยนดในธรรม." อรรถกถาสคาวรรควา "สวนความสนตณหา คอพระอรหต ซงเกดขนในทสดแหงความสนตณหา, พระอรหตนนประเสรฐกวาทก อยางแท เพราะครอบงาวฏฏทกขแมทงสน. เหตนน พระศาสดา จงตรสวา 'ตณหกขโย สพพทกข ชนาต."


[๔๕] พระธรรมกถก แมเมอจะแสดงธรรม พงเปนผมจต ออนแผไปเพอประโยชน ไมพงเปนผหนกในลาภ. เพราะธรรมทาน ของผหนกในลาภ ไมมผลมาก. เพราะฉะนน ในอรรถกถาสงคตสตร๑

ทานจงกลาววา "พระธรรมกถกรปหนงตงอยในความปรารถนาวา ' ชนทงหลายจกรเราวา ' เปนธรรมกถกดวยอาการอยางน' เปน ผหนกในลาภ แสดง (ธรรม), ธรรมทานนนไมมผลมาก. พระ ธรรมกถกรปหนง ไมหวง (ลาภอยางนน) แสดงธรรมทตนคลอง แคลวแกชนเหลาอน, ธรรมทานนน ชอเทศนามยบญกรยาวตถ." ฎกาสงคตสตรนนวา "ธรรมทานนน ชอวาไมมผลมาก. เพราะ อนตณหาลบคลา. บณฑตพงนาคาวา 'ปเรส เทเสต หตผรเณน มทจตเตน' มาเชอมกนเขา." [๔๖] จรงอย พระธรรมกถกเมอจะแสดงธรรม พงตงธรรม ๕ ขอไวในตน. สมตามทพระผมพระภาคตรสไวในปฐมวรรค จตตถ- ปณณาสก ในปญจกนบาต องคตตรนกายวา "อานนท การ แสดงธรรมแกชนเหลาอน เปนการททางายหามได. อานนท พระ ธรรมกถกเมอจะแสดงธรรมแกชนเหลาอน พงตงธรรม ๕ ขอไวใน ตน แลวจงแสดงธรรมแกชนเหลาอน ๕ ขอเหลาไหน ? คอ พระ ธรรมกถกพงแสดงธรรมแกชนเหลาอนดวยคดวา 'จกกลาวถอยคา' ตามลาดบ' ... 'จกแสดงปรยาย กลาวถอยคา' ... 'จกอาศยความ เอนดกลาวถอยคา' ... 'จกไมมอามสเปนเหต กลาวถอยคา' พระ ๑. ส. ว. ๓/๒๔๗.


ธรรมกถกพงแสดงธรรมแกชนเหลาอนดวยคดวา 'จกกลาวถอยคา ไมกระทบตนและผอน.' อานนท การแสดงธรรมแกชนเหลาอน เปนการทาไดงายหามได. อานนท พระธรรมกถกเมอจะแสดง ธรรมแกชนเหลาอน พงตงธรรม ๕ ขอเหลานไวในตนแลวจงแสดง ธรรมแกชนเหลาอน ฉะนแล." อทายสตร๑ จบ. [๔๗] อรรถกถา๒อทายสตรนนวา "บทวา อนปพพกถ ความวา พระธรรมกถกพงยงจตใหตงไววา 'เราจกกลาวเทศนา อนปพพกถาอยางน คอ ศลในลาดบแหงทาน สวรรคในลาดบแหง ศล ดงนเปนตน หรอวาบทพระสตรหรอบทคาถาใด ๆ เปนบททตง ไว (จกกลาว) กถาอนสมควรแกบทนน ๆ' ดงนแลว จงแสดงธรรม แกชนเหลาอน. บทวา ปรยายทสสาว ความวา แสดงเหต นน ๆ แหงผลนน ๆ. กเหตทานกลาววา ปรยายในบทวา ปรยาย- ทสสาว น. สองบทวา อนททยต ปฏจจ ความวา อาศยความ อนเคราะหวา 'เราจกเปลองสตวผถงความคบแคบมาก จากความ คบแคบ." บทวา น อามสนตโร ไดแกไมมอามสเปนเหต อธบาย วา ไมหวงการไดปจจย ๔ เพอตนเลย. บทวา. อนปหจจ ความ วา ไมเขาไปกระทบตนและผอน ดวยสามารถการยกตนและขมผอน เปนตน ดวยการกระทบคณ." ๑. อง. ป จก. ๒๒/๒๐๗. ๒. มโน. ป. ๓/ ๖๕.


กอนปพพกถา ผปรารถนาจะทราบขอความนนโดยพสดาร พง ถอเอาจากอรรถกถาอมพฏฐสตรในสลขนธวรรค จากอรรถกถอปาล- สตร ในปฐมวรรค มชฌมปณณาสก และจากอรรถกถาทตสตร ในทตยวรรค อฏฐกนบาต องคตตรนกาย. พระธรรมกถก ตงธรรม ๕ ขอไวในตนอยางนแลว ควรแสดง ธรรมแกชนเหลาอนแท. จรงอย การแสดงกด การบอกกด (ซงธรรม) แกชนเหลาอน ยอมเปนไปเพอความตงมนแหงพระศาสนา. [๔๘] แตการไมแสดงเปนตน ยอมเปนไปเพอความเสอมศนย แหงพระศาสนานน. เหตนน พระผมพระภาคจงตรสไวในปญจก- นบาต องคตตนกาย๑นนแลวา "ภกษทงหลาย ธรรม ๕ ประการ เหลาน ยอมเปนไปเพอเลอะเลอนเสอมศนยแหงสทธรรม ธรรม ๕ ประการเปนไฉน ? คอ ภกษทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ไม เลาเรยนธรรม คอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อทาน อตอตตกะ ชาดก อพภตธรรม เวทลละ. ภกษทงหลาย นธรรม ประการแรก เปนไปเพอเลอะเลอนเสอมศนยแหงสทธรรม. ภกษ ทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษทงหลายยอมไมแสดงธรรมตาม ทฟง ตามทเรยนมาแลวแกชนเหลาอนโดยพสดาร. ภกษทงหลาย นธรรมประการท ๒ ... ภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษ ทงหลายยอมไมบอกธรรมตามทไดฟง ตามทไดเรยนมาแลวแกชนเหลา ๑. อง. ฉกก. ป จก. ๒๒/๑๙๗.


อนโดยพสดาร ภกษทงหลาย นธรรมประการท ๓ ... ภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษทงหลายยอมไมทาการสาธยายธรรมตามทไดฟง ตามทไดเรยนมาแลวโดยพสดาร ภกษทงหลาย นธรรมประการ ท ๔ ... ภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษทงหลายยอมไม ตรกตรอง ไมพจารณาธรรมตามทไดฟง ตามทไดเรยนมาแลวดวยใจ ไมเพงดวยใจ. ภกษทงหลาย นธรรมประการท ๕ ยอมเปนไป เพอ ... ภกษทงหลาย ธรรม ๕ ประการเหลานแล ยอมเปน ไปเพอเลอะเลอนเสอมศนยแหงสทธรรม. ภกษทงหลาย ธรรม ๕ ประการเหลาน ยอมเปนไปเพอความตงมน ไมเลอะเลอน ไมเสอม ศนยแหงสทธรรม. ธรรม ๕ ประการเปนอยางไร ? คอ ภกษ ทงหลาย ภกษในธรรมวนยน ยอมเรยนธรรม คอ สตตะ เคยยะ เวยยากรณะ... เวทลละ. ภกษทงหลาย นธรรมประการแรก ยอม เปนไปเพอความตงมน ไมเลอะเลอน ไมเสอมศนยแหงสทธรรม. ภกษ ทงหลาย ขออนยงมอยอก ภกษทงหลายยอมแสดงธรรมตามทได ฟงแลว ตามทไดเรยนแลวแกชนเหลาอนโดยพสดาร บอกธรรม... แกชนเหลาอนโดยพสดาร ทาการสาธยายธรรม ... โดยพสดาร ตรกตรองพจารณาธรรม ... ดวยใจ เพงดวยใจ. ภกษทงหลาย น ธรรมประการท ๕ ยอมเปนไปเพอความตงมน ... แหงสทธรรม. ภกษทงหลาย ธรรม ๕ ประการเหลานแล ยอมเปนไปเพอความ ตงมน ... แหงสทธรรม." สตรท ๕ จบ.


[๔๙] อรรถกถา๑ทสมวรรค เอกนบาต องคตตรนกายวา " บทวา สทธมมสส ไดแก ธรรมด อธบายวา ศาสนา. บทวา สมโมสาย ไดแก เพอความพนาศ. บทวา อนตรธานาย ไดแก เพอไมใหปรากฎ." อรรถกถาสตรและแตปญจมสตรนน ในปญจกนบาต องคตตร- นกายวา "บทวา น ปรยาปณนต ไดแก ไมสาเหนยก." [๕๐] กเพราะธรรมทานเปนปทฏฐานแหงคณ มความรแจง อรรถเปนตน, ฉะนน พระผมพระภาคจงตรสวาเปนมงคล. สมตาม ทพระองคตรสไวในตตยวรรค ปฐมปณณาสก ปญจกนบาต อง- คตตรนกายวา๒ "ภกษทงหลาย ขออนยงมอยอก พระศาสดาหรอ เพอนพรหมจรรย ผเปนครฐานยะอน ยอมไมแสดงธรรมแกภกษ เลย, กแตวา เธอยอมแสดงธรรมตามทไดฟง ทไดเรยนมาแกบคคล เหลาอนโดยพสดาร; ภกษทงหลาย ภกษยอมแสดงธรรมตามทได ฟง ทไดเรยนมาแกบคคลเหลาอนโดยพสดารดวยประการใด ๆ, เธอ ยอมเปนผรแจงอรรถและรแจงธรรมในธรรมนน ดวยประการนนๆ, ปราโมทยยอมเกดแกเธอผรแจงอรรถรแจงธรรม, ปตยอมเกดแกผ มใจบนเทง, กายของผมใจเตมไปดวยปตยอมสงบ, ผมกายสงบยอม เสวยสข, จตของผมความสขยอมตงมน. ภกษทงหลาย วมตตายตนะ อนเปนเหตใหจตของภกษไมประมาท มความเพยร มตนสงไปอย ซงยงไมหลดพน ยอมหลดพน, หรออาสนะทงหลายยงไมสนยอมถง ๑. มโน. ป ๑/๘๘. ๒. อง ปจก ๒๒/๒๔.


ความสนไป. หรอเธอยอมบรรลธรรมอนเกษมจากโยคะอนเยยมยอด ทยงไมบรรล น เปนวมตตายตนะท ๒." บาลวมตตสตร๑ จบ [๕๑] อรรถกถา๒วมตตสตรนนวา "บทวา ธมม ไดแก ยอม แสดงธรรม คอ สจจะ ๔. บทวา อตถปปฏสเวทโน ไดแก ผร อรรถแหงบาลทวถง. บทวา ธมมปปฏสเวทโน ไดแก ผรทงถง พระบาล. ปตอยางออน ชอวาปราโมทย. ปตอยางแรง มอาการ ยนด ชอวาปต. นามกาย ชอวากาย. บทวา ปสสมภต แปลวา ยอมงบ. สองบทวา สข เวเทต ความวา ยอมไดสข. บทวา สมาธยต ความวา จตยอมตงมนดวยสมาธอนสมปยตดวยอรหตตผล. จรงอย ภกษน เมอฟงธรรมนน ยอมรฌานวปสสนามรรคและผล ในฐานะทมาแลว ๆ เมอเธอรอยางน ปตยอมเกด, เธอไม (ยอม) ใหยอหยอนในระหวางปตนน เปนผประกอบดวยอปจาร- กมมฏฐาน ยงวปสสนาใหเจรญแลว ยอมบรรลพระอรหต; พระ ผมพระภาคตรสคาวา ' จตต สมาธยต ' หมายเอาพระอรหตนน." [๕๒] นยอรรถกถาแหงวมตตสตรนนวา "บทวา วมตตายตน ไดแก เหตแหงวมต. บทวา ยตถ ความวา ในเหตแหงวมตใด." ฎกาวมตตสตรนนวา "สองบทวา ปาลอตถ อาชานนตสส ความวา ผรอรรถแหงพระบาลนน ๆ ตามความเปนจรง โดยนย เปนตนวา 'ศลมาในบาลประเทศน สมาธมาในบาลประเทศน ปญญา ๑. อง ป จก. ๒๒/๒๔. ๒. มโน. ป. ๓/๘.


มาในบาลประเทศน' ชอวารทวถงพระบาล เพราะพระบาลเปน เครอง (ให) รอรรถแหงพระบาลนน. สองบทวา ตรณา ปต ความ วา ปตอยางออนเพยงรสก (อมใจ) ยอมเกด. ถามวา 'เกด อยางไร ?. แกวา ' ความปราโมทยมความบนเทงเปนลกษณะ ยอมเกดแกภกษผใครครวญธรรม ตามทพระผมพระภาคทรงแสดง ผถอสมาจารทางกายวาจาใจของตน อนสมควรแกธรรมนนนนแล และถงโสมนส.' สองบทวา ตฏาการภตา พลวปปต ความวา ปตอนมกาลง ชอวามอาการยนดยงนก เพราะความเปนปตมอาเสวนะ อนไดแลวดวยสามารถแหงปตทเกดกอน ชอวาสามารถ เพอเปน ปจจยแหงปสสทธ เพราะสามารถระงบความกระวนกระวายกายและ จตได. เพราะเมอนามกายสงบ แมรปกายกยอมสงบดวย เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาวอยางนวา ' นามกาโย ปสสมภต ' ดงน. สองบทวา สข ปฏลต ความวา ยอมไดนรามสสขทาง ใจอนสามารถเปนปจจยแหงความตงมนแหงจตทกาลงกลาวอย. ใน บทวา สมาธยต น พระอรรถกถาจารยเมอจะแสดงวา ' พระผม- พระภาคมไดทรงประสงคสมาธทว ๆ ไป ทแททรงประสงคเอาสมาธ อยางเยยม' จงกลาววา ' อรหตตผลสมาธนา สมาธยต.' คาวา อย ห เปนตน เปนเครองประกาศความทเทศนาของภกษนนเปน เหตใหบคคลเชนนนไดสมาธตามทกลาวแลว, เพราะเทศนานนเปน เหตแหงวมต. บทวา โอสกกต ไดแก เพอเสอมเสย." [๕๓] นยฎกาแหงวมตตสตรนนวา " บอเกด คอ เหตแหง


วมต คอ การพนจากวฏฏทกข ชอวมตตายตนะ เหตนน พระ อรรถกถาจารยจงกลาววา "วมจจนการณ." พงเหนสนนษฐานวา "การฟงธรรมและอภยทาน พระผม- พระภาคทางสงเคราะหเขาดวยธรรมทานเหมอนกนกจรง ถงกระนน ธมมสสวนะและอภยทานทง ๒ นน ยอมไมไดในมงคลน เพราะบรรดา ธมมสสวนะและอภยทานทง ๒ นน อภยทาน ขาพเจาจะถอเอาใน มงคลขอวา ' อารต วรต ปาปา' น และธมมสสวนะนอกน ขาพเจา จะกลาวในมงคลขอวา "กาเลน ธมมสสวน" ดงนแล. กถาวาดวยบทวาทาน จบ.


กถาวาดวยการประพฤตธรรม* [๕๔] พระอรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถกถาแหงมงคลสตร๑

นวา "การประพฤตกศลกรรมบถ ๑๐ ประการ ชอวาธรรมจรยา." วรรณนาแหงฉฏฐสตร๒ ในทตวรรคแหงทกนบาต องคตตร- นกายวา "กศลกรรมบถ ๑๐ ประการ ชอวาความประพฤตธรรมและ ความประพฤตเสมอ." กศลกรรมบถ ๑๐ ประการ ในอรรถกถาทง ๒ นน ขาพเจา ไดกลาวไวในอาคารยวนยในตอนหลงแลวแล. พระอรรถกถาจารยกลาวคาแมนไวในอรรถกถามงคลสตร๓น ขาพเจา " ความประพฤตธรรม หรอความประพฤตไมปราศจากธรรม ชอวา ธรรมจรยา." นยอนมาในวรรณนาแหงสาเลยยกสตร๔วา "ความประพฤตธรรม ชอวาธรรมจรยา คอ กระทาตามธรรม." นยอนมาในฎกาแหงสาเลยยกสตรนนวา "เจตนาอนเปนไป แลวอยางนน ชอวาธรรมจรยา เพราะวเคราะหวา บคคลยอม ประพฤตธรรมดวยเจตนานน. อนง ประโยคอนมเจตนานนเปน สมฏฐาน บณฑตถงเหนวา 'เปนธรรม.' อกอยางหนง ธรรมชาตใด ไมปราศจากธรรม เหตนน ธรรมชาตนน ชอวาธรรม. ธรรมและ ความประพฤตนน เพราะเหตนน ชอวาธรรมจรยา." * กรรมการวดบวรนเวศวหาร แปล. ๑. ป. โช. ข. ๑๕๕. ๒. มโน. ป. อง. ทก. ๒/๑๘. ๓. ป. โช. ข. ข. ๑๕๔. ๔. ป. ส. ๒/๔๔๔


[๕๕] การประพฤตธรรมนน บณฑตพงทราบวา 'เปนมงคล เพราะเปนเหตแหงอฏฐผล มความเกดในสวรรคเปนตน. [บาลแหงสาเลยยกสตร] เพราะเหตนน พระผมพระภาคเมอจะทรงแสดงธรรมแก พราหมณและคฤหบดทงหลาย ผชอวาสาเลยยกะ เพราะเปนผอาศย อยในสาลคามแควนโกศล จงไดตรสไวในสาเลยยกสตร ในปญจม- วรรคแหงมลปณณาสกวา๑ "ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย สตวบางพวกในโลกน เบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถง สคตโลกสวรรคอยางน เพราะธรรมจรยสมจรยาเปนเหตแล. ดกอน พราหมณและคฤหบดทงหลาย ธรรมจรยสมจรยาทางกายม ๓ อยาง ทางวาจาม ๔ อยาง. ธรรมจรยาทางใจม ๓ อยางแล. ดกอน พราหมณและคฤหบดทงหลาย กธรรมจรยสมจรยาทางกายม ๓ อยาง เปนไฉน ? ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย บคคลบางพวกในโลก น ยอมเปนผละการยงสตวมชวตใหตกลวงไป เวนขาดจาดการยงสตว มชวตใหตกลวงไป, เปนผมทอนไมมศสตราอนวางแลว มความละอาย ประกอบดวยความเอนด เปนผเกอกลอนเคราะหสรรพสตวทมชวตอย; เปนผละอทนนาทาน เวนขาดจากอทนนาทาน, ทรพยเปน อปกรณเครองปลมใจของบคคลอนนนใด ทอยในบานหรอในปา, ยอมเปนผไมถอเอาทรพยนนทเขาไมใหแลว โดยสวนแหงจตเปน เหตขโมย; เปนผละกาเมสมจฉาจาร เวนขาดจากกาเมสมจฉาจาร, ๑. ม. ม. ๑๒/๕๑๙.


หญงเหลาใดเหลาหนง ทมารดารกษา บดารกษา พนองชาย รกษา พนองหญงรกษา ญาตรกษา เปนหญงมสาม เปนหญง มอาชญา (ในตว) โดยทสดแมหญงอนบรษคลองแลวดวยกลม ดอกไม, ยอมเปนผไมถงความลวงละเมดหญงเหนปานนน. ดกอน พราหมณและคฤหบดทงหลาย ธรรมจรยสมจรงทางกายม ๓ อยาง ๆ นแล. ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย กธรรมจรยสมจรยา ทางวาจาม ๔ อยางเปนไฉน ? ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย บคคลบางพวกในโลกน ยอมเปนผละมสาวาท เวนขาดจากมสาวาท, ไปในสภากด ในบรษทกด ในทามกลางหมญาตกด ในทามกลาง เสนากด ไปในทามกลางแหงราชตระกลกด ถกเขาอางเปนพยาน ซกถามวา 'แนะพอชาย ทานจงมา, ทานรอยางใด จงเบกอยาง นน, บคคลนน เมอไมรกบอกวา ' ขาพเจาไมร ' หรอเหนกบอกวา ' ขาพเจาร ' เมอไมเหนกบอกวา ' ขาพเจาไมเหน ' หรอเหนกบอกวา ' ขาพเจาเหน ' ยอมเปนผไมกลาวสมปชานมสาวาท เพราะเหตแหงตน เพราะเหตแหงความอน หรอเพราะเหตแหงอามสเลกนอย ดวยประการ ฉะน; เปนผละคาสอเสยด เวนขาดจากกลาวสอเสยด, ฟงขางน แลวไมไปบอกขางโนน เพอทาลายชนหมน, หรอฟงขางโนนแลว ไมมาบอกแกชนหมน เพอทาลายชนขางโนน, เปนผสมานชนทงหลาย ทแตกกนแลว หรอสนบสนนหมชนทพรกพรอมกนอยแลว เปนผม ชนผสามคคเปนยง ยนดแลวในชนผสามคค ชนชมในชนผพรอม เพรยง ยอมเปนผกลาววาจาเปนเครองทาชนใหสามคค ดวยประการ


ฉะน. เปนผละคาหยาบ เวนขาดจากการกลาวคาหยาบ, เปนผกลาว วาจาไมมโทษ เสนาะโสต เปนทรก จบใจ เปนสานวนชาวเมอง เปนถอยคาทพอใจของชนเปนอนมาก ชอบใจของชนเปนอนมาก; เปน ผละการกลาวเพอเจอ เวนขาดจากการกลาวเพอเจอ เปนผมปกตกลาว ในเวลาทสมควร กลาวคาจรง กลาวอาศยอรรถ อาศยธรรม อาศย วนย เปนผกลาววาจามหลกฐาน กลาวตามกาล กลาวคามทอาง มทสด ประกอบดวยประโยชน. ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย ธรรมจรยสมจรยาทางวาจาม ๔ อยาง ๆ นแล. ดกอนพราหมณและ คฤหบดทงหลาย กธรรมจรยสมจรยาทางใจ ๓ อยางเปนไฉน ? ดกอน พราหมณและคฤหบดทงหลาย บคคลบางพวกในโลกน เปนผมมากไป ดวยความไมเพงเลง เปนผไมเพงเลงทรพยเปนอปกรณเครองปลมใจ ของบคคลอนวา 'ไฉนหนอ ทรพยของบคคลอนจะพงเปนของเรา' อนง ยอมเปนผมจตไมพยาบาท เปนผมความดารในใจอนไมชวรายวา 'ขอ สตวเหลาน จงอยามเวรกน จงอยามความคบแคน จงเปนผไมมความ ทกข มความสขบรหารตนเถด ' อนง ยอมเปนผมความเหนชอบมความ เหนอนไมวปรตวา 'ทานทบคคลใหแลวมผล, การบชาทบคคลบชา แลวมผล, การเซนสรวงทบคคลเซนสรวงแลวมผล, ผลและวบากของ กรรมทงหลาย ทบคคลทาดทาชว มอย, โลกนม, โลกหนาม, มารดา ม, บดาม, สตวผลอยมาเกดม, สมณพราหมณผดาเนนไปดแลว ผ ปฏบตชอบ ผประกาศทาใหแจงซงโลกนและโลกหนาดวยปญญาอนยง เอง มอยในโลก. ' ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย ธรรมจรยสม-


จรยาทางใจม ๓ อยาง ๆ นแล. ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย สตวบางพวกในโลกน เบองหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาถง สคตโลกสวรรคอยางน เพราะธรรมจรยสมจรงเปนเหตแล. ดกอน พราหมณและคฤหบดทงหลาย ถาวาบคคลเปนผมปกตประพฤตธรรม ประพฤตชอบ พงหวงวา 'ไฉนหนอ ! เบองหนาแตกายแตก ตายไป เราจะพงเขาถงความเปนผอยรวมกบกษตรยมหาศาลทงหลาย กขอทบคคลนน เบองหนาแตกายแตกตายไป พงเขาถงความเปน ผอยรวมกบกษตรยมหาศาล เปนฐานะมอยแล. คาทเรากลาวนน มอะไรเปนเหต ? เพราะเหตวาบคคลนน ยอมเปนผมปกตประพฤตธรรม ประพฤตชอบอยางนนแล. ดกอนพราหมณและคฤหบดทงหลาย ถาวา บคคลเปนผประพฤตธรรม ประพฤตชอบเปนปกต พงหวงไดวาไฉนหนอ เบองหนาแตกายแตกตายไปเราพงเขาถงความเปนผอยรวมกบพราหมณ- มหาศาล... คฤหบดมหาศาล... เทวดาเหลาจาตมหาราชกา... เทวดา ชนดาวดงส... ชนยามา... ชนดสต... ชนนมมานรด... ชนปรนมมต- วสวดด... ชนพรหมกายกะ... ชนอาภา... ชนปรตตาภา... ชนอปปมาณาภา... ชนอาภสสรา... ชนสภา... ชนปรตตสภา.. ชนอปปมาณาสภา... ชนสภกณหา... ชนเวหปผละ... ชนอวหา... ชนอตปป... ชนสทสส... ชนสทสส... ชนอกนฏฐกะ... แหงเทวดาผเขาถงภพชออากาสานญจายตนะ... วญญาณญจาย- ตนะ... อากญจญญายตะ...เนวสญญานาสญญายตนะ กขอทบคคลนน เบองหนาแตกายแตกตายไป พงเขาถงความเปนผอยรวมกบพราหมณ-


มหาศาล ฯลฯ เนวสญญานาสญญายตนะเปนฐานะมอยแล, คาทเรากลาว นน มอะไรเปนเหต ? เพราะเหตวาบคคลนน ยอมเปนผประพฤต ธรรม ประพฤตสมาเสมอ ดวยประการอยางนนแล. ดกอนพราหมณ และคฤหบดทงหลาย ถาวาบคคลเปนผมปกตประพฤตธรรม ประพฤต สมาเสมอ พงหวงวา "ไฉนหนอ ! เราพงทาใหแจง บรรลเจโตวมตต ปญญาวมตต อนชอวาหาอาสวะมได เพราะความสนไปแหงอาสวะ ทงหลาย ดวยปญญาอนยงเอง ในทฏฐธรรมนนแล, กขอซงบคคล นนทาใหแจง บรรลเจโตวมตต ปญญาวมตต อนชอวาหาอาสวะมได เพราะความสนไปแหงอาสวะทงหลาย ดวยปญญาอนยงเอง ในทฏฐ- ธรรมนน เปนฐานะมอยแล, คาทกลาวนนมอะไรเปนเหต ? เพราะ เหตวาบคคลนนเปนผมปกตประพฤตธรรม ประพฤตชอบอยางนแล." พระบาล จบ. [อรรถกถา] [๕๖] นยอนมาในอรรถกถาทกนบาต องคตตรนกายวา๑ "บท วา ธมมจรยสมจรยเหต คอ มความประพฤตสมาเสมอ กลาวคอ ประพฤตธรรมเปนเหต, อธบายวา เพราะเหตแหงความประพฤตเสมอ กลาวคอประพฤตธรรมนน ไดแก มความประพฤตเสมอ กลาวคอ ประพฤตธรรมนนเปนปจจย." อรรถกถาสาเลยยกสตรวา๒ "บทวา ตวธ คอโดยสวนสาม. บทวา กาเยน คอ ทางกายทวาร. ๑. มโน. ป. อง. ทก. ๒/๑๘. ๒. ป. ส. ๒/๔๔๔. และมโน. ป. อง. ทก. ๒/๑๘.


นยอนมาในอรรถกถาสาเลยยกสตร๑และทกนกาย วา " ความประพฤตสมาเสมอ หรอความประพฤตกรรมอนชอบ เพราะ เหตนน ชอวาสมจรยา, ความประพฤตธรรม และความประพฤต เสมอนน เพราะเหตนน ชอวาธรรมเจรญสมจรยา, อธบายวา ความ ประพฤตสมาเสมอ กลาวคอ ความประพฤตธรรม." [๕๗] อรรถกถาจฬหตถปโทปมสตร ในตตยวรรคแหงมล- ปณณาสก๒ และอรรถกถาจตตถปณณาสก ในจตกกนบาต องคตตร- นกายวา๓ "สองบทวา ปาณาตปาต ปหาย คอ ละโทษเครองเปน ผทศล กลาวคอเจตนาอนยงสตวมชวตใหตกลวงไป. บทวา ปฏวรโต ความวา ยอมเปนผงด คอเวนขาดจากโทษเครองเปนผทศลนน จาเดม แตเวลาทตนละแลว. สองบทวา นหตทณโฑ นหตสตโถ ความวา ชอวาผมทอนไมอนวางแลว และผมศสตราอนวางแลว เพราะไม ประพฤตถอเอาทอนไมหรอศสตรา เพอประโยชนแกอนเขาไปฆา สตวอน, กเครองอปกรณทเหลอทงหมดยกทอนไมเสย พงทราบวา ศสตรา ในบทวา นกขตตสตโถ น เพราะเปนเครองเบยดเบยนสตว ทงหลาย. กแตวาไมเทาของคนแกกด ไมสฟนกด มดบางกด มดพบ กด ทพวกภกษถอเทยวไป หาใชของสาหรบทารายผอนไม, เพราะ เหตนน ภกษเหลานนยอมถงความนบวา เปนผมทอนไมอนวางแลวม ๑. ป. ส. ๒/๔๔. และ มโน. ป. อง. ทก. ๒/๑๘. ๒. ป. ส. ๒/๒๗๗ และมโน. ป. อง. ทก. ๒/๔๘๖. ๓. มโน. ป ๒/๓๖. แตอางคาแทในอรรถกถาตกนบาตเลม เดยวกน หนา ๒๖๐.


ศสตราอนวางแลวนนแล. บทวา ลชช คอผประกอบดวยความละอาย มความเกลยดบาปเปนลกษณะ. บทวา ทยาปนโน คอถงความเอนด ไดแกความเปนผมจตเมตตา. บทวา สพพปปาณภตหตานกมป คอเปน ผอนเคราะหสรรพสตวดวยความเกอกล อธบายวา ' ชอวาเปนผมจต เกอกลแกสตวทงปวง เพราะเปนผมความเอนดนนแล. บทวา วหรต คอ ยอมยงอตภาพใหเปนไป ไดแก เลยงอตภาพ." [๕๘] อรรถกถาสาเลยยกสตรวา๑ "ขอวา ยนต ปรสส คอ ทรพยของบคคลอน อยางใดอยางหนง. บทวา ปรวตตปกรณ คอ วตถเปนอปกรณแกทรพยเครองปลมใจ ไดแก ขาวของอนเปนบรขาร ทยงความยนดใหเกดขนของบคคลอนนนนนเอง. บทวา คามคต วา คอ อนบคคลเกบไวภายในบานหรอ. บทวา อร คต วา คอ หรออนบคคลเกบไวในปา คอในททงหลายมคาคบแหงตนไมและ ยอดภเขาเปนตน. บทวา อทนน คอ อนบคคลอนเหลานนไมให ดวยกายหรอดวยวาจา. วนจฉยในบทวา เถยยสงขาต น บณฑตพง ทราบตอไปน : โจร เขาเรยกกนวา ขโมย, ความเปนแหงขโมย ชอวา เถยย. บทวา เถยย นน เปนชอแหงจตเครองลก. บทวา สงขาต นน โดยเนอความ เปนชอแหงสวนอนหนง เหมอน สงขาต ศพท ในอทาหรณทงหลายวา "กสวนแหงธรรมเครองเนนชาทงหลาย มสญญาเปนเหต ดงนเปนตน. สวนนนดวย ความเปนขโมยดวย เพราะฉะนน ชอวา เถยยสงขาต, อธบายวา 'สวนแหงจตอนหนง ๑. ป. ส. ๒/๔๔๕


ซงเปนสวนแหงจตเปนขโมย." กคาวา เถยยสงขาต น เปนปฐมาวภตต ลงในอรรถแหงตตยาวภตต. เพราะเหตนน บณฑตพงเหนโดยเนอ ความวา เถยยสงขาเตน ดงน. บทวา มาตรกขตา ความวา หญงผ เมอบดาสญหายหรอตายแลว มารดาเลยงดมาดวยสงคหวตถมอาหาร และผานงผาหมเปนตน รกษาไวดวยคดวา 'เราจกใหธดาของเราผ เจรญวยในเรอนตระกล' หญงนชอวาหญงอนมารดารกษาแลว. หญงท บดาปกครองเปนตน กพงทราบโดยอบายนน. สวนวาตระกลทงหลาย ทเสมอกน พอเมอตงครรภขนแลว ทากตกากนไววา ' ถาวาฉนม บตรเปนชาย, ทานมบตรเปนหญง; ธดาของทานจกไมไดไปในตระกล อน, จงไดแกบตรของฉนเถด, ดงน หญงผทมารดาบดาหมนกนไวแลว แมในครรภอยางน ชอวาหญงมสาม. อนง หญงมอาชญาอนอสรชน มพระราชาเปนตนตงไวเฉพาะชอกด เรอนกด ถนนกด อยางนวา ' บรษใดลวงหญงผมชออยางน อาชญามประมาณเทานจกมแกบรษนน ชอวาหญงมอาชญา (ในตว). สองบทวา อนตมโส มาลาคฬปรก- ขตตาป ความวา โดยกาหนดทสดแหงกาหนดทงปวง หญงผทบรษ คนใดคนหนง โยนพวงมาลยไปเหนอศรษะแหงหญงนน ดวยสาคญ วา 'หญงนจกเปนภรรยาของเรา' ดงน คลองแมดวยวตถสกวาพวง มาลย. สองบทวา จารตต อาปชชตา คอ ยอมเปนผทาความกาว ลวงในหญงเหนปานนน ดวยสามารถแหงมจฉาจารลกษณะ อนพระ อรรถกถาจารยกลาวไวแลว ในอรรถกถาแหงสมมาทฏฐสตร.๑ บทวา ๑. ป. ส. ๑/๒๗๔.


สภคคโต คอ อยในสภา. บทวา ปรสคคโต คอ อยในหมชาวบาน. บทวา าตมชฌคโต คอ สถตอยในทามกลางบคคลผรบมฤดกทงหลาย. บทวา ปคมชฌคโต คอ อยในทามกลางเสนาทงหลาย. บทวา ราชกล- มชฌคโต คอ เขาไปในทามกลางราชตระกล ไดแกในทองพระโรง ใหญ. บทวา อภนโต คอ ถกเขานาไปเพอจะซกถาม. สองบทวา สกข ปฏโ คอ ผอนเขาอางใหเปนพยานแลวซกถาม. คาวา เอหมโภ ปรส นนเปนอาลปนะ. ขอวา อตตเหต วา ปรเหต วา ความวา เพราะ เหตแหงอวยวะมมอและเทาเปนตน หรอเพราะเหตแหงทรพย ของตน หรอของบคคลอน. ลาภพระผมพระภาคทรงพระประสงควา อามส ในบทวา อามสกจกขเหต วา น. บทวา กจกข คอวตถพอ ดพอราย ไดแกวตถเลกนอย. อธบายวา เพราะเหตแหงสนบน โดย ทสดแมวตถเลกนอยมนกกระทา นกคม (นกกระจาบ) เนยใสถวยหนง และเนยขนกอนหนงเปนตน. บทวา สมปชานมสาภาสตา คอ เปนผร ตวอยกระทาการกลาวเทจ. สองบทวา อเมส เภทาย คอ ตนฟง คาในสานกของชนเหลาใด ทพระผมพระภาคตรสวา ' อโต ' เพอ จะทาลายชนเหลานน. สองบทวา อมส เภทาย คอ เพอจะทาลาย หมชนทพระผมพระภาคตรสวา ' อมตร ' ซงเปนผมเรองทตนฟงคาใน สานก (ของเขา)." [๕๙] อรรถกถาจฬหตถปโทปมสตร๑เปนตนวา "หลายบทวา ภนนาน วา สนธาตา ความวา เมอชน ๒ ฝายผเปนมตรกน หรอเปน ๑. ป. ส. ๒/๒๗๙.


ผเกยวของกน มรวมอปชฌายะเดยวกนเปนตน แตกกนดวยเหต อยางใดอยางหนงแลว ธรรมจารกสมจารบคคลเขาไปหาทละฝายแลว พดทาความสมานเปนตนวา ' การอยาง หาสมควรแกพวกทาน ผเกดในตระกลเชนนผเปนพหสตรอยางนไม ' ดงน. บทวา อนปปทาตา คอ ผสนบสนนบคคลทปรองดองกนอยนแลว; อธบายวา 'ธรรมจาร- สมจารบคคลเหนชนทง ๒ ผสามคคกนอยแลว พดทาใหมนเขาวา ' การอยางนการสมควรแกพวกทาน ผเกดในตระกลเหนปานนน ผประกอบดวยคณเหนปานน' ดงนเปนตน. ชอวา เปนผมความ สามคคเปนทมายนด เพราะวเคราะหวา ความสามคคเปนทยนดของ บคคลนน อธบายวา ' หมชนผสามคคกนไมมในทใด ยอมไม ปรารถนาแมเพอจะอยในทนน.' บาลวา 'สมคคราโม' ดงนบาง. เนอความ (ของบทวา สมคคราโม) กเหมอนกน. บทวา สมคครโต คอ ผยนดแลวในชนทงหลายผพรอมเพรยงกน อธบายวา ' ยอมไม ปรารถนาแมเพอจะละชนผสามคคกนเหลานนไปในทอน.' ชอวาเปน ผชนชมในชนผสามคค เพราะวเคราะหวา ธรรมจารสมจารบคคล เหนกด ไดยนแลวกด ซงชนผสามคคกนทงหลาย ยอมยนด. คาวา สมคคกรณ วาจ ภาสตา ความวา ธรรมจารสมจารบคคล ยอมกลาว วาจาอนทาชนทงหลายใหเปนผสามคคกน ซงเปนวาจาแสดงคณของ ความสามคคอยางเดยว หากลาววาจาตรงกนขามจากนไม." [๖๐] อรรถกถาสาเลยยกสตร๑ และนกเขปกณฑวา "คาวา ๑. ป. ส. ๒/๔๔๗. อฏ. ๕๕๘.


ผรส วาจ ปหาย ความวา ละเสยซงวาจาขอนขอด หยาบคาย เจบ แสบแกคนอน กระทบกระทงบคคลอน ใกลตอความโกรธ ไมเปน ไปเพอสมาธ. บรรดาวาจาเหลานน วาจาขอนขอดดวยคาดาและคาขมเปนตน เพราะเปนวาจามโทษ เหมอนอยางปมทเกดขนในตนไมมแผลฉะนน ชอวา วาจาขอนขอดดงปม. คาพดเสยหาย ชอวา วาจาหยาบ. วาจานนเปนวาจากลาแขง ประดจวาเขาไปบาดหอย เหมอนอยาง ตนไมทเสย ยอมเปนไมแขง มขยไหลออกฉะนน. เพราะเหตนน ขาพเจาจงกลาววา กกกสา ดงน. วาจาเผดรอน คอวาจาไมเปน ทพอใจของชนเหลาอน เปนวาจามกยงโทษใหเกดแกบคคลทงหลาย อน ชอวา วาจาเจบแสบแกคนอน. วาจาอนกระทบกระทงบคคล เหลาอน คอวาจาททาความขดใจ ไมใหเพอจะไป แมแกผใครจะไป เพราะเสยดสในวตถอนเปนทรกทงหลาย ประดจวาเรยวหนามอนงอ ชอวา วาจากระทบกระทงบคคลอน. คาพดทลอแหลมตอความโกรธ ชอวา วาจาใกลความโกรธ. วาจาอนไมเปนไปเพอสมาธ. คาทงหลาย มคาวา อรฑกา เปนตนเหลานนทงหมด เปนไวพจนของวจามโทษ ดวยประการฉะน." [๖๑] อรรถกถาแหงสตร๑ มจฬหตถปโทปมสตรเปนตน วา " โทษ ทานกลาววา เอฬ ในบท เนฬา ดงน, วาจา ชอวา ๑. ป. ส. ๒/๒๗๙.


หาโทษมได เพราะวเคราะหวา โทษของวาจานนไมม, อธบายวา เปนวาจาไมมโทษ. บทวา เนฬา นน เหมอน เนฬ ศพททพระผม พระภาคตรสไวในคาถานวา เนฬงโค เสตปจฉาโท ดงนเปนตน. คาพด ชอวา นาความสขมาแกห คอไมยงความเสยดแทงห ประดจ วาถกเขมแทงใหเกดขน เพราะเปนถอยคาไพเราะดวยพยญชนะ ชอวา วาจาทสบายห ชอวา วาจาเปนทตงแหงความรก เพราะวเคราะหวา วาจานนไมยงความโกรธเกด ยงความรกใหเกดทวสรระ เพราะเปน ถอยคาไพเราะดวยอรรถ. ชอวา เปนคาพดจบใจ เพราะวเคราะห วา วาจานนยอมถงใจ คอไมกระทบกระทง เขาไปถงจตโดยสะดวก. ชอวา เปนวาจาของชาวเมอง เพราะวเคราะหวา วาจานนมอย ในเมองเพราะเปนวาจาบรบรณดวยคณ เพราะวเคราะหวา วาจา นนเปนวาจาออนโยน ประดจวาหญงผเจรญในบร ดงนบาง. เพราะ วเคราะหวา วาจานนเปนของชาวเมอง ดงนบาง. สองบทวา ปรสส เอสา มความวา เปนถอยคาของชาวเมองทงหลาย. ดวยวา ชนชาวเมองทงหลาย ยอมเปนผมถอยคาทสมควร คอ เรยกคนผพอ จะเปนบดาไดวา บดา ผพอจะเปนมารดาไดวา มารดา ผพอจะเปนพ เปนนองได กเรยกวา พ นอง. ชอวา เปนวาจาอนชนเปนอนมากใคร เพราะวเคราะหวา ถอยคาเหนปานนน ยอมเปนวาจาอนชนเปน อนมากชอบใจ. ชอวาเปนวาจาเปนทพอใจของชนเปนอนมาก เพราะ วเคราะหวา วาจานนเปนทพอใจ คอทาความเจรญใจแกชนเปนอนมาก เพราะเปนวาจาทชนทงหลายใคร."


[๖๒] บทวา สมผปปลาป มความวา วาจาอยางใดอยางหนง เปนวาจาไมมหลกฐาน ไมมทอาง ไมมทสด ไมประกอบดวยประโยชน ละวาจาเชนนนเสย. [ธรรมกถกยานไทร] พระอรรถกถาจารย กลาวไวใสอรรถกถาสาเลยยกสตรวา๑

"บทวา อนธานวต คอ ซงวาจาอนไมสมควรเพอจะเกบไวในหบ คอหฤหย. บทวา อนปเทส คอ เวนจากหลกอางคอสตร. บทวา อปรยนตวต คอ ซงวาจาไมมกาหนด. พระธรรมกถกยกสตรหรอ ชาดกขนแลว ชกอปารมภกภา หรออปมา หรอเรองของสตร หรอ ชาดกนนมาแลว ไปกลาวเสยนอกเรอง, สตรหรอชาดกทเธอยกขนไว กเปนแตสกวายกขนไวเทานน, เธอยอมถงซงความเปนผอนชนทงหลาย พงกลาววา 'พระธรรมกถกรปนแสดงสตรอะไรหนอ ? ชาดก อะไรหนอ ? เราทงหลายไมเหนทสด หรอเงอนแหงสตรหรอชาดก นนเลย.' ยานไทรทงหลาย ยอมยอมลงในทกงแหงไทรยอยยนไป ๆ, ถงทตนยอยลงแลว ๆ ยอมงอกงามขนอกเหมอนเดม, ไทรทงหลาย ยอมงอกงามออกไปดวยอาการอยางน ตลอดกงประโยชนบาง โยชนหนง บาง, กเมอกาลลวงไป ๆ ตนเดมตามเสย, หนอทงหลายนนแลยอม งอกขนฉนใด; แมพระธรรมกถกนกฉนนน ยอมเปนผชอวานโครธ- ธรรมกถก (เธอ) ทาสตรหรอชาดกทยกขนไวใหเปนแตสกวายกขน ไวเทานน เลยงไป (อธบาย) ขาง ๆ เสย. กพระธรรมกถกรปใด ๑. ป. ส. ๒/๔๔๘.


แมกลาวคามาก ๆ ยอมสามารถเพอจะชกมาใหชนทงหลายรไดวา 'สตร นมเนอความอยางน.' การกลาวของพระธรรมกถกนนแลควร. บทวา อนตถสหต คอ หาอาศยประโยชนไม." [๖๓] อรรถกถาจฬหตถปโทปมสตร๑เปนตนวา "บคคลชอวา กาลวาท เพราะอรรถวา ยอมกลาวในกาล, อธบายวา ' บคคลนนกาหนด กาลอนควรจะกลาวแลวจงกลาว.' ชอวาผมปกตกลาวคาจรง เพราะ อรรถวา ยอมกลาวคาทจรง คอคาแทไดแกคาเปนจรงอยางเดยว. ชอวา ผมปกตกลาวอาศยประโยชน เพราะอรรถวา บคคลนนกลาวกระทา ใหเปนคาอาศยอรรถ อนเปนทฏฐธมมกะและสมปรายกะอยางเดยว. ชอวาผมปกตกลาวอาศยธรรม เพราะอรรถวา บคคลนนยอมกลาวทาให เปนคาอาศยนวโลกตรธรรม. ชอวาผมปกตกลาวอาศยวนย เพราะ อรรถวา ยอมกลาวกระทาใหเปนคาอาศยสงวรวนย และปหานวนย. โอกาสเปนทตง บณฑตกลาววาหลกฐาน. หลกฐานของวาจานนมอย เหตนน วาจานนชอวามหลกฐาน, ' อธบายวา ธรรมจารกสมจารบคคล ยอมไมกลาววาจาอนควรทจะพงเกบไวในหฤทย.' บทวา กาเลน มความวา กธรรมจารสมจารบคคล แมเมอกลาวคาเหนปานนน ยอมไมกลาวในกาลไมสมควร ดวยถอวา ' เราจกกลาวคามหลกฐาน' ดงน แตพจารณากาลอนสมควรแลวจงกลาว. บทวา สาปเทส ความวา มอปมา มเหต. บทวา ปรยนตวต มความวา ความกาหนดของ วาจานน จะปรากฏไดโดยประการใด ธรรมจารกสมจารบคคลกลาว ๑. ป. ส. ๒/๒๘๐.


แสดงความกาหนด โดยประการนน. บทวา อตถส หต คอ ชอวาเปนวาจาถงพรอมดวยประโยชน เพราะวาจานน อนบคคลผ จาแนกอยโดยนยแมเปนอนมาก ไมพงอาจเพอจะใหกาหนดถอเอาได. อกอยางหนง มความวา ธรรมจารกสมจารบคคล ยอมกลาววาจาอนชอ วาประกอบดวยประโยชน เพราะวาจานน เปนวาจาประกอบดวย ประโยชน ทอรรถวาทบคคลกลาว. พระผมพระภาคตรสเปนคาอธบาย ไววา ธรรมจารกสมจารบคคล หายากคาอยางหนงแลว ไปกลาวเสย อกอยางหนงไม." [๖๔] อรรถกถาภยเภรวสตร๑วา "บทวา อภชฌาล คอ ม ปกตเพงเลงภณฑะของบคคลอนทงหลาย." อรรถกถาสาเลยยกสตร๒วา "สองบทวา อภชฌาตา โหต คอ ยอมเปนผแลดดวยความเพงเลง. กศพทในคาวา อโห วต นน เปนนบาต. กความแตกกรรมบถ ในมโนกรรมน ยอมไมมดวย อาการสกวาแลดความเพงเลง. แตความแตกกรรมบถ มในเวลา ทบคคลนอมภณฑะของบคคลอนมาเพอตน ดวยคดวา 'ไฉนหนอ ? สงของบคคลอนนจะพงเปนของเรา, เราพงวางอานาจใหเปนไปในทรพย นน, ดงน. ความขอน พระผมพระภาคทรงประสงคเอาแลวในคาวา อภชฌาตา โหต น. บทวา พยปนนจตโต คอเปนผมจตพบต ไดแก มจตเปนธรรมชาตเสย. บทวา ปทฏมนสงกปโป คอ เปน ผมความดารในจตอนโทษประทษรายแลว." ๑. ป. ส. ๑/๑๕๙. ๒. ป. ส. ๒/๔๔๘.


[๖๕] อรรถกถา๑ภยเภรวสตรวา "บทวา พยาปนนจตตา คอ ผมจตพบต เพราะการละเสยซงความเปนปกตจต. กจตไปตาม กเลสแลว ยอมละปกตภาพ เปนจตเสย ประดจวาขาวและกบอนบด ฉะนน. บทวา ปทฏมนสงกปปา คอ เปนผมความดารในจตทถก โทษประทษรายแลว ไดแก เปนผประกอบดวยความดารในจตอน ไมเจรญ คอ อนยงความเสยหายใหเกดขนแกชนทงหลายอน." คาวา อนภชฌาล เปนตน บณฑตพงถอเอาโดยนยอนตรงกน ขามกบคาทขาพเจากลาวแลว. กพระอรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถกถาแหงปฏสมภทามรรควา " บทวา อเวรา คอ เวนจากเวร. บทวา อพยาปชฌา คอ เวนจาก พยาบาท. บทวา อนตกา คอ หาทกขมได. บาลวา อนฆา ดงน บาง. คาวา สข อตตาน ปรหรนต มความวา สตวทงหลายจงเปน ผมสข ยงอตภาพใหเปนไปเถด. บณฑตพงทราบสมพนธแหงคาใน บทวา อเวรา เปนตนนนอยางนวา กพระสารบตรแสดงความ ไมมความคบแคน อนมความไมมเวรนนเปนมล เพราะความหาเวร หมชนนอกจากน ทเนองดวยชนอน ดวยบทวา อเวรา. แสดงความ ไมมความคบแคน อนมความไมมเวรนนเปนมล เพราะความหาเวร มได ดวยบทวา อพาปชฌา. แสดงความไมมทกข อนมความไม คบแคนนนเปนมล เพราะไมมความคบแคน ดวยบทวา อนฆา. แสดงความบรหารอตภาพโดยความสข เพราะความไมมทกข ดวย ๑. ป. ส. ๑/๑๕๙.


คาวา สข อตตาน ปรหรนต." [๖๖] นยอนมาแลวในอรรถกถาสลเลขสตร๑วา "ความเหนชอบ คองาม อนวญชนสรรเสรญแลวของบคคลนนมอย เหตนน บคคล นน ชอวา สมมาทฏฐก (ผมความเหนชอบ) มอธบายวา บคคล ผเปนสมมาทฏฐกนน เปนผประกอบดวยทฏฐอนเปนกมมสสกตาญาณ มเหนวา 'ทานทบคคลใหแลวมผล' เปนตน อนนบเนองในกรรมบถ." อรรถกถาสาเลยยกสตร๒ และอรรถกถาตตยปณณาสก ใน ตกนบาต องคตตรนกายวา "บคคลผมจฉาทฏฐ หมายเอา ผลของทานไมม จงกลาววา นตถ ทนน ดงน. มหายญ พระผม พระภาคตรสวา ยฏ. สกการะทบคคลพงทาเพอแขก ทรงประสงค เอาในบทวา หต. มจฉาทฏฐกบคคล หมายเอา ยฏ และ หต ทง ๒ นนวา ไมมผลถายเดยว จงหามเสย. บทวา สกตทกกฏาน ความวา แหงกรรมทบคคลทาดและทาชวทงหลาย คอแหงกศลอกศล กรรมทงหลาย. มจฉาทฏฐกบคคลกลาววา 'ธรรมชาตทเรยกวาผล หรอวบาก ยอมไมม' ดงน ดวยบทวา ผลวปาโก. คาวา นตถ อย โลโก มความวา โลกนของบคคลทอยในปรโลก ยอมไมม. คาวา นตถ ปโร โลโก มความวา โลกหนาแมของบคคลผสถต อยในโลกน ยอมไมม. มจฉาทฏฐกบคคลแสดงวา 'สตวทงหมด ยอมขาดสญในภพนน ๆ เอง ' มจฉาทฏฐกบคคลกลาววา ' นตถ มาตา นตถ ปตา ' ดงน ดวยสามารถแหงความไมมผลของการปฏบต ๑. ป. ส. ๑/๑๕๙. ๒. ป. ส. ๒/๔๔๙.


ชอบ และปฏบตผด ในมารดาและบดาเหลานน. มจฉาทฏฐบคคล กลาววา 'ธรรมดาวา สตวผจตแลวอบตขน (อก) ยอมไมม ' ดวย บทวา นตถ สตตา โอปปาตกา ดงน." อรรถกถา๑ทฏ ปาทานนเทส ในนกเขปกณฑวา "สองบทวา สมมคคตา สมมาปฏปนนา มความวา สมณะและพราหมณผตง อยในธรรมทงหลาย เปนผปฏบตซงปฏปทาอนสมควร." อรรถกถา๒สาเลยยกสตรวา "ขอวา สย อภา สจฉกตวา มความวา มจฉาทฏฐบคคลแสดงความไมมแหงพระสพพญ พทธวา ' สมณพราหมรผประกาศโลกนและโลกหนาใหประจกษทงหด ดวย ปญญาอนประเสรฐยง ยอมไมม." คาวา อตถ ทนน เปนตน บณฑตพงถอเอาโดยปฏปกขนย กบคาทขาพเจากลาวแลว."

[ความแตกตางกนแหงบคคลผเปนมหาศาล] [๖๗] กอรรถกถาปฐมวรรคในโกสลสงยตวา "ขตตยมหา- ศาล คอ กษตรยทงหลายผสมบรณดวยทรพยเปนแกนสารมาก ชอวา กษตรยมหาศาล. อธบายวา แทจรงกษตรยเหลาใดมทรพยเปนทน นอนประมาณ ๑๐๐ โกฏเปนอยางตา มกหาปณะประมาณ ๓ กมภะ (เปนอยางนอย) ทาใหเปนกองเกบไวในทองพระคลง เพอประโยชน แกการใชสอย, กษตรยเหลานนชอวา กษตรยมหาศาล. พราหมณเหลาใด มทรพยเปนทนนอน (อยางตา) ประมาณ ๘๐ โกฏ มกหาปณะ ๑. อฏ. สา. ๕๔๖. ๒. ป. ส. ๒/๔๔๙. ๓. สา. ป. ๑/๑๖๐.


ประมาณกมภะครง ทาใหเปนกองเกบไวในทามกลางเรอน เพอ ประโยชนแกการใชสอย, พราหมณเหลานน ชอวา พราหมณมหาศาล- คฤหบดเหลาใดมทรพยเปนทนนอน ประมาณ ๔๐ โกฏ มกหาปณะ ประมาณ ๑ กมภะ ทาใหเปนกองเกบไวในทามกลางเรอน เพอ ประโยชนแกการใชสอย, คฤหบดเหลานน ชอวา คฤหบดมหาศาล. อรรถกถา๑สาเลยยกสตรวา "คาวา สหพยต อปปชเชยย คอ พงเขาถงซงความเปนเพอน. สองบทวา พรหมกายกาน เทวาน คอ แหงเทพดาทงหลายผอยในชนปฐมฌาน. เทพดาแผนก หนงชอวา อาภา ในคาวา อาภาน เทวาน ดงนไมม. คาวา อาภา นน เปนชอวาของปรตตาภเทพดา อปปมาณภเทพเทวดา และ อาภสสร- เทพดา. สวนบทวา ปรตตาภาน เปนตน เปนเครองถอเอาเทพดา เหลานนแหละ โดยประเภท เพราะไมถอเอารวมกน. นยแมในบท ทงหลายวา สภาน ปรตตสภาน เปนตน กเหมอนอยางน." [๖๘] อรรถกถาอากงเขยยสตร ในปฐมวรรค แหงมล- ปณณาสกวา๒ "สองบทวา อาสวาน ขยา คอ เพราะความสนไป แหงกเลสทงปวง ดวยอรหตมรรค. บทวา อนาสว คอ ปราศจากอาสวะ. ในสองบทวา เจโตวมตต ปาวมตต น สมาธทสมปยตดวยอรหตผล พระผมพระภาคตรสดวยเจโตศพท และปญญาทสมปยตดวยอรหตผลนน พระผมพระภาคตรสดวย ปญญาศพท. กในธรรม ๒ อยางนน สมาธ บณฑตพงทราบวา ๑. ป. ส. ๒/๔๔๙. ๒. ป. ส. ๑/๒๓๗.


เจโตวมตต เพราะเปนธรรมพนจากราคะ, ปญญา พงทราบวา ปญญาวมตต เพราะพนจากวชชา. จรงอย พระผมพระภาคตรส คานไววา 'ดกอนภกษทงหลาย กสมาธอนใดจะพงมได, สมาธอน นนพงเปนสมาธนทรย ดกอนภกษทงหลาย กปญญาอนใดจะพงม ได, ปญญาอนนนพงเปนปญญนทรย ดกอนภกษทงหลาย สมาธ ชอวา เจโตวมตต เพราะสารอกราคะ, ปญญา ชอวา ปญญา- วมตต เพราะสารอกอวชชา ดวยประการฉะนแล' อกอยางหนง ในวมตต ๒ อยางนน ผลของสมถะ บณฑตพงทราบวา เจโตวมตต ผลของวปสสนา พงทราบวา ปญญาวมตต. สองบทวา ทฏเ ว ธมเม คอ ในอตภาพนเอง. คาวา สย อภ า สจฉกตวา คอ ทาใหประจกษดวยปญญาดวยตนเอง, อธบายวา รดวยไมมผอน เปนปจจย. บทวา อปสมปชช ไดแก บรรล คอ ใหถงพรอมแลว." [เทวโลก ๒๖ ชน ] [๖๙] อรรถกถาเลยยกสตรวา๑ "พระผมพระภาคทรงแสดง ความสนอาสวะแลว ยงเทศนาใหจบลงดวยธรรมอนเปนยอด คอ พระอรหต ดวยประการฉะน. กเทวโลก บณฑตพงรวบรวมเขา มาไวในธรรมสมจรยานเทศน. เทวโลก ๑๘ ชน คอ พรหม- โลก ๙ ชน ดวยสามารถแหงฌานภม ๓ กอน, สทธาวาส ๕ ชน เปน ๙ ดวยกนกบอรปพรหม ๔ ชน เทวโลก ๑๘ ชนเปน เปน ๑๙ กบทงชนเวหปผละ, เพมอสญญพรหมเขาเปนพรหม ๒๐ ชน. รวม ๑. ป. ส. ๒/๔๕๐.


กามาวจร ๖ ชนเขาดวย ชอวาเปนเทวโลก ๒๖ ชน ดวยประการฉะนน. พระผมพระภาคทรงแสดงความบงเกดของเทพดาแมทงหมดนน ดวย กศลกรรมบถ ๑๐ ประการ. ในเทวโลก ๒๖ ชนนน ความเกดขน ในกามาวจร ๖ ชน ยอมมไดดวยผลของสจรต ๓ ประการนนแล. ก กรรมบถเหลาน พระผมพระภาคตรสดวยสามารถความเปนอปนสย แหงเทวโลกเบองบน. จรงอย กศลกรรมบถ ๑๐ ประการ ชอวา ศล, การบรกรรมกสณ ยอมสาเรจแกบคคลผมศลเทานน เพราะ เหตนน บคคลตงอยในศลแลวทาบรกรรมกสณ ยงปฐมฌานให เกดขนแลว ยอมบงเกดในชนแหงฌาน, บคคลเจรญฌานชนสง มทตยฌานเปนตน ยอมบงเกดในชนแหงฌาน มตตฌานเปนตน, บคคลทารปวจรฌานใหเปนบาทเจรญวปสสนาแลว ตงอยในอนาคาม- ผล ยอมบงเกดในชนสทธาวาส ๕ ชน, บคคลทารปวจรฌาน ใหเปนบาท ยงอรปาวจรสมาบตใหเกดขนแลว ยอมบงเกดใน อรปพรหม ๔ ชน, บคคลทารปฌานและอรฌานใหเปนบาทแลว เจรญวปสสนา ยอมบรรลพระอรหต. สวนภพเปนทอยแหงอสญญ- สตว อนดาบสและปรพาชกทงหลาย ผเปนพาหรกบรรพชต ได ประพฤตกนมาแลว เพราะเหตนน พระผมพระภาคไมทรงแสดงไว ในสตรน." อรรถกถา จบ [๗๐] ฎกาสาเลยยกสตรวา "วธ ศพท ม โกฏฐาสศพทเปน เนอความ เหมอน วธ ศพทในประโยคทงหลายวา เอกวเธม าณ-


วตถ เปนตน. อนง วธ ศพทนน ม ต ศพทเปนบทหนา พระผม พระภาคตรสวา 'ตวธ' ดงน ดวยสามารถแหงความเปนปฐมา- วภตต เอกวจนะ เพราะทาวภตตแลวจนะใหวปลาส. กแตวาเนอ ความ บณฑตพงเหน ดวยสามารถแหงความเปนตตยาวภตต พหวจนะ เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา ตวธนต ตห โกฏาเสห. กายทเคลอนไหว พระผมพระภาคทรงประสงค วา กาย ในบทวา กาเยน น. กโจปนกายนน ชอวา เปนทวารของ- การประพฤตธรรม เพราะเวนจากกายทวารนนเสย การประพฤต ธรรมนนกเปนไปไมได. กบทวา กาเยน นน เปนตตยาวภตตลง ในเหต. จรงอย วญญตนนเปนสมฏฐานของเจตนากลาวคอการ ประพฤตธรรม, กแตวาวญญตนน หาเปนปจจยของเจตนาโดยเปน ปจจยแมอนหนง ในบรรดาปจจย ๒๔ อยางอนมาแลวในปกรณชอวา ปฏฐานไม, ถงดงนน ยอมเปนคาสกวาโวหาร ราวกะวาเปนเหต ของเจตนาและเปนเครองทาเจตนานน เพราะเจตนานน บคคลจะ พงกาหนดไดดวยทวารนน เหตนน ความเปนไปของเจตนา มชอวา กายกรรมอนเปนไปอย เพราะความเปนไปแหงวญญตนน. อกอยาง หนง บทวา กายทวาเรน นน เพราะถอเอาความวา มกายทวาร จงเปนตตยาวภตตลงในอตถมภต." นยอนมาแลวในฎกาแหงทกนบาต องคตตรนกายวา "ศพท วา สม เปนศพทแสดงภาวนปงสกลงค." นยอนมาแลวในฎกาแหงสาเลยยกสตรวา "อกอยางหนง ความ


ประพฤตเชนกบ คอ สมควร แกความเปนสมณะ โดยอรรถวา สงบเสยซงธรรมอนเปนขาศก เหตนน ความประพฤตนน ชอวา ชอบ คอ สจรต. ความประพฤตนนแล ชอวา สมจรยา." [๗๑] ฎกาแหงจฬหตถปโทปมนตร และจตกกนบาต องคตตร- นกาย วา "บทวา ปชหตวา คอ ละดวยสามารถแหงการสมาทาน. พระอรรถกถาจารย แสดงความทปหานะและวรตเปนกรยามกาลไม เสมอกน ดวยคานวา 'ปหนกาลโต.......วรโต ว' ดงน. มปจฉาวา ถาวาเมอพระอรรถกถาจารยถอเอาคาอยางนนแลว, ศพทวา 'ปหาย' เปนศพทแสดงปรมกาลอยางไร ? มวสชนาวา ปหาย ศพท เปน ศพทแสดงปรมกาลได ดวยการเทยบเคยงซงความทกาลอนบคคล พงถอเอาอยางนน. จรงอย เมออาจารยเพงความทธรรมทงหลาย ทเปนปจจย และอาศยปจจยเกดขน การถอเอาแมซงธรรมทเกดขน พรอมกน ยอมมโดยความเกดกอนและหลงไดเหมอนกน เพราะความ ทธรรมทงหลายเปนปจจย และอาศยปจจยเกดขน เหตนน การกลาว ปรมกาลดวยปหานกรยา ในเพราะธรรมทงหลาย มหร โอตตปปะ และญาณเปนตน อนเปนปจจย และการกลาวอปรกาลดวยวรมณ- กรยา ในเพราะวรตทงหลายทอาศยปจจยเกดขน ยอมมได ดวย สามารถแหงอาการของการถอและความประพฤต เพราะเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา 'ปหาย ปฏวรโต' ดงน. อกอยางหนง บทวา ปหาย พระผมพระภาคตรส ดวยสามารถแหงการกระทาใน เวลาสมาทาน. บทวา ปฏวรโต ตรสดวยสามารถแหงการประจวบ


วตถทตนจะพงกาวลวงในภายหลง. อกอยางหนง บทวา ปหาย บณฑตพงทราบดวยสามารถแหงความเปนสมานกาล ดจสมานกาล ในประโยคอยางนวา 'พระอาทตยพออทยขน กาจดความมดเสยได และประโยค วา พระจนทรสองขนไป ยอมสวาง' ดงนเปนตน. อกอยางหนง คาวา ปหาย ปฏวรโต นน บณฑตพงทราบความวา สตวอน บคคลยอมฆาดวยเจตนาธรรมนน เหตนน เจตนาธรรมนนจงชอวา ปาณาตบาต คอ สงกเลสธรรมมเจตนาเปนประธาน อนประกอบ ดวยความไมละอาย ไมกลวตอบาป โทสะ โมหะและวหงสา เปนตน อนเปนเหตใหฆาสตว. ธรรมจารสมจารบคคลละเสยซงปาณาตบาต นน ดวยอานาจแหงการสมาทาน ยอมเปนผเวนขาดจากปาณาตบาต นน. พระอรรถกถาจารยแสดงความทวรตนน เปนกรยาไมมทสด ดวยอานาจแหงกาลเปนตน ดวยอวธารณศพทในบทวา วรโต ว. เหมอนอยางวา ชนเหลาอนแมเปนผมวรตอนสมาทานแลว ยอม ทาลายการสมาทานเสย เพราะเหตวตถเปนทรกมลาภและชวตเปนตน เพราะตนเปนผมจตไมมนคง ฉนใด; ธรรมจารสมจารบคคลนหาเปน ฉนนนไม. แตวาธรรมจารกสมจารบคคลน ยอมเปนผงดจาเดมแตเวลา ทตนและแลว จงชอวาเปนผเวนขาด ฉะนนแล. เนอความแมในคาวา อทนนาทาน ปหาย เปนตน บณฑตพงทราบโดยนยนแหละ. วตถ เปนเครองยงสตวใหลมลงคอทอนไม ชอวา ทณฑะ ไดแกเครอง ประหารพเศษ มไมคอนเปนตน เพราะเหตนน เครองประหาร


พเศษ พระผมพระภาคทรงประสงคเอาแลว ในบทวา นหตทณโฑ น; เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา เปตวา ทณฆ สพพมป อวเสส อปกรณ. การกลาวถงการวางทอนไมและศสตรา กเพอจะ แสดงความทเครองเบยดเบยนผอน กลาวคอ เครองลงโทษ อน ธรรมจารกสมจารบคคลเวนเสยแลว เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา 'ปรปฆาตตถาย' ดงนเปนตน. หากลาวเพอความเปน เครองเบยดเบยนไม. แมความเกรงกลวตอบาป บณฑตพงทราบวา พระอรรถกถาจารยกลาวแลวดวย ลชชาศพท อนพระผมพระภาคตรส แลวในบทวา สชช น. ความละอายนน ของคนทประกอบดวยความ รงเกยจบาป จะเปนการไมกลวบาป หามไม (คอเปนการกลวบาป (โอตตปป) ไปในตว) เพราะเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา ลชช ดงนเทานน. มปจฉาวา เพราะเหตไร ? พระอรรถกถาจารย จงกลาววา ทย เมตตจตต อาปนโน ดงน ทยาศพท ยอมเปน ไปในอรรถแหงกรณาศพท เหมอนอยางกรณาศพทในคาวา 'อทยา- ปนโน' เปนตน มใชหรอ ? มวสชนาวา ขอนนจรง, กแตวา ทยาศพทน ทาผลสกวาอนตารกษาใหเปนกจทนาไปแลวในภายใน เปนไปอยยอมเปนไปในอรรถแหงเมตราศพท และกรณาศพท เพราะ เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาว ทยาศพท อนเปนไปในอรรถ แหงเมตตาศพทไวในทน. ธรรมชาตใดทบคคลรกใคร คอเยอใย เหต นน ธรรมชาตนน ชอวา เมตตา เมตตาของจตนนอย เหตนน จตนน ชอวา มเมตตา, จตมเมตตาของบคคลนน (มอย) เหตนน


บคคลนน ชอวามจตมเมตตา, ความเปนแหงบคคลผมจตมเมตตานน ชอวา เมตตจตตตา (ความเปนแหงบคคลผมจตมเมตตา), บณฑต พงทราบเนอความดวยประการฉะนนแล. พระผมพระภาคทรงแสดง ความทวรตนนเปนกรยาไมมทสด ดวยสามารถแหงสตว ดวยคาวา ' สพพปปาณภตหตานกมป ' น. บทวา ปาณภเต คอ ซง สตวทงหลาย. บทวา อนกมปโก คอ ผประพฤตซงกรณา. ก เมตตา ยอมมปจจยแปลกจากกรณา เพราะเหตนน พระอรรถ- กถาจารยจงกลาววา ตาย เอว ทยาปนนตาย ดงน. บณฑต พงเหนเนอความในคาวา 'ทย เมตตจตตต อาปนโน นน อยางน วา ความเวนจากปาณาตบาต ยอมสาเรจได ดวยธรรมเหลาใด พระอรรถกถาจารยแสดงความเปนผประกอบดวยธรรมเหลานน คอ ความละอาย เมตตาและกรณา กบดวยธรรมเปนไปในเบองหลง.' พระอาจารยกลาวปจฉาในขอนวา พระผมพระภาคทรงทาศพทแสดง เอกวจนะ ในบทบาลวา 'ปาณาตปาต ปหาย' เพราะเหตอะไร ? การเวนจากอนยงสตวทงหลายไมมสวนเหลอใหตกลวงไป พระองค ทรงประสงคเอาในคาน มใชหรอ ? จรงอยางนน พระองคตรสวา ' สพพปปาณภตหตานกมป วหรต ' ดงน. เพราะฉะนนนนแล พระอรรถกถจารยจงกลาวในอรรถกถาวา พระผมพระภาคควรทา ศพทแสดงเปนพหวจนะวา 'สพเพ ปาณภเต หเตน อนกมปโก.' พงทราบวสชนาวา คาทกลาวนนจรง, กแตวา พระผมพระภาค แมทรงทาศพทในคานนใหเปนศพทแสดงเอกวจนะแตตนในพระบาล


ดวยสามารถแหงความเปนสตวเสมอกนโดยความเปนสตวมชวต บคคล จะรไดวาเปนพหวจนะ กดวยการสนนษฐานศพทนนแล เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยไมทาใหเปนศพทเสมอกน จงไดกลาวเนอความใน อรรถกถาดวยสามารถเปนพหวจนะ เพอจะแสดงขอความนน ดวย ปรารถนาจะใหวจนะตางกน. บณฑตพงทราบรปความเลกนอยโดยยงวา พระอรรถกถาจารยทาความตางแหงวจนะน เพอจะแสดงความแปลก กนนวา 'สงวรสมาทาน โดยความเปนสมาทานทว ๆ ไป ความตาง แหงสงวร เปนอาการแปลกจากสงวรสมาทานนน.' บทวา วหรต ความวา ธรรมจารสมจารบคคล เปนผมประการตามทกลาวแลว ยอม บาบดทกขทเกดขนในเพราะอรยาบถอนหนง ดวยอรยาบถอยางอน นา อตภาพไป คอ ยอมยงอตภาพใหเปนไป ไดแกสบไป. เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา อรยต ปาเลต ดงน" [๗๒] ฎกาแหงสาเลยยกสตรวา "ศพทวา 'ปรสส' เปน ศพทแสดงฉฏฐวภตตดดวยสามารถแหงทรพยใด ทรพยนน พระผม พระภาคทรงถอเอาความเปนทรพยเสมอกน ดวยบทวา ยนต ดงน เปนทรพยทพระผมพระภาคทรงประกาศดวยแสดงเปนฉฏฐวภตต เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาวถง 'ปรสนตก.' อกอยางหนง คาวา ปรสส ปรวตตปกรณ นน เปนบทสมาสอนเดยวกนนนเอง. อธบายวา 'ทรพยของบคคลอนอนใดอนหนง หรอทรพยอนเปน อปกรณ แกทรพยเครองปลมใจของบคคลอน โดยความเปนทรพย ตางอยาง.' สองบทวา เตห ปเรห คอ ทรพยของบคคลเหลาใด


อนบคคลเหลานน (ไมใหแลว) , บคคลอนเขาเรยกวาขโมยดวยสามารถ แหงจตใด จตนนนชอวา เถยย เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจง กลาววา 'อวหรณจตตสเสต อธวจน' ดงน. บคคลยอมเปนผถอเอา ทรพยของคนอน ดวยสวนแหงจตเครองขโมย, อธบายวา ยอมหาเปน ผถอเอาดวยอานาจแหงอาการอนบรสทธ มความคนเคยและขอยมเปน ตนไม. วาศพท ในบทวา มเต วา เปนวกปปตะอนอาจรายม ไดกลาวไวแลว. เพราะเหตนน วาศพทนน จงสงเคราะหเหตมความ เปนบรรพชตเปนตนเขาดวย. พระอรรถกถาจารยกลาววา เอเตนปาเยน ดงน หมายเอาคามอาทอยางนวา 'เมอมารดาตายเสยกด สญหายไป เสยกด บดารกษาธดาใดไว ธดานน ชอวาหญงอนบดาปกครอง เมอ บดามารดาทงสองไมม พนองชายยอมรกษาหญงคนใดไว หญงคนนนชอ วา เปนหญงอนพนองชายรกษาแลว.' บทวา สภาคกลาน คอ ตระกล ทงหลายทเสมอภาคกน ดวยการทาอาวาหมงคลและววาหมงคล [๗๓] จรงอย พระผมพระภาคไมทรงแสดงคานวา "โคตต- รกขตา ธมมรกขตา สารกขา" ดงน ไวในพระบาล, แตคาวา สสสามกา มาในอาคตสถานแหงสารกขศพท. เหตนน พระฎกา- จารยจงกลาวไวในฎกาสมมาทฏฐสตรเปนตนวา "สสสามกา สารกขา ดงน." [๗๔] ฎกาสาเลยยกสตรวา "อสรชนทงหลายมพระราชาเปนตน ตงอาชญาไวเฉพาะถนนชอโนนหรอ (หรอชอโนน.) บทวา สมมา ทฏ สตเต คอบคคลยอมเปนผทาความกาวลวง ดวยสามารถมจฉาจาร-


ลกษณะทพระอรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถกถาสมมาทฏฐสตร อยาง นวา 'เจตนาเปนเหตกาวลวงอคมนยฐาน อนเปนไปทางกายทวาร ดวย ความประสงคในอนเสพซงอสทธรรม.' บทวา หตถปาททเหต คอ เพราะเหตแหงการถกตดอวยวะมมอและเทาเปนตน. บทวา ธนเหต คอ เพราะเหตแหงการไดทรพย และเพราะเหตแหงความเสอมทรพย. โภคะมอาหารและเครองนงหมเปนตน ชอวาลาภ. ชอวา ลาภ เพราะ วเคราะหวา อนบคคลยอมได. บทวา กจกข คอ ซงอามสมประมาณ เลกนอย. เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาวคาวา ย วา เปนตน บทวา สมปชานนโต ว คอ รอยทเดยว วาเปนคาเทจ ไดแก (ร) วาวตถนนเปนของไมจรง." [๗๕] ฎกาจฬหตถปโทปมสตรเปนตนวา "บทวา อนปปทาตา คอ ผตามเพมใหซงกาลง, อกอยางหนงวา ผสวเสรมดวยสามารถการ คลอยตาม. มปจฉาวา กการคลอยตามและสงเสรมอะไร ? บณฑต ยอมทราบวสชชนาวา คลอยตามและสงเสรมความปรองดองกน เพราะ คาวา 'สมาหตาน' พระผมพระภาคไดตรสไวแลว. เหตนน พระ- อรรถกถาจารยจงกลาววา 'สนธานานปปทาตา' ดงน. อนง การสง เสรมกด การเพมใหกด การรกษากด ซงความปรองดองกน ดวย สามารถแหงอนคลอยตาม ชอวายอมเปนอนกระทาใหมน เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'เทว ชเน สมคเค ทสวา' ดงนเปนตน ชนทงหลาย ยอมยนดยง ในความปรองดองกนน เหตนน ความ


ปรองดองกนน ชอวา อาราโม คอ ฐานะอนบคคลพงยนด. กอรรถน แมปราศจาก อา อกษร กใชได; เหตนน พระอรรถกถาจารยจง กลาว บาลวา 'สมคคราโม' ดงนกม. เนอความ (ของบท) วา สมคคราโม นนกเหมอนอยางนแล. [๗๖] ฎกาสาเลยยกสตร วา "ปมทงหลายเชนกนปมทตนไม เขาเรยกกนวา อณฑกา, ปมเหลานน แขง ขรขระ และเปนของท เจาะไดยาก ฉนใด; แมวาจาทเปนแลวดวยสามารถแหงการกลาวข และกลาวขม กฉนนนนนแล เหตนน วาจานนพระอรรถกถาจารย จงกลาววา อณฑกา. เหตนน ทานจงกลาวา 'ยถา สโทเส รกเข' ดงนเปนตน." ฎกาสงคตสตร และทกนบาต องคตตรนกายวา "ชนทงหลาย ยอมเรยกกอนยาง หรอพชมเหด๑หวงเปนตน อนเกดขนทไมเสย คอ ม แผล วา อณฑกา. อนง กอนขยหรอปม แหงตนไมมกระพ ทพลน เกดขนเหมอนปม ชอวา อณฑกา. กในวจกรรมน บณฑตพงเหน วาจาทชอวา อณฑกา ดวยมสวนเปรยบกบปม เพราะความเปน อาการมอนใหถงความพนาศ และเปนวาจากลาแขงเปนตน. วาจาเขา ไปกระทบโสตทเปนเหมอนกานบว พงเหนวาเปนวาจาหยาบ." ฎกาสาเลยยกสตร วา "บทวา กกกสา คอ หยาบนนเอง, กความทวาจานนเปนวาจาหยาบนน เพราะมพยาบาทเปนเครองหมาย ชอวาเปนวาจาเสยหาย เพราะวาจานนเปนวาจาหยาบ. เหตนน ๑. อหฉตต เปนชอของเหดทวไป จะแปลวา 'เหด' เทานนกควร.


พระอรรถกถาจารยจงกลาวคาวา 'ยถา นาม' เปนตน. บทวา กฏกา คอ เปนวาจาอนบคคลไมปรารถนาแลว. บทวา อมนาปา คอ เปนวาจาไมเปนทเจรญใจ. เพราะเปนวาจาไมเปนทเจรญใจนน นนแล จงเปนวาจายงโทษใหเกด คอ เปนวาจายงโทษใหเกดขนในจต. บทวา มมเมส คอ ในอกโกสวตถทงหลายมชาตเปนตน เชนกบ ของรก เพราะทกขเกดขนไดดวยความเสยดส. บทวา ลคคนการ คอ เปนวาจาทาความของ ดวยความประสงควา 'เราจะพดอยางน' ดงน หาเปนวาจาทาความของ ดวยสามารถการไมทาความตกลงกนไม ชอวา เปนวาจาใกลตอความโกรธ เพราะเปนเหตแหงความโกรธนน." ฎกาสงคตสตรและทกนบาต องคตตรนกาย วา "เปนวาจาเกด ขนเพราะความโกรธ คอ เปนบรวารของความโกรธนน ชอวาเปน วาจาใกลตอความโกรธ. ฎกาสาเลยยกสตร วา "บทวา สโทสวาจาย คอ บททงหลาย ม อณฑกา เปนตน เปนชอของวาจามโทษ ดวยสามารถแหง อนยงโทษใหเกดขนแกตน." [๗๗] ฎกาจฬหตถปโทปมสตรเปนตน วา "บทวา เอตถ มความวา ในคาถาน วา 'ทานจงดรถ มสวนอนหาโทษมได มหลงคา อนขาว มกาลงเดยว ไมคบแคบ ตดกระแส แหงตณหาเสยได ไมมเครองผแลนไปอย.' กศลพระผมพระภาคตรสวา เนฬงค ในคาถาน. เหตนนแล


จตตคฤหบดจงกราบทลวา 'คาวา เนฬงค นนแล เปนชอของศล ทงหลาย พระเจาขา.' สกมารา ชอวาเปนวาจาออนโยน เพราะเปนวาจาไมหยาบ. ปรศพท ในคาวา ปรสส เอสา นน บณฑตพงเหนวา เปนศพทบงถงชนผอยอาศยในบรนน ดจคามศพท ในประโยควา คาโม อาคโต เปนตน; เหตนนแล พระอรรถกถา- จารยจงกลาววา 'นครวาสน' ดงน. วาจาชอวามนาปา เพราะ วเคราะหวา ยงใจใหเอบอาบ คอ ใหเจรญใจ. เหตนน พระอรรถกถา- จารยจงกลาววา จตตวฑฒกรา." [๗๘] ฎกาสาเลยยกสตร วา "บทวา หทยมชสาย คอ ซงวาจาทไมควรจะใฝใจเกบไว เพราะเปนวาจาไมมประโยชน. บทวา อนปเทส คอ ปราศจากทอางคอสตรวา ' คาอยางน พระผมพระภาค ตรสไวแลวในสตรโนน' ดงน. บทวา อปรจเฉท คอ ปราศจาก กาหนด. กวาจา ยอมเปนวาจาอนปราศจากกาหนด ดวยประการใด พระอรรถกถาจารยจงกลาวคาวา สตต วา ดงน เปนตน เพอจะ แสดงประการนน. บทวา อปารมภ คอ คาอนเปนอนโยค. สตร หรอชาดก ทเวนจากความประกอบดวยพาหรกถาอนตนยกขนไวแลว พระธรรมกถก ไมทาวถงขอความอนเปนโครงของสตรหรอชาดกนน กลาวแตคาทเปนภายนอกจากสตรหรอชาดกนนอยางเดยว. บทวา สม- ปชชตวา คอ ถงซงความงอกงาม. บทวา ปเวณชาตา ว คอ รากแหงไทรอนเปนเชอสายนนแล ยอมงอกขน. บทวา อาหรตวา คอ นามาแมซงคาอนจากสตรทตนยกขนแลวใหเปนวาจาประกอบดวย


สตรดวยสามรถแหงอนซกถาม อปมา และเรอง. บทวา ชานาเปต มความวา พระธรรมกถกใด สามารถจะยงผฟงใหรไดวา 'สตรน มเนอความเทาน' พระธรรมกถกนนจะแสดง กควรอย. พระธรรม- กถกนน คอ ผเหนปานนน แมแสดงมาก กควร. บทวา อนตถ- สหต คอ ไมเปนไปเพอประโยชนเกอกลแกตน และบคคลเหลาอน." [๗๙] ฎกาจฬาหตถปโทปมสตรเปนตน วา "คาวา กาลวาท เปนตน เปนคาแสดงขอปฏบตของบคคลผเวนจากสมผปปลาป. แทจรง วาจาแมประกอบดวยประโยชน [แต] ไมพงเปนวาจานาประโยชน มาให เพราะใชพดในเวลาไมสมควร เพราะเหตนน จงอนโลมเขา กบวาจาทยงผฟงใหรจกกาลอนไมเปนประโยชน; เหตนน ผจะละ สมผปปลาป ควรหลกเลยงความเปนผกลาวในเวลาไมสมควรเสย เพราะ เหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา 'กาลวาท.' แมบคคลผเมอจะกลาว ในเวลาอนสมควร กควรเวนคาไมเปนจรงเสย เพราะไมยงประโยชนให สาเรจทง ๒ ฝาย เพราะเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา 'ภตวาท.' พระ ผมพระภาคตรสวา 'อตถวาท' ดงน เพอจะทรงแสดงวา กบคคลผเมอ จะพดคาจรง ควรกลาวคาทจะยงประโยชนเกอกล ในอธโลกและปรโลก ใหถงพรอมเทยว. พระผมพระภาคตรสวา 'ธมมวาท' ดงน เพอทรง แสดงวา 'แมบคคลผกลาวคาทเปนประโยชนอย ไมควรกลาวคาอาศย โลกยธรรมอยางเดยว ควรกลาวใหเปนคาอาศยโลกตรธรรมดวย.' ก เนอความ จะเปนถอยคาอาศยโลกกตรธรรมไดดวยประการใด พระผม พระภาคตรสวา 'วนยวาท' ดงน (ก) เพอทรงแสดงประการนน. เพราะ


วาเนอความทบคคลกลาวอย ดวยสามารถแหงสงวรวนย ๕ ประการ และปหานวนย ๕ ประการ ชอวายอมเปนเนอความอาศยโลกตรธรรม เพราะเปนเหตใหบรรลพระนพพาน เหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา 'นธานวต วาจ ภาสตา' เพอจะทรงแสดงวา 'กเนอความประกอบ ดวยคณวเศษแมอยางน ทพระธรรมกถกกลาวอย เมอความเปนผฉลาด ในการแสดงมอย ยอมไพเราะ และจดเปนผทากจ หาเปนไปโดย ประการอยางอนไม. บดน พระผมพระภาคตรสคาวา 'กาเลน' ดงน เปนตน เพอจะทรงประกาศความเปนผฉลาดในเทศนานน. วาจาเปน เครองประกอบเนอความในบทวา กาเลน เปนตนน บณฑตพงทราบ อยางนวา กพระธรรมกถก กาหนดวภาคแหงพยากรณมเอกงสพยากรณ เปนตน ในเรองแหงวาจาอนสอบสวนได ดวยอานาจแหงเหต มการ ถามเปนตน ยงบคคลเหลาอนใหตงอยในธรรมตามเปนจรง สมควร แกกาลงความรดวยถอยคาอนจะยงผฟงใหแจมแจงไดตามอนรปแกเหต นน ๆ ดวยอปมา เหต อทาหรณ และการเทยบเคยง เปนถอยคาม เคาความทบคคลจะประมาณและกาหนดได เปนกถาอนสงเคราะห เขาดวยถอยคาทไพบลยง ลกโอฬาร มอรรถอนเยยมและพสดาร ทานจงเรยกวาผฉลาดในเทศนา." [๘๐] ฎกาภยเภรวสตร วา "ฌา ศพท ม อภ เปนบทหนา มความเพงเลงเปนอรรถ เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา "ปรภณฑาน อภชฌายนสลา." ฎกาสาเลยยกสตร วา "โดยมาก ความเพงเลง ยอมมได ดวย


อานาจแหงการเหนทรพยของบคคลอน, เพราะเหตนน พระอรรถกถา- จารยจงกลาววา 'อภชฌาย โอโลเกตา โหต.' อกอยางหนง บคคล ยอมเพงเลงวตถทตนมงหมายแลวดวยอภชฌา ดจบคคลเหนแมซงวตถท เขาตงไวในทใดทหนงโดยประจกษ เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา 'อภชฌาย โอโลเกตา โหต. คาวา กมมปถเภโท น โหต ความวา ความแตกกรรมบถ ยอมไมม ดวยอาการสกวาความ โลภอยางเดยว เพราะความโลภนน ไมเปนไปดวยสามารถแหงการ นอมมา. ความแตกกรรมบถ ยอมมไดดวยวธใด เพอจะแสดงวธนน พระอรรถกถาจารย จงกลาวคาวา 'ยทา ปน' เปนตน. บคคลยอมนอม มาโดยความเปนทรพยของตน (ในกาลใด ความแตกกรรมบถ ยอมม ในกาลนน.) บทวา วปนนจตโต คอ ผมจตอนพยาบาทใหถงความ พบตแลว. เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาวา 'ปตภตจตโต.' ดวยวา ความพยาบาท ยอมยงความเสยแหงจตใหเกดขน เหมอน ยาพษยงโลหตเสยใหเกดขน ฉะนน. สองบทวา โทเสน ทฏจตต- สงกปโป มความวา ผมความดารในจต อนความโกรธประทษรายแลว ราวกะวาเภสชมสปปเปนตน อนยาพษเขาแทรกแลว." ฎกาภยเภรวสตรวา "บทวา ปกตภาววชหเนน คอ เพราะ ละความปกต กลาวคอ ภวงคจตอนบรสทธ และความเปนจตไมม โทษ. กบคคลผมากไปดวยความเพงเลง ยอมเปนผละความทจตไมม โทษ เพราะยงธรรมมโทษใหเกดขน. บทวา วปนนจตตา คอ ชอ วาผมจตเสย เพราะเปนผมจต อนความเปนคอความไมสะอาดคอกเลส


ประทษรายแลว. เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'กเลสาน- คตห...ปตก โหต.' บทวา ปทฏจตตสงกปปา คอ ผมความ ดารในจตอนโทษประทษรายแลว ประดจวานามตรเนาเจอแลวดวย ยาพษ ฉะนน." [๘๑] ฎกาสลเลขสตร วา "บทวา สมมา คอ ไมวปรต ทฏฐทชอวางาม คอด เพราะไมวปรตนนเอง ชอวาอนวญชน สรรเสรญแลว เพราะความเปนทฏฐอนวญชนทงหลาย มพระพทธ- เจาเปนตน สรรเสรญแลว. กทฏฐนน ชอวาถงความเปนกรรมบถ ทเดยว เพราะความททฏฐนนนบเนองในกรรมบถ." ฎกาสาเลยยกสตร และตกนบาต องคตตรนกายวา "มจฉา- ทฏฐกบคคลกลาวทานวา ทนน ดงน ดวยมงเอาไทยธรรม เพราะ เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'ทานสส ผลาภาว สนธาย วทต.' กมจฉาทฏฐกบคคล หามวตถทบคคลใหแลวอยางไร, นยแม ในคานวา 'ยฏ หต' กเหมอนอยางนน, มหาทานอนทวไปแกชน ทงปวง ชอวามหายาคะ. สกการะทบคคลพงทาเพอแขก ชอวาปโหนก- สกการะ. ผลคออานสงศ และผลอนไหลออก ชอวาผล. ผลแมนกน ชอวาวบาก. คาวา ปรโลเก ตสส อย โลโก นตถ มความวา โลกนอนบคคลผสถตอยในปรโลก จะพงไดเพราะกรรม ยอมไมม. คาวา อธโลเก ตสสาป ปรโลโก นตถ มความวา บคคลผ สถตอยในอธโลก จะพงไดปรโลกเพราะกรรมยอมไมม. มจฉาทฏฐก- บคคลกลาวเหต ในความทอธโลกและปรโลกไมมนน วา 'สตวทงหมด


ยอมขาดสญในภพนน ๆ เอง." สตวเหลานเกดอยในสถานใด ๆ มภพ กาเนดและคตเปนตน, ยอมขาดสญ คอยอมฉบหาย ดวยความพนาศ อนหาเชอมได ในสถานนน ๆ. บทวา ผลาภาววเสน คอ มจฉาทฏฐก- บคคลกลาววา มารดาบดาไมมนน ดวยสามารถความไมมผล ของการ ปฏบตชอบ และปฏบตผดในมารดาและบดา. หากลาวดวยสามารถ ความไมมมารดาและบดาไม. ทงจะกลาวดวยสามารถความไมมการ ปฏบตชอบและปฏบตผดในมารดาและบดาเหลานน กหามได เพราะ ความทการปฏบตชอบและปฏบตผด ในมารดาและบดาเหลานนเปนกจ ประจกษอยแกโลก. มจฉาทฏฐกบคคลกลาววา 'สตวผลอยมาเกด ไมม' ดงน เพอจะแสดงวา 'ธรรมดาวาความบงเกดของสตวเหลาน เปนเหมอนความเกดขนแหงฟองนา หามความจตเปนเบองหนาแตอยาง เดยวไม' เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'จวตวา อปชชนกสตตา นาม นตถต วทต' พระอรรถกถาจารยกลาววา เย อม จ...ทเปต ดงน เพอจะแสดงความประสงคของมจฉาทฏฐก- บคคล วา 'ธรรมดาวา บคคลผชอวา สมณะ เมอรตามความเปน จรง ไมควรบอกอะไรแกใคร ๆ ควรเปนผสารวม. ชอวาความโออวด จะพงมไดโดยประการอน. กบคคลอนจกบอกอะไรแกใครอนเลา ? ความเชอตอวาทะของตนอยางนน ยอมไมมแกใคร ๆ เพราะความขาด สญในสถานทนน ๆ นนเอง." [๘๒] ฎกาโกสลสงยต วา "ดวยบทวา มหาสารา น พระ อรรถกถาจารยแสดงวา พระผมพระภาคทรงอาเทส ร อกษรใหเปน


ล อกษร ตรสวา 'มหาสาลา' เหมอนอทาหรณวา ปรตถโย [เปน] ปลตถโย. บทวา มหาสารปปตตา คอ มทรพยทเปนแกนสารมาก ไดแก มทรพยประมาณ ๑๐๐ โกฏ. อกอยางหนง ปาฐะกอยางน เหมอนกน. อาจารยบางพวกกลาววา ๖ อมพณะ ชอวา ๑ ตมพะ." [๘๓] พระอาจารยชอโมคคลลานะ กลาวไวในเวสสวรรค วา "๑๐ อมพณะ เปน ๑ กมภะ." นยฎกาแหงเวสสวรรคนน วา "๑ ซองมอ ชอวา ๑ กฑวะ, ๔ กฑวะ เปน ๑ ปตถะ, ๔ ปตถะ เปน ๑ อาฬหกะ. อาจารยบางพวก กลาววาเปน ๑ ตมพะ บาง, ๔ อาฬาหกะ เปน ๑ โทณะ, ๑๑ โทณะ เปน ๑ อมพณะ. อาจารยบางพวกกลาววา อมมณะ บาง, ๑๐ อมพณะ ประมาณ ๑๑๐ โทณะ เปน ๑ กมภะ. พระอรรถกถาจารยแสดง เครองตวงอยางพเศษชนดหนง ชอวา ปตถะ โดยนามวา ฆฏะ [หมอ] ดวยบทวา กมโภ. [๘๔] ฎกาสาเลยยกสตร วา "เทพดาใด ยอมไปดวย คอ ยอมไปรวมกน เหตนน เทพดานน ชอวาผไปรวม คอผเปนไป รวมกน, ความเปนแหงเทพดาผเปนไปรวมกนนน ชอวา สหพยตา ไดแก ความเปนไปรวมกน เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจง กลาววา 'สหภาว อปคจเฉยย.' หมคอพวกของพรหมทงหลาย เหตนน ชอวา พรหมกาย [หมแหงพรหมทงหลาย], เทพดาเหลาใดไปแลว ในหมพรหมนน เหตนน เทพดาเหลานน ชอวา พรหมกายก [ ผไปแลวในหมพรหม] เพราะเทพดาเหลานน เปนผนบเนองในหม


แหงพรหมนน. กอนคาวา พรหมกายกา นน ควรเปนชอวาของหม พรหมแมทงหมดกจรง. ถงดงนน คาวา พรหมกายกา น เปนชอ ของพวกเทพดาทเหลอจากเทพดาชนสง มเทพดาชนทตยฌานเปนตน นน บณฑตพงทราบโดยพลพททนย เพราะความทเทพดาชนบน มเทพดาชนทตยฌานเปนตน อนพระผมพระภาคทรงจดไวในชนสง ดวยคาวา อาภาน เปนตน เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจง กลาววา 'พรหมกายาน เทวานนต ปมชฌานภมเทวาน' ดงน. เทพดาชอวาอาภาไมมเปนแผนกหนง เพราะเทพดามเทพดาชอ ปรตตาภาเปนตนนนแล อนพระผมพระภาคตรสรวมเขาเปนพวกเดยวกน โดยความเสมอกนแหงความเปนผมรศม. คาวา อาภา นน เปนชอ ของเทพดาชอปรตตาภาเปนตน เหมอนอยางคาวา พรหมกายกา เปน ชอของพรหมปารสชช พรหมปโรหต และมหาพรหมทงหลาย ฉะนน. พระอรรถกถาจารยรวมพระบาลน วา อปปมาณาภาน เทวาน อาภส- สราน เทวาน เขาดวยอาทศพท ในคาวา ปรตตาภานนตอาท ปน ดงน. สองบทวา เอกโต อคคเหตวา คอ ไมถอเอาปรตตาภาเทพดา เปนตน โดยความเปนพวกเดยวกนวามรศม หรอวามกายเปนสภาพอน เดยวกน และมสญญาเปนธรรมชาตตางกน. ถอเอาโดยความตางกน แหงเทพดาพวกนนเทานน คอเทพดาพวกทพระอรรถกถาจารยกลาววา อาภา ดงนเทานน. สองบทวา เภทโต คหณ คอ ความแผก ไดแก ความแปลกแหงเหต คอ ความทเหตเปนปจจยตางกน, กาหนดเอาเทพดา ทชอวาปรตตาภาเปนตน ดวยสามารถแหงความทเหตเปนปจจยตางกน


แลวนน. " [๘๕] ฎกาอากงเขยยสตร วา "สองบทวา 'อาสวาน ขยา' คอ เพราะความถอนขนไดเดดขาดซงอาสวะทงหลาย ทยงเหลอจากอาสวะ อนพระอรยเจาใหสนไปแลวดวยมรรคเบองตา ดวยพระอรหตมรรค. กพระอรหตมรรค ยอมหายงอาสวะใหหมดไปอยางเดยวเทานนไม, ทจรง ยอมยงกเลสทงหมดทเหลออยใหสนไปดวย; เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาววา 'สพพกกเลสาน ขยา' ดงน. แทจรง อาสว ศพท ในคาวา อาสวน ขยา น เปนเพยงเครองเขาไปกาหนด. ชอวา หาอาสวะมได เพราะอาสวะทงหลาย ไมเขาถงความเปน อารมณได. กแมเศษแหงอาสวะทงหลาย ในคาวา อาสวาน ขยา น ยอมไมม; เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา ' อาสวร- หต.' อธบายวา สมาธ พระผมพระภาค ตรสโดยจตเปนประธาน เหมอนอทาหรณวา นระผมปญญาตงอยในศล พงยงสมาธและ ปญญาใหเจรญดงน. คาวา ราคโต วมตตตตา อวชชาย วมตตตตา น บณฑตพงเหนวา เปนคาแสดงซงธรรม อนสงบระงบจากธรรม ทเปนขาศกโดยตรง เพราะบาปธรรม อนสงบระงบจากธรรม สงบไมไหวตง. บดน พระอรรถกถาจารยกลาววา 'วตตเหต' เปนตน เพอจะแสดง ความทสมาธและปญญาเปนธรรมทเปนขาศก ตอราคะอวชชานนเอง โดยทมา. บทวา สมถผล มความวา เจโตวมตต ชอวาเปนผลของสมถะ เพราะมผลแมนกนกบผลแหงโลกตตรสมถะ ทมกาลงอนสมถภาวนาซงเปนโลกยะ นาสงใหถงวปสสนา. แมในคาวา


วปสสสนาผล น กนยนเหมอนกน. บทวา อตตนาเยว เปนตน คอ ทาเจโตวมตตและปญญาวมตต ใหประจกษดวยปญญาของตน อนพน จากการอาศยผอน และถอเอานบผอน แลวไดบรรลภาวนาอนมได เลาเรยนจากคาของผอน ประดจวาทาใหแจงดวยญาณ มสตมยญาณ เปนตน, อธบายวา หาใชดวยปญญาอนเปนญาณของพระสยมภไม." เหตนนพระอรรถกถาจารยจงกลาววา ' อปรปจจเยน ตวา." [๘๖] ฎกาสาเลยยกสตรวา "คาวา อต ภควา อาสวกขย ทสเสตวา ความวา พระผมพระภาคเมอจะทรงจาแนกธรรมจรยสม- จรยา ใหเปนขอปฏบตอนจะยงสตวใหถงสคต อนอาศยวฏฏะ ใหเปน ขอปฏบตอนจะยงสตวใหถงความสนอาสวะ อนอาศยววฏฏะ ชอวาทรง แสดงธรรมเปนทสนอาสวะ ยงเทศนาใหจบลงดวยธรรมอนเปนยอด คอ พระอรหต ดวยประการฉะน. สองบทวา อธ ตวา คอ ชกมาไวใน ธรรมจรยสมจรยานทเทสน. สองบทวา เทวโลกา สมาเนตพพา คอ บณฑตพงรวบรวมเทวโลก ๒๖ ชนมา. สองบทวา วสต พรหมาโน มความวา พรหมโลก ๒๐ ชน ดวยสามารถแหงหมพรหมทนบเนอง ในภพนน ๆ. บทวา กสลกมมปเถห มความวา พระผมพระภาค ทรงแสดงความบงเกด (ในเทวโลก) เพราะกศลกรรมบถอนเปนกรรม- ปจจย และอปนสย (ทง ๒) และอนเปนอปนสยปจจยอยาง เดยว. สองบทวา ตณณ สจรตาน คอ แหงสจรตอนเปนกามา- พจร ๓ ประการ. กศพทวา กามาวจร ในบทสมาสน ทานกลาว โดยเพงมโนสจรต. พระอรรถกถาจารยแสดงดวยบทวา วปาเกเนว


นวา ' ความเกดยอมมไดเพราะยงวบากใหเกดขนเทานน, หามไดเพราะ เหตสกวาความเปนอปนสยไม.' พระอรรถกถาจารยกลาวคาเปนตนวา ' ทส กสสกมมปถา ' ดงน เพอจะขยายความทพระผมพระภาคตรสวา อปนสสยวเสน อยางเดยว. บณฑตพงนาบทวา สเล ปตฏาย มาสมพนธเขา แมในคาทงหลายวา ทตยาทน ภาเวตวา เปนตน. มปจฉาวา กเพราะเหตไร ? พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'อป- นสสยวเสน' ไวในอธการน ในปฏสมภทามรรค พระสารบตร- เถรเจายกศลไว ในเพราะฌานแมทพระโยคไดแลว โดยนยเปนตนวา 'การละนวรณ ดวยปฐมฌาน ชอวา, การงดเวน ชอวาศล, เจตนา ชอวาศล, สงวร ชอวาศล, ความไมกาวลวง ชอวาศล ดงน มใชหรอ ? เพราเหตนน ความเกดแมของพวกเทวโลกชนบน เพราะวบากดวยอานาจแหงศลนนจงจะชอบ. มวสชนาวา การทพระ อรรถกถาจารยกลาววา 'อปนสสยวเสน' ไวในอธการน เพราะ ศลนนเปนปรยายเทศนา. กพระอรรถกถาจารยทงหลาย ประกาศ ความทศลนนเปนปรยายเทศนาไวในวสทธมรรค และอรรถกถา แหงวสทธมรรคนน ดวยคาวา 'เอตถ จ ปหาน' เปนตน. จรงอยางนน แมในอธการน พระอรรถกถาจารยกลาวความเกด อนประกาศความทศลนนเปนอปนสยแหงรปภพและอรปภพ ดวยคา เปนตนวา 'กสลกมมปถา ห สล' ดงน. พระอรรถกถาจารย กลาววา 'อส ภโว ปน... น นททฏโ' ดงน กเพอจะ เฉลยปญหาทจะพงมวา 'กเพราะเหตไร พระผมพระภาคเมอจะทรง


จาแนกความแปลกกนแหงภพ ดวยการประพฤตธรรมอนมภาวนา เปนลกษณะ จงไมทรงรวมเอาอสญญภพเขามาไว ในสาเลยยกสตร นดวยเลา ?" [๘๗] ธรรมจรยามาในสาเลยกสตร และเวรฐชกสตร๑ อน เปนลาดบแหงสาอลยยกสตรนน. พระผมพระภาคทรงแสดงวา "อปนสยคอศล ยอมยงสตวใหบรรล แมซงพระอรหตได" ดวยประการ ฉะน. [อปนสย ๓ ประการ] สวนในอรรถกถาปฐมปณณาสก ในขนธกวรรค พระอรรถ- กถาจารยกลาววา "อปนสยเหลานม ๓ คอ ทานปนสย สลปนสย ภาวนปนสย. ในอปนสย ๓ อยางนน ทานปนสยและสลปนสย มกาลงเพลา, ภาวนปนสย มกาลง (มาก). เพราะวาทานปนสย และสลปนสย ยอมยงสตวใหบรรลได (แตเพยง) มรรค ๓ ผล ๓ (เทานน) (สวน) ภาวนปนสยยอมยงสตวใหบรรล พระอรหตได. ภกษผยงตงอยในอปนสยอนมกาลงเพลา เมอพากเพยรพยายามไป ยอมจะตดเครองผกอนเปนสวนเบองตาทง ๕ เสยได แลวยงมรรค และผล ๓ ประการใหเกดไดดวยประการฉะน" แลวกลาวเรอง พระมลกเถระ. [เรองพระมลกเถระ] [๘๘] ไดยนวา พระมลกเถระนน เมอครงยงเปนคฤหสถ ๑. ม. ม. ๑๒/๕๒๘.


เลยงชวตดวยการทาปาณาตบาต วางขวากดกบวงและฟาทบเหวไวในปา อยางละ ๑๐๐ สะสมบาปไวเปนอนมาก. ตอมาวนหนง เธอบรโภค เนอปงแลวไปในทดกบวง ถกความกระหายครอบงา จงเปดหมอนา ทตงอยในทใกลพระเถระผอยปารปหนงซงจงกรมอย เมอไมเหนนา แมสกวาพอชบมอ กโกรธแลวพดวา "ภกษ ทานบรโภคภกษา ทพวกคฤหบดใหแลวมวแตนอน, ไมตกนาไวในหมอนาพอเปนยาตา (บาง), การททาอยางนไมสมควรเลย." พระเถระคดวา "หมอนา เราไดตกไวเตมแลว ไฉนหนอ นายมลกะจงไดกลาวอยางน ?" แลว เดนไปด เหนหมอนาเตมเปยม จงเอาสงขสาหรบตกนา ตกใหเตม แลวสงให. เธอดมนาครบ ๓๒ สงข แลวมจตสงเวชวา "ชอวา หมอทมนาเตมอยแลวอยางน อาศยกรรมของเรา จงไดกลบเปน ประดจวากระเบองรอน, อตภาพ (ของเรา) ในอนาคตจกเปน อยางไรหนอ ?" แลวพดวา "ขอทานจงยงกระผมใหบรรพชาเถด ขอรบ." พระเถระบอกตจปญจกกมมฏฐานแลว ยงเธอใหบวช. สถานทเธอฆาเนอและสกรเปนอนมาก และท ๆ เธอดกบวงและฟา- ทบเหวทงหลาย ยอมปรากฏแกเธอผทาสมณธรรมอย เมอเธอ ระลกกรรมทไดกระทาไวนน ความเรารอนกเกดขนในสรระ. จต ยอมไมดาเนนไปสวถแหงกมมฏฐาน ประดจวาโคโกง ไมเดนไปตาม รอยไถฉะนน. เธอถกความไมยนดยงบบคน ดวยคดวา "เราจกทา ประโยชนอะไรดวยความเปนภกษ" แลวไปสสานกพระเถระ ไหว แลวกลาววา "กระผมไมสามารถจะกระทาสมณธรรมรบ." พระ


เถระบอกวา "เธอจงทาหตถกรรมซ." เธอกไปตดไมสดมไมมะเดอ เปนตนมา ทาใหเปนกองใหญแลวถามวา "บดน (จะให) กระผม ทาอยางไร ? " พระเถระบอกวา "เธอจงเผากองไมนนเสย." เธอ ใสไฟเขาทง ๔ ดาน กไมอาจจะใหไหมได. พระเถระจงกลาววา "ถา กระนน เธอหลกไป" แลวทาปฐพ (ใหแยกออก) เปน ๒ ภาค แลว นาเอาไฟมประมาณเทาแสงหงหอยมาแตอเวจ ใสเขากองไม นน. ทานเผากองไมใหญถงเพยงนนชวขณะ เหมอนเผาใบไมแหง ฉะนน. ลาดบนน พระเถระครนแสดงอเวจ ยงความสงเวชให เกดแกเธอวา "ถาวา เธอจกสก, เธอจกไหมในอเวจนน." เธอ จาเดมแตเวลาทเหนอเวจ กครนครามอย จงไดถามวา "พระพทธ- ศาสนาเปนเหตนาสตวออกจากทกขหรอ? ขอรบ." ถ. เออ อาวโส. ม. เมอพระพทธศาสนาเปนนยยานกะ มลกะจกทาการเปลอง ตนใหพนจงได, ทานอยาไดวตกเลยขอรบ. จาเดมแตนนมา เธอทา สมณธรรมพากเพยรพยายามบาเพญวตรปฏบต เมอความงวงเบยดเบยน กวางฟางทเปยกไวเหนอศรษะ นงหอยเทาทง ๒ ลงไปในสระ. วนหนง เธอกรองนาแลววางหมอนาไวทขา ไดยนคอยนาสะเดดขาดสาย. ลาดบ นนแล พระเถระใหอเทศนแกสามเณรวา:- "ยศยอมเจรญแกบคคลผมความหมน มสต ม การงานสะอาด มปกตใครครวญกอนแลวจงทา สารวมแลว เปนอยโดยธรรมและไมประมาท."


เธอไดนอมคาถานนทง ๔ บาทมาในตนนนแลวา "อนคนผชอวา มความหมน กพงเปนคนเชนเรา, แมผมสต กเปนคนเชนกบเรา นแล ฯลฯ แมผไมประมาท กเปนผเชนเราเหมอนกน" ครนนอม คาถานนมาในตนอยางนนแลว ยนอยในยางกาวนนเอง ตดสงโยชน- ธรรมอนเปนสวนเบองตาทง ๕ เสยไดแลว ยงมรรคและผลทง ๓ ให บงเกดขน. เรองมลกเถระ จบ. [๘๙] ฎกาปฐมปณณาสก ในขนธกวรรคนน วา "อปนสย คอทาน ชอวาทานปนสย, นยแมในอปนสยทเหลอ กเหมอน อยางน. ในอปนสย ๓ อยางนน ทานปนสย ยอมมไดเพราะความ ครอบงาเสย ซงความโลภอนมกาลง ในวตถทงหลายมขาวเปนตน, เหตนน บคคลผมากไปดวยทานปนสย ประกอบวปสสนาอยเนอง ๆ ยอมบรรลอนาคามผลไดในไมชา เพราะเปนผมความตระเตรยมอน ไดกระทาไวแลว ในเพราะการละเสยซงกามราคะ. บคคลผม สลปนสยอนบรสทธกเหมอนกน คอ เมอประกอบวปสสนาเนอง ๆ ยอมบรรลอนาคามผลไดในไมชา เพราะเปนผมความตระเตรยมอน ไดทาไวแลว ในเพราะอนเกลยดแตโทษคอกามคณ. มคาถามสอด เขามาวา ถาวาเมอทานปนสยและสลปนสย เปนเหตใหบคคล บรรลอนาคามผลไดในไมชาอยางนนไซร, เพราะเหตไร อปนสย ทง ๒ เหลาน พระผมพระภาคจงตรสวา 'มกาลงเพลา ?' พงตอบวา 'เพราะอปนสยทง ๒ นน เปนปจจยแหงวชชปมญาณอยางเดยว. แทจรง


ทานปนสยและสลปนสยนน จะเปนอปนสยมกาลงกเพราะไดภาวนปนสย เปนสหายนนเอง, ภานปนสยหาเปนสหายแหงอปสยทง ๒ นน อยางเดยวไม, อนภาวนา ชอวาเปนอปนสยมกาลง เพราะเปนเหต ทวเศษของความตรสร จรงอยางนน ภาวนานน เปนปจจยอนสาคญ ของวชรปมญาณ ยอมยงสตวใหบรรลพระอรหตได. บทวา โส นน บงพระมลกเถระ. สถานทฆาเนอและสกรเปนอนมาก และท ๆ ดกบวง และฟาทบเหวทงหมด ยอมปรากฏโดยขณะจตอนหนง. จตของเธอ ไมดาเนนไปในวถแหงกมมฏฐาน เหมอนโคโกงไมเดนไปตามรอยไถ ฉะนน. บทวา ตตถ คอ ในกองไมสด. บทวา อทกมณกาน คอ แหงสายนาทงหลาย. เธอชอวานอมคาถานนมาในตนนนแล เพราะ ความทธรรมทงหลายอนพระเถระกลาวแลว ดวยคาถาในตอนตน เปนธรรมอนบรบรณมอยในตนแตเวลาบรรพชาแลว. เพราะเหตนน พระมลกเถระจงกลาววา 'อฏานวตา นาม' เปนตน. กพระมล- เถระน เปนผมความเคารพมความเชอฟงตอการศกษา เปนผบาเพญ วตรและปฏวตร มศลอนบรสทธอย; เหตนน พระอรรถกถาจารยจง กลาวาว 'ทพพลปนสสเย โต' ดงน." กถาวาดวยการประพฤตธรรม จบ


กถาวาดวยการสงเคราะหญาต [แกญาตกศพท] [๙๐] พระอรรถกถาจารยกลาวไวในมงคลตถกถาน วา "ชน ผเกยวเนองกน ขางมารดากด ขางบดากด กระทงยคปตามหะท ๗ (คอนบแตชนแหงป ยา ตา ยาย ชนทวด ลงมา ๗ ชว ) ชอวาญาต." อรรถกถา๑จงกสตร และอรรถกถาปฐมวรรค แหงทตยปณณาสก ในตกนบาต องคตตรนกกาย๒ และอรรถกถาจตถวรรคแหง ตตปณณาสก ในปญจนบาต องคตตรนกายวา๓ "บรรดาคาเหลานน ในคาวา 'ยาว สตตมา ปตามหยคา' นน พงทราบวนจฉย ดงน:- บดาของบดา (ป) ชอ ปตามหะ, ยคแหงปตามหะ ชอ ปตามหยค. ประมาณอย พระผมพระภาคตรสวา ยค. กคาวายค นน เปนเพยงคากลาวเฉพาะเทานน, แตโดยเนอความ ปตามหะเทานน ชอ ปตามหยค. บรรพบรษแมทงหมด ถดปตามหยคนนขนไป พระผมพระภาคทรงถอเอาดวยปตามหาศพทนนแล." ฎกาจงกสตรวา "บดาและมารดา ชอ ปตโร, บดาและ มารดาของบดาและมารดา ชอ ปตามหะ (คอ ป ยา ตา ยาย), ยค แหงปตามหะเหลานน ชอ ปตามหยค. เหตนน บณฑตพงเหนเนอ ความในคานอยางนวา 'จนกระทงยคแหงปตามหะท ๗.' กยคศพท ในบทวา 'ปตามหยคา' นน บณฑตพงเหนโดยเอกเสสนยวา 'ยค และยค ชอ ยคา.' โดยอธบายอยางนแล จงจะเปนอนถอเอาถดขน ๑. ป. ส. ๓/๓๘๒. ๒. มโน. ป. ๒/๑๘๗. ๓. มโน. ป. ๓/๕๗.


ไปในยคนน ๆ แทจรง. เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'ตโต อทธ สพเพป ปพพปรสา ปตามหคคเณเนว คหตา.' อนง ปรสศพท ในบทวา 'ปพพปรสา' นน พงเหนวา 'ทานทาแลว ดวยสามารถการแสดงบรพชนชนสงสด.' คาบาลวา มาตโต กสาเรจ เนอความอยางนแล." [๙๑] ฎกาตกนบาต องคตตรนกายวา "บดาและ...ยคแหง ปตามหะเหลานน ชอวา ปตามหยค. เหตนน บณฑตพงเหนเนอความ ในคานนอยางนวา 'จนกระทงยคแหงปตามหะ คอ คแหงปตามหะ๑

ท ๗.' แตพระอรรถกถาจารยไมถอเอาค จงกลาวไวในอรรถกถาวา ' ยคนต อายปปมาณ วจจต.' ทานแสดงความทยคศพท เปน ศพทอนหาประโยชนมไดวา 'ปตามหะเทานน ชอวา ปตามหยค.' อนง ปรสศพทในบทวา ปพพปรสา นน...ยอมสาเรจเนอความอยางนแล." ฎกาปญจกนบาต องคตตรนกายวา "บดาและ... เพราะ เหตนน บณฑตพงเหนเนอความในคานนอยางน วา "บดาและ... จนกระทง...คแหงปตามหะ๒ท ๗.' โดยอธบายอยางนแล แมมาตามหะ (ยา ยาย) ทานกถอเอาดวยปตามหศพทนนเอง. ในอรรถกถา ๑. เตม. ขาแตพระโคดมผเจรญ พราหมณในโลกน ยอมเปนผเกดมาดแลวทง ๒ ฝาย คอ ทงฝายมารดา ทงฝายบดา มอทรเปนทถอปฏสนธบรสทธด... ๒. เตม. ดกอนภกษทงหลาย พระราชาในโลกน ผเปนขตตยชาต ผไดมรธาภเษก แลว เปน อภโตสชาต ทงฝายพระชนน ทงฝายพระชนก มพระอทรเปนทถอปฏสนธอนบรสทธด จนกระทงยคแหงปตามหะ คอคแหงปตามหะท ๗.


มาตามหศพทนน ทานมไดยกขนแสดงไวแผนกหนง. กยคศพทในบทวา ปตามหยคา นน บณฑตพงเหนโดยเอกเสสนยวา 'คและค ชอวา ยคา.' โดยอธบายอยางนแล...พระผมพระภาคทรงถอเอาดวยปตามห- ศพทนนแล. อนง ปรสศพทในบทวา ปพพปรสา นน...ยอม สาเรจเนอความอยางนแล." [๙๒] ชนทเนองกนเหลานนทงหมด ชอวาญาต ดวยอรรถวา พงรจกกน. เหตนน ในอรรถกถาทานจงกลาววา "ชนเหลาน เขายอมรจกวา (เปนญาต) ของพวกเรา' ดงน เหตนน 'ชนเหลาน ชอวาญาต." ฎกาตตยวรรค แหงทตยปณณาสก ในตกนบาต องคตตรนกาย วา "ชนเหลาใด ยอมรจก และเขากรกนอยอยางนวา 'ชนเหลาน นบเขาในภายใน (พวกพอง) ' ดงนแล เหตนน ' ชนเหลานน ชอวาญาต." อรรถกถก๑ปณฑรชาดก วา "บทวา สปกขา คอ พวกญาต ทมฝกฝายเสมอกน ม เปยยกะ มาตละ ปตจฉา มาตจฉา เปนตน." ฎกานววรรค วา "ปหรอตาของบดามารดา ชอ เปยยกะ, พนองชายของมารดา ชอ มาตละ, พนองหญงของบดา ชอปตจฉา. พนองหญงของมารดา ชอ มาตจฉา." [๙๓] การเกอกลพวกญาตเหลานน ผถกความเสอมแหง โภคสมบต หรอความเสอมเพราะพยาธครอบงา ซงมาสสานกตน ดวย ๑. ชาตกฏกถา. ๗/๒๙๑.


ของกน ผานงหม ทรพยและธญญาหารเปนตน ตามกาลง ชอวา การสงเคราะห. การสงเคราะหญาตนน พระผมพระภาคตรสวาเปน มงคล เพราะเปนเหตบรรลคณพเศษทงหลาย อนเปนไปในทฏฐธรรม มความสรรเสรญเปนตน และเปนไปในสมปรายภพ มการถงสคต เปนตน. เพราะฉะนน การสงเคราะหญาตนน บคคลควรทาแท. อนง ผทาญาตกสงคหะนน ชอวา ทาตามเยยงพระโพธสตว. แทจรง พระโพธสตวทงหลาย เมอจะประพฤตญาตตถจรยา กไดทาการ สงเคราะหญาตนนแล. ในขอนน มเรองทงหลายเหลาน (เปน อทาหรณ). [เรองสนข] [๙๔] ในอดตกาล พระโพธสตวเสวยพระชาตเปนสนข ม สนขเปนอนมากแวดลอม อยในปาชาใหญ. ภายหลง วนหนง พระเจาพาราณส เสดจประพาสพระราชอทยาน ตลอดวนยงคา เมอพระอาทตยอสดงคตแลว จงไดเสรจเขาสพระนครดวยพระราชรถ. คนทงหลายไดพกราชรถนนไวในพระลานหลวง. เมอฝนตกอยตลอด ราตร สนขทเลยงไวในราชสกล กพากนลงจากพระราชมนเทยร กดหนงหมและหนงผกราชรถ. ในวนรงขน คนทงหลายกราบทล พระราชวา "ขาแตสมมตเทพ สนขทงหลายเขามาโดยทางทอนา กดหนงหมและหนงผกราชรถ. พระราชาทรงสดบคาของคนเหลา นนแลว กทรงพโรธตอสนขทงหลาย จงดารสวา "พวกทานจงฆา สนขทงหลาย ในสถานทพวกทานพบเหนแลวเสย." จาเดมแตนนมา


ฝงสนขมภยเกดขน ถกฆาเสยในสถานทเขาพบเหนเขา ไดพากนหน ไปสสานกของพระโพธสตว. พระโพธสตวทราบเหตนนแลว ดารวา "สนขภายนอกไมมโอกาสจะเขาไปในสถานทเขารกษาได, กรรมนน จกเปนกรรมของพวกสนข ททรงเลยงไวในภายในพระราชาวงนนเอง" ใครจะทาญาตสงคหะ จงนกถงบารมทงหลาย ทาเมตตาภาวนาใหเปน ปเรจารกตงจตอธษฐานวา "ขอใคร ๆ อยากลาขวางกอนดนหรอไม คอนใหถกตวขาพเจาไดเลย" ดงนแลว เขาไปยงพระนครแตตวเดยว. ลาดบนน คนทไดพบพระโพธสตวเขาแลวจะแลดเพราะโกรธ แมแต คนหนงกไมม. พระโพธสตว วงเขาไปถงภายใตราชอาสนทประทบ ในทองพระโรง. ขณะนน พวกราชบรษปรารภจะไลพระโพธสตวนน. พระราชาทรงหามพวกเขาไว. พระโพธสตวพกอยครหนง จงออกจาก ใตพระแทน ถวายบงคมพระราชาแลวทลถามวา "พระองครบสงให ฆาสนขทงหลายหรอ ?" ร. เออ เราสงใหฆา. พ. ขาแตพระองคผจอมแหงคน สนขเหลานน มความผด อยางไร ? ร. พวกมนกด หนงหมหนงผกรถ. พ. พระองคทรงรจกสนขพวกทกดหรอ ? ร. เราไมรจก. พ. ขาแตสมมตเทพ การทพระองคไมทรงรจกแลวรบสงใหฆา สนขในสถานทเขาพบเหนนนแล ไมบงควรเสยเลย.


ร. เราสงใหฆาสนขวา 'พวกทานจงฆาสนขในสถานทพบเหน แลวทงหมดเทยว' เพราะสนขทงหลายกดหนงรถ. พ. กคนเหลานนฆาสนขทงหมดหรอ หรอวาพวกสนขทไมได ถกฆา ยงมอย ? ร. มอย, พวกสนขทเลยงไวในเรอนของเรา ไมไดถกฆา. พระโพธสตวกราบทลวา "ขาแตมหาบพตร เมอกนเอง พระองค รบสงวา 'เราสงใหฆาสนขวา 'พวกทานจงฆาสนขในสถานทได พบเหนแลว ทงหมดทเดยว' ดงน บดนมารบสงอกวา 'พวกสนข ทเลยงไวในเรอนของเรา ไมไดถกฆา' เมอเปนเชนนน พระองค มถงอคต ดวยอานาจฉนทาคตเปนตนละหรอ ? ขนชอวาการถงอคต เปนการไมสมควร และไมเปนราชธรรม; อนธรรมดาพระราชา เปนผสบสวนเหตและมใชเหต และเปนเหมอนตาชง จงจะชอบ." พระราชา ตรสถามวา "บณฑต กตวทานรหรอวา 'สนขพวก โนนกดหนงรถ." พระโพธสตวทลตอบวา "ทราบ พระเจาขา หนง รถนนพวกสนขทพระองคทรงเลยงกด; ขอพระองคจงใหหาเปรยง และหญาแพรกมาสกหนอยหนง ขยา (ใหเขากน) แลว กรอกสนข เหลานนเถด." พระราชาไดทรงทาอยางนนแลว. สนขทงหลายก สารอกเปรยงและหญาดมแลว ๆ กบหนงออกมา. พระราชาทรง ปรดาวา "พยากรณของพญาสนขน ปานประหนงวาพยากรณของ พระสพพญพทธเจา" ทรงบชาพระโพธสตวดวยเศวตฉตร. พระ โพธสตวแสดงธรรมแดพระราชา ดวยธรรมจรยคาถา ๑๐ คาถา วา


"ขาแตมหาบพตรผบรมกษตรย ขอพระองคจงทรงประพฤตธรรม ใน พระชนนและพระชนกเถด" ดงนเปนตน แลวกลาววา "ขอพระองค จงทรงเปนผไมประมาทเถด" ยงพระราชาใหทรงตงอยในเบญจศล ถวายเศวตฉตรคนแดพระราชาแลวหลกไป. พระราชา พระราชทาน อภยแกสรรพสตว ใหตงนตยภตตทาน ปานประหนงวาพระกระยา- หารของพระองค แกสนขทงสน ตงตนแตพระโพธสตวลงมา. ชนทงหลายตงอยในโอวาทของพระโพธสตว บาเพญกศลทงหลายมทาน เปนตนแลว ไดอบตในเทวโลก. กกกโรวาท ไดเปนไปประมาณ หมนปแลวแล. เรองสนข ในอรรถกถากกกรชาดก ในตตยวรรคแหงเอก- นบาต จบ. [เรองกา] [๙๕] ในอดตกาล พระโพธสตวเสวยพระชาตเปนกา มกา ประมาณ ๘ หมนหอมลอม อยในสสานใหญ. ภายหลง วนหนง ปโรหตของพระเจาพาราณส อาบนาทแมนานอกพระนครแลวเขา ไปพระนคร. ขณะนน มกา ๒ ตวจบอยบนยอดซมประตพระนคร. ในกา ๒ ตวนน ตวหนงพดวา "แนะเพอน เราจะถายเวจรดหว พราหมณคนน." กาอกตวหนงหามวา "อยาทาเลย, คนนเปน อสรชน, การเปนเวรกบอสรชน รายนก, เพราะคนชนดนโกรธ ขนมาแลว กจะฆากาพนาศสน." กาตวนนไมเชอ ขนทาอยางนน. พราหมณโกรธแลวผกเวรในกาทงหลาย. ภายหลง สตรคนหนง


ตกขาวเปลอกไวแลวรกษาอย ไดตแพะทมากนขาวเปลอกดวยดนไฟ. ไฟตดขนแพะนน. แพะคดวา 'เราจกใหไฟดบ' กวงไปโรงชางโดยเรว สตวเขาทกระทอมหญาแหงหนงใกลโรงชาง. กระทอมกลกโชนขน. เปลวไฟลกขนจากกระทอมตดโรงชาง. เมอโรงชางไหมอย ชางเปน อนมาก (ทถกไฟไหม) มรางกายเปนแผล. พวกหมอรกษาชาง ไมสามารถจะรกษาใหหายได จงกราบทลแดพระราชา. พระราชาจง ดารสถามปโรหตวา "ทานรจกยาอะไร ๆ ทจะรกษาบางหรอ ?" ปโรหต. รจกพระเจาขา ไดนามนเหลวของกา (มารกษา) จงจะควร. ราชา. ถาเชนนน พวกทานจงฆากา เอานามนเหลวมาเถด. จาเดมแตนนมา พวกมนษยพากนฆากาทงหลาย (ก) ไมได นามนเหลว จงทาใหเปนกองในทนน ๆ นนแล. มหาภยไดเกดขน แกกาทงหลาย. พระโพธสตวทราบเหตนนแลว ประสงคจะทาญาต- สงคหะ ระลกถงบารมทงหลาย ทาเมตตาบารมใหเปนปเรจารก บนไปโดยเรวรวดเดยว กเขาไปทางชองพระแกลใหญทเปดอย เขา ไปภายใตราชอาสน. ขณะนน คนผหนงมงจะจบพระโพธสตวนน. พระราชาทรงหามเขาไว. พระโพธสตวพกอยหนอยหนงแลว กออก มาจากภายใตพระแทน กราบทลวา "ขาแตพระมหาราชเจา อน ธรรมดาพระราชาครองราชย ไมถง (อคต) ดวยอานาจฉนทาคต เปนตน จงจะชอบ, กการงานใด ๆ เปนกจทควรจะทรงกระทา การงานนน ๆทกสง ควรทรงพจารณากอนแลวจงทา, อนง การ


งานใด เมอทรงทา จะสาเรจประโยชนได, การงานนนแล ควร ทรงทา; การงานอนตรงกนขามจากน หาควรทรงทาไม, แทจรง พระราชาทงหลายในปางกอน ยอมไมทรงทาการงาน ทเมอทาลงไปไม สาเรจประโยชน, ปโรหตเปนคนลอานาจแหงเวร จงไดกลาวมสาวาท, ชอวานามนเหลวของพวกกา หามไม." พระราชาทรงสดบคานนแลว มพระหฤหยเสอมใส ใหพระ โพธสตวนนจบทพระภทรบฐทอง ใหคนทาระหวางปกทงสองดวย นามนอนหงไดรอยครงพนครง ใหพระราชทานสธาโภชนอนควรแก พระราชาในจานทอง ใหนาดมแลว ดารสถามพระโพธสตวนนผอมด แลววา "ดกอนบณฑต เพราะเหตไร กาทงหลายจงไมมนามนเหลว ?" พระโพธสตวเมอจะแสดงธรรมประกาศเหตแดพระราชา ไดกลาวคาถา นในกากชาดก วรรคท ๑๔ แหงเอกนบาต๑ วา [๙๖] "กาทงหลาย ถกชาวโลกทวไปเบยดเบยน แลว มใจหวาดเสยวอยเปนนตย เหตนน นามนเหลวของกาเหลานน ผเปนญาตของพวก ขาพระพทธเจา จงไมม."

[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อพพคคหทยา มความวา ขาแต พระมหาราชเจา ธรรมดากาทงหลาย มใจหวาดเสยว คอ ตอง ถงความกลวอยเปนนตย. บทวา สพพโลกวเหสตา มความวา ๑. ข. ชา. ๒๗/๙๕. ตทฏกถา. ๒/๓๓๙.


อนชาวโลก คอ พวกมนษยทงปวงเบยดเบยนแลว, เหตนน คอ เพราะเหต ๒ ประการน นามนเหลวของกาเหลานน ผเปนญาตของ พวกขาพระพทธเจา ไดแกผจกกน ของขาพระพทธเจาทงหลาย ยอมไมม, แมในอดตกไมเคยม, แมในอนาคตกจกไมม. พระราชาทรงสดบคานนแลว ทรงบชาพระโพธสตวดวยราช- สมบต. พระโพธสตวถวายราชสมบตคนแดพระราชาตามเดม ยง พระราชาใหทรงตงอยในเบญจศล ทลขอความไมมภยแกสรรพสตว แลวหลกไป. พระราชาพระราชทานอภยแกสรรพสตวแลว ทรงเรม ตงทานประจาไวแกกาทงหลาย. ใหหงขางประมาณ ๑ อมพณะแหง ขาวสาร (ขาวสารราว ๑๑ ทะนาน) ขนาดวยอาหารอนมรสอรอย ตางๆ แลวใหแกกาทงหลายทกวน. สวนเครองเสวย พระราชทาน แกพระโพธสตว ฉะนแล. เรองกา จบ มหากปชาดก ในทตยวรรค แหงสตตกนบาต๑กด ภททสาล- ชาดก ในทวาทสกนบาต๒กด บณฑตควรแสดง (ใหเปนอทาหรณ ในเรองการสงเคราะหญาตเหมอนกน). [๙๗] สวนบคคลใดรวบรวมทรพยไวไดมากแลว ตนเองกมได บรโภค, พวกญาตทงหลายกมไดสงเคราะห, บคคลนน นกปราชญ ยอมกลาวตวา เปนผเสมอกนกบนกมยหกะ. มเรองอนแสดงขอ ความนน ดงตอไปน :- ๑. ข. ชา. ๒๗/๕๐๓. ตทฏกถา. ๕/๑๘๙. ตทฏกถา. ๖/๗๕.


[เรองนกมยหกะ]

ในอดตกาล พระโพธสตว (เกด) เปนบตรเศรษฐ มทรพย ประมาณ ๘๐ โกฏ ในเมองพาราณส โดยกาลลวงไปแหงมารดา บดา ไดสงเคราะหนองชาย จายทรพยสรางโรงทานไวใกลประตบาน ใหทานใหญ อยครองเรอน (เปนลาดบมา) ในเวลาทบตรเดนได เหน โทษในกามและอานสงสในบรรพชา ไดมอบทรพยทงสนพรอมกบ บตรและภรยาใหนองชาย แลวออกบวชเปนฤๅษ บาเพญฌานและ อภญญาใหเกดแลว อยในหมวนตประเทศ. ฝายนองชายของดาบส นน ไดบตรคนหนง จงดารวา "เมอลกของพชายเรายงมชวตอย ทรพยจกเปน ๒ สวน, เราจกฆาลกของพชายเสย" วนหนง (เขา) ไดกดทารกนนใหจมในแมนาตายแลว อาบนาแลวไปสเรอน ถกภรยา ของพชายถาม กตอบวา "เดกนนเลนอยทแมนา, ภายหลงฉนคน หากไมพบ." พสะใภรองไหแลว ไดนงอย. พระโพธสตวทราบเหต นนแลว ดารวา "เราจกทากจนใหปรากฏ" จงเหาะไปสเรอน นองชายทางอากาศ ฉนโภชนะอยางดทนองชายถวายแลว ถามวา "เดกนนไปไหน ? " นองชายตอบวา "ตายเสยแลวในททเลนนา ขอรบ." พระโพธสตวกลาววา "แนะคนชว กจทเจาทาแลว ไดปรากฏแกเรา, เจาฆาเดกนนเสยเพราะเหตน มใชหรอ ? ตวเจา จะพงสามารถรกษาทรพยทจะฉบหายอย ดวยอานาจภยมราชภยเปน ตนไดละหรอ ? อาการกระทาของนกทชอวามยหกะและของตวเจา จะตางอะไรกน" เมอแสดงธรรมดวยพทธลลาแกนองชาย ไดภาษต


คาถาเหลาน ในมยหกสกณชาดก๑ วา [๙๘] "นกชอมยหกะ ทเทยวไปตามขางเขา และซอกเขา บนขนจบตนไมเลยบมผลสก รอง หวงอยวา ' ของเรา ๆ ' ดงน. เมอมนพรา อยอยางนน ฝงนกทงหลายตางพากนมากนผลไม- เลยบแลวกบนไป. นกนนกยงบนเพออยนนเอง ฉนใด. บคคลบางคนในโลกน กฉนนนเหมอน กน รวบรวมทรพยไวไดมากแลว ไมบารงตน เองและญาตทงหลายตามสวน; เขาไมใชสอย เปนคานงหม อาหาร ระเบยบ และเครองลบไล อะไร ๆ และไมสงเคราะหหมญาต สกครงเดยว. เมอเขากาลงบนพราหวงวา "ของเรา ๆ " อย อยางนน พระราชาทงหลาย หรอพวกโจรหรอ พวกทายาท ผไมเปนทรก มาเอาทรพยไป. คนนนกยงบนเพออยนนเอง. สวนปราชญอาศย โภคทรพย สงเคราะหญาตทงหลาย เพราะ เหตนน ทานจงไดรบเกยรตคณ ละโลกไปแลว ยอมบนเทงในสวรรค." [แกอรรถ] นยอนมาในอรรถกถามยหกสกณชาดก๒ วา "บรรดาบทเหลานน ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๐๔. ตทฏกถา. ๕/๙๔. ๒. ชาตกฏกถา. ๕/๙๔.


บทวา มยหโก คอ นกทไดชออยางนน ดวยสามารถการ รองวา 'มยหง ๆ' [ของเรา ๆ]. ในบทวา ครสานทรจโร ม วเคราะหวา [นกใด] ยอมเทยวไปขางเขาและในซอกขาทงหลาย เหตนน [นกนน] ชอครสานทรจร [ตวเทยวไปทขางและซอกแหง เขา]. สองบทวา ปกก ปปผล คอ ตนไมเลยบอนสะพรงไปดวย ผลตนหนง ในหมวนตประเทศ. บทวา กนทต มความวา เทยว รองพราอยวา "ของเรา ๆ" เพอจะหามฝงนกทงหลายทลอมตนไม นนกนผลทสก. บทวา ตสเสว ความวา เมอมนรองพราอยอยางนน นนแหละ. บาทคาถาวา ภตวาน ปปผล ยนต ความวา ฝงปกษ พากนกนผลเลยบตนนนแลว ตางกบนไปหาตนอนทสมบรณดวยผล. บทวา วลปเตว ความวา ฝายทวชาตตวนน กยงรองพราอยนนเอง. บทวา ยโถธ คอ ตามสวน ไดแกสวนใด ๆ [ทตนควรจะให] แกมารดาบดาพนองชายหญงบตรและธดาเปนตน ดวยสามารถเปน เครองอปโภคและบรโภค, ยอมไมใหสวนนน ๆ. บทวา สก คอ ตนเองกไมบรโภคแมจนครงเดยว. ความวา ไมใชสอยของของตน ดงนกม. บทวา น สงคณหาต คอ ไมสงเคราะห (พวกญาต) ดวยสามารถแหงวตถ มอาหารเครองนงหมพชพนธและไถเปนตน. บทวา วลปเตว ความวา เมอพระราชาเปนตนเหลานน ขนเอา ทรพยไป บรษนน กบนเพออยถายเดยวเทานน. บทวา ธโร ไดแก บณฑต. บทวา สงคณหาต คอ ยอมสงเคราะหญาตทงหลายผทรพล แมทมาหาตน ดวยการใหวตถมอาหารเครองนงหมพชพนธและไถ


เปนตน. บทวา เตน มความวา สปปรสชนนน ยอมไดชอเสยงและ การกลาวสรรเสรญตน ในทามกลางบรษท ๔ เพราะการสงเคราะห ญาตนน, ละโลกนไปแลว ยอมบนเทงในสวรรค คอ เทพนคร. [๙๙] พระโพธสตว ครนแสดงธรรมแกนองชายอยางนนแลว ใหทาทานทนองชายไดเลกเสย ใหคงเปนปกตแลว ไปสหมวนต- ประเทศอยางเดม เปนผมฌานไมเสอม (ทากาละแลว) กไดไปอบต ยงพรหมโลก. ฝายนองชายของพระโพธสตวนน บดน ไดเกดเปน อาคนตกเศรษฐ. อาคนตกเศรษฐนน มไดทาบญ ตลอดชพ ทากาละ แลวไดเกดในโรรวนรก. พวกราชบรษไดขยทรพยของอาคนตกเศรษฐ ไรเลา๑ ซงหาบตรมได เขาสทองพระคลงของพระเจาปเสนท ๗ วน ๗ คน. สวนในโกสลสงยต๒ พระผมพระภาคตรสวา "ดกอนมหา- บพตร เศรษฐคฤหบดคนนน ปลงบตรคนเดยวของพชายเสยจาก ชวต เพราะเหตแหงทรพย, เพราะวบากของกรรมนน จงถกไหม ในนรกสนปเปนอนมาก คอสนหลายรอยป หลายพนป หลายแสนป, พวกราชบรษขนทรพย ทหาบตร (จะรบ) มได เขาสพระคลงหลวง ตง ๗ วนน (ก) เพราะเศษวบากของกรรมนนแล. ดกอนมหาบพตร และวนน เศรษฐคฤหบด กยงถกไหมอยในมหาโรรวนรก." [๑๐๐] อรรถกถาโกสลสงยต๓นนวา "ขอวา สาปเตยยสส การณา ชวตา โวโรเปส มความวา ไดยนวา ในกาลนน เมอทรพย ๑. แปลโดยอนโลมสากงขคต. ๒. ส. ส. ๑๕/๑๓๔. ๓. สา. ป. ส. ส. ๑/๑๘๙.


มไดแบงปนกนเลย มารดาบดาและพชายของเศรษฐนนไดทากาละ แลว. เขาสาเรจการอยรวมกบภรยาของพชายนนเอง. กพชายของเขาม บตรอยคนหนง. คนทงหลายบอกเดกนนผเลนอยทถนนวา "ทาสคนน ทาสคนน ยานน ทรพยน เปนของของเจา." เดกนนถอเอาถอยคาของ คนเหลานน กลาวคาเปนตนวา "คนนเปนทาสของเรา." ลาดบนน อาวของเดกนนจงคดวา "เดยวน เดกคนนยงพดอยางนเทยว, ใน เวลาเตบโตขน มนกจะพงใหแบงทรพยสมบตในทามกลาง; เราจก ทากจทควรทาแกมนเสยแตในเวลานแหละ." วนหนง เขาถอมดแลว พดชวนเดกนนวา "มาซลก ไปปากนเถอะ" เขาพาเดกนนไป สปาแลว ฆาเดกนนผรองอย ๆ แลวทงลงในหลม กลบไวดวย ดนรวน." พระอรรถกถาจารย กลาวไวในอรรถกถาชาดก วา "แม อาคนตกเศรษฐถงความเปนเศรษฐได (ก) เพราะถวายบณฑบาต แกพระปจเจกพทธะนามวา ตครสข ดจเศรษฐ (ทฆาหลานในปา) น." เพราะเหตนน ถาเศรษฐทง ๒ นน เปนคนเดยวกนโดยเนอ ความ, อรรถแหงมยหกสกณชาดก กผด; ถาตางกน กนาจะถก. คาวาน อนผมปรชาพงสอบสวนด เทอญ. เรองนกมยหกะจบ. กถาวาดวยการสงเคราะหญาต จบ.


กถาวาดวยกรรมอนหาโทษมได* [๑๐๑] พระอรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถกถา๑แหงมงคลสตร นวา "กรรมมการสมทานองคอโบสถ การทาความขวนขวาย การปลกสรางละเมาะไมในอารามและการสรางสะพานเปนตน ชอวา กรรมอนหาโทษมได." [อโบสถกรรม ๒ อยาง] บรรดากรรมเหลานน อโบสถกกรรมม ๒ อยาง ดวยอานาจ ปกตอโบสถและปฏชาครอโบสถ. สมจรงตามนน พระอรรถกถา- จารยกลาวไวในอรรถกถา๒ราชสตร ในปฐมปณณาสก แหงตกนบาต องคตตรนกายวา "สองบทวา อโปสถ อปวสนต ความวา ชนทงหลาย ยอมอธษฐานองคอโบสถเดอนละ ๘ ครง. บทวา ปฏชาคโรนต ความวา ยอมกระทาอโบสถกรรมนน ยอมทาดวยอานาจการ รบและการสง วนอโบสถ ๔ วน ในกงเดอน (คอปกษ) หนง. เมอ รบอโบสถในดถท ๕ ยอมเปนผรกษาอโบสถในดถท ๔, เมอสง ยอมเปนผรกษาอโบสถในดถท ๖. เมอรบอโบสถในดถท ๘ ยอมเปน ผรกษาอโบสถในดถท ๗, เมอสง ยอมเปนผรกษาอโบสถในดถท ๙. เมอรบอโบสถใสดถท ๑๔ ยอมเปนผรกษาอโบสถในถดท ๑๓, เมอ สงอโบสถในดถท ๑๕ ยอมเปนผรกษาอโบสถในวนแรม ๑ คา" ดงน *พระมหานาค อปนาโค ป. ธ. ๙. วดบรมนวาส แปล. ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาวณณนา ๑๕๖. ๒. มโน. ป. ๒/๑๕๗.


[๑๐๒] ฎการาชสตรนน แกวา "สองบทวา อฏ วาเร คอ สน ๘ ครงอยางน คอ ในกงเดอนหนง ๔ ครง ในกงเดอน นอกนกอยางนน. บทวา อธฏหนต แปลวา ยอมตงใจ บทวา ปฏชาคโรนต แปลวา ยอมตนโดยลาดบ. จรงอย สตว ทงหลาย เมอทาบญ ชอวา ยอมตน เพราะความเปนผขวยขวาย ในกจทตนจะพงทา. แตสตวนอกน ชอวา ยอมหลบ เพราะความ เปนผเบอนหนาเสยจากประโยชนของตนและประโยชนของผอน. การ รบอโบสถในดถท ๑๕ คา ยอมมไมได เหมอนการสงอโบสถในดถ ท ๑๔ คา เพราะไมมวน." ปกรณชอสททนต แกวา "ชาครธาต เปนไปในความสน ความหลบ, รปแหงหมวดธาตม ภ ธาต เปนตนวา 'ชาครต;' รป แหงหมวดธาตม ตน ธาตเปนตนวา ' ชาคโรต." [๑๐๓] สวนในกาลอโบสถน มการสนนษฐานดงน: วน ๘ วน แหงเดอนหนง คอในชณหปกษ ๔ วน คอวน ๕ คา วน ๘ คา วน ๑๔ คา วน ๑๕ คา ในกาฬปกษกอยางนน จดเปนกาลแหง ปกตอโบสถ. วน ๑๑ วนแหงเดอนหนง คอ ในชณหปกษ ๕ วน คอ วน ๔ คา วน ๖ คา วน ๗ คา วน ๙ คา วน ๑๓ คา และ ในกาฬปกษ ๖ วน คอ วนคา ๑ วน ๔ คา วน ๖ คา วน ๗ คา วน ๙ คา วน ๑๒ คา หรอ ๑๓ คา จดเปนกาลแหงปฏชาครอโบสถ. ๑๐ วนในเดอนขาด ๑๑ วนในเดอนเตม ซงอนจากวนเหลานน ไมจด เปนกาลแหงอโบสถ.


[๑๐๔] การทชนผไมสมาทานอโบสถรกษาศล ๕ ตลอดเดอน แมทงสนกควร เพระเหตนน เดอนทงสนจงจดเปนกาลของศล ๕ นน. แตศล ๕ น ทานกลาวไวดวยอานาจแหงชนผไมทาปาฏหารกปกษ. [ปาฏหารกปกขอโบสถ] สวนเดอนในฤดฝน ๔ เดอน จดเปนกาลของชนผทาปาฏหารก- ปกษนน. เพราะเหตนน ในอรรถกถาราชสตร๑ พระอรรถกถาจารยจง กลาวไววา "อโบสถประจาสน ๓ เดอน ในภายในฤดฝน ชอวา ปาฏหารยปกษ, เมอไมสามารถสน ๓ เดอนแมนน อโบสถประจา สนเดอนหนงในระหวางแหงวนปวารณาทง ๒ ชอวา ปาฏหารยปกษ. เมอไมสามารถสนเดอนหนงแมนน กงเดอนหนงจาเดมแตวนปวารณา ตน กชอวา ปาฏหารยปกษเหมอนกน." ฎการาชสตรนน วา "อโบสถประจา ชอวา ปาฏหารยปกษ เพราะจะตองนาไปตามลาดบ คอ เพราะเราจะตองใหเปนไปทก ๆ ป." อรรถกถาอตตราวมานวา "บทวา ปาฏหารกปกขจ ความ วา ตลอดอปนหรณกปกษ และปกษทปฏบตอโบสถศลดวยอานาจ การรบและสงวน ๑๔ คา ๑๕ คาและ ๘ คา แตเบองตนและทสด ตามลาดบ อธบายวา และในวน ๑๓ คา คา ๑ ๗ คา และ ๙ คา." [๑๐๕] อรรถกถา๒ธมมกสตร ในทตยวรรค แหงสตตนบาต วา "๕ เดอนน คอ เดอน ๘ ในสวนเบองตน แหงวนเขาพรรษา ๓ เดอน ในภายในพรรษา เดอน ๑๒ พระผมพระภาคตรสเรยกวา ๑. มโน. ป. ๒/๑๕๙. ๒. ป. โช. ข. ส. ๒/๒๗๗.


ปาฏหารยปกษ. อาจารยอกพวกหนงกลาววา 'เดอน ๘ เดอน ๑๒ และเดอน ๔ ๓ เดอนเทานน (ชอวา ปาฏหารยปกษ)' อกพวกหนง กลาววา 'ปกษละ ๔ วน กลาวคอ วน ๑๓ คา วนคา ๑ วน ๗ คา และวน ๙ คา ดวยอานาจแหงวนตนและวนหลงแหงวนอโบสถในปกษ (ชอวา ปาฏหารยปกษ)' บณฑตชอบใจวธใด พงถอเอาวธนน กหรอวา ผใครบญควรทาทกวธ." [๑๐๖] สวนคาใดทกลาวไวในอรรถกถา๑คงคมาลชาดกใน อฏฐกนบาต วา "บตรและทาระกด ชนบรวารกด ของเศรษฐนน โดยทสดแมคนเลยงโคในเรอนนน ๆ ทงหมด ยอมเขาจาอโบสถเดอน ละ ๖ วน" คานน ทานกลาวหมายเอาอโบสถทไดโดยกาลอนจาก พทธกาล. นยวา ในครงนน การเขาจากลาวคอการไมรบประทาน อาหารนนแหละ เขาเรยกกนวา อโบสถ, หาใชองค ๘ ไม. จรง องค ๘ นน ยอมหาไดในสมยทพระพทธเจาอบตขนเทานน." [๑๐๗] สวนในฏกาคงคมาลชาดกนน ทานกลาววา "เดอน หนง มวนอโบสถ ๖ วน คอ ในสกกปกษ ๓ วน คอ วนอมาวาส วน ๘ คา วน ๑๑ คา, แมในกณหปกษกม ๓ วน คอ เชนเดยวกน." แมในอรรถกถา๒เวสสนตรชาดก ทานกหมายเอาวนอโบสถนอก พทธกาลนแหละ กลาวไววา "พระมหาสตวขนทรงคอชางตวประเสรฐ เสดจตรวจดโรงทาน ๖ แหง เดอนละ ๖ ครง." กในฎกาคงคมาลชาดกน แมวนบรณม ทานกถอเอาดวยบท ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๔๔. ตทฏกถา. ๔/๒๙๐. ๒. ข. ชา. ๒๘๑๓๖๕. ตทฏกถา. ๑๐/๓๒๗.


นวา อมาวาส. สวนในฎกาสคคกณฑ ทานกลาววา "กวน ๑๕ คาทเปน กาฬปกษ ทานเรยกวา อมาวสบาง. อมาวาสบาง. พระอาทตย และพระจนทร ยอมอยรวมกน คอดวยกน ในดถใด, ดถนน ชอวา อมาวส และชอวา อมาวาส เพราะทาทฆะ. อมาศพท มสห ศพท เปนอรรถ เปนอพยยะ [แจกดวยวภตตนามไมได]." [๑๐๘] บณฑตพงถงความตกลงในกาลอโบสถนไดวา "๘ วน แหงเดอนหนงมวน ๕ คาเปนตน จดเปนกาลแหงอโบสถตามปกต, ๑๑ วนมวน ๔ คาเปนตน ซงเปนเบองตนและเบองปลายของ วนทง ๘ เหลานน จดเปนกาลแหงปาฏหารยอโบสถ, เดอนในฤดฝน แมทงสน จดเปนกาลแหงปาฏหารยอโบสถ " ดวยประการฉะน. สวนอาจารยบางพวกกลาววา "การกระทาอโบสถในวนใด วนหนง กใชได." คานนไมเหมาะ เพราะวนทบณฑตกาหนดไวจะ ถงความเปนวนไรประโยชน. ดวยวา เมอเปนเชนน วนทบณฑต กาหนดไววา วน ๑๔ คาเปนตน พงเปนวนไมมประโยชน, แตวนท บณฑตกาหนดไวนน หาเปนวนไรประโยชนไม. เหตนน ในอรรถ- กถาอตตาวมาน พระอรรถกถาจารยจงไมแสดงความทอโบสถกรรม นน เปนกจอนบคคลพงทาในวนททานกาหนดไวเทานนอยางน วา 'อโบสถกรรมนน บคคลควรพงทาในวนเหลาใด, อโบสถกรรมเชน ใด ควรรกษาโดยอาการใด, นางอตตราเมอจะแสดงวนนนอโบสถ- กรรมเชนนนและอาการนน จงกลาวคาวา 'จาตททส' เปนตน."


[๑๐๙] แมในอรรถกถา๑ธมมกสตร พระอรรถกถาจารยกกลาว วา "บดน พระผมพระภาค เมอจะทรงแสดงกาลอโบสถ จงตรสวา 'ตโต จ ปกขสส' เปนตน." บาลในธมมกสตร๒นน ดงตอไปน :- "กแล วญชนผมใจเสอมใสแลว เขาจา อโบสถอนประกอบดวยองค ๘ ทาใหมองคครบ- เตมท ตลอดวน ๑๔ คา วน ๑๕ คาและวน ๘ คา แหงปกษ และตลอดปาฏหารกปกษ" ดงน. อรรถกถา๓ธมมกสตรนน วา "ศพทวา ตโต ในคาถานนเปน นบาตลงในอรรถสกวาทาบทใหเตม. บทวา ปกขสสปวสสโปสถ นน บณฑตพงประกอบเขากบบทเบองปลายวา "เขาจาอโบสถ คอ เขาไปจาอโบสถประกอบดวยองค ๘ นนแล ตลอด ๓ วนน คอ วน ๑๔ คา ๑๕ คา วน ๘ คา แหงปกษ." บทวา ปกขสสปวสส- โปสถ นน บณฑตพงเชอมเขาอยางนวา "วญชนผมใจเสอมใสแลว ไมปลอยปละละเลยอโบสถประกอบดวยองค ๘ แมจนวนเดยว ทาให มรป (องค) ครบเตมท คอใหมองคบรบรณด ชอวาเขาจาอโบสถ ประกอบดวยองค ๘ (ทาใหองคครบครน) ตลอดปาฏหารย- ปกษดวย." [๑๑๐] อรรถกถา๔ภยเภรวสตร ในมลปณณาสก วา "บทวา จาตททส ไดแก ราตรหนงอนเปนทเตมแหง ๑๔ วน จาเดม ๑. ๓. ป. โช. ๒/๒๒๗. ๒. ข. ส. ๒๕/๔๐๕. ๔. ป. ส ๑/๑๖๓.


แตวนตนแหงปกษ. วน ๑๕ คา และวน ๘ คากเหมอนกน. บทวา ปกขสส ความวา ๖ ราตร แบงราตรเหลานนแหงสกกปกษและ กณหปกษใหเปน (ปกษละ) สาม ๆ. เพราะฉะนน คาวา ปกษ บณฑตควรประกอบเขา ในบททกบทวา "ปกขสส จาตททส ปกขสส ปจทส ปกขสส อฏม" ดงน. ฎกาภยเภรวสตรนนวา "สองบทวา ปมทวสโต ปภต คอ จาเดมแตวนคา ๑ อนเปนวนตน." วน ๕ คา มไดมาในบาลกจรง แตวนนน กควรถอเอาดวยแท เพราะความเปนวนทพระธรรมสงคาหาทงหลายตงไว. เนอความน จกแจมแจงในมงคลนวา "กาเลน ธมมสสวน." กถาวาดวยกาลอโบสถ จบ. [องคอโบสถ ๘ ประการ] [๑๑๑] กองค ๘ แหงอโบสถนน มเจตนาเปนเครองงดเวนจาก การทาชวตสตวใหตกลวงไปเปนตน. เพราะเหตนน พระผมพระภาค เมอจะทรงแสดงธรรมแกนางวสาขา จงตรสไวในทตยวรรค๑ แหง ทตยปณณาสก ในตกนนาต องคตตรนกายวา "บคคลไมพงฆาสตว ไมพงถอเอาสงของท เขามไดให ไมพงกลาวเทจ ไมพงเปนผ ดมนาเมา พงงดเวนจากเมถนอนเปนความ ประพฤตไมประเสรฐ ไมพงบรโภคโภชนะผด ๑. อง. ตก. ๒๐/๒๗๖.


เวลาในราตร ไมพงทดทรวงดอกไม ไมพงลบไล ของหอมและพงนอนบทเตยง บนพน หรอบน ทซงเขาปลาด บณฑตทงหลายกลาวอโบสถท ประกอบดวยองค ๘ นแลวา อนพระพทธเจา ผถงทสดทกข ทรงประกาศไวแลว." บาลอโบสถสตร จบ. บาลธมมกสตร ในทตยวรรคแหงสตตนบาต กเหมอนกน. [๑๑๒] อรรถกถา๑ธมมกสตร วา "บรรดาบทเหลานน บทวา อพรหมตรยา คอ อนเปนความประพฤตไมประเสรฐ. บทวา เมถนา คอ จากการถงพรอมแหงเมถนธรรม." อรรถกถาชอกงขาวตรณ วา "สองบทวา เมถน ธมม ไดแก ธรรมของคน ๒ คน ผเชนเดยวกน โดยความกลดกลมแหงราคะ." ฎกากงขาวตรณนน วา "ธรรมนเปนธรรมของชนคทงหลาย เพราะถงภาวะเชนเดยวกน โดยความกลดกลมแหงราคะ ฉะนน ธรรมนนแหละ พระผมพระภาคจงตรสวา เมถน เหตนน พระ อรรถกถาจารยจงกลาวคาวา 'ราคปรยฏาเนน' เปนตน. บรรดา บทเหลานน บทวา ราคปรยฏเนน แปลวา โดยความกลดกลม แหงราคะ. อธบายวา โดยความเปนผมจตถกความเปนไปแหงความ กาหนดในเมถนรงรดแลว. อชฌาจาร (การละเมดประเวณ) ชอวา ธมโม." ๑. ป. โช. ๒/๒๒๖.


ฎกาจฬหตถโทปสตร วา "ธรรมนเปนธรรมของชนค คอ เปนสอง ๆ โดยอาการทกลาวแลว เหตนน ชอวา เมถน." [๑๑๓] อรรถกถา๑ธมมกสตร วา "บาทคาถาวา รตต น ภ เชยย วกาลโภชน ความวา ไมพงบรโภคทงในกลางคน, ไมพง บรโภคโภชนะเกนเวลาไปแลวทงในกลางวน. แมวตถมจรณเครองลบ ไลเปนตน บณฑตพงทราบวา พระผมพระภาคทรงถอเอาแลวดวย คนธศพท ในคานวา น จ คนธ ดงนเหมอนกน. บทวา มเจ ไดแก เตยงทควร. บทวา สนถเต ไดแก ทเขาปลาดดวยเครอง ลาดอนควร มเสอออนเปนตน. อนง (การทนอน) บนพนแมท ลาดดวยผาขนสตวเปนตน กควร." [๑๑๔] อรรถกถา๒อโบสถสตร วา "บาทคาถาวา มเจ ฉมาย ว สเยถ สนถเต ความวา พงนอนบนเตยงทควร ซง มเทาประมาณศอกกามา หรอบนพนทโบกฉาบดวยปนขาวเปนตน หรอบนทปลาดอนเขาลาดหญา ใบไม และฟางเปนตนกระทาไว." อรรถกถา๓ธมมกสตร วา "บทวา อฏงคก คอ ไมพนไป จากองค ๘ เหมอนดนตรซงประกอบดวย๔องค ๕ ฉะนน. บทวา ทกขนตคนา คอ ผถงทสดแหงวฏฏทกขแลว." ๑. ป. โช. ๒/๒๒๑. ๒. มโน. ป. ๒/๒๖๔. ๓. ป. โช. ๒/๒๒๗. ๔. คอ ๑. อาตต กลองหมหนาเดยว. ๒. วตต กลองหมหนง ๒ หนา ภ. อาตตวตต กลองหมทกดาน (บณเฑาะว รามะนา). ๔. สสร เครองเหา (ป, แตร, หรอขลย). ๕. ฆน โลหะแผน (ฉาบ, ฉง, หรอฆอง).


[๑๑๕] อรรถกถา๑ขททกปาฐะ วา "บรรดาองคเหลานน เจตนา เปนเหตกาวลวงฐานะ โดยประสงคจะสองเสพสทธรรม ซงเปนไป ทางกายทวาร ชอ อพรหมจรรย." ฎกาพรหมชาลสตร วา "เจตนาทยงการจดมรรคดวยมรรค ใหตงขน ซงเปนไปทางกายทวาร โดยประองคจะเสพอสทธรรม ชอ อพรหมจรรย. อพรหมจรรยนนมองค ๒ คอ จตประกอบดวย ความเปนผใครเพอจะเสพ ๑ การจดมรรคดวยมรรค ๑." อรรถกถาชอกงขาวตรณ วา "อพรหมจรรยนนมองค ๒ คอ จตคดจะเสพ ๑ การยงมรรคใหจดดวยมรรค ๑." อรรถกถา๒ขททกปาฐะ วา "กอพรหมจรรยมองค ๔ คอ อชฌาจรณยวตถ (วตถทจะพงประพฤตลวง คอ มรรคทง ๓) ม อย ๑ จตคดจะเสพในอชฌาจรณยวตถนน เปนธรรมชาตปรากฏ แลว ๑ ประโยค (คอ) ความพยายาม) อนเปนปจจยแหงการเสพ กสมบรณ ๑ การยนด ๑." [๑๑๖] มรรค ๓๐ ชอวา อชฌาจรณยวตถ. สมจรงดงคาท พระอรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถกถาชอกงขาวตรณ วา "กผหญง ม ๓ จาพวก ดวยอานาจแหงหญงมนษย อมนษย และสตวดรจฉาน. มรรคของหญงเหลานนแบงเปนพวกละ ๓ ดวยอานาจวจจมรรค ปสสาวมรรค และมขมรรค เปน ๙. ของจาพวกอภโตพยญชนก ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาวณณนา ๒๐. ๒. ปรมตถโชตกา ขททกปาวณณนา ๒๗.


กเชนนน. สวนมรรคของบรษแบงเปนพวกละ ๒ ดวยอานาจวจจ- มรรคและมขมรรค เปน ๖. ขอพวกบณเฑาะกกเชนนน รวมเปน มรรค ๓๐ ดวยอาการอยางน." คาทเหลอทขาพเจาจะพงกลาวใน สกขาบทน และในสกขบทท ๑ ท ๒ ท ๔ และท ๕ บณฑตพงทราบ ตามนยทขาพเจากลาวแลวในอาคารยวนยในหนหลง. [๑๑๗] อรรถกถา๑วกาลโภชนสกขบท วา "ดวยบทวา กาโล ทานประสงคเอากาลเปนทฉนของพวกภกษ. กกาลนน โดยกาหนด อยางตาทสด ยอมเปนเวลาเทยง. เพราะเหตนนนนแหละ ในบท ภาชนะแหงสกขาบทนน พระอบาลจงกลาววา ' ชอวา วกาล (ไดแก) เมอกาลเทยงลวงเลยไปแลวจนถงอรณขน.' แมเวลาเทยงตรง กยง ถงความสงเคราะหเขาในกาล. กจาเดมแตเวลาเทยงตรงนนไป ภกษ ไมสามารถเพอจะขบเคยวหรอฉนได (แต) พงสามารถเพอจะดม โดยดวนได แตภกษผรงเกยจ ไมควรทา." ฏกาพรหมชาลสตร จฬหตถโทปสตร และอโบสถสตร วา "จาเดมแตอรณขนจนถงเวลาเทยง นจดเปนกาลบรโภคทพระ อรยเจาทงหลาย มพระพทธเจาเปนตน สงสมอบรมมาแลว, อน จากนนจดเปนวกาล." ฎกามหาขนธก วา "วตถทชอวาโภชนะ เพราะอรรถวา อนบคคลพงบรโภค คอ วตถทเปนยาวกาลกทกชนด มขาวตมและขาว สวยเปนตน. เหมอนอยางวา การบรโภคในกลางคน ในคาวา ๑. สมนต. ๒/๔๑๒.


"รตตปรโต๑" น ทานกลาววา รตต เพราะลบบทเบองหลงฉนใด การกลนกนโภชนะในคาวา 'วกาลโภชนา' น ทานกกลาววา โภชน 'เพราะลบบทเบองหลงฉนนน. การกลนกนโภชนะในวกล ชอวกาล- โภชนะ." [๑๑๘] อรรถกถาชอกงขาวตรณ วา "ในวกาลโภชนสกขาบท น มองค ๓ เหลาน คอ ความทเวลาเปนวกาล ๑ ความทวตถเปน ยาวกาลก ๑ การกลนกน ๑. " อรรถกถา๒ขททกปาฐะ วา "วกาลโภชนะมองค ๔ คอ เวลา วกาล ๑ วตถเปนยาวกาลก ๑ การกลนกน ๑ ความเปนผไมใช คนบา ๑. การจาแนกองค แมแหงสกขาบททเหลอ กพงทราบโดย ทานองน." กองควา "ความเปนผไมใชคนบา" นน ด. สมจรงดงท พระผมพระภาคตรสไววา "ไมเปนอาบตแกภกษผเปนบา." [๑๑๙] สวนองคท ๗ มนจจคตเปนตน บณฑตพงตรวจดโดย พสดารในอรรถกถาขททกปาฐะและพรหมชาลสตรเปนตน. สวนใน อธการน มความยอดงตอไปน :- อรรถกถา๓พรหมชาลสตรและอโบสถสตร วา "กการประกอบ ดวยตนเองกด การใหผอนประกอบกด ซงการฟอนเปนตน การด ๑. ผงดเวนจากโภชนะในเวลากลางคอ. รตต โภชน รตต ตโต อปโต รตตปรโต. ๒. ปรมตถโชตกา ขททกปาวณณนา ๓๒. ๓. สมงคลวลาสน ๑/๑๐๓. มโน. ป. ๒/๒๖๓.


ซงการฟอนเปนตน ทเขาประกอบแลวกด ไมสมควรแกภกษภกษณ ทงหลายเลย." อรรถกถา๑ขททกปาฐะ วา "กเมอบคคลเขาไปโดยความประสงค จะดแลวดอยนนแหละ ความละเมดจงมไดในสกขบทน. แตเมอ ดการฟอนเปนตน ซงมาในโอกาสทตน ยน นง และนอนกด กาลง เดนไปเหนการฟอนเปนตน ซงมาสคลอง (จกษ) เขากด ความ เศราหมองพงมได ความละเมดหามไม." [๑๒๐] ฎกาพรหมชาลสตร จฬหตถปโทปมสตรและอโบสถสตร วา "การฟงเพลงขบทไมเปนขาศก ควรในบางคราว. จรงอยางนน พระอรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถกถาขททกปาฐะชอ ปรมตถโชตกา วา 'เพลงขบทประกอบดวยธรรม ควร, ธรรมทประกอบดวยเพลงขบ ไมควร." จรงอย การทฟงเพลงขบซงไมเปนขาศก กควร. เพราะเหต นน ในอรรถกถา๒สกกปญหสตร ทานจงกลาวไววา "เมอบคคลฟง เสยง แมทมอกขระอนวจตรมพยญชนะอนวจตรใด ราคะเปนตน ยอมเกดขน เสยงเหนปานนน ๆ บคคลไมควรเสพ. แตเมอบคคล ฟงเสยงทอาศยอรรถ อาศยธรรม แมเปนเพลงขบของนางกมภทาส ความเสอมใสยอมเกดขนได หรอความเบอหนายยอมปรากฏ เสยง เหนปานนน ๆ ควรเสพ." [๑๒๑] ฎกาสกกปญหสตรนนวา "พระอรรถกถาจารยหมาย ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาวณณนา ๓๔. ๒. ส. ว. ๒/๔๔๕


ถงเพลงขบทปรากฏขน โดยความเปนเพลงขบทไพเราะจบจต ดวย อานาจแหงการกาหนดทเปนไปอยางนน เพราะความเปนทประชม แหงเพลงขบอนวจตร ดวยอานาจแหงการรอยกรองซงกาพย และ เพลงขบมเพลงขบของนกฟอนเปนตน และดวยอานาจแหงการรองสง จงกลาววา ' ย จตตกขจตตพยชนมป... อปปชชนต.' บทวา อตถนสสต คอ อาศยประโยชนอนเปนไปในภพหนา. บทวา ธมมนสสต คอ อาศยธรรมอนไมอนไมกลบแลว (คอนพพาน). ความ เชอในพระรตนตรยกด ความเชอในกรรมและผลของกรรมกด ชอ วา ปสาโท. บทวา นพพทา วา คอ หรอวาความเบอหนาย จากวฏฏะ ดวยอานาจแหงอนจจสญญาเปนตน." สวนคาใดเขยนไว ในคมภรอรรถกถา๑ขททกปาฐะ วา "กใน องคท ๗ น เพลงขบแมทประกอบดวยธรรมกตาม ยอมไมควร, สวน ธรรมอนประกอบดวยเพลงขบ ยอมควร" ดงน : คานน ยอมไมสม ดวยคาททานนามาในฎกาพรหมชาลสตรเปนตน. [๑๑๒] สวนในองคท ๘ พงทราบวนจฉน ดงตอไปน : อรรถ- กถา๒พรหมชาลสตรและอโบสถสตร วา "ทนอนอนเกนประมาณ ชอวา อจจาสยนะ. ทนอนทปลาดดวยเครองปลาดอนไมสมควร ชอวา มหาสยนะ." ฎกาพรหมชาลสตรและอโบสถสตรนนวา "ทนอนสงแนะทนอน ใหญ พระผมพระภาคทรงประสงคเอาทนอนซงเวนจากสมณสารป ๑. ปรมตถโชต ขททปาฐวณณนา ๓๕. ๒. ส. ว. ๑/๑๐๔ มโน. ป. ๒/๒๖๓.


เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'ปมาณาตกกนนต อกปปยตถต." อรรถกถา๑ขททกปาฐะ วา "ทนอนอนไมสมควร และเครอง ปลาดอนไมสมควร ชอวา มหาสยนะ." ฎกาพรหมชาลสตรเปนตน วา "คาวา อจจา เปนศพทพเศษ ศพทหนง ซงมเนอความเสมอกบอจจศพท. บคคลยอมนอนบนทนน เหตนน ทนน ชอวา เปนทนอน คอ อาสนท เปนตน. กอาสนะ ทานสงเคราะหดวย สยนศพท ในบทวา อจจาสยนมหาสยน นน." [๑๒๓] อรรถกถา๒จมมขนธกะ วา "อาสนะทเกนประมาณ ชอวา อาสนท." พระบาล๓เสนสสนขนธกะ วา "ภกษทงหลาย เราอนญาตตง ๔ เหลยม๔แมสง." อรรถกถา๕เสนสสนขนธกะนนวา "ตง ๔ เหลยมจตรส พระ ผมพระภาคตรสเรยกวา อาสนทก. กเพราะบาลวา อจจกมป อาสนทก ตงยาวโดยสวนขางหนงนนแหละ มเทาประมาณ ๘ นว จงควร. อนง อาสนท ๔ เหลยมจตรส แมเกนประมาณ กพงทราบ วา ควร." ฎกาชอวมตวโนทน วา "ตง ๔ เหลยมเทากน (ทง ๔ ดาน) ชอวา จตรสสป. คาวา ปมาณาตกกนโตป ทานกลาวหมายเอา ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาวณณนา ๓๕. ๒. สมนต. ๓/๑๘๓. ๓. ว. จลลวคต. ๗/๙๑. ๔. อาสนทก. เกาอเลกหรอทสงชนดหนงไมมทวางแขนไมมทพงหลง ๕. สมนต. ๓/๓๕๔.


ตง ๔ เหลยมเทากนเหมอนกน. สวนแมตง สตตงคะ๑ และ ปญจงคะ ๔ เหลยมรมเทาสง ยอมไมควร." [๑๒๔] จรงอย เทาเตยงและตงมประมาณ ๘ นว โดยนวพระ สคตเทานน จงควร. เพราะเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา "อนง๒

ภกษผจะใหทาเตยงหรอตงใหม พงทาใหมเทาได ๘ นว โดยนวสคต เวนไวแตแมแครเบองลาง เมอภกษทาใหเกนประมาณนน เปน ปาจตตย มอนใหตดเปนวนยกรรม." [๑๒๕] กเพราะพระอรรถกถาจารยกลาวไว ในอรรถกถากฏ- การสกขาบท ในกงขาวตรณ วา "๓ คบของบรษกลางคนในบดน ชอวา คบพระสคต ๑ เปนศอกคบโดยศอกชางไม" เพราะฉะนน ๓ นวแหงบรษกลางคน จงเปน ๑ นว ของพระศาสดา เหตนน ๘ นว ของพระศาสดา จงเปน ๒๔ นวของบรษกลางคน. ๒๔ นวนนเปน ศอกกาหนง. เหตนน ในฎกาอโบสถสตร ทานจงกลาวไววา บทวา มฏ หตถปาทเก คอ มเทาประมาณศอกกาหนง นบ จากพนเทาจนถงทสดเบองลางแหงแมแคร. กแล ศอกกาทมชอวา ศอกชางไมในบดน เพราะฉะนน บณฑตพงถงความตกลงในอธการนวา ของบรษตามปกต เปน ๑ นวของบรษกลางคน คบ ศอก แขนและ วา กเชนนน เพราะฉะนน บณฑตพงถงความตกลงในอธการนวา "ศอกกาของบรษกลางคน เปนศอกกากบ ๑ คบของบรษตามปกต." [๑๒๖] สวนเชงรองเทาเตยง ๘นว โดยนวของมนษย ๑. สตตงคะ ทนงมองค ๗ คอ ขา ๔ พนกพง ๑ ทวางแขน ๒. ปญจงคะ ทนงมองค ๕ คอ ขา ๔ พนกพง ๑. ๒. ว. มหาวภงค. ๒/๕๐๑.


(นวสามญ) เทานนจงควร. เพราะเหตนน พระผมพระภาคจงตรสไว ในเสนาสน๑ขนธกะวา "ภกษทงหลาย ภกษไมพงใชเชงรองเทาเตยง สง, ภกษใดพงใชสอย เปนอบตทกกฏแกภกษนน. ภกษทงหลาย เราอนญาตเชงรองเทาเตยง ๘ นวเปนอยางยง." สวนในอรรถกถา๒เสนาสนขนธกะนน วา "๘ นว คอ นวอน เปนประมาณของมนษยนนแล." เพราะเหตน เตยงและตงอนจากอาสนท ๔ เหลยมจตรสเสมอ กน มเทาสงเกนกวาศอกกากบคบ ๑ และเตยงมเทารองสงเกนกวา ๘ นว ชอวา ทนอนสง. เตยงและตงนน ชอวา ทนอนใหญ. สมควร จะสงกตาม ไมสงกตาม เตยงและตงนน ชอวา ทนอนใหญ. ทนอนสงและนอนใหญแมทง ๒ นน ยอมไมควร. เพราะเหตนน ในอรรถกถา๓ขททกปาฐะ ทานจงกลาวไววา "ทนอนสงและทนอนใหญแมทง ๒ นน ยอมไมควร โดยปรยายไร แกภกษผยนด." [๑๒๗] กเครองปลาดทไมควร ซงเขาปลาดบนเตยงและตง ยอมไมควร อยางอนไมควรหามได. เหตนน ในอรรถกถา๔ธมมก- สตรทานจงกลาวไววา "ก (การทนอน) บนพนแมทลาดดวยพรม๕

เปนตน ควรอย." ฎกาพรหมชาลสตรและอโบสถสตร วา "กเมอทรองอน ๑. ว. จลลวคค. ๗/๙๒. ๒. สมนต. ๓/๓๕๕. ๓. ปรมตถโชตกา ขททกปาวณณนา. ๓๕. ๔. ป. โช. ข. ส. ๒/๒๖. ๕. โคณกะ เครองปลาดวยขนแกะมขนยาว ผาขนสตว.


พระองคทรงหามแลว กรยา (การนงนอน) ทใชสอยซงทรองนน กเปนอนทรงหามดวย เพราะฉะนน พระองคจงตรสวา 'อจจาสยน- มหาสยนา' ดงน. แตโดยเนอความ การงดเวนจากการนงการนอน อนเปนการใชสอยทนอนสงทนอนใหญนน บณฑตพงทราบวา พระองค ทรงแสดงไวแลว." [๑๒๘] เพราะรวมองคท ๗ และท ๘ ทง ๒ องคเปนองคเดยว กน จงมองค ๘ ดวยประการฉะน. เหตนน ในอรรถกถา๑ขททกปาฐะ ทานจงกลาวไววา "๒ องคเบองตนและองคท ๔ และท ๕ ทวไป แกอบาสกและสามเณรดวยอานาจเปนนจจศล. องคแมทงมดรวม องคท ๗ และท ๘ ของอบาสกเปนองคหนงดวยอานาจอโบสถ เวน องคสดทายแหงองคทงหมด ทวไปกบพวกสามเณร. แตองคสดทาย แหงองคทงหมด เปนองคพเศษ สาหรบสามเณรเทานน." สวนในปกรณวเสสชอวสทธมรรค๒ ทานกลาววา "ศลของ คฤหสถดงน คอ สาหรบอบาสกและอบาสกา สกขาบทม ๕ ดวย อานาจเปนนจจศล หรอเมอมอตสาหะกพงรกษาทง ๑๐ สกขาบท (และ) ม ๘ ดวยอานาจเปนองคอโบสถ." ฎกาปกรณวเสสชอวสทธมรรคนน วา "สองบทวา สต วา อสสาเห คอ เมอความอตสาหะเพอจะพยายามรกษาศลมอย. ดวย บทวา ทส พระพทธโฆษาจารย กลาวถงศลทสามเณรจะพงรกษา ดจศลของฆฏการอบาสกเปนตน." ๑. ปรมตถโชตกา ขททกปาวณณนา ๑๗. ๒. วสทธมรรค สลนทเทส. ๑/๑๘.


ในฎกามหาขนธกะ แกวา "กคาใดททานกลาวไวในอรรถกถา ชอขททกปาฐะนวา 'แตองคสดทายแหงองคทงหมด เปนองคพเศษ สาหรบสามเณรเทานน' คานนยอมไมสมกบคานวา 'หรอวาเมอม ความอตสาหะ กพงรกษาทง ๑๐ สกขาบท' ดงน." กถาวาดวยองค ๘ จบ. [๑๒๙] อรรถกถาอโบสถสตร วา "กบคคลผจะเขาจาอโบสถ- ศลนนพงตงใจวา ' พรงนเราจกรกษาอโบสถ ' แลวตรวจตราการ กระทา๒อาหารเปนตนเสยแตในวนนทเดยว ดวยพดวา " พวกทานพง ทาสงนและสงน.' ในวนอโบสถ พงเปลาวาจาสมาทานองคอโบสถใน สานกของภกษหรอภกษณ ของอบาสกหรออบาสกา ผรจกลกษณะ ของศล ๑๐ แตเชาตร. แตเมอไมรบาล พงอธษฐานวา 'พวกทานพง อธษฐานอโบสถทพระพทธเจาทรงบญญตไว.' เมอไมไดผอน พง อธษฐานดวยตนเองกได, แตควรทาการเปลงวาจาโดยแท. เมอเขา จาอโบสถ ไมควรจดแจงการงานทเกยวกบการเบยดเบยนผอน. ควร ทาการนบอายและวยใหกาลลวงไป. อนง พงเปนผราวกะภกษผม ภตรเปนประจา ไดอาหารในเรอนบรโภคแลว พงไปสวหารฟงธรรม หรอพงมนสการของบรรดาอารมณ ๓๘ อารมณอยางใดอยางหนง." [๑๓๐] ฎกาอโบสถสตรนนวา "จาเดมแตการสมาทานศล ผ รกษาอโบสถไมควรทากจอะไร ๆ อยางอน ควรใหกาลลวงไปดวยการ ฟงธรรมหรอมนสการกมมฏฐาน เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารย ๑. มโน. ป. ๒/๒๖๔. ๒. ว บทหนา ธา ธาต ในความกระทา, อภ. สจ. หนา ๘๐๑. ขอ ๑๖๘.


จงกลาววา ตมปน อปวสนเตน ฯ เป ฯ วจาเรตพพ. ในสอง บทวา วาจ ภนทตวา พงทราบวนจฉยดงน : ผรกษาอโบสถ พง ทาการกาหนดกาลวา '(เราจกรกษาอโบสถ) ตลอดคนน และ ตลอดวนน' แลวทาโดยรวมกนดวยอานาจองคอโบสถวา 'ขาพเจา สมาทานสกขาทาน ๘ ' แลวทาการเปลงวาจาสมาทานองคอโบสถเฉพาะ องคตามบาลอยางนวา 'ปาณาตปาตา เวรมณสกขาปท สมาทยาม ฯ เป ฯ อจจาสยนมหมาสยนา เวรมณสกขาปท สมาทยาม' แตเมอไมรบาล พงสมาทานเฉพาะองคดวยภาษาของตน หรอดวย อานาจอธษฐานโดยรวมกนวา ' ขาพเจาอธษฐานอโบสถทพระพทธเจา ทรงบญญตไวแลว' เมอไมไดผอนอธษฐานเองกได. แทจรง ศลของอบาสกอนบคคลผรกษาอโบสถสมาทานรวมกนกด สมาทานใน สานกผอนกด กชอวาสมาทานแลว สมาทานรวมกนกด สมาทาน เฉพาะองคกด กเปนอนสมาทานเหมอนกน. ถามวา ความแตกตาง กนจะมไดอยางไรเลา ? แกวา เมอสมาทานรวมกน วรตกอยางเดยว เทานน เจตนากมดวงเดยวเหมอนกน. แตวรตและเจตนานน ทากจ ของวรตและเจตนาทงหมด เพราะเหตนน สกขาบททงหมด จดวา อนผรกษาอโบสถสมาทานแลวโดยแท ดวยการสมาทานรวมกนแมนน. อนง เมอสมาทานเฉพาะองค วรตและเจตนาทตางๆ กน ยอมเกด ขนตามหนาทดวยอานาจกจ. กในการสมาทานทกอยาง ควรทาการ เปลงวาจาโดยแม. บทวา ปโรปโรธปฏสยตตา คอ ทเกยวกบการเบยดเบยน


ผอน." กถาวาดวยการสมาทานองคอโบสถ จบ. [๑๓๑] การสมาทานองคอโบสถนน ชอวาเปนมงคล เพราะเปน เหตแหงความเกดในสวรรคเปนตน. เพราะเหตนน พระผมพระภาค จงตรสไววา "วสาขา ผใดพงครองอราชยเปนอสราธบดแหงมหา- ชนบท ๑๖ เหลาน ซงมรตนะ ๗ ประการมากมาย, คอ องคะ มคธะ กาส โกศล วชช มลละ เจต วงสะ กร ปญจาละ มจฉะ สรเสนะ อสสกะ อวนต คนธาระ กมโพชะ; การครองราชยของผนนนน ยอมไมถงเสยวท ๑๖ แหงอโบสถซงประกอบดวยองค ๘. ขอนน เพราะเหตไร ? วสาขา ราชสมบตทเปนของมนษยเปนของเลกนอย เพราะ นาเขาไปเปรยบเทยบสขอนเปนทพย; วสาขา ๕๐ ปซงเปนของมนษย เปนคนหนงและวนหนง ของเทพดาชนจาตมหาราช, ๓๐ ราตร โดยราตรนนเปนเดอนหนง, ๑๒ เดอนโดยเดอนนนเปนปหนง, ๕๐๐ ปอนเปนทพยโดยปนน เปน ประมาณอายของเทพดาชนจาตมหาราช. วสาขา กคอขอทสตรหรอ บรษบางคนในโลกน เขาจาอโบสถอนประกอบดวยองค ๘ แลว พง เขาถงความเปนผรวมกนของเทพดาชนจาตมหาราช เบองหนาแต ตายเพราะกายแตก เปนฐานะทสมควรจะมไดแล. วสาขา กเรา หมายเอาความเขาถงความเปนผรวมกนของเทพดาชนจาตมหาราช นน จงกลาวคานวา 'ราชสมบตอนเปนของมนษยเปนของเลกนอย


เพราะนาเขาไปเปรยบสขอนเปนทพย.' วสาขา ๑๐๐ ปอนเปนของมนษย เปนคนหนงและวนหนง ของเทพดาชนดาวดงส ; ฯลฯ พนปอนเปนทพยโดยปนน เปน ประมาณอายของเทพดาชนดาวดงส. วสาขา กขอทสตรหรอบรษ บางคนในโลกน เขาจาอโบสถอนประกอบดวยองค ๘ แลว พงเขา ถงความเปนผรวมกนของเทพดาชนดาวดงส เบองหนาแตตายไป เพราะกายแตกเปนฐานะทสมควรจะมไดแล. วสาขา กเราหมายเอาความ เขาถงความเปนผรวมกนของเทพดาชนดาวดงสนนจงกลาวคานวา ' ราชสมบตอนเปนของมนษยเปนของเลกนอย เพราะนาเขาไปเปรยบ เทยบสขอนเปนทพย.' วสาขา ๒๐๐ ปอนเปนของมนษย เปนคนหนงและวนหนง ของเทพดานนยาม ฯลฯ สองพนปอนเปนทพยโดยปนน เปน ประมาณอายของเทพดาชนยาม. วสาขา กขอทสตรหรอบรษบาง คนในโลกน เขาจาอโบสถอนประกอบดวย ๘ แลว พงเขาถง ความเปนผรวมกนของเทพดาชนยาม เบองหนาแตตายไป เพราะ กายแตก เปนฐานทควรจะมไดแล. วสาขา กเราหมายเอาความ เขาถงความเปนผรวมของเทพดาชนยามนนจงกลาวคานวา 'ราช- สมบตอนเปนของมนษยเปนของเลกนอย เพราะนาเขาไปเปรยบเทยบ สขอนเปนทพย.' วสาขา ๔๐๐ ปอนเปนของมนษย เปนคนหนงและวนหนง ของเทพดาชนดสต ฯลฯ สองพนปอนเปนทพยโดยปนน เปนประมาณ


อายของเทวดาชนดสต. วสาขา กขอทสตรหรอบรษบางคนในโลก น เขาจาอโบสถอนประกอบดวยองค ๘ แลว พงเขาถงความเปนผ รวมกนของเทพดาชนดสต เบองหนาแตตายไป เพราะกายแตก เปน ฐานะทสมควรจะมได. วสาขา กเราหมายเอาความเขาถงความ เปนผรวมกนของเทพดาชนดสตนน จงกลาวคานวา ' ราชสมบตอน เปนของมนษยเปนของเลกนอย เพราะนาเขาไปเปรยบเทยบสขอน เปนทพย.' วสาขา ๘๐๐ ปอนเปนของมนษย เปนคนหนงและวนหนง ของเทพดาชนนมมานรด; ฯลฯ แปดพนปอนเปนทพยโดยปนน เปนประมาณอายของเทพดาชนนมานรด. วสาขา กขอทสตรหรอบรษ บางคนในโลกน เขาจาอโบสถอนประกอบดวยองค ๘ แลว พงเขาถง ความเปนผรวมกนของเทพดาชนนมมานรด เบองหนาแตตายไป เพราะ กายแตก เปนฐานะทควรจะมไดแล. วสาขา กเราหมายเอาความ เขาถงความเปนผรวมกนของเทพดาชนนมมานรดนน จงกลาวคานวา ' ราชสมบตอนเปนของมนษยเปนของเลกนอย เพราะนาเขาไปเปรยบ เทยบสขอนเปนทพย.' วสาขา พนหกรอยปอนเปนของมนษย เปนคนหนงและวน หนง ของเทพดาชนปรนมมตวสวดด ๓๐ ราตรโดยราตรนนเปนเดอน หนง, ๑๒ เดอนโดยเดอนนนเปนปหนง หมนหกพนปอนเปนทพยโดย ปนน เปนประมาณอายของเทพดาชนปรนมมตวสวดด. วสาขา กขอท สตรหรอบรษบางคนในโลกน เขาจาอโบสถอนประกอบดวยองค ๘ แลว


พงเขาถงความเปนผรวมกนของเทพดาชนปรนมมตวสวสด เบองหนา แตตายไปเพราะกายแตก เปนฐานะทสมควรจะมไดแล. วสาขา กเรา หมายเอาความเขาถงความเปนผรวมกนของเทพดาชนปรนมมตวสวสด นน จงกลาวคานแลวา 'ราชสมบตกนอนเปนของนษยเปนของเลกนอย เพราะนาเขาไปเปรยบเทยบสขอนเปนทพย." บาลอโบสถสตร๑ จบ. [๑๓๒] อรรถกถา๒อโบสถสตรนนวา "บทวา ปหตรตต- รตนาน คอ ประกอบดวยรตนะ กลาวคอ วตถอนยงความยนดให เกดมากมาย. อธบายวา เตมดวยรตนะ ๗ ประการมประมาณเพยง สะเอว ทาพนชมพทวปทงสนใหเปนเชนกบหนากลอง. บทวา อสสรยาธปจจ คอ โดยความเปนอสระ และโดย ความเปนอธบด, มใชโดยเปนพระราชาชนตา. อกอยางหนง ความเปนอธบด คอ ความเปนอสระ ชอวา ความเปนอสสราธบด เพราะในราชสมบตน ไมมกรรมอนเปนไปกบดวยความโหดราย. สองบทวา รชช การเรยย คอ พงครองจกรพรรดราชเหน ปานนน. คาเปนตนวา องคาน เปนชอของชนบทเหลานน. หลายบทวา กล นาคฆต โสฬส ความวา ยอมไมถง สวนหนงจาก ๑๖ สวนนน ซงแบงบญแหงอโบสถทบคคลเขาจาสน วนหนงและคนหนงใหเปน ๑๖ สวน. อธบายวา ผลคอวบากแหง เสยวท ๑๖ แหงอโบสถสนราตรหนง ยงมากกวาจกรพรรดราชนน. ๑. อง. ตก. ๒๐/๒๖๓. ๒. มโน. ป. ๒/๒๖๓.


บทวา กปณ คอ นดหนอย." [๑๓๓] ฎกาอโบสถสตรนน วา "รตตศพท เปนปรยายแหง รตนศพท เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา ' บทวา ปหตรตตรตนาน คอ ประกอบดวยรตนะ กลาวคอ วตถอนยง ความยนดใหเกดมากมาย.' แตในพระบาลปรากฏปาฐะวา ปหต- สตตรตานาน กม. สองบทวา เภรตลสทส กตวา คอ ทาใหเสมอดจหนากลอง. หลายบทวา ตโต เอก ภาค น อคฆต คอ จกรพรรดราช ตามทกลาวแลว ยอมไมถงสวนหนงจากสวนท ๑๖ นน. สองบทวา ตโต พหตร คอมากกวาสรแหงจกรพรรดราช. ในบทวา จาตมมหาราชกาน เปนตน พงทราบวนจฉย ดงตอไปน : ๙ ลานปเปนประมาณอายของเทพดาชนจาตมหาราช โดย การคานวณของมนษย. ๓ โกฏ ๖ ลานป เปนประมาณอายของ เทพดาชนดาวดงส. ๑๔ โกฏ ๔ ลานป เปนประมาณอายของเทพดา ชนยาม. ๕๗ โกฏ ๖ ลานป เปนประมาณอายของเทพดาชนดสต. ๒๓๐ โกฏ ๔ ลานป เปนประมาณอายของเทพดาชนนมมานรด. ๙๒๑ โกฏ ๖ ลานป เปนประมาณอายของเทพดาชนปรนมมตวสวดด." [เรองปโรหต] [๑๓๔] ในอดตกาล พระโพธสตวเปนพระเจาพาราณส พระ องคเองมไดทรงประมาท ในทานศลและอโบสถกรรม ทรงชกชวน อมาตยเปนตนแมทเหลอ ในทานเปนตน. ฝายปโรหตของพระองค


อนพระองคทรงตงไวในตาแหนงวนจฉย เปนผกนเนอ๑หลงของผอน ดวยการกนสนบนจงไมสมาทาน. ในวนอโบสถวนหนงตอนกลางวน เขารบสนบททาคดโกงแลวไปสทบารงพระราชา ถกพระราชตรส ถามวา "อาจารย แมทานกรกษาอโบสถหรอ ?" จงทลเทจวา "พระพทธเจาขา" แลวลงจากปราสาทไป. ทนน อมาตยคนหนง โจทเขาวา "ทานไมรกษาอโบสกมใชหรอ ?" เขาพดวา "เรา บรโภคในเวลาเทานน ไปสเรอนแลวบวนปากอธษฐานอโบสถตอน เยนจกไมบรโภค, จกรกษาศลตอนกลางคน, เมอเปนเชนนอโบสถ- กรรมกงหนงจกมแกเรา" ดงนแลวไปสเรอน ไดทาเหมอนอยางนน. ในวนอโบสถหนงอก หญงมศลคนใดคนหนงเปนความ๒ เมอ ไมไดเมอจะไปสเรอนคดวา "เราจกไมกาวลวงอโบสถกรรม" เมอ กาลจวนเขามา จงเรมจะบวนปาก. เขาราบความทหญงนนเปนผ รกษาอโบสถ จงพดวา "ทานจงเคยวกนผลมะมวงนแลวรกษา อโบสถเถด" แลวไดใหผลมะมวงแกหญงนน. กรรมของปโรหตม เพยงเทาน. ในกาลตอมา เขาทากาละแลว ไดเปนเวมานกเปรต ม นางเทพกญญาหมนหกพนหอมลอม ในวมานทองคาในปาไมมะมวง ประมาณ ๓ โยชนใกลฝงคงคาในหมวนตประเทศ. กเขาเสวยสมบต ในเวลากลางคนเทานน เมออรณขน กเขาไปสปามะมวง. ในขณะ ทเขาเขาไปนนเอง อตภาพอนเปนทพยกอนตรธาน. อตภาพม ๑. ปฏ มสโก หมายถงผพพากษาทไมยตธรรม An unfair judge นยหนง หมายถงผตเตยนผอนลบหลง One who talks behind person's back. ๒. อฏฏ กโรนต ทาอยซงคด.


ประมาณเทาตนตาล ๘๐ ศอกเกดขน (แทน). สรระทงสนกไหม ได เปนประหนงดอกทองกวาวทบานเตมทแลว. ในมอทง ๒ มนวขางละ นวเทานน. ทนวนน มเลบประมาณเทาจอบใหญ. เขากเอาเลบ เหลานนผาเนอหลงของตนควกขน ๆ เคยวกน ไดรบความเจบปวด รองลน เสวยทกขอย. เมอพระอาทตยอสดงคตแลว สรระนนก อนตรธาน, สรระอนเปนทพยกเกดขน ๆ (แทน). หญงฟอนราอนเปน ทพย ผประดบประดาตกแตงแลว กถอเครองดนตรนานาชนดมา หอมลอมเขา. เขาไดเสวยสมบตใหญขนสทพยปราสาทในอมพวนอน นารมรมย. เขาไดอมพวนประมาณ ๓ ประโยชน เพราะผลแหงการใหผล มะมวงแกหญงผรกษาอโบสถ, ควกเนอหลงเคยวกน เพราะผลแหง การถอเอาสนบทแลวทาคดโกง, เสวยยศใหญในราตร เพราะผลแหง อโบสถกรรมกงหนง ดวยประการฉะน. แมพระศาสดาเมอจะทรง แสดงธรรมแกอบาสก ผรกษาอโบสถ จงตรสวา "อบาสกทงหลาย พวกทานผเขาจาอโบสถทาดแลว โบราณกบณฑกทงหลายเสวยยศ ใหญแลวโดยลาดบ เพราะผลแหงอโบสถกรรมกงหนง" แลวทรง ใหเรอง พสดาร แลวตรสกงฉนทชาดก๑ ซงเปนชาดกแรกของชาดก ทงปวง ในตงสนบาต ทรงประกาศสจจะทงหลายแลว. ในกาลจบ สจจะ บรรดาอบาสกทงหลาย อบาสกบางพวก ไดเปนโสดาบน, บางพวก ไดเปนสกทาคาม, บางพวก ไดเปนอนาคามแลว. เรองปโรหต จบ. ๑. ชาตกฏกถา. ๗/๗๑๗.


[เรองพระเจาอทย] [๑๓๕] ในอดตกาล ในเมองพาราณส ไดมเศรษฐชอสจปรวาร มสมบตประมาณ ๙๐ โกฏ ยนดยงในบญมทานเปนตน. บตรภรรยา กด บรวารชนกด ของเขา โดยทสด คนเลยงโคในเรอนนน ทกคน เขาจาอโบสถเดอนละ ๖ วน. คราวนน บรษเขญในเลยงชพดวยการ รบจางคนหนง เขาไปหาเศรษฐนนไหวแลวไดยนอย. เศรษฐ. พอมหาจาเรญ ทานมาทาไม ? บรษ. เพอประสงคจะทาการงานเพอคาจางในเรอนของทาน. เศรษฐพดไวในวนทพวกลกจางเหลาอนมาแลวนนแหละวา "พวก ทานเมอจะทางานในเรอนน สามารถรกษาศลได กจงทางานเถด." แตเศรษฐมไดทาสญญาในอนบอกการรกษาศลแกเขา พดวา "ดละ พอ ทานจงทาตามความรของตนเพอคาจางเถด." บรษนน ตง แตนนกเปนคนวางาย มไดคานงถงความลาบากของตน ทากจทก อยาง ไปสททางานแตเชาตรแลวกลบมาเวลาเยน. ตอมาวนหนง เศรษฐสงสาวใชวา "วนนเปนวนอโบสถ, เจาจงหงขาวใหพวก กรรมกรในเรอนแตเชาตร, พวกเขาจกบรโภคแตเชาทเดยว แลว จกเปนผรกษาอโบสถ." นางไดทาอยางนนแลว. สวนบรษเขญใจนน ลกขนแตเชาไปสททาการงาน. ใคร ๆ กมไดบอกวนอโบสถแกเขา. ชนทงหมดมเศรษฐเปนตน บรโภคแตเชาตร เปนผรกษาอโบสถ นงคานงถงศลในทของตนอย. บรษเขญใจทาการงานวนยงคากลบมา


ในเวลาพระอาทตยอสดงคต เมอเขานอมภตรมาให จงถามวา "ใน วนอนในเวลานไดมเสยงเอดตะโร, วนนพวกเขาไปทไหนกน ?" นางทาส. พอ ทกคนเขารกษาอโบสถ ไปยงทของตนแลว. เขาคดวา "ในระหวางผมศลมประมาณเทาน เราคนเดยว จกไมอยเปนคนทศลละ " จงไมบรโภคภตร เขาไปหาเศรษฐ ถาม วา "นาย เมอผมอธษฐานในวนอโบสถเดยวน อโบสถกรรมจกม หรอไมม ?" เศรษฐ. พอ เพราะเหตททานไมอธษฐานแตเชาตร จงไมม อโบสถกรรมทงหมด, แตมอโบสถกรรมกงหนง. เขาคดวา "แมเพยงเทานกชางเถด" จงสมาทานศลในสานก ของเศรษฐ อธษฐานอโบสถ ไปสทของตนนอนคานงถงศลอยแลว. ความนนลมในทองตงขนแกเขาในลาดบแหงปจฉมยาม เพราะความ ทเขาเปนผอดอาหารตลอดวนยงคา. เศรษฐนาเภสชตาง ๆ มาแลว พดวา "ทานจงบรโภคเสยเถด." เขาคดวา "เราจกไมทาลาย อโบสถ" แลวพดวา "ผมสมาทานทาใหมชวตเปนทสด" แลวไม บรโภค. เวทนามกาลงเกดขนแลว. เขาไมสามรถจะตงสตไวไดใน เวลาอรณขน. ทนนชนทงหลายพดกนวา "เขาจกตายเดยวน" จง นาเขาออกไปใหนอนในเรอนเลก.๑ ในขณะนน พระเจาพาราณสทรง ทาประทกษณพระนครเสดจมาถงทนน. บรษเขญใจเหนพระราชาแลว ยงความโลภใหเกดขน ปรารถนาราชสมบตแลว จตไปถอปฏสนธ ๑. Outhouse.


ในพระครรภของพระอครมเหสของพระราชานน เพราะผลแหงอโบสถ- กรรมกงหนง โดยลวงไป ๑๐ เดอน กประสต. พระชนกและชนน ไดทรงขนานนามพระราชากมารนนวา "อทยกมาร." พระองคทรง เจรญวยแลวถงความสาเรจในศลปะทงปวง ทรงระลกถงบรพกรรม ของพระองคไดดวยญาณเครองระลกชาต จงทรงเปลงอทานเนอง ๆ วา "น เปนผลแหงกรรมมประมาณเลกนอยของเรา." อทยกมารนน โดยลวงลบไปแหงพระชนก ไดรบราชสมบตแลวปรากฏพระนามวา "พระเจาอทย." แมพระศาสดา เมอจะทรงแสดงธรรมแกพวกอบาสกผรกษา อโบสถ ตรสวา "อบาสกทงหลาย พวกทานเมอรกษาอโบสถ นบวา ทากรรมดแลว, บณฑตในปางกอนทงหลาย อาศยอโบสถ กรรมกงหนง ไดยศใหญแลว" ดงน จงทรงใหเรองนพสดารแลว ตรสคงคมาลชาดก.๑

เรองพระเจาอทย จบ. [๑๓๖] เรองแมของลกจางผอาศยอนาถบณฑกเศรษฐเลยงชวต ดวยการรบจาง เกดเปนเทพดาทตนไทรในราวปา เพราะผลแหง อโบสถกรรมกงหนง กควรกลาว. เรองนนควรตรวจดในอรรถกถา แหงคาถาวา "อปปมาโท อมต ปท" เปนตน ในอปปมาวรรค แหงธรรมบท. ๑. ข. ชา. ๒๗/๒๔๔ ตทฏกถา. ๕/๒๙๐.


[เรองพระเจาสาธนะ] [๑๓๗] ในอดตกาล พระโพธสตวเปนพระราชาทรงพระนาม วา สาธนะ ในเมองมถลา รบสงใหสรางโรงทานไว ๖ แหง ทรงให มหาทานเปนไปดวยการบรจาคทรพย ๖ แสนทกวน ทรงรกษาศล ๕ บาง ทรงเขาจาอโบสถบาง. แมพวกชาวแวนแควนกตงอยในโอวาท ของทาวเธอ ทาบญมทานเปนตน ตายไป ๆ กไปเกดในเทพบรทงนน ไปสสธรรมเทวสภานงแลว ตางพรรณนาคณแหงศลและอาจาระ เปนตนของพระราชาอยทเดยว. ฝายเทวดาทเหลอฟงคณกถานนแลวได มประสงคจะเหนพระราชา. ทาวสกกะทรงทราบใจทวยเทพเหลา นน จงทรงบญชามาตลเทพบตรวา "ทานจงไป นาพระเจาสนธนะมา ดวยเวชยนตรถ" มาตลเทพบตรนนกไปสเมองมถลา นาพระองคมา. ทวยเทพพรอมดวยพระอนทรเหนพระองคแลวตางราเรงยนด ทาการ ตอนรบแลว. ทนน ทาวสกกะไดแบงเทพนคร นางอปสร ๒ โกฏ- ครงและเวชยนตปราสาทครงหนงใหแกทาวเธอ. เมอพระเจาสาธนะ นนเสวยทพยสมบตอย ๗๐๐ ปลวงไปแลว โดยการนบอยางมนษย. ตอมาบญอนเปนเหตอยในเทวโลกโดยอตภาพนนของทางเธอสนแลว ความไมยนดกเกดขน. ทาวสกกะทรงทราบเหตนน จงทรงบญชามาตล- เทพบตรวา "ทานจงไป จงนาพระเจาสาธนะไปสเมองมถลา ใหลง ทอทยาน." มาตลเทพบตรไดทาอยางนนแลว. นายอยยานบาลเหนทาว เธอทลถามแลว ไดกราบทลแกพระเจานารทะ. นยวา พระเจานารทะ เปนพระปนดดาท ๗ ของทาวเธอ. ทราบวาความนนเปนกาลแหงสตว


ผมอาย ๗๐๐ ปแล. กพระโพธสตว ใหกาลมประมาณเทานลวงไป เพราะผลบญของตน. ฝายพระเจานารทะเสดจมาถวายบงคมพระองค ทลอญเชญดวยราชสมบตแลว. ทาวเธอจงตรสวา "พอ เราไมม ความตองการดวยราชสมบต, เพราะวาเรามาในทนเพอตองการราชสม- บตกหาไม, (แต) เรามาเพอตองการทาบญ, เพราะฉะนน เราจงม ประสงคทจะใหทานซงหยดเสยตง ๗๐๐ ปโดย ๗ วนเทานน." พระ- เจานารทะทลวา "ดละ" แลวทรงจดแจงมหาทาน. พระโพธสตว ทรงใหทานตลอด ๗ วน ในวนท ๗ สวรรคตแลวบงเกดในภพดาวดงส นนเอง. แมพระศาสดาเมอจะทรงแสดงธรรมแกอบาสกทงหลายผรกษา อโบสถ จงตรสวา "อบาสกทงหลาย ชอวาอโบสถกรรม ควรทคนพง ขาจา, โบราณกบณฑตทงหลายอาศยอโบสถกรรมของตนไปสเทวโลก ดวยทงสรระของมนษยทเดยวแลวอยเปนเวลานาน" ดงน แลวตรส สาธนราชชาดก๑ท ๑๑ ในปกรณกวรรค ทรงประกาศสจจะ. ในกาลจบ สจจะ บรรดาอบาสกทงหลาย อบาสกบางพวก ไดเปนโสดาบน บาง พวกไดเปนสกทาคาม. เรองพระเจาสาธนะ จบ. [ผรกษาอโบสกเพอขมกเลส] [๑๓๘] ในอดตกาล ดาบสคนหนงในหมวนตประเทศ อาศย ชาต จงเปนผตกอยในอานาจแหงมานะ ไมสามารถใหฌานเกดขนได. ๑. ว. ชา. ๒๗/๓๙๗. ตทฏกถา ๖/๓๕๔.


ในวนหนง เขาคดวา "มานะของเรานเจรญขนอย จกนาเขาไปส นรก, บดนเรายงขมมานะนไมได จกไมไปเพอประโยชนแกผลาผล" จงสมาทานอโบสถเพอขมมานะนงแลว. ฝายนกพราบตวหนงถกความ เรารอนดวยอานาจราคะแผดเผาอย จงคดวา "บดนเรายงขมราคะน ไมได จกไมไปเพอหากน" จงไปสสานกของดาบส สมาทานอโบสถ เพอขมราคะ นอนในทควรขางหนง. ฝายงตวหนงกสมาทานอโบสถ เพอขมความโกรธ, ฝายสนขจงจอกตวหนงกสมาทานอโบสถเพอขม ความโลภ, ฝายหมตวหนงกสมาทานอโบสถเพอขมความอยากไดจด ตางนอนในทควรขางหนงเหมอนอยางนน. บณฑตพงเหนวา "อโบสถ- กรรมยอมเปนไปเพอขมบาปได ดวยประการฉะน." แมศาสดา เมอจะทรงแสดงธรรมแกพวกอบาสกผรกษาอโบสถจงตรสวา "อบาสก ทงหลาย พวกทานทากรรมดแลว, ธรรมดาอโบสกนนเปนวงศของ โบราณกบณฑตทงหลาย, ดวยวาโบราณกบณฑตทงหลายเขาจาอโบสถ เพอขมกเลสมราคะเปนตน" ดงนแลว ตรสปญจโปสถชาดก๑ท ๗ ใน ปกรณกวรรคแลว. เรองชน ๕ คน จบ. กถาวาดวยอโบสถ จบ. [๑๓๙] สวนการทาการขวนขวายยอมไดดวยอานาจการทาวตต- ปฏบตเปนตนแกชนผแกกวา. เพราะเหตนน ในอรรถกถาหมวด ๓ ในสงคตสตร๒ ทานจงกลาววา "บณฑตพงทราบกรรมทเกยวกบการ ๑. ข. ชา. ๒๗/๓๘๔. ตทฏกถา. ๖๑๓๕๔. ๒. ส. ว. ๓๑๒๔๖.


ขวนขวายดวยอานาจการทาวตตปฏบตแกทานผแกกวา ๑ ดวยอานาจ การเหนภกษผเขาไปสบางเพอบณฑบาต รบบาตรแลวชกชวนชนชาว บานแลวนอมนาภกษามาใน ๑ ดวยอานาจการไดยนวา ' ทานจงไป นา บาตรของพวกภกษมา ' แลวรบไปนาบาตรมาเปนตน ๑." ฎกาสงคตสตรนน วา "บคคลยอมเปนผขวนขวายในวตตปฏบต แกผเจรญกวาโดยวยและโดยคณ ดวยเจตนาใด เจตนานนชอวา เวยยาวจจะ (เจตนาเปนเหตขวนขวาย) เวยยาวจจะนนแหละ ชอเวยยา- วจจสหคตะ. อกอยางหนง กรรมอนไปแลว คอเปนไปแลวกบดวย อานาจการยงวตตปฏบต กลาวคอ เจตนาเปนเหตขวนขวายใหตงขน เพราะเหตนน จงชอวา เวยยาวจจสหคตะ (กรรมอนเปนไปกบดวย เจตนาเปนเหตขวนขวาย) เวยยาวจจะทบคคลใหเปนไปแลวอยางนน เปนบญกรยาวตถ (วตถเปนทตงแหงการบาเพญบญ)." [๑๔๐] เวยยาวจจะแมนน ชอวาเปนมงคล เพราะเปนเหตแหง การไดพาหนะอนวเศษ. ในขอนนมเรองดงนตอไปน (เปนเครองสาธก). [เรองพระเจาจณฑปชโชต] ในอดตกาล อสรชนคนหนงอาบนา ณ ภายนอกเมองแลวเดน มาอย ไดพบพระปจเจกพทธเจาองคหนงในระหวางทาง. นยวาทาน เทยวไปเพอบณฑบาตในเมองไมไดภกษา เพราะความทชาวพระนคร ทงสนถกมารดลใจ จงออกไปดวยบาตรเปลา.๑ อสรชนเหนทานแลว จงไหวถามวา "ทานผเจรญ ทานไดอะไร ๆ บางหรอ ?" ๑. ยถาโธเตน อนตนลางแลวอยางไร.


พระปจเจกพทธ. ผมอาย เราเทยวไปแลวจงออกมา. เขาคดวา "พระผเปนเจาไมตอบคาทเราถาม พดคาอนเสย ทานคงจกยงไมไดอะไร ๆ" จงตรวจดบาตรเหนเปลา เปนผแกลวกลา (แต) ไมกลาทจะรบบาตร เพราะความไมรวาภตรในเรอนสาเรจแลว หรอยงไมสาเรจ เรยนวา "ทานผเจรย นมนตทานรอสกหนอย" แลวรบไปยงเรอน รวาภตรสาเรจแลว จงสงอปฐากคนหนงไป ดวยสง วา "ไปเถด พอ จงไป นาบาตรของพระผเปนเจามาโดยเรว." เขา วงไปนาบาตรมาแลว. ฝายอสรชนบรรจภตรจนเตมบาตร แลวพดวา "ทานจงใหภตรนถงพรอม (ถวาย) แกพระผเปนเจาโดยเรว, ฉนจะ ใหสวนบญจากภตรนแกทาน." เขาไปโดยเรวแลวถวายบาตรแกพระ- ปจเจกพทธเจา ไหวแลวเรยนวา "ทานผเจรญขาพเจาไปและมา ดวยฝเทาอนเรว ดวยคดวา ' เวลาจวนแลว' เพราะผลแหงฝเทาของ ขาพเจานน ขอพาหนะทสามารถไปได ๕๐ โยชน ๖๐ โยชน ๑๐๐ โยชน และ ๑๒๐ โยชนจงเกดขน, เมอขาพเจากาลงมาและกาลงไป สรระเรารอนเพราะแสงแดด, เพราะผลแหงสรระทเรารอนเพราะ แสงแดดนน ขออาชญาของขาพเจาจงเปนเชนกบแสงพระอาทตย ในท ๆ ขาพเจาเกดแลว, นายใหสวนบญแกขาพเจาในบณฑบาตน, เพราะผลแหงสวนบญนน ขอขาพเจาพงเปนผมสวนแหงธรรมททาน เหนแลว." พระปจเจกพทธเจากลาววา "ขอความปรารถนาจงสาเรจอยางนน เถด" จงอนโมทนาดวยคาถาของพระปจเจกพทธเจาแลวหลกไป. เขา


ทองเทยวไปอย ในพทธปบาทน ไดเปนพระราชาทรงพระนามวา จณฑปชโชตในอชเชนนคร. พาหนะ ๕ อยางเกดขนแกพระองค เพราะ ผลแหงกรรมนนนนแหละ คอ ชางพงเชอกหนงชอภททวด วนหนง ไปได ๕๐ โยชน ทาสชอกากะไปได ๖๐ โยชน มา ๒ ตวคอชอ เวลกงส ๑ มญชเกส ๑ ไปได ๑๐๐ โยชน ชางชอนาฬาครไปได ๑๒๐ โยชน. เรองพระเจาจณฑปชโชต ในในอรรถกถาแหงคาถาวา "อปป- มาโท อมต ปท" เปนตน. [๑๔๑] ถงการบอกทางแกยาจก กชอวาเวยยาวจจะ. เวยยา- วจจะ แมนน กชอวาเปนมงคล เพราะเปนเหตแหงการไดฝามอวเศษ เปนตน. ในขอนนมเรองดงตอไปน (เปนเครองสาธก). [เรองชางชน] ในอดตกาล ในเมองอสตญชะในอตตราปถชบท พระเจามหา- กงสะไดมพระราชาธดาทรงพระนามวา เทวคพภา. พระราชธดานน อาศยพระราชกมารทรงพระนามวา อปสาคระ ผเปนพระโอรส ของ พระราชาทรงพระนามวา มหาสาคระ ผเปนอธบดในอตตรชนบท ทรงไดพระโอรส ๑๑พระองค คอ พระราชธดาทรงพระนามวาอญ- ชนเทว ๑ พระโอรสทรงพระนามวา วาสเทพ ๑ พลเทพ ๑ จนท- เทพ ๑ สรยเทพ ๑ อคคเทพ ๑ วรณเทพ ๑ อชชน ๑ ปชชน ๑ ฆตบณฑต ๑ องกระ ๑ บรรดาพระโอรสเหลานน พระภาดาทง ๑๐


มพระวาสเทพเปนตน ปลงพระชนมพระราชาทงหมดในนคร ๖ หมน ๓ พน ในชมพทวปทงสนมเมองอสตญชะเปนตน มเมองทวารวดเปน ทสดแลว ประทบอยในเมองทวารด ทรงแบงราชสมบตออกเปน ๑๐ สวน มไดทรงระลกถงพระเชฏฐภคนเลย. เมอพระราชาเหลานน ทรงระลกไดใหม ตรสวา "พวกเราจะแบงใหเปน ๑๑ สวน" พระเจา องกระผเปนพระกนฏฐาของพระราชาทกพระองค จงตรสวา "ขอพระ- เจาพทงหลายจงใหสวนของฉนแกพระพนางนนเถด, ฉนจกทาการคาขาย เลยงชพ, ขอพระเจาพทงหลาย จงสละภาษในชนบทของตนแกฉน อยางเดยว." พระราชาเหลานนตางตรสวา "ดละ" พระราชทาน สวนของพระเจาองกระนนแกพระภคน ประทบอยทเมองทวารวด กบพระภคนนน. ความสงเขปในเรองนเพยงเทาน. สวนความพสดาร บณฑตพงตรวจดในฆตบณฑตชาดก๑ ในทสกนบาต. [๑๔๒] กพระเจาองกระเมอทรงทาการคาขายไดทรงถวายมหา- ทานเปนนตย. กพระองคมทาสคนหนงเปนผรกษาเรอนคลงไดเปนคน มงประโยชน. พระเจาองกระไดทรงนากลธดาคนหนงมาพระราชทาน แกเขา. เขาเมอบตรยงอยในครรภนนเองไดทากาละแลว. กเมอบตรของ เขาเจรญวยแลว การวนจฉนไดเกดขนในราชตระกลวา "เดกคนนเปน ทาสหรอไมเปนทาส." พระนางอญชนเทวทรงสดบคานนแลว ทรงทา การอปมาดวยแมโคนม ตรสวา "แมบตรของมารดาผเปนไทกคงเปน ไทแท" แลวทรงเปลองจากความเปนทาส. แตเดกไมอาจอยในทนน ๑. ข. ชา. ๒๗/๓๐๐. ตทฏกถา. ๕/๕๒๗.


ได เพราะละอาย จงไปยงโรรนวนคร รบเอาธดาของนายชางชนใน ทนน (ไวเปนภรรยา) แลวสาเรจการอยในทใกลเรอนของเศรษฐ ชอ อสยหะ เลยงชวตดวยการงานของนายชางชน. ในคราวนนอสยห- มหาเศรษฐใหมหาทานเปนไปแลวแกมหาชน. ถาวายาจกเหลาใด ไมรจกทางไปยงเรอนของอสยหเศรษฐ, ยาจกเหลานนยอมถามนายชาง ชนนน. แมเขากคดวา "เราเพราะคาทมไดทาบญไวในปางกอน จง เปนผไมสามารถใหอะไร ๆ แกชนทงหลายเชนนในบดน, แตเราเมอ แสดงโรงทานแกชนเหลาน ใหปตเกดขนดวยการบอกอบายแหงลาภ จะประสบบญมากแมดวยเหตเพยงเทาน" ยงความเออเฟอและความ เคารพใหเกดขนแลว เหยยดแขนขวาแสดงวา "ขอพวกทานไปในท นนแลวจงไดสงทควรไดเถด." ในกาลตอมา เขาทากาละแลวเกดเปนภมมเทวดาทตนไทรตน หนงซงมเงาทบ๑มยานหลายพน มประมาณ ๔ โยชนโดยยาว กวางและ สง ในทะเลทรายอนกนดาร,๒ มอขวาของเขาไดเปนทอานวยสงท ใคร (ใหสาเรจ). ครนในกาลตอมา พระเจาองกระทรงเอาเกวยน ๕๐๐ เลมเขนสงของไปเพอคาขาย เสดจถงทกนดารนน ทรงหลงทาง เสดจเทยวไปในทนนนนเองตงหลายวน ไดมหญานาและอาหารหมด เกลยง. ทนน รกขเทพดาระลกถงอปการะทพระเจาองกระ ทรงทา แกตนในกาลกอน จงแสดงตนไทรของตนแดพระเจาองกระนน. พระ- เจาองกระทอดพระเนตรเหนตนไทรนนทรงราเรงยนด จงทรงสาเรจ ๑. สนท. dense. thick. ทบ. หนา. ๒. มร. adeser, aregiou destitute of water. ทะเลทราย, แดนทขาดแคลนนา.


การประทบแรม ณ ภายใตตนไทร. เทพดาเหยยดมอขวาออกแลว ในชนแรกใหชนทกคนอมหนาดวยนาดม. ตอจากนนคนใด ๆ ตองการ สงใด ๆ กไดใหสงนน ๆ แกคนนน ๆ, พระเจาองกระทอดพระเนตร เหนเทพดานน เมอจะตรสคาถานในเรององกระเปรต๑ วา [๑๔๓] "ฝามอของทานเปนทองลวน มธารแต นวทง ๕ เปนแดนไหลออกแหงรสอรอย, ผลบญ สาเรจทฝามอของทาน เพราะการประพฤตอน ประเสรฐอะไร ?" [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา ปาณ เต ไดแก มอขวาของ ทาน. บทวา สพพโสวณโณ คอ สาเรจแลวดวยทองโดยประกร ทงปวง. บทวา ปจธาโร คอ ชอวา มธารแตนวทง ๕ เพราะอรรถ วเคราะหวา "ธารแหงวตถทชนเหลาอนใครจากนวทง ๕ ของเทพดา นนมอย." บทวา มธสสโว ไดแก เปนแดนไหลออกแหงรสอรอย. ดวยวา รสตางชนดอนตางโดยรสหวานเผดและฝาดเปนตน ยอมหลง คอไหลออกาจากธารแตนวทง ๕ นน. สองบทวา เกน เต ความวา ผลบญทมอของทานน คอเหนปานน ยอมสาเรจ คอเผลดในบดน เพราะ ความประพฤตอนประเสรฐเชนไร ? ขอทานจงบอกเหตนน. กผลบญ พระเจาองกระทรงประสงคเอาวา "บญ" ในคาถาน เพราะลบบทหลง. ทนน เทพดาทลบอกเนอความนแดทาวเธอวา "ในชาตกอน ๑. ข. เปต. ๒๖/๑๘๙.


ขาพระองคเปนนายชางชนในโรรวนคร สาเรจการอาศยอยในทใกล เรอนของมหาเศรษฐชอวาอสยหะ และวตถทควรใหนอยหนงกไมมแก ขาพระองค พวกยาจกไมรจกทางไปโรงทานของอสยหเศรษฐ จงถาม ขาพระองค ขาพระองคไดบอกทางแกพวกเขา" ดงนแลว เมอจะ แสดงวา "ผลนยอมเผลดเพราะกรรมนน" จงกลาวคาถาวา [๑๔๔] "ฝามอใหสงทใคร เพราะเหตนน, ฝามอเปนแดนไหลออกแหงรสอรอย เพราะเหต- นน, ผลบญยอมสาเรจทฝามอของขาพระองค เพราะการประพฤตอนประเสรฐนน" [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บาทคาถาวา เตน ปาณ กามทโท ความวา มอของขาพระองคในบดนหลงออกซงสงทใคร คอ ใหสงทตองการ ๆ ดจตนกลปพฤกษ เพราะเหตนน คอเพราะเหตสกวาการอนโมทนา ทานทผอนทาแลวในคราวนนโดยเคารพ. มอของขาพระองคเปนสภาพ ใหสงทใคร และเปนแดนไหลออกแหงรสอรอย คอเปนแดนไหลออก แหงวตถทนาปรารถนา. [ ๑๔๕] ในอรรถกถาองกรเปตวตถ พระอรรถกถาจารยแสดง เขตแหง ต ศพทอยางนไวในคาถานแลว กลาววา "มอนใหสงทใคร ดวยเหตสกวาการบอกทางไปสเรอนของทานบด ซงมการอนโมทนาบญ ทผอนทาแลวเปนเบองตน" ดงน ไวในคาถาขางหนาอก. ฎกามหาสหนาสตร วา "บทคาถาวา เตน เม พรหมจรเยน


คอ ดวยการประพฤตอนประเสรฐ กลาวคอกรรมคอความเปนผขวน ขวายทางกายตามทกลาวแลว ของขาพระองคนน. กความเปนผขวนขวาย ชอวาพรหมจรรยในคาถาน. และเนอ ความนจกแจมในมงคลนวา "ตโป จ พรหมจรยจ." พระเจาองกระทรงสดบคานนแลวเสดจหลกไปตามพระประสงค. ความสงเขปในทนเพยงเทาน. สวนความพสดาร พงตรวจดในเรอง องกรเปรต. เรองนายชางชน จบ. เวยยาวจจกถา จบ. [๑๔๖] แมกจมการปลกสวน ละเมาะไม และทาสะพานเปนตน กชอวาเปนมงคล เพราะเปนเหตแหงการเกดในสวรรค. ในขอนน มเรองเหลาน (เปนเครองสาธก). [เรองอบาสก] อบาสกคนหนงในเมองสาวตถ ทาทอนขรขระใหราบเรยบใน ทางเปนทมาสบานเพอบณฑบาตแกภกษทงหลาย, นาหนามออก ถางกองไมและพมไม, ในหนานาทอดสะพานในเหมองทงหลาย, ในทไม มละเมาะไมกปลกตนไมมเงาไว, ขดเดนในทขงนาทงลายขน ทาทขง นาเหลานนใหกวางและลก ทาทาใหพรอมมล, ถวายทานตามสมควร แกสมบต และรกษาศล. ในกาลตอมา อบาสกนนทากาละแลว บงเกดในวมานทองประมาณ ๑๒ โยชน ในภพดาวดงส. ทาน


พระมหาโมคคลลานเถระเขาไปหาเทวบตรนนแลว สอบถามดวยคาถา ทงหลายวา [๑๔๗] "วมานมเสาแลวดวยแกวน สงได ๑๒ โยชนโดยรอบ, เรอนยอด ๗๐๐ กวางขวาง ม เสาแลวดวยแกวไพฑรย ปลาดดวยเครองลาดอน งาม ดงดงาม; ทานยอมอยยอมดมและยอมเคยว กนในวมานนน, พณอนเปนทพยซงไพเราะก ประสานเสยงอย, การคณ ๕ มรสเปนทพยกมใน วมานน, อนงเหลานารผประดบดวยเครองอาภรณ ทองคากฟอนอย; ทานมวรรณะเชนนนเพราะบญ กรรมอะไร ? ผลแหงสจรต ยอมสาเรจแกทาน ในทน และโภคะเหลาใดเหลาหนง อนนาพงใจ ยอมเกดขนแกทาน เพราะทานบญกรรมอะไร ? เทพ- เจา อาตมภาพ ขอถามทานผมอานภาพมาก ทานม (ครง) เปนมนษย ไดทาบญอะไรไว ? ทานม อานภาพรงเรอนอยางน และวรรณะของทาน ยอม สองสวางไปทวทกทศ เพราะบญกรรมอะไร ?" [แกอรรถ] อรรถกถากกกฏรสทายกวมาน ในปญจมวรรควา "บรรดาบท เหลานน บทวา อจจ คอ สงลบ. บทวา มณถณ คอ มเสาสาเรจ


ดวยมณ มทบทม๑เปนตน. บทวา สมนตโต คอ แมทง ๔ ดาน. บทวา รจตรตถตา คอ ปลาดดวยแผนทองคาบนพนนน ๆ. ดวย สองบทวา ปวส ขาทส พระมหาโมคคลลานะกลาวหมายเอานาหอม และสธาโภชนทใชสอยอยตลอดกาลทกเมอ. บทวา ปวทนต ความวา บรรเลงอย. บาทคาถาวา ทพพรสา กามคเณตถ ปจ ความวา กามคณ ๕ ซงมรสเปนทพยมใชนอย มอยพรอมมลในวมานนคอใน วมานของทาน. บทวา สวณณฉนนา คอ ประดบดวยเครองอาภรณ แลวดวยทองคา." [๑๔๘] นยอรรถกถาปฏฐวมานอนเปนเรองแรกแหงเรองทงปวง วา "บทวา เกน เปนตตยาวภตตใชในอรรถแหงเหต. ความวา เพราะเหตไร ? ทานกลาวอธบายไววา เพราะบญอนพเศษเชนไร ทเปนเหต ? บทวา เต คอ ของทาน. บทวา เอตาทโส ไดแก เชนน ความวา ดงทปรากฏอยในบดน. ฉววรรณ ชอวา วณณะ. อธบายวา วรรณะแหงสรระซงสามารถแผไปได ๑๒ โยชน. บาท คาถาวา เกน เต อธ อชฌต คอ ผลแหงสจรตอนโอฬารซงทาน ไดอยในทน ในบดน ยอมสาเรจ คอยอมเผลดผลแกทาน เพราะบญ อนเลอเลศอะไร ? บทวา อปปชชชนต แปลวา เกด. อธบายวา ยอมเปนไปเบองบน ๆ (สง ๆ ขนไป) ดวยอานาจไมขาดสาย. เครอง อปกรณแหงทรพยเครองปลมใจอนพเศษ มผาและอาภรณเปนตน ทไดนามวาโภคะ เพราะอรรถวา อนบคคลจะตองใชสอย ชอวาโภคะ ศพทวา เย เปนศพทแสดงไขความไมนยมโดยความเปนทรพยทวไป. ๑. ปทมราค, ทบทม, พลอยสแดง, มสดจดอกบวหลวง.


ศพทวา เกจ เปนศพทแสดงไขความไมนยม ทาวถงความแตกตาง แหงประการ. ทานสงเคราะหรวบรวมโภคะทงหลายเชนนน ตางดวย สงของอนประณตกวาเปนตน ทเทพบตรไดอยในวมานนนโดยไมมสวน เหลอ ดวยบทแมทง ๒. กนเทศน รวบรวมความโดยไมมสวนเหลอ ดจอทาหรณวา "เย เกจ สงขารา" (สงขารทงหลายเหลาใดเหลา หนง). สองบทวา มนโส ปยา คอ อนใจพงรกใคร, อธบายวาเปน ทรกของใจ. กดวยสองบทนวา เอตาทโส วณโณ ในคาถาน ทาน แสดงวรรณสมบตซงนบเนองในอตภาพของเทพบตรนน อนมพเศษ ดงกลาวแลวในหนหลง. ดวยบทวา โภคา น ทานแสดงกาม- คณสมบตมรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อนเปนทพยเปนประเภท ซงเปนทตงแหงเครองอปโภคและบรโภค. ดวยสองบทวา มนโส ปยา น ทานแสดงความทรปเปนตนเหลานน เปนของนาปรารถนา นาใครและนาพอใจ. ดวยสองบทวา อธ อชฌต น ทานแสดง สมบตคออาย ยศ สข และความเปนใหญซงเปนทพย. บทวา ปจฉาม คอ เราขอตงปญหา. อธบายวา เราตองการทราบ. กคา๑ถามน มสมบตทพระเถระเหนแลวเปนเครองเทยบเคยงแล. บทวา มนสส- ภโต ไดแก เปน คอเกดในมนษย หรอวา ถงความเปนมนษย. สองบทวา กมกาส ป ความวา ทานไดทาสงสมกศลกรรม ๑. คาถามม ๓ อยาง คอ ๑. อทฏโชตนา ปจฉา คาถามสองถงสงทไมเหน. ๒. ทฏ- สสนทนา ปจฉา คาถามเทบยเคยงสงทเหนแลว ๓. วมตจเฉทนา ปจฉา คาถามตดถาม สงสย. บางแหงม ๕ โดยเตม อนมต ปจฉา คาถามตามความเหนชอบ ๑. กเถตกมยตา ปจฉา คาถามตองการแกเอง ๑. ส. ว . ๑/๙๒.


อนเปนสจรตซงไดนามวา บญ เพราะยงผลใหเกดในภพทเขาบชาและ เพราะฟองคอชาระสนดานเปนทเกดแหงตนอะไร คอเชนไร ในกศล- กรรมมทานศลเปนตนเปนประเภท ๆ อธบายวา ยงกศลกรรม เชนไร ใหเกด ? บทวา ชลตานภาโว คอมบญฤทธรงเรองอยโดย ประการทงปวง." [๑๔๙] เทวบตรถกพระเถระอยางน เมอจะพยากรณปญหา ไดกลาวคาถาเหลานวา "ขาพเจา (ครง) เปนมนษย ในพวกมนษย ได ทาทางเดนในหนทาง ในปา และปลกตนไมเนา รนรมยไว ทานผศล ไดเปนทรกของขาพเจา, ขาพเจามจตเสอมใส ไดใหทานคอขาวและนาอน ไพบลโดยเคารพ; ขาพเจามวรรณะเชนนเพราะ กรรมนน ผลสจรตยอมสจรตแกขาพเจาในทน เพราะกรรมนน, อนง โภคะอนนาพงใจเหลาใด เหลาหนงยอมเกดขนแกขาพเจา เพราะกรรมนน. ขาพเจามอานภาพขนแกขาพเจา และวรรณะของ ขาพเจายอมสองสวางไปทวทกทศ เพราะกรรม นน." [๑๕๐] อรรถกถามณถณวมาน ในสตตมวรรค วา "บรรดา บทเหลานน บทวา ววเน ไดแก ในปา. บทวา อารามรกขาน ไดแก ตนไมอนเปนทรนรมย, อกอยางหนง ไดแกตนไมในสวน. อธบายวา ทาสวนแลวปลกตนไมไวในสวนนน."


อรรถกถาอตตรวมาน ในฉฏฐวรรค วา "คาทเหลอวา ปรจจชนโต พงนามาเชอมเขา ดวยสองบทวา อนนจ ปานจ. อกนยหนง พงประกอบคาวา ขาพเจาไดในใหทานอนไพบล. ถามวา ใหอยางไร ? แกวา ใหโดยเคารพ. ถามวา ทานเชนไร ? แกวา ทาน คอ ขาวและนา." เรองอบาสกในอรรถกถามณถณวมาน จบ. [๑๕๑] ทานกลาวไวในอรรถกถาเสรสกวมาน ในสตตมวรรค นนแหละ วา "ในอดตกาล ในกาลแหงพระพทธเจาทรงพระนามวา กสสป พระขณาสพองคหนง เทยวบณฑบาตไปในบางแหงใดแหงหนง ไดทาภตกจในประเทศแหงหนงในภายนอกบานทกวน. คนเลยงโค คนหนง เหนทานแลวคดวา 'พระผเปนเจายอมลาบากเพราะแสงแดด' แลวมจตเสอมใส ไดทาปะรากงไมดวยเสาไมซก ๔ ตนถวาย. อาจารย บางพวกกลาววา ' เขาปลกตนซกในทใกลปะรา ดงนกม.' เขาทา กาละแลว ดวยบญกรรมอนนนนนแหละ จงเกดในพวกเทพดาชน จาตมหาราช. ปาไมซก อนงดงามอยทกกาลดวยดอก ซงถงพรอม ดวยสและกลน อนสองถงกรรมในปางกอนของเทพบตรนน เกดขน แทบประตวมาน. เพราะเหตนน วมานนนจงปรากฏชอวา 'เสรสกะ.' กเทพบตรนนทองเทยวไปในเทพดาและมนษยตลอดพทธนดร ๑ ใน พทธปบาทกาลน เปนผชอวา ควมปต ในบรรดาสหายคฤหสถ ๔ คน ของพระยสเถระ มวมละเปนตน ดารงอยในพระอรหต เพราะ พระธรรมเทศนาของพระผมพระภาค."


[๑๕๒] สวนในอรรถกถา๑ปายาสสตร ในมหาวรรค ในทฆ- นกาย ทานกลาวไววา "ไดยนวา พระเถระ ในกาลเปนมนษย ครงกอน เปนหวหนาของเดกเลยงโค ชาระโคนตนไมซกใหญแลวเกลย ทรายลง นมนตพระเถระผถอการเทยวบณฑบาตเปนวตรรปหนง ให นงโคนตนไม ถวายอาหารทตนไดแลว จตจากนนแลว ดวยอานภาพ แหงกรรมนน จงบงเกดในวมานเงนนน. ตนซกไดตงอยแทบประต วมาน. ตนซกนนยอมเผลดผลโดย ๕๐ ป. ทนน เทพบตรถงความ สงเวชวา ' ๕๐ ปลวงแลว.' เทพบตรนนเกดในหมมนษย ในกาล แหงพระผมพระภาคของเราทงหลาย ฟงธรรมกถาของพระศาสดา แลวบรรลพระอรหต." ฎกาปายาสสตรนน วา "บทวา ตสสานภาเวน คอ ดวย อานภาพแหงทานนน. ตนซกอนเปนทพย สมบรณดวยลาตน คาคบ กงและใบ เปนแดนซานออกแหงรศม แสดงผลเปนทฟใจ ชอวา สรสรกข. บทวา อฏาส ความวา ตนซกนน ไดเกด ตงอยแลว ทประตวมาน แสดงวา ผลเปนเหมอนกบกรรม."๒

เรองคนเลยงโค จบ. [๑๕๓] กรรมอนหาโทษมได มการสมาทานองคอโบสถเปนตน บณฑตพงทราบวาเปนมงคล เพราะเปนเหตแหงการไดหตสขมการเกด ในสวรรคเปนตน มประการตาง ๆ ดวยประการฉะน. กถาวาดวยกรรมอนหาโทษมได จบ. ๑. ส. ว. ๒๑๕๔๙. ๒. ผลสส กมมสรกขต ซงความทแหงผลอนบณฑตพงเหนสมดวนกรรม.


ดวยคาถาแมน พระผมพระภาคเจาตรสหมวด ๔ แหงมงคลไว คอ ทาน ๑ การประพฤตธรรม ๑ การสงเคราะหญาต ๑ กรรมอนหา โทษมได ๑ ดงพรรณนามาฉะน. ในคาถาท ๕ น บาทตนม ๙ อกษร, บาทท ๒ ถกตองดวยลกษณะแหงบทท ๒ ของปฐยาวตร, กงคาถา ท ๒ เปนปฐยาวตรแล. พรรณนาความแหงคาถาท ๕ จบ.


พรรณนาความแหงคาถาท ๖* [๑๕๔] พงทราบวนจฉยในคาถาท ๖. การงด ชอวา อารต. การเวน ชอวา วรต. อกอยางหนง ชนทงหลายยอมเวน ดวยเจตนา นน เหตนน เจตนานน ชอวาวรต. บทวา ปาปา คอ จากบาป ไดแก จากอกศล. บทวา มชชปานา คอ จากการดม ไดแก จากการ กลนกน สราและเมรย ทชอวามชชะ เพราะอรรถวาเปนทตงแหง ความเมา. ความสารวม ชอวา สม. ความไมเลกเลอ ชอวา ความไมประมาท. บทวา ธมเมส คอ ในกศลธรรมทงหลาย. บทวา เอต เปนตน มความวา "เทพดา ทานจงถอวา การงด การเวนจากบาป ๑ ความสารวมจากการดมนาเมา ๑ ความไมประมาท ในธรรมทงหลาย ๑ กรรม ๓ อยาง มการเวนจากบาปเปนตนน เปนมงคลอยางสงสด." ความสงเขปในคาถาท ๖ น มเพยงเทาน. สวนความพสดารในคาถาท ๖ น มดงตอไปน :- กถาวาดวยการเวนจากบาปและความสารวมจากการดมนาเมา [วรต ๓] [๑๕๕] ความไมยนดยงดวยใจนนเอง แหงบคคลผมปกตเหน โทษในบาป ชออารต. การเวน (จากบาป) ทางกายและวาจา * พระมหาลภ ปยทสส ป. ธ. ๘ วดบรมนวาส แปล. (ภายหลงเปน พระปยทสส)


ดวยสามารถแหงกรรมและทวาร ชอวรต. วรตนนม ๓ อยาง คอ สมปตตววต ๑ สมาทานวรต ๑ สมจเฉทวรต ๑. บดนขาพเจาจะยน กลาววรต ๓ อยาง ตามนยทพระอรรถกถาจารยกลาวไว ในอรรถกถา อฏฐสาลน ๑ เปนตน. [๑๕๖] นยอนมาในอรรถกถาอฏฐ๒สาลนและสมมาทฏฐสตร๓ วา "บรรดาวรตทง ๓ นน วรตซงเกดขนแกชนทงหลาย ผมไดสมาทาน สกขาบท (เปนแต) พจารณาถงฐานะทงหลายของตน มชาต วย และพาหสจจะเปนตนแลว ไมกาวลวงวตถทมาถงเขา ดวยคดวา 'การทาเชนน ไมสมควรแกเรา ' ดงน บณฑตพงทราบวา ' สมปตต- วรต ' ดจวรตทเกดขนแกอบาสกชอจกกนะในเกาะสหล ฉะนน. [อทาหรณสมปตตวรต] ไดยนวา ในกาลทจกกนะอบาสกนนยงเปนทารกนนแล โรค เกดขนแกมารดา. และหมอบอกวา 'การทไดเนอกระตายสด (มา ปรงยา) จงจะควร.' ลาดบนน พชายของเขาใชนายจกกะไป ดวย สงวา 'พอ เจาจงไปนา หามาเถด.' เขาไปทนานนแลว. ครงนน กระตายตวอนง มาเพอกนขาวกลาออน พบนายจกกะเขา จงวงไป โดยเรว ถกเถาวลลพนแลวไดรองเสยงดง 'กร กร.' นายจกกนะ ไดยนเสยงนนแลว กไปจบเอา กไปจบเอา ดวยตงใจวา ' จกทายาใหมารดา' (แต) คดวา 'ขอทเราพงปลงสตวอนจากชวต เพราะเหตชวต ของมารดา หาควรแกเราไม' แลวพดวา ' เจาจงไป กนหญาและนา ๑. ๒. อฏสาลน. ๑๘๘. ๓. ป. ส. ๑/๒๗๐.


กบพวกกระตายในปาเถด ' ดงนแลวปลอยไป. เขา (กลบ) ไป เรอน ถกพชายถาม กบอกความเปนไปนน ถกพชายนนตอวา จง ไปสใกลมารดาแลวไดยนกลาวคาสตยเปนตนวา 'ตงแตกาลทขาพเจา เกดมาโดยชาต ยงไมรสกวา แกลงปลงสตวจากชวตเลย.' ทนทนนเอง มารดาของเขาไดเปนผหายจากโรคแลว." ฎกาสมมาทฏฐสตร วา "เนอกระตายทยงเปน ๆ ชอวา เนอกระตายสด เพราะเปนเนอทเจอดวยเลอด. จกกนะอบาสกนน ปลอยกระตายไป เพราทาใหเสมอกนในสตวทกจาพวก. เขากลาว คาสตยวา 'เพราะการกลาวคาสตยน ขอโรคแหงมารดาเรา จงสงบ เถด." [๑๕๗] อรรถกถา๑กฏทนตสตร วา "ผใดมไดรบสกขาบท ทงหลาย อนสรณถงฐานะทงหลายของตน มชาต โคตร สกล และ ประเทศเปนตนอยางเดยวแลว ไมทาอกศลกรรมมปาณาตบาตเปนตน หลกเลยงวตถมมาถงเขาแลวได ดวยคดวา ' น เปนการไมสมควร แกเรา ' ชอวา งด เวน จากวตถนน, การเวนนน ของผนน บณฑตพงทราบวา 'สมปตตาวรต.' สวนวรตของผรบสกขาบททง หลาย โดยนยอยางนวา ' ในกาลมวนนเปนตนไป ขาพเจาจะไมฆา สตว แมเพราะเหตแหงชวต ' ดงนเปนตนกด วา 'ขาพเจาจะเวนจาก ปาณาตบาต ' ดงนเปนตนกด วา ' ขาพเจาสมาทานเจตนาเครองเวน ' ดงนกด พงทราบวา 'สมาทานวรต." ๑. ส. ว. ๑/๔๔๒


ฎกากฏทนตสตรนน วา "บทวา ปรหรต คอ ยอมเวนดวย สามารถการไมกาวลวง. อตศพทในบทวา น หนาม น มอาทศพท เปนอรรถ. บณฑตจงควรนาการสงเคราะหสกขาบททงหลาย มอาท อยางนวา 'อทนน นาทยาม' ดงน ดวยอตศพทนน. อกอยางหนง พงทาการสงเคราะหสกขาบททงหลายเชนนนเขาดวยวาศพท (กได) เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา ' สกขาปทาน คณหนตสส' ดงน." [๑๕๘] นยอรรถกถา๑สมมาทฏฐสตรเปนตน วา "กวรตซง เกดขนแกชนทงหลาย ผสมาทานสกชาบทแลว ยอมสละแมชวต ของตน ทงในเวลาสมาทานสกขาบท ทงในเวลาอนจากนน ไมกาว ลวงวตถอย พงทราบวา 'สมาทานวรต' ดจวรตของอบาสกชาวบาน ใกลเขาทนตรวฑฒมานะ ฉะนน.

[อทาหรณสมาทานวรต] ไดยนวา อบาสกนน รบสกขาบทในสานกของพระปงคลพทธ- รกขตเถระผอยในอมพรยวหารแลว ไถนา เมอโคหายแสวงหาโค นนอย ไดขนไปยงภเขาชอทนตรวฑฒมานะแลว. งใหญบทภเขานน ไดรดเขาไว. เขาคดวา 'จกตดศรษะมนเสยดวยมดอนคมเลมน' คดแลวคดอกตง ๓ ครง อยางนวา ' การทเรารบสกขาบทในสานก ของครผนาสรรเสรญ แลวพงทาลายเสย หาสมควรแกเราไม' ดงน แลว ตดสนใจวา 'เราจะยอมสละชพ, จะไมยอมสละสกขาบท' ๑. ป. ส. ๑/๒๗๐.


แลวทงพราโตอนคมทแบกอยบทปาเสยในปา. งใหญไดคลายออกไป ในทนทนนเหมอนกน." ฎกาสมมาทฏฐสตร วา "งเหลอม ชอวางใหญ. งนนได คลายไปแลว เพราะเดชแหงศล." [๑๕๙] อรรถกถา๑สมมาทฏฐสตรเปนตน วา "กแมความคด วา 'เราจกฆาสตว' ดงน ยอมไมเกดขนแกพระอรยบคคลทงหลาย จาเดมแตการเกดขนแหงวรตใด วรตนนสมปยตดวยอรยมรรค บณฑต พงทราบวา 'สมจเฉทวรต." กในคาเหลาน ดวยคาวา "จตตมป น อปปชชต" ดงนแลว พระอรรถกถาจารยแสดงวา "จตเปนเหตกอเวร ๕ เขาไปสงบแลว นนแล." เพราะเหตนน ในอรรถกถา๒ทานจงกลาววา "ภย เวรทง ๕ ของพระอรยสาวก เปนอนสงบแลว จาเดมแตความเปนไปแหงวรตใด วรตนนสมปยตดวยอรยมรรค ชอวา สมจเฉทวรต." บรรดาบทเหลานน เจตนาเปนเหตกอภยและเวรทงหลาย ชอ วา ภย เวร. วรต ๓ อยางยอ จบ [กรรมกเลส ๔ อยาง] [๑๖๐] อกศล ๔ อยาง กลาวคอกรรมกเลส ชอวาบาป. สม ดงคาทพระผมพระภาคตรสไวในสคาลสตร๓ ดงนวา "กรรมกเลส ๔ เหลาไหน เปนบาปธรรมอนพระอรยาสาวกนนละไดแลว. ดกอน ๑. ป. ส. ๑/๒๗๐. ๒. ป. โช. ข. ๑๕๗. ๓. ท. ปาฏ. ๑๑/๑๙.


คฤหบดบตร คอ ปาณาตบาตแลว เปนกรรมกเลส อทนนทาน เปนกรรมกเลส กาเมส มจฉาจาร เปนกรรมกเลส มสาวาท เปน กรรมกเลส, กรรมกเลส ๔ เหลาน เปนบาปกรรมอนพระอรยสาวก นนละไดแลว ดงน. พระผมพระภาคไดตรสคานแลว พระสคตผพระ ศาสดา ครนคานแลว จงไดตรสคาถาพนธอยางอนในภายหลง วา "บณฑตทงหลายยอมไมสรรเสรญกรรม ๔ อยาง คอ ปาณาตบาต ๑ อทนนาทาน ๑ มสาวาท ๑ การถงภรยาของชายอน ๑ ทบณฑตกลาว [วา เปนกรรมกเลส]." ฎกาสคาลสตรนน วา "บทวา กตมสส ตดบทเปน กตเม อสส." บรรดาบทเหลานน บทวา อสส ไดแก อนพระอรยาสกผ เปนโสดาบน. [๑๖๑] พระอรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถาสคาลสตรนน วา "บทวา กมมกกเลสา น มวนจฉยวา สตวทงหลายยอมเศรา หมอง เพราะกรรมเหลานน เหตนน กรรมเหลานน พระผมพระภาค จงตรสวา กรรมกเลส" แลวกลาวตอไปวา "กรรมนนดวย ชอวา เปนกเลส เพราะความเปนกรรมทสมปยตดวยกเลสดวย เหตนน จงชอวากเลส. จรงอย คนมกเลสเทานน ยอมฆาสตว, ผไมม กเลส หาฆาไม เหตนน ปาณาตบาต พระผมพระภาคจงตรสวา ๑. ส. ว ๓/๑๖๕.


กรรมกเลส. นยแมในอทนนาทานเปนตน กอยางนเหมอนกน. บทวา อถาปร ไดแก คาถาพนธแมอนอก คอ ทแสดงเนอความนนแล." [๑๖๒] ฎกาสคาลสตรนน วา "กเลสทงหลายทเปนตวกรรม ชอวากรรมกเลส. บทวา กลสสนต แปลวา เศราหมอง คอ หมน หมอง, กเลสวา สตวทงหลายเปนผถกกรรมกเลสนนเบยดเบยน และเผาผลาญแลว. บทวา ตสมา มอรรถวา เพราะความทกรรม นนมความเศราหมองเปนนมต. สองบทวา กเลสสมปยตตตา กเลโส พระอรรถกถาจารยกลาวความทกรรมเปนไปกบดวยกเลส เพราะประกอบดวยกเลสนน เหมอนอทาหรณวา 'ปฐมฌาน มปต และสข' และวา 'ผาเขยว' ดงน. กความทกรรมสมปยตดวยกเลส ในบทวา กมมกกเลสา น บณฑตพงทราบโดยความในกรรมม อรรถเปนอยางเดยวกนกบกเลสนน ไมพงทราบโดยความเปนกรรม ซงเกดขนในขณะเดยวกนเปนตน. กเพราะทาอธบายอยางน ความ ทกรรมคอปาณาตบาต เปนธรรมชาตเศราหมองแลว แมเพราะ ทฏฐมานะและโลภะเปนตน จงเปนอนสาเรจแลว. ความทมจฉาจาร เปนบาปธรรมเศราหมองแลว เพราะโทสะเปนตน กเหมอนกน. เหตนน ทานจงกลาวคาเปนตนวา สกกเลโสเยว ดงน. สวนการ ยกเรยกกรรมเหลานนวากเลส ยอมไดแมโดยซงหนาทเดยว ดวย สามารถแหงเนอความทกลาวไวในกอน. บทวา ตทตถปรทปกเมว คอ แสดงเนอความทพระผมพระภคตรสไว โดยนยเปนตนวา ' ปาณาตปาโต โข ' ดงนนนเอง. เพอหลกเลยงปญหาวา 'ถา


เมอเปนเชนน เหตไรพระผมพระภาคจงตรสซาอก ' พระอรรถ- กถาจารยจงกลาววา คาถาพนธ ดงน. อธบายวา พระผมพระภาค ไดตรสคาผกเปนคาถาไว เพอถอเอาเนอความนนไดโดยสะดวก." [๑๖๓] เพราะพระบาลวา กมมกกเลสา ดงน จงควรถอเอา อกศลธรรมมปาณาตบาตเปนตน ทถงความเปนกรรมบถเทานน ไม ควรถอเอาอกศลธรรมทเปนเพยงทจรตเลย. เพราะอกศลไมเปนกาย- กรรมและวจกรรมทจะพงกลาววา "ทจรต" กม. เหตนน พระ อรรถกถาจารยจงกลาวไวในอรรถกถา๑อฏฐสาลน วา "กอกศลถงความ ไหวในกายทวารและวจทวารแลว แมยงไมถง (ความเปน) กรรมบถ มอย, และทถงความฟงขนในมโนทวารแลว แมยงไมถง [ความเปน] กรรมบถกม, บณฑตทงหลาย ถอเอาอกศลอนยงไมถงความเปนกรรม- บถนน จงไดจดใหเปนฝกฝายแหงทวารนน ๆ เทานน. ในคานน มนยดงตอไปน : - บคคลคดวา จกไปลาเนอ เตรยมธน ฟนสาย ลบหอก บรโภค อาหาร นงหมผา; เพราะเหตเพยงเทานแล อกศลเปนธรรมชาตถง ความไหวในกายทวาร. เขาเทยวไปในปาสนทงวน ไมไดโดยทสด แมสกกระตายและตน, ถามวา 'อกศลน จะชอวาเปนกายกรรมหรอไม เปน ?' แกวา ' ไมเปน.' เพราะเหตไร จงไมเปน ? เพราะยงไมถง กรรมบถ. แตอกศลนน พงทราบวา ชอวาเปนกายทจรตอยาง เดยว. นยแมในประโยคทงหลาย มการจบปลาเปนตน กเชนน ๑. อฏสาลน ๑๗๐.


เหมอนกน. พงทราบวนจฉยแมในวจทวาร (ตอไป) เมอบคคล สงวา 'เราจกไปลาเนอ, ทานทงหลายจงจดธนเปนตนโดยเรว, แลวไมไดอะไร ๆ ในปาโดยนยกอนเหมอนกน, อกศลถงความไหว ในวจทวารแมโดยแท ถงกระนน ยงไมจดเปนวจกรรม เพราะยง ไมถงความเปนกรรมบถ, แตพงทราบวา ชอวาเปนวจทจรตอยางเดยว. แตพอเมอวธกเจตนาเกดขนแลวในมโนทานเทานน ยอมมดวยอานาจพยาบาท หามดวยอานาจปาณาตบาตไม. เพราะกายกรรม อนเปนอกศล ยอม ตงขนในกายทวารและวจทวาร หาตงขนในมโนทวารไม. วจกรรม อนเปนอกศล กอยางนน. สวนมโนกรรม อนเปนอกศล ตงขน ในทวารแมทง ๓. กายกรรม วจกรรม และมโนกรรม ฝายกศล กเหมอนอยางนน." [เจตนาเบองตนไมเปนกายกรรม] [๑๖๔] ฎกาอรรถกถาอฏฐสาลนนนวา "เจตนาอนยงประโยค ใหสาเรจ ทถงความเปนกรรมบถแล พระผมพระภาคตรสวา 'กรรม' โดยพระบาลวา 'ภกษทงหลาย ความคดอานทางกาย ๓ ประการ เปนกายกรรมฝายอกศล' ดงนเปนตน เพราะเหตนน เจตนาอนมใน เบองตนทงหมด พระอรรถกถาจารยจงกลาววา ไมเปนกายกรรม คาวา อาณาเปตวา ฯ เป ฯ อลภนตสส พระอรรถกถาจารยกลาว หมายถงความทสตวนน อนผถกบงคบมไดฆา. อธบายวา อกศลนน ชอวาวจทจรต เพราะความทยงไมเปนกรรมบถ."


กการงดเวนจากบาปนน อนขาพเจายนกลาว จบ. [แกสราเมรย] [๑๖๕] วตถเปนเหตความเมา ๑๐ อยาง ดวยสามารถ แหงสรา ๕ อยาง และเมรย ๕ อยาง ชอวานาเมา. สมตามคาทพระ ผมพระภาคเจาตรสไวในวภงคแหงสราปาน๑สกขาบท วา "สราแปง สราขนม สราขาวสก สราใสเชอ สราผสมเครองปรง ชอวาสรา. นาดองดองไม นาดอกไมผลไม นาดอกนาหวาน นาดองนาออย นา- ดองผสมเครองปรง ชอวาเมรย." [๑๖๖] ฎกาชอสารตถ๒ทปน และฎกาสคาลสตร วา "สราท เขาใสแปงลงในภาชนะแลว เตมนาพอเหมาะแกแปงนนขยา ทา ชอวา สราแปง. สราทเขาใสขนมกด ขาวสกกด ลงในภาชนะแลว เตมนา พอเหมาะแกขนมหรอขาวสกนน แลวขยาทาอยางนน ทานเรยกวา สราขนม สราขาวสก. กพชของสรานน ชอวาเชอ. สราทเขาใส เชอทเรยกวาแปงเหลาบาง ทา ชอวาสราใสเชอ. สราทเขาผสม ดวยเครองปรงตาง ๆ มผลสมอไทยและเมลดพนธผกกาดเปนตน ชอวา สราผสมเครองปรง." ฎกาวมตวโนทน วา "สราทเขาใสวตถมแปงและขนมเปนตน แลว ใสเชอสรามหนอขาวเปลอกเปนตน ทนบวาเชอ ทาชอวา สราใสเชอ. สราประกอบดวยเครองปรงหลายอยาง มเมลดพนธ- ผกกาดเปนตน ชอวา สราผสมเครองปรง." ๑. มหาวภงค. ๒/๓๘๕. ๒. สารตถทปน. ๓/๓๕๑.


[๑๖๗] อรรถกถาสราปานสกขาบทวา๑ "ปานชาตทใสเชอแปง ชอวาสรา ปานชาตททาดวยรสแมแหงมะพราวเปนตน ยอมถงการ นบวาสราเหมอนกน. อาจารยบางพวกกลาววา เมอตกนาใสแหง สราทเขาใสเชอนนแลแลว สราทเหลอกถงการนบวาเมรยทนท. นา ดองทเขาทาดวยรสแหงดอกมะซางเปนตน ชอวานาดองดอกไม. นาดองทเขาขยาผลองนเปนตน ทาดวยผลองนเปนตนเหลานน ชอวา นาดองผลไม. นาดองทเขาทาดวยรสชาตของผลองนทงหลาย ชอวา นาดองนาหวาน. อาจารยบางพวกกลาววา เขาทาดวยนาหวานแหง แมลงผงบาง. [๑๖๘] ฎกาแหงอรรถกถาทงหมดตามทกลาวแลว วา "รส ดอกมะซาง ตาล และมะพราวเปนตน ทหมกไวนาน ชอวานาดอง ดอกไม. รสผลไมมขนนเปนตน ทหมกไวนาน ชอวานาดองผลไม. รสผลองน (ทหมกไวนาน) ชอวานาดองนาหวาน. รสนาออยงบ (ทหมกไวนาน) ชอวานาดองนาออย. รสของเครองปรงตางๆ มสมอ- ไทย มะขามปอม และของเผดเปนตน ทหมกไวนาน ชอวานาดอง ผสมเครองปรง." ฎกาสคาลสตรพรอมทงอรรถกถา วา "วตถแมทง ๑๐ อยาง แมทงหมดนน ชอวานาเมา ดวยสามารถเปนเหตแหงความเมา เพราะ ทาวเคราะหวา "ยอมยงบคคลผดมใหเมา." [๑๖๙] อรรถกถา๒ขททกปาฐะ วา "สราและเมรยทง ๒ อยาง ๑. สมนต. ๒/๔๕๐. ๒. ป. โช. ข. ขง ๒๑.


นนแล ชอวานาเมา เพราะอรรถกถวาเปนทตงแหงความเมา, กหรอ ปานะอะไร ๆ แมอยางอน อนเปนทตงแหงความเมา มอย ปานะนน กชอวามชชะ, บคคลเปนผมนเมาแลว เพราะปานะใดอนตนดมแลว ปานะน พระผมพระภาคตรสเรยกวา มชชะ." อรรถกถา๑อามกธญญเปยยาล ในมหาวรรค สงยตตนกาย วา "สราและเมรยทง ๒ อยางนนนนแล ปรอปานะแมอยางอน ซงพน จากสราและนาดอง อนเปนทตงแหงความาเมา ชอวา มชชะ." ฎกาอามกธญญเปยยาลนน วา "บทวา สราสววนมตต คอ พนจากสราและเมรยตามทกลาวแลว." [๑๗๐] เจตนาเปนเหตดม กลาวคอ เปนทตงแหงความประมาท ชอวาปานะ. จรงอยางนน พระอรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถกถา-๒

อามกธญญเปยยาลวา "เจตนาเปนเหตดมนาเมานน ขอบคคลทงหลาย ชอวาปมาทฏฐานะ เพราะเปนเหตแหงความประมาณ." อรรถกถา- ขททกปาฐะ และสคาลสตร กเหมอนกนนน. การเวน ชอวา สยโม. เหตนนพระอรรถกถาจารยจงกลาวไว ในอรรถกถาวา "ชอวาการสารวจจากการดมนาเมา ขาพเจาจะกลาว. คาวา มชชปานสโม น เปนชอแหงเจตนาเครองเวนจากฐานะ เปนทตงแหงความประมาท เพราะนาเมาคอสราและเมรย." การสารวมจากการดมนาเมา อนขาพเจายนกลาว จบ. ๑. ๒. สา. ป. ๓/๔๑๕.


[ไมจดสราเมรยมชชปานะเขาในอกศลกรรมบถ] [๑๗๑] เหมอนอยางวา สราปานะ (การดมสรา) พระผม พระภาคไมทรงถอเอาในคานวา กรรมกเลส ในสคาลสตรนนฉนใด แมในมงคลขอวา อารต วรต ปาปา น บณฑตไมควรถอเอาสรา- ปานะนน ในบทวา ปาปา น ฉนนน. เหตในเพราะการไมทรงจด สราปานะนนเขาในสคาลสตรนน มนยดงทพระฎกาจารยกลาวไวใน ฎกาสคาลสตรนนแล. กอาจารยผรจนาคมภรฎกากลาวอยางน วา "สราปานะ อนอบาสกทงหลายพงเวนขาด โดยความเปนเวร ๕ ก จรง ถงอยางนนพระผมพระภาคทรงเวนสราปานะนนเสย ตรสหมาย เอากศลธรรมมปาณาตบาตเปนตนเทานน วา'กรรมกเลส ๔' เพราะ ทรงประสงคจะตรสขางหนา โดยความทสราปานะนนเปนทางแหง ความเสอมโภคะ" แลวกลาวอกวา "อาจารยอกพวกหนงกลาว วา "และเพราะความทสราปานะนนไมเปนกรรมบถแผนกหนง' ดงน. อาจารยบางพวกกลาววา 'แมการดมสรา มาแลวโดยความเปนกรรมบถ แผนกหนง เพราะพระบาลวา 'ภกษทงหลาย การดมสราอนบคคล สองเสพแลว อบรมแลว ทาใหมากแลว ยอมเปนกรรมยงสตวให เปนไปในนรก ดงนเปนตน.' จรงอยางนน การดมสรานนเปนทจรต เทยงในความเปนทางสาหรบยงสตวใหไปสสคต.' ตามมตของเกจ- อาจารยเหลานน กรรมบถพงเปน ๑๑ อยาง เพราะเหตนน บณฑต พงเหนการผนวกสราปานะเขาในกรกรมบถทงหลายทพระผมพระภาคตรส ไวแลวนนและ ดวยสามารถความเปนอปการและเปนสภาคกน เพราะ


เหตนน คาวา วส อกมมปถภาวโต จ ดงนนน เปนคาทอปรา- จารยกลาวดแลว." กในมงคลขอวา อารต วรต ปาปา น แม การดมสรา จะเปนบาปกจรง, ถงกระนนพระผมพระภาคประสงคจะ ตรสกรรมกเลสนอกจากการดมสรานนโดยความเปนบาปแลว ตรสการ ดมสรานนโดยความเปนมชชปานะไวขางหนา; ฉะนน บณฑตพง เหนสนนษฐานวา ไมควรถอเอาสราปานะนน ในบทวา ปาปา น. อนง วรตมเมถนวรตเปนตนกด มรรคกด ชอวาพรหมจรรยในคาถา ท ๙ วา ตโป จ พรหมจรยา จ น กจรง, ถงอยางนน พรหม- จรรยอนเหลอจากมรรคนน ชอวา อนพระผมพระภาคทรงถอเอาแลว เพราะความทมรรค พระองคทรงถอเอาแลวขางหนา ดวยอรยสจจ- ทสสนะ ฉนใด; ขออปไมยอนเปนเครองยงอรรถใหถงพรอมน บณฑต พงเหนฉนนน. [๑๗๒] เจตนาเปนเหตกอเวร ๕ มปาณาตบาตเปนตน พระ ผมพระภาคตรสไวดวยบททง ๒ วา ' ปาปา มชชปานา.' เจตนา เปนเหตงดเวนจากเวร ๕ นน ตรสไวดวยบททง ๒ วา วรต สยโม ดวยประการฉะน. บรรดาเวร ๕ นน บาปธรรม ๔ มปาณาตบาต เปนตน ผศกษาพงทราบตามนยทขาพเจากลาวแลว ในอาคารยวนย ในหนหลง. อกอยางหนง พงทราบแมโดยนยทพระอรรถกถาจารย กลาวไวในมหาขนธ๑วรรณนา. แมจรง ในมหาขนธกวรรณนานน ทานกลาวไววา " เหมอนอยางอาบตตางๆ มแกภกษทงหลาย ใน ๑. สมนต. ๓/๘๕.


เพราะโทษมปาณาตบาตเปนตนฉนใด, จะมแกสามเณรทงหลายฉนนน หามได. เพราะสามเณรฆามดดามดแดงกด บไขเรอดกด ยอมถงความ เปนผอนภกษพงนาสนะเสยทเดยว. สรณคมนกด การถออปชฌายกด การถอเสนาสนะกด ของเธอ ยอมระงบไปในขณะนนนนเอง. เธอ ยอมไมไดลาภสงฆ. เพยงแตเพศอยางเดยวเทานน เปนลกษณะทยง เหลออย. เธอไมเปนสมณะ เพราะวตถแมมาตรวาเสนหญา ใน อทนนทานสกขาบท (ไมเปนสมณะ) เพราะปฏบตผดในมรรคทง ๓ มรรคใดมรรคหนง ในอพรหมจรยสกขาบท (ไมเปนสมณะ) ใน เพราะกลาวมสา แมดวยประสงคจะหวเราะเลน ในมสาวาทสกขาบท." [๑๗๓] ทานกลาวไวในฎกาวมตวโนทน วา "พระอรรถกถา- จารยแสดงการขาดพรรษา ดวยสองบทนวา เสนาสนคคาโห จ ปฏปปสสมภต ดงน. บณฑตพงทราบวา กการถอเสนาสนะแม ของอปสมบนทงหลาย ชอวายอมระงบ เพราะตองปาราชกาบต (การถอเสนาสนะของสามเณร ยอมระงบ) เพราะอนกาจดเสยซงคณ เครองเปนสามเณร มสรณคมนเปนตน, พวกเธอยอมไมไดแมซง ลาภสงฆ." [๑๗๔] สวนการดมนาเมา ผศกษาพงทราบโดยนยททานกลาว ไว ในอรรถกถา๑ขททกปาฐะ วา "เจตนาเปนตนเหตกลนกน นาเมาคอ สราและเมรย เปนไปทางกายทวาร ดวยประสงคในอนดม พงทราบ วา สราเมรยมชชปมาทฏฐาน. กสราเมรยมชชปมาทฏฐาน มองค ๔ ๑. ปง โช. ข. ข. ๒๑.


เหลาน คอ บรรดาสราเปนตน นาดมอยางใดอยางหนง ซงเปนทตง แหงความเมา ๑ จตมความเปนผใครจะดมปรากฏ ๑ ผดมถงความ พยายามอนเกดแตจตนน ๑ นาเมาทดมแลวไหลเขาไป ๑." สวนในฎกาสราปานสกขาบท กลาวไวดวยสามารถการดมสรา ของภกษ วา "กในสราปานสกขาบทน มองค ๒ เหลาน คอ ความ เปนนาเมา ๑ การดมนาเมานน ๑." [๑๗๕] กคาใดทพระอรรถกถาจารยกลาวไว ในอรรถกถ-๑

สราปานสกขสบท วา "กในสราปานสกขาบทน บณฑตพงทราบ ความทการดมนาเมาเปนอจตตกะ เพราะไมรวตถ (กเปนอาบต). ความทการดมนาเมานน ชอวาเปนโลกวชชนะ เพราะความเปนนาเมา อนบคคลพงดมดวยจตอนเปนอกศลแท." ในคานน ความทการดม สราเปนอตตตกะ ยอมมไดดวยสามารถแหงภกษ. เพราะเหตนนแล ทานจงกลาวไว ในอรรถกถา๒มหาขนธกะ วา "กในเพราะการดม นาเมา สาหรบภกษผแมไมร ดมนาเมาตงแตพช ตองปาจตตย สวนสามเณรตอร แลวดม จงถงสลเภท (ศลขาด), ไมรแลวดม ไม ถงสลเภท. การดมนาเมา สาหรบพวกสามเณร เปนสจตตกะ เปน วตถแหงปาราชก." ทานกลาวไวในฎกาวมตวโนทน แหงสราปานสกขาบทนน วา "สามเณรไมร ดมอย ยอมไมถงการขาดศลทงหมด มปาณาตปาตา เวรมณ เปนตน และการขาดสรณะ. แตอกศล บณฑตพงเหนวา ๑. สมนต ๒/๔๕๐. ๒. สมนต. ๓/๘๖.


การขาดศล คอเจตนาเครองเวนจากการดมสราเทานน ยอมม ดจ การขาดศลในเพราะการทดทรงระเบยบ (ดอกไม) เปนตน." [๑๗๖] กหากจะพงมคาถามวา "ศลคอเจตนาเครองเวนจาก การดมสรา ยอมขาด, เมอเชนนน ศลนอกนนทาไมไมขาดเลา ?" พง แกวา "กการดมสรา พระอรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถกถาวา ' เปน วตถแหงปาราชก ' และศลไร ๆ ยอมไมมแกสามาเณรผเปนปาราชก เลย." แมในอรรถกถา๑ขททกปาฐะ ทานกกลาวไว วา "กบรรดา สกขาบท ๕ ขอขางตน สาหรบพวกสามเณร เมอขอหนงขาด แลว สกขาบททเหลอทงหมด กเปนอนขาดดวย. เพราะสกขา- บท ๕ ขอขางตนนน ตงอยในฐานะปาราชก." เพราะฉะนน บณฑต พงวจารณาคาวา "สราปานเวรมณสลเภโท ว โหต." [๑๗๗] ในอรรถกถา๒สราปานสกขาบท ทานกลาววา "ไมเปน อาบต ในเพราะยาดองวเศษ ชออรฏฐะ ซงไมเปนนาเมา. เลากน มาวา ชนทงหลายทายาดองวเศษ ชออรฏฐะ ดวยรสมะขามปอม เปนตนนนเอง ยาดองวเศษชออรฏฐะนน มสกลนและรสคลายนา เมา แตไมเปนนาเมา (คอไมเมา). สวนรสใดทเขาใสเครองปรง จดเปนเมา รสนนไมควร ตงแตพช." ฎกาวมตวโนทนแหงนราปานสกขาบทนน วา "บทวา พชโต คอ ตงแตเวลาทเขาใสแปงเปนตนตามทกลาวแลวลงในภาชนะ เพอ ตองการใหเปนนาเมา." ๑. ป. โช. ข. ข. ๒๓. ๒. สมนต. ๒/๔๕๐.


ฎกาสราปานสกชาบท วา "บทวา พชโต คอ จาเดมแต กาลทเขาจดแจงเครองปรงใสลงในภาชนะ และแตกาลเมอรสแหง ดอกตาลและมะพราวเปนตนทเขารองไว รสนนยงใหม ๆ ทเดยว. สวนยาดองวเศษทเขาปรงดวยเภสชหลายอยาง ไมเปนนาเมา ชอวา โลณโสจรกสตตะ." กคาวา อภนวกาลโต ในฎกาสราปานสกขาบทนน ยอมผด จากคานวา จรปารวาสโต. เพราะรสแหงดอกไมทเกดขนใหม ๆ นน ไมควรจะกลาววา ทเขาดองไวนานเลย ดงนแล. [๑๗๘] กกรรมกเลส ๔ ประการตามทกลาวแลว เปนเจตนา โดยธรรมเทยว. เหตนน ในอรรถกถา๑สมมาทฏฐสตรเปนตน พระ อรรถกถาจารยทงหลายจงกลาวไว ในอธการแหงอกศลกรรมบถวา "กรรมบถ ๗ ขอโดยลาดบ เปนเจตนาธรรม" ดงน. บทวา สตต ไดแก กรรมบถ ๗ ขอ ดวยสามารถแหงกาย- กรรม ๓ และวจกรรม ๔. กถาวาดวยเวร ๕ จบ. [อารมณของกรรมบถ] [๑๗๙] แมเจตนาเปนเหตเวนจากเวร ๕ นน กพงทราบโดยนย ทขาพเจากลาวไวแลว ในอธการแหงอกศลกรรมบถในหนหลงนนเถด. สวนอารมณของเวรมณนน ทานกลาวไวในอรรถกถาทงหลายแลว. จรงอยางนน พระอรรถกถาจารยทงหลายหมายเอาโลกยวรต จงกลาว ไวในอรรถกถา๒สมมาทฏฐสตรเปนตนวา "อารมณแหงบาปธรรม ๑. ๒. ม. ม. ๑๒/๘๕.


ทงหลายมปาณาตบาตเปนตนนนแล เปนอารมณแหงกศลกรรมบถ เหลานเหมอนกน. เพราะวาการเวน จากวตถทจะพงกาวลวงนนแล เปนกรยา ชอวาเวรมณ." อรรถกถา๑กฏทนตสตร วา "บรรดาวรต ๓ อยางนน วรต ๒ อยางขางตน ทาวตถมชวตนทรยเปนตน ทตนจะพงกาวลวงดวย สามารถแหงกรยา มการปลง (ชวต) เปนตน ใหเปนอารมณเปนไป. วรตขอหลง (สมจเฉทวรต) มพระนพพานเปนอารมณอยางเดยว." [๑๘๐] สมาทานวรตแมในสกขาบททงหมด ยอมควรในเวลา ทเวนจากวตถอนมาถงเขา ในภายหลงแตขณะทรบสกขาบทเทานน, หาควรในขณะทรบสกขาบทนนไม. เพราะในขณะนน สมาทานวรต มอกศลทตนจะพงเวนเปนอารมณอยางเดยว. เพราะเหตนนนนแลใน อรรถกถา๒ขททกปาฐะ ทานจงกลาววา "อาจารยผโจทกกลาวในคาวา วรมโต น วา 'บคคลเมอจะเวนจากอกศลธรรมทงหลาย มปาณา- ตบาตเปนตน ชอวายอมเวนจากบาปธรรมอะไร ? ' ขาพเจาจะเฉลย. บคคลเมอจะเวนดวยสามารถสมาทานวรต ชอวาเวนจากอกศลมปาณา- ตบาตเปนตน ของตนหรอของคนเหลาอนกอน. ปรารภอะไร ? ตนเวนจากอกศลใด ปรารภอกศลนนแหละ. เมอจะเวนแมดวยสามารถ สมปตตวรต กชอวาเวนจากอกศลมประการดงกลาวแลวเหมอนกน. ปรารภอะไร ? ปรารภอารมณแหงปาณาตบาตเปนตนทกลาวแลว นนแล." ๑. ท. ส. ๙/๑๖๒. ๒. ป. โช. ข. ข. ๒๘.


สวนอาจารยบางพวกกลาววา "บคคลปรารภสงขารกลาวคอ นาเมาแลว ยอมเวนจากฐานะเปนทตงแหงความประมาทเพราะนาเมา. บรรดาสตวและสงขารทงหลาย สตวและสงขารใด อนตนพงลกและ พงหกเสย บคคลปรารภสตวและสงขารนน เวนจากอทนนาทาน และมสาวาท ปรารภแตสตวและสงขารนน เวนจากปาณาตบาต และอพรหมจรรย." คาอาจารยบางพวกนน ถกโดยออม. อาจารยพวกอนจากเกจอาจารยนน กลาววา "เมอเปนเชนนน บคคลคดกจอน (แต) ทากจอน, อนง ตนละอกศลใด ไมพงรอกศล นน" ดงน เมอไมพอใจ จงกลาววา "ตนละอกศลเฉพาะขอใด ปรารภ อกศลมปาณาตบาตเปนตนขอนนของตนนนแล แลวเวนได." คาของ อาจารยพวกอนจากเกจอาจารยนนไมถก. เพราะเหตไร ? เพราะความ ทอกศลมปาณาตบาตเปนตนนน ไมมอารมณเปนปจจบน และเพราะ ไมมอารมณเปนภายนอก. กความทสกขาบททงหลายมอารมณเปน ปจจบนและเปนภายนอก พระผมพระภาคตรสไวในวภงค๑ปาฐะ อยางน วา "ปจจปปนนารมณา พหทธารมมณา (ธรรมทงหลาย ม อารมณเปนปจจบน มอารมณเปนภายนอก)" ดงน. พระพทธพจนนน ยอมไมเหมาะแกผปรารภอกศลมปาณาตบาตเปนตนนน ของตนเวนอย. อนง คาใดทอาจารยกลาวไววา "อ จนเตนโต" เปนตน. คานนไมถก. เพราะบคคลประพฤตอย ดวยสามารถแหงกายยงกจ ใหสาเรจ บณฑตยอมไมเรยกวา "คดกจอน (แต) ทากจอน" ๑. อภ. ว. ๓๕/๓๙๗.


หรอวา "ตนละอกศลชนดใด, ยอมไมรอกศลชนดนน ดงน." กพระอรยบคคลผตงในมรรค ปรารภอมตธรรม ละบาปทงปวง พงเปนอทาหรณในเรองนได. เนอความแมทงหมดน ขาพเจาไดจากอรรถกถาขททกปาฐะ. [๑๘๑] แมในอรรถกถา๑สมมาทฏฐสตรเปนตน พระอรรถกถา- จารยทงหลายหมายเอาการทง วา "กรรมบถทงหลายมโทษเครอง ทศลเปนอารมณ และมชวตทรยเปนตนเปนอารมณ ยอมละโทษ เครองทศลไดอยางไร ?. จงกลาววา "เหมอนอยางวา อรยมรรค มนพพานเปนอารมณ ยอมละกเลสทงหลายได ฉนใด; กรรมบถ ทงหลายนน แมมชวตนทรยเปนตนเปนอารมณ พงทราบวา ยอมละ โทษเครองทศลทงหลาย มปาณาตบาตเปนตนได ฉนนน." [๑๘๒] นยอรรถกถาขททกปาฐะ วา "แมสกขาบททงหลาย นน อนสามารถรสมาทานอย ในสานกของภกษเทานน จงเปนอน สมทาน. สวนอบาสก (และอบาสกา) สมาทานรวมกน (ทก สกขาบท) กด เฉพาะองค (คอทละสกขาบท) กด ดวยตนหรอ ในสานกของผอน กเปนอนสมาทาน. ถ. กเอกชฌสมาทานและปจเจกสมาทาน ตางกนอยางไร ? ว. เมออบาสก (อบาสกา) สมาทานรวมกน วรตกด เจตนา กด เปนอนเดยวกนเทยว, แตความทวรตและเจตนาเหลานนเปน ๕ พระผมพระภาคทรงบญญต ดวยสามารถกจ. เมออบาสก (อบาสกา) ๑. ป. ส. ๑/๒๘๒. ๒. ป. โช. ข. ข. ๒๓.


สมาทานอยเฉพาะองค วรตกด เจตนากด ก (แยก) เปน ๕ ดวย. กบรรดาสกขาบท ๕ ขางตนน ของสามเณรทงหลาย เมอ สกขาบทขอหนงทาลายแลว สกขาบทแมทงหมด กเปนอนทาลาย. เพราะวาสกขาบททง ๕ นน ตงอยในฐานะปาราชก. สกขาบทนนใด เปนวตกกมะ อนสามเณรเหลานนกาวลวงแลว กรรมพนธยอมม เฉพาะสกขาบทนนเทานน. สวนสาหรบพวกคฤหสถ เมอสกขาบท ขอหนงทาลายแลว กเปนอนทาลายเฉพาะขอเดยวเทานน, เพราะ เหตทศลประกอบดวยองค ๕ จะสาเรจแกคฤหสถเหลานนไดอก (ก) ดวยการสมาทานสกขาบทเหลานนนนแล. ขอนนใด แมทคฤหสถ เหลานนกาวลวงแลว, กรรมพนธกมเฉพาะขอนนเทานน. สวนอาจารยอกพวกหนง กลาววา "บรรดาสกขาบททพวก คฤหสถสมาทานเปนแผนก ๆ เมอขอหนงทาลายแลว กเปนอน ทาลายเฉพาะขอเดยวเทานน. แตเมอคฤหสถเหลานนสมาทานรวม กนอยางวามานนวา 'ขาพเจาสมาทานศลประกอบดวยองค ๕' ดงน เมอสกขาบทขอหนงทาลายแลว สกขาบทแมทงหมดกเปนอนทาลาย. เพราะเหตไร ? เพราะความทการสมาทานไมแยกกน." [๑๘๓] กคาวา "อปเร" นน พระอรรถกถาจารยกลาวหมาย เอาอาจารยผกลาวคมภรทฆนกาย. จรงอยางนน ในอรรถกถา๑กฏ- ทนตสตร พระอรรถกถาจารยกลาวไว วา "ผใดรบสกขาบท ๕ โดย รวมกน, เมอสกขาบทขอหนงของผนน ทาลายแลว สกขาบทแม ๑. ส. ว. ๑/๖๓.


ทงหมด กเปนอนทาลาย, ผใดรบทละขอ ๆ, ผนนลวงสกขาบทใด, สกขาบทนนเทานน ยอมทาลาย." ฎกากฏทนตสตรนน วา "สกขาบทแมทงหมด ยอมเปนอน ทาลาย เพราะความเปนสกขาบททสมาทานรวมกน. สกขาบทนน เทานน ชอวาทาลาย เพราะความเปนสกขาบททสมาทานเปนแผนก ๆ. กวธนน ทานกลาวดวนสามารถคฤหสถ." [๑๘๔] โลกยวรตเทานน มอาการทาลายเปนสภาพ, โลกตร- วรต หามการทาลายเปนสภาพไม ดวยประการฉะน, ดวยเหต นนแล ในอรรถกถา๑กฏทนตสตร พระอรรถกถาจารยจงกลาววา "กธรรมดาความทาลายแหงเสตฆาตวรต ยอมไมม. เพราะพระอรย- สาวก ยอมไมฆาสตว ไมดมสรา แมเพราะเหตแหงชวต แมในระหวาง ภพ. แมถา ชนทงหลายเจอสราและนานม กรอกเขาในปากของทาน, นานมเทานนยอมไหลเขาไป, สราหาไหลเขาไปไม; เหมอนอยางท เลากนมาวา เมอนาเจอนานม (ทบคคลกรอกเขาไปในปาก) ของ นกกะเรยนทงหลาย นานมเทานนไหลเขาไป, นาหาไหลเขาไปไม. การทนาไมไหลเขาไปในปากของนกกะเรยนน พงทราบวา สาเรจโดย กาเนด. การทสราไมไหลเขาไปในปากของพระอรยสาวกนอกนพงทาบ วา สาเรจโดยธรรมดา." ฎกากฏทนตสตรนน วา "ชอวาการทาลายแหงเสตฆาตวรต ไมม เพราะมการไมกาเรบเปนสภาพ เหตตดไดเดดขาดซงธรรมเปน ๑. ส. ว. ๑/๓๖๓.


ปฏปกษ. เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาวคาวา ภวนตเรป เปนตน. บทวา โยนสทธ ความวา สาเรจโดยชาต ประหนงความ ทมนษยผมอวยวะยาวไปในทางสง สตวดรจฉานยาวไปทางขวางนนแล. ความสาเรจตามธรรมดา คอตามสภาพนนเอง ชอวาสาเรจโดยธรรมดา ดจศลสาเรจแกพระมารดาพระโพธสตว ในเมอพระโพธสตวอยในครรภ. อกอยางหนง ความสาเรจโดยธรรมดาแหงมรรค คอตามอานภาพ แหงอรยมรรค ชอวาสาเรจโดยธรรมดา." กเพราะเหตทวรตเปนประธานในการงดเวนจากเวรนน ๆ เหตนน เจตนาชอวาเวรมณในสกขาบททงปวง ทานจงกลาววาวรต. อนง แมเจตนา กชอวาเวรมณ. ดวยเหตนนแล พระอรรถกถาจารยจง กลาวไวในอรรถกถา๑สมมาทฏฐสตรเปนตน วา "บรรดากรรมบถ แมทง ๑๐ นน ๗ ขอโดยลาดบ ยอมควรทงเจตนา ทงวรต." [๑๘๕] โจทกาจารยกลาวทวงในมงคลขอนวา "เจตนาเครอง เวนจากเวรนน ๆ พระผมพระภาคตรสไวดวยบทวา วรต นแลว มใชหรอ ? เพอประโยชนอะไร จงตรสวา อารต ไว (อกเลา) ?" ปรหารกาจารยเฉลยวา "ทตรสวา อารต ไว (อก) (ก) เพอทรง แสดงความทจตไมยนดยงในบาป." เหตนน พระอรรถกถาจารย จงกลาวไวในอรรถกถา วา "ความไมยนดยงดวยในนนแล ของ ผมปกตเหนโทษในบาป ชออารต." แทจรง แมเหตสกวาจตตปบาท ๑. ป. ส. ๑/๒๗๐.


(ความเกดขนแหงจต) ดวยสามารถการงดจากบาป ยอมมอปการมาก. เหตนนแล พระผมพระภาคเมอจะทรงแสดงธรรมแกพระมหาจนทเถระ จงทรงแสดงสลเลข๑ปฏบต ดวยอาการ ๔๔ มอาทอยางนวา "จนทะ กแลธรรมเครองขดเกลาในศาสนานอนเธอทงหลายควรทา. เธอทง หลายควรทาธรรมเครองขดเกลาวา 'ชนเหลาอนจกเปนผเบยดเบยนกน เราทงหลายจกเปนผไมเบยดเบยนกน ในเพราะเรองน,' เธอทงหลาย ทาธรรมเครองขดเกลาวา 'ชนเหลาอนจกเปนผมกฆาสตว, เราทงหลาย จกเวนขาดจากการฆาสตว ในเพราะเรองน." ดงนแลว เมอจะ ทรงแสดงความทแมจตตปบาทในธรรมเครองขดเกลานน เปนอาการ มอปการมากอก จงตรสคาเปนตนวา "จนทะ เรากลาวแมจตตปบาทแล วามอปการมากในกศลธรรมทงหลาย จะกลาวไปไยในการทาเนอง ๆ ดวยกาย ดวยวาจา; จนทะ เพราะเหตนน ในเรองน เธอทงหลาย พงใหจตเกดขนวา 'ชนเหลาอนจกเปนผเบยดเบยนกน, เราทงหลาย จกเปนผไมเบยดเบยนกน ในเพราะเรองน; พงใหจตเกดขนวา ' ชนเหลาอนจกเปนผมกฆาสตว, เราทงหลายจกเปนผเวนจากการ ฆาสตว ในเพราะเรองน." [๑๘๖] นยอรรถกถกา๒สลเลขสตรนน วา "บรรดาบทเหลานน บทวา อธ นน เปนบทแสดงเรองมวหงสาเปนตน. สองศพท โข ปน สกวาเปนนบาต. บทวา โว เปนฉฏฐวภตต ลงในอรรถ แหงตตยาวภตต. ความยอในสลเลขสตรนนดงนวา 'เรากลาวเรองม ๑. ม. ม. ๑๒/๗๕. ๒. ป. ส. ๑/๒๔๙.


วหงสาเปนตนนนใด โดยนยวา 'ชนเหลาอนจกเปนผเบยดเบยนกน เปนอาท, จนทะ เธอทงหลายพงทาธรรมเครองขดเกลาในเรองน.' พระผมพระภาคทรงประสงคจะยงเนอความทตรสไวโดยยอมใหพสดาร จง ตรสคาวา 'ปเร วหสกา' เปนตน. [จตตปบาทมอปการมาก] บรรดาบทเหลานน บทวา ปเร ไดแก บคคลเหลาใดเหลาหนง ผประกอบสลเลข๑ธรรมน. บทวา วหสกา ความวา จกเปนผ เบยดเบยนสตวทงหลาย ดวยฝามอ หรอดวยวตถมกอนดนเปนตน. บทวา มยเมตถ ความวา สวนเราทงหลายจกเปนผไมเบยดเบยนกน ในเพราะเรองทสตวเหลาอนนนแหละเปนผเบยดเบยนกน คอจกให ความไมเบยดเบยนเกดขนอย. ขอวา อต สลเลโข กรณโย ความ วา ธรรมเครองขดเกลา กลาวคออวหงสา อนเธอทงหลายพงทา อยางน. เพราะวา อวหงสา พระผมพระภาคตรสวาสลเลขะ เพราะ วเคราะหวา ธรรมใด ยอมขดเกลา คอยอมตด วหงสาเสยได. นยใน อาการทงหมด กเชนน. ดวยบทวา อนวธยนาส พระผมพระ ภาคทรงแสดงวา 'กจะกลาวอะไรในการประกอบเนอง ๆ ดวยกาย และวาจา คอในการทาซงธรรมเหลานนดวยกาย หรอการสงดวยวาจา วา 'ทานทงหลายจงทา' หรอกจมการเลาเรยนและการสอบถามเปน ตน เหมอนจตดวงแรกทเกดขนฉะนนนนแล. เพราะวา การประกอบ เนอง ๆ นน มอปการมากโดยสวนเดยวแท.' ๑. สลเลขมนยตตาต ยตตตร.


ถ. กเหตไฉน แมจตตปบาทในกศลธรรมเหลานจงมอปการมาก? ต. เพราะเปนเหตนาประโยชนและความสขมาใหโดยสวนเดยว; และเพราะเปนเหตแหงการประกอบเนอง ๆ ดวย. แทจรง ความเกดขนแหงจตวา ' จกใหทาน' ดงน ยอมเปน อาการนาประโยชนและความสขมาใหโดยสวนเดยว ดวยตนเองบาง เปนเหตแหงการประกอบเนอง ๆ บาง. กเพราะความทตนเปนผม จตเกดขนอยางนแล ในวนท ๒ เขาจงตระเตรยมพธอยางใหญ ทามณฑปใหญ ถวายทานแกภกษรอยรป หรอพนรป สงพวกบรวาร- ชนวา 'พวกทานจงนมนต จงบชา จงองคาส ภกษสงฆ' ดงน. ความเกดขนแหงจตวา 'จกถวายจวร เสนาเสนะ เภสช แกสงฆ' ดงน ยอมเปนเหต นาประโยชนและความสขมาใหโดยสวนเดยว ดวยตนเองบาง เปนเหตแหงกาประกอบเนอง ๆ บาง. กเพราะ ความเปนผมจตเกดขนแลวอยางนแล เขาจงตกแตงถวายเอง และ ใหคนอนถวายจวรเปนตน. นยในกศลทงหลายมสรณคมนเปนตน ก เชนน. กบคคลยงจตใหเกดขนวา 'จะถงสรณะ' ดงนกอน ภาย หลงจงรบสรณะดวยกายหรอดวยวาจา. อนง ยงจตใหเกดขนวา 'จกสมาทานศลมองค ๕ มองค ๘ หรอมองค ๑๐' ดงนกอน แลว สมาทานดวยกายหรอดวยวาจา (ในภายหลง). ยงจตใหเกดขน วา 'เราบวชแลวจกตงอยในศล ๔' ดงนกอน แลวบาเพญศลท ควรบาเพญดวยกายหรอดวยวาจา (ในภายหลง). ยงจตใหเกดขน ขนวา 'จกเรยนพทธพจน' ดงนกอน แลวเรยน ๑ นกาย หรอ


๒-๓-๔ หรอ ๕ นกาย ดวยกายหรอดวยวาจา. รปความแหงจตตป- บาทอนบณฑตพงนาไป ดวยสามารถการสมาทานธดงค เรยน กมมฏฐาน บรกรรมกสณ ฌาน สมาบต วปสสนา มรรค ผล ปจเจกโพธญาณ และสมมาสมโพธญาณ โดยนยทกลาวมาอยางน. กจตตปบาทวา ' จกเปนพระพทธเจา ' ดงน เปนอาการนาประโยชน และความสขมาใหโดยสวนเดยว (ทง) เปนเหตแหงการประกอบ เนอง ๆ ดวย. กเพราะความเปนผมจตเกดขนแลวอยางนแล โดย สมยอนอก เขาจงบาเพญบารมทงหลาย ดวยกานหรอดวยวาจา สน ๔ อสงไขยยงดวยแสนกลป จงยงโลก (น) พรอมทงเทวโลก ใหขามอยเทยวไป. แมจตตปบาทในกศลธรรมทงปวงยอมมอปการ มากอยางน, สวนการประกอบเนอง ๆ ดวยกายและวาจา บณฑต พงทราบวา มอปการมากยงนกแล. พระผมพระภาคครนทรงแสดง ความทแมจตตปบาทในกศลธรรมทงหลาย เปนคณธรรมมอปการ มากอยางนแลว บดนเมอจะทรงชกชวน [เวไนยสตวทงหลาย] ใน จตตปบาทนน จงตรสคาวา 'ตสมาตห จนท' เปนตน." [๑๘๗] ฎกาสลเลขสตรนน วา "บทวา อากาเรห คอ โดย ประการ ๔๔ มการไมเบยดเบยนเปนตน. สองบทวา กสเลส ธมเมส คอ ในธรรมอนหาโทษมไดตามทกลาวแลว มอวหงสาเปนตน. บท วา วหสาทวตถ ความวา ในวตถแหงอกศลมความเบยดเบยนเปนตน ทขาพเจากลาวนน. การประกอบจตตปบาทเนอง ๆ ดวยกายาและวาจา ชอวาอนวธยนา. สองบทวา เตส ธมมาน คอ ซงธรรม


ทงหลายมความไมเบยดเบยนเปนตน อกอยางหนง หมายเอาธรรมท ใหเปนไปดวยสามารถจตตปบาทเหลานน. บดน เพอแสดงเนอความ ตามทกลาวไวโดยพสดาร พระอรรถกถาจารยจงเรมคาวา 'กสมา ปน' เปนตน. คาวา กาเยน พระอรรถกถาจารยกลาวไว ดวย สามารถแหงผไมอาจจะประกาศ [ ขอ ] สรณคมนไดดวยวาจา. นย แมในคาวา สล กาเยน สมาทยต [ สมาทานศลดวยกาย ] กเชนน เหมอนกน." ความสงเขปในมงคลตถทปน เพยงน. สวนความพสดาร ผศกษาพงตรวจดในสลเลขสตร ในปฐม- วรรค แหงมลปณณาสก เถด. แมจตตปบาท ดวยสามารถการงด จากบาป กเปนคณธรรมอปการมาก ดวยประการฉะน, เพราะ เหตนนแล ความทจตตปบาทนนเปนมงคล จงสมควร; ฉะนน คา วา อารต น พระผมพระภาคจงตรสไวแลว ดงนแล. กถาแสดงวภาคแหงปกรณกะมอารมณเปนตน แหงววรตทงหลาย จบ. [๑๘๘] อรรถกถา๑ขททกปาฐะ วา "กในสกขาบท ๕ เหลาน ปาณาตบาต อทนนาทาน อพรหมจรยา เปนกายกรรมอยางเดยว ถงความเปนกรรมบถทงนน. มสาวาท เปนวจกรรมอยางเดยว. แต มสาวาททหกประโยชน ยอมถงความเปนกรรมบถ; นอกนเปนกรรม เทานน. สราเมรยมชชปมาทฏฐาน เปนกายกรรมอยางเดยว. อนง ๑. ป. โช. ข. ข. ๒๘.


บรรดาเวรมณ ๕ เหลาน เวรมณทง ๔ เปนกายกรรมทงนน. กรยา ทเวนจากมสาวาท เปนวจกรรม." [๑๘๙] บรรดาเวรเจตตนาและมชชปานะเหลานน เวรเจตนา (เจตนาเปนเหตกอเวร) ยอมอานวยทกขอนสตวพงเสวยในอบาย ในทคต และอานวยความเปนผมอายนอยเปนตนในสคต. เพราะ เหตนน พระผมพระภาคจงตรสไวในสพพลหสสตร๑ ในอฏฐกนบาต องคตตรนกาย วา "ภกษทงหลาย ปาณาตบาต อนบคคลสองเสพ เจรญ ทาใหมากแลว ยอมอานวยผลใหเกดในนรก ในกาเนด ดรจฉาน ในปตตวสย, วบากแหงปาณาตบาตทเบาวาวบากทงปวง ยอมอานวยความเปนผมอายนอยใหแกผเกดเปนมนษย. ภกษทงหลาย อทนนาทาน อนบคคลสองเสพแลว... อานวยใหเกดในปตตวสย, วบากแหงอทนนทานทเบากวาวบากทงปวง ยอมอานวยความเสอม โภคะใหแกผเกดเปนมนษย, ภกษทงหลาย กาเมสมจฉาจาร อนบคคล สองเสพแลว...วบากการเมสมจฉาจารทเบากวาวบากทงปวง ยอมอานวย เวรพรอมทงศตรใหแกผเกดเปนมนษย. ภกษทงหลาย มสาวาท อนบคคลสองเสพแลว...วบากแหงมสาวาททเบากวาวบากทงปวง ยอม อานวยการกลาวตดวยคาไมจรง ใหแกผเกดเปนมนษย. ภกษทงหลาย การดมสราและเมรย อนบคคลสองเสพแลว...วบากแหงการดมสรา และเมรยทเบากวาวบากทงปวง ยอมอานวยความเปนคนบา ใหแก ผเกดเปนมนษย." ๑. อง อฏก. ๒๓/๒๕๑..


[๑๙๐] อรรถกถา๑สพพลหสสตรนน วา "บรรดาบทเหลานน เจตนาเปนเหตฆาสตว ชอวาปาณาตบาต. บทวา สพพลหโส คอ เพลากวาวบากทงปวง. บทวา อปปายกสวตตนโก ความวา บคคล เปนผมอายนอย เพราะวบากแหงกรรมนดหนวยนน, คอ เมอปฏสนธ มาตรวาชนกกรรมให (ผล) แลว เขายอมยอมยบไป หรอมาตร วาคลอดจากทองมารดาแลว กยอยยบไป. กวบากเชนน จะเปนผล ของกรรมอะไรอยางอน หามได, วบากนนเปนทางสาหรบปาณาตบาต นนแล ไปแลว. บทวา โภคพยสนสวตตนโก ความวา ทรพย แมเพยงกากรกหนง ไมตดอยในมอได โดยประการใด วบากแหง อทนนาทาน ยอมอานวยความวอดวายแหงโภคะให โดยประการนน. บทวา สปตตเวรสาวตตนโก ความวา วบากแหงกาเมสมจฉาจาร ยอมอานวยเวรพรอมทงเหลาขาศกให. แทจรงขาศกของกาเมสมจฉา- จารบคคลนน ยอมมมาก และผใด ๆ พบเขาเขา ผนน ๆ ยอมยงเวร นนแหละใหเกดขน คอไมใหดบในเขา. กผลเหนปานน เปนผล แหงความผดในภณฑะทคนอนรกษาคมครอง. บทวา อภตพภก- ขานสวตตนโก ความวา วบากแหงมสาวาทยอมยงการกลาวตอนไม จรง ใหเปนไป, คอกรรมทผใดผหนงทากตกไปในเบองบนของ มสาวาทบคคลนนทงนน. บทวา อมมตตกสวตตนโก ความวา วบากแหงสราเมรยปานะ ยอมยงความเปนบาใหเปนไป. จรงอย มนษยเปนบากด มจตฟงซานกด เปนบานาลายกด กเพราะวบาก ๑. มโน. ป. ๓/๒๙๑.


แหงสราเมรยปานะนน, น เปนผลแหงการดมสรา." [๑๙๑] สวนโทษของการดมนาเมา มาแลวโดยพสดาร ใน กมภชาดก๑ และใน สคาลสตร.๒ จรงอยางนน พระผมพระภาคตรส ไวในสคาลสตร วา "คฤหบดบตร การประกอบเนอง ๆ ซงการดม นาเมาคอสราและเมรยอนเปนทตงแหงความประมาณแล เปนทาง เสอมแหงโภคะทงหลาย" ดงนแลว เพอทรงแสดงโทษของการดม นาเมานน จงตรสวา "คฤหบดบตร โทษในการประกอบเนอง ๆ ซงการดมสราและเมรยอนเปนทตงแหงความประมาท เหลานม ๖ ประการแล คอ เปนเหตเสอมทรพยทเหนทนตา ๑ เปนเหตกอความ ทะเลาะ ๑ เปนบอเกดของโรคาทงหลาย ๑ เปนเหตกอความเสยชอ ใหเกด ๑ เปนเหตเปดเผยอวยวะทลบ ๑ บททคารบ ๖ วา เปนเหต ทาปญญาใหถอยกาลง ๑." [๑๙๒] อรรถกถา๓สคาลสตรนนวา "บรรดาบทเหลานน บทวา อปายมข แปลวา เปนปากแหงความพนาศ. การหมนประกอบ คอ ทาบอย ๆ ซงการดมนาเมาคอสราและเมรย อนเปนทตงแหงความ ประมาทนน ชอวาอนโยค. กเพราะเมอบคคลประกอบเนอง ๆ ซง การดมนาเมานน โภคะทงหลายทเกดขนแลว ยอมเสอมไป และ ทยงไมเกด ยอมไมเกดขน; ฉะนน พระผมพระภาคจงตรสวา 'โภคาน อปายมข.' บทวา สนทฏ กา คออนบคคลพงเหนเอง ๑. ข. ข. ชา. ๒๗/๔๗๗. ๒. ท. ปาฏ. ๑๑/๑๙๖. ๓. ส. ว. ๓/๗๔.


ไดแกปรากฏในโลกน. บทวา ธนชาน แปลวา เปนเหตเสอมทรพย. บทวา กลหปปวฑฒน ความวา เปนเหตกอความทะเลาะดวยวาจา และความทะเลาะดวยกาย มประหมดกนเปนตน. สองบทวา โรคาน อายตน คอ เปนเขตแหงโรคนน ๆ มโรคตาเปนตน. บทวา อกตตสชนน ความวา จรงอย คนพาลดมสราแลว ประหารมารดากได, บดากได, พดคาทไมควรพดอยางอนไดมาก, ทาสงทไมควรทา; เพราะกรรมนน ยอมถกการตเตยนบาง อาชญาบาง ถกตดอวยวะมมอและเทาเปนตนบาง ยอมถงความเสยชอทงในโลกน ทงในโลกหนา. สรานนของชนเหลานนจงชอวาเปนเหตกอความเสยชอ ใหเกด ดวยประการฉะน. บทวา โกปนนททสน ความวา เพราะทลบอนบคคลเปดอย ยอมยงความละอายใหกาเรบ เหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา ' โกปน.' กพวกคนเมาเพราะเมาสรา ยอมเทยวเปดอวยวะนน, ดวยเหตนน สรานนของชนเหลานน พระ- ผมพระภาคจงตรสวา ' โกปนนททสน ' เพราะเปนเหตเปดเผย อวยวะทยงความละอายใหกาเรบ. สองบทวา ปาย ทพพลกรณ ความวา สรานนยอมทากมมสสกตาปญญาใหทรพล เหมอนสราของ พระสาคตเถระฉะนน; เพราะฉะนน พระผมพระภาคจงตรสวา ' ปาย ทพพลกรณ ' แตสราไมสามารถทามรรคปญญาใหทรพลได เพราะสรานนไมไหลเขาไปสภายในปาก ของทานผบรรลมรรคแลว นนเอง. สองบทวา ฉฏ ปท ไดแก เหตคารบ ๖." [๑๙๓] ฎกาสคาลสตรนน วา "โภคะยอมเสอม คอยอมเสย


อกอยางหนง โภคะทงหลายยอมเสอม เพราะโทษนน เหตนน โทษ นน ชอวาเปนเหตเสอมแหงโภคะทงหลาย. อกอยางหนง การประกอบ เนอง ๆ ซงการดมสรา เปนปากคออบาย ไดแกเปนประตแหงอบาย เหตนน การประกอบเนอง ๆ ซงการดมสรานน ชอวาอบายมข. แมในบทวา วนาสมข น กนยนแหละ. ทตงแหงความประมาท ในเพราะนาเมาคอสราและเมรย ชอวาสราเมรยมชชปมาทฏฐาน. ความเปนผพรอมมลดวยการประกอบเนอง ๆ ซงสราเมรยมชชปมา- ทฏฐานนน ชอวาอนโยค. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา ' ปนปปปน กรณ.' ความวา ประพฤตเนอง ๆ, โภคะทงหลายทเกด ขนแลวนนแล ชอวายอมเสอม เพราะทาความฉบหาย ดวยความฉบ หายเพราะการดม. และทยงไมเกดขน ชอวายอมไมเกด เพราะความ ทคนเมาแลวไมมการขวนขวายในการงานทงหลาย. บทวา โภคาน ไดแกกามคณทงหลายทไดชอวาโภคะ เพราะอรรถวา อนบคคลพง บรโภค. ผลใดอนผดมสรา พงเหนเอง เหตนน ผลนน ชอวา สนทฏฐ (ทเหนไดเอง) สนทฏฐนนแหละเปน สนทฏฐก. ก พระผมพระภาคทรงทานเทสดวยสามารถแหงอตถลงค ดวยทรงเพง ถงธนชานศพท. ในบทวา สนทฏ ก น มเนอความดงนวา 'เปน ไปในทฏฐธรรม, เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา อธโลกภาวน.' อกอยางหนง ความเสอมทรพยนน อนบคคลพง เหนพรอมกน คอรวมกน (กบการดมสรานน ) เหตนน จงชอวา สนทฏ กา. อธบายวา ปรากฏผลในเวลาพรอมกบการดม. (สรานน)


ชอวาเปนเหตกอความทะเลาะ เพราะความทคนเมามกไมเหนโทษใน การทะเลาะ. ชอวาเปนเขต (ของโรค) เพราะความเปนสถานท เกดขน. อกอยางหนง บทวา อายตน แปลวา เปนเหต, อธบาย วา เปนอากร. คนผดมสราทงหลาย ชอวายอมถงความเสยชอทงใน ปรโลก เพราะการประสบกรรม อนยงความเสยชอใหเปนไป. อกนย หนง กรรมในทลบอนบคคลไมพงทาโดยความเปนของเปดเผย ชอ วาโกปนะ. บณฑตพงเหนความในขอนอยางนวา 'กชนผเมาเพราะ เมาสราแลว ในเวลาทตนยงไมเมา ปกปดกรรมเชนนนทตนทาไว ในกอนเทยวไป ในเวลาทเมาแลว ยอมเปดเผย คอทาใหปรากฏ แม แกเหลาชนผเปนขาศก ดวยเหตนน สรานน ของชนเหลานน พระผมพระภาคจงตรสวา 'โกปนนททสน' เพราะการเปดเผยอวยวะ อนเปนเหตยงหรใหกาเรบนน. บทวา กมมสสกตปป พงเหน สกวาเปนอทาหรณ. ใคร ๆ กสามารถจะรไดวา 'สรายอมทาปญญา อนเปนโลกยบางอยางใหมกาลงเพลาโดยแท.' จรงอยางนน พระอรรถ- กถาจารยกลาวคาวา ' มคคปปมปน' เปนตน กเพอรบรองเนอ ความนน โดยมขคอพยดเรก (คอมเนอความตรงกนขาม). ดวยคาวา อนโตมขเมว นปปวสต น พระอรรถกถาจารยกลาวถงภาวะของ การทสราทามรรคปญญาใหถอยกาลง เปนโทษถกมรรคปญญายก ไวเสยไกลแลว. ถามวา กการทสราทาลายความเปนผสามารถ ในเพราะการทา ปญญานน ใหถอยกาลงอยางนน เปนอนพระอรรถกถาจารยไมทก


ทวงแลว เพราะความทการไมกระทบสรา ของพระอรยเจาทงหลาย อนทานทวงแลวมใชหรอ ?" แกวา "ขอนหาเปนอยางนนไม, เพราะทานกลาวความนไว แลววา ' ชอวาแมการเขาไปประกอบ (คอเสพ) สรานน ยอมไมม แกทานเหลานน การทากจ จกมแตทไหน.' กถาการประกอบสรา นนพงมไดในกาลบางครง ดวยสามารถการกาหนดฐานะอนไมควร (คอเขาใจผด), แมกระนน สรานนกชอวาไมอาจทามรรคปญญา นนใหถอยกาลงไดแมนอยหนงเลย เพราะความทมรรคปญญานนตง มนดแลว โดยเปนคณชาตไกลจากธรรมอนเปนขาศกโดยชอบแท. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'มคคปป มปน ทพพล กาต น สกโกต.' และพงเหนสนนษฐานในอธการแหง การกระทาปญญาใหถอยกาลงน โดยธรรมเปนประธานคอมรรคปญญา วา 'ความทสราเปนธรรมชาตไมสามารถ ในการยงปญญาอนเปน โลกยะและโลกตระแมทงหมด ของพระอรยเจาทงหลาย ใหถง ความเปนคณชาตถอยกาลงได อนพระอรรถกถาจารยแสดงไวแลว.' ผลยอมสาเรจดวยธรรมชาตนน เหตนน ธรรมชาตนน ชอวา เครองถง คอ เปนเหต." กกมภชาดก บณฑตพงตรวจด ในตสนบาต. [๑๙๔]* เจตนาผกอเวร ชอวาเปนอวมงคล เพราะเปนเหต นามาซงอนฏฐผลมทกขอนเปนไปในอบายเปนตน ดวยประการฉะน. * พระมหาทองด วตตาสโภ ป. ธ. ๗ วดบรมนวาส แปล.


สวนเจตนาผขบไลเวร ชอวาเปนมงคล เพราะตรงกนขามจากเจตนา ผกอเวรนน. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาวไวในอรรถกถา๑

วา "ความงดและความเวนจากบาปนนแมทงหมดนน พระผมพระภาค ตรสวา ชอวามงคล เพราะเปนเหตแหงการละมการละภยและ เวร อนเปนไปในทฏฐธรรมและเปนไปในสมปรายภพเปนตน และ บรรลคณวเศษมประการตาง ๆ. กเพราะเหตทบคคลผมกดมนาเมา ยอมไมรอรรถไมรธรรม ยอมทาอนตรายแกมารดา แกบดา ยอม ทาอนตรายแมแกพระพทธะ พระปจเจกพทธะ และสาวกของพระตถาคต ยอมถกครหาในทฏฐธรรม ถงทคตในสมปรายภพ ถงความเปนบาใน ภพตอ ๆ ไป, สวนผสารวมจากการดมนาเมา ยอมถงความเขาไปสงบ โทษเหลานน และคณสมบตอนตรงขามจากโทษนน เพราะฉะนน ความสารวมจากการดมนาเมาน บณฑตพงทราบวาเปนมงคล." [๑๙๕] จรงอย แมพระผมพระภาคเมอทรงแสดงธรรมแก ทานอนาถบณฑกะ กตรสไวในปฐมภย๒สตร ในจตตถวรรค แหง นทานวรรคอยางนวา "ภยเวร ๕ อยางอะไรบาง ยอมเปนอนสงบ ระงบแลว ? คหบด บคคลผมปกตยงสตวมปราณใหตกลวงไป ยอม ประสพภยเวรใด อนเปนไปในทฏฐธรรมบาง ยอมประสพภยเวรอน เปนไปในสมปรายภพบาง ยอมเสวยทกขโทมนสอนเปนไปในจตบาง เพราะปาณาตบาตเปนปจจย, ภยเวรนน สาหรบผเวนขาดแลวจาก ปาณาตบาต เปนอนสงบระงบไดดวยประการฉะนน, คหบด บคคลผม ๑. ป. โช. ข. ข. ๑๕๗. ๒. ส. น. ๑๖/๘๒.


ปกตถอเอาสงของทเจาของไมให ยอมประสพภพเวรใด... เพราะ อทนนาทานเปนปจจย... คหบด บคคลผมปกตประพฤตผดในกาม ทงหลาย ยอมประสพภยเวรใด... เพราะกาเมสมจฉาจารเปนปจจย... คหบด บคคลผมปกตพดเทจ ยอมประสพภยเวรใด... เพราะมสาวาท เปนปจจย... คหบด บคคลผมปกตดมนาเมาคอสราและเมรย ยอม ประสพภยเวรใด อนเปนไปในทฏฐธรรมบาง ยอมประสพภยเวร อนเปนไปในสมปรายภพบาง ยอมเสวยทกขโทมนสอนเปนไปในจต บาง เพราะเหตเปนทตงแหงความประมาทในเพราะนาเมาคอสราและ เมรยเปนปจจย, ภยเวรนน สาหรบผเวนขาดแลว จากเหตเปนทตง แหงความประมาทในเพราะนาเมาคอสราและเมรย เปนอนสงบระงบได ดวยประการฉะน. ภยเวร ๕ อยางเลาน ยอมเปนอนสงระงบ ไดแลว." [๑๙๖] อรรถกถา๑ปฐมภยสตรนน วา "ประชมบทเหลานน สองบทวา ภยาน เวราน ไดแก เจตนาผกอภยและเวร. บทวา ปาณาตปาตปปจจยา คอ เพราะกรรมคอปาณาตบาตเปนเหต. สอง บทวา ภย เวร โดยเนอความ เปนบทเดยวกน. กขนชอวาเวร นน ยอมม ๒ อยาง คอ เวรภายนอก เวรภายใน. จรงอย บดา ของชายคนหนง เปนผถกเจานนฆาแลว. เขาคดวา 'ไดยนวา บดาของเราถกเจานนฆาแลว, แมเรากจกฆามนใหได ดงนแลว ยอม ถอศสตราทตนลบแลวเทยงไป. เจตนาผกอเวรทเกดแลวในสนดาน ๑. สา. ป. ๒/๙๒.


ของเขาอนใด, เจตนากรรมน ชอวาเวรภายนอก. สวนเจตนาของ ชายนอกนอนในวา "ไดยนวา เจาคนน ยอมเทยวไปโดยหวงวา ' จกฆาเรา ' เรานแหละจกฆามนกอน ยอมเกดขน, เจตนากรรมน ชอวาเวรภายใน. ถงเวรทง ๒ น กยงเปนเวรอนเปนไปในทฏฐธรรม เทานนกอน. สวนเจตนาของนายนรยบาลผเหนเขาผเกดในนรกแลว จบอยซงคอนเหลกอนลกโพลงแลวดวยคดวา ' เราจกประหารเจาน ' อนใดยอมเกดขน, เจตนากรรมนของนายนรยบาลนน ชอวาเวรภาย นอกซงเปนไปในสมปรายภพ. เจตนาของสตวนรกนนอนใดวา 'นาย นรยบาลผนกาลงมาดวยคดวา ' จกประหารเราผไมมโทษ ' เรานแหละ จกประหารมนกอนกวา ' ยอมเกดขน. เจตนากรรมนของสตวนรก นน ชอวาเวรภายใน ซงเปนไปในสมปรายภพ. กเวรภายนอกนน พระอรรถกถาจารยกลาวไวในอรรถกถาวา ' เวรของบคคล." สอง บทวา ทกข โทมนสส โดยเนอความ เปนอนเดยวกนนนเอง. กเนอความในบาททหนงน ขาพเจากลาวไวฉนใด, เนอความแมใน บททเหลอทงหลาย บณฑตพงทราบฉนนน. ความเกดขนแหงเวร บณฑตพงทราบโดยนยเปนตนวา 'ภณฑะของเราอนผนลกแลว ความ เปนผมปกตประพฤตลวงในภรยาและบตรของเรา อนผนถงแลว, ประโยชนของเรา อนผนพดมสาหกแลว, กรรมชอนอนผเมาแลว เพราะความเมาสราทาแลว." [๑๙๗] ฎกาปฐมภยสตรนน วา "เจตนาทงหลาย อนนาภย และเวรมา ชอวา ภยเวรเจตนาโย, อกอยางหนง เจตนาทไดชอ


วาภย เพราะอรรถวา อนบคคลพงแลว, ทไดชอวาเวร เพราะ อรรถวาเปนเหตประสพเวร. จรงอย บาปธรรมทงหลาย ม ปาณาตบาตเปนตน ยอมเปนไปแกผใด และอนบคคลยอมใหเปนไป เจาะจงผใด ยอมเปนบาปธรรมนาภยและเวรมาแกบคคลทง ๒ เหลานน เพราะอนนามาซงภยและเวรนนนนแล จงเปนบาปธรรมอนบคคล พงกลวและยงเวรใหเกด ดงนแล. บทวา ปาณาตบาตกมมการณา คอเพราะการทากรรมลามกคอปาณาตบาตเปนเหต ความยนราย พระผมพระภาคตรสเรยกวาเวร. เวรนนนนแล ชอวาภย เพราะความ เปนเวรอนบคคลพงกลว เหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา ' ภย เวรนต อตถโต เอก.' เวรน ชอวาเวรภายนอก เพราะเปนเวรภาย นอก จากบคคลผทาเวร อนเปนตนเคาแหงเวรนน, ดวยเหตนนนน แหละ พระอรรถกถาจารยจงกลาวหมายเอาเวรอนเกดขนแลวแกบคคล ผทาเวรนนวา ' อท อชฌตตกวร นาม.' อธบายวา ' เจตนายอม เกดขนแกบคคลผทาเวรซงเปนตนเคาแหงเวร อนอาศยซงเวรภายนอก นน แมผไมสามารถจะประหาร.' จรงอย สตวนรกทงหลาย ยอมไม สามารถจะประหารตอบพวกนายนรยบาล. ดวยคาวา นรยปาลสส เจตนา อปปชชต น พระอรรถกถาจารยยอมแสดงวา 'ในนรกม นายนรยบาลอยจรง.' คาวา ยมปเนต พาหรเวร ความวา เวรภาย นอกนใด ทงทเปนไปในทฏฐธรรม ทงทเปนไปในสมปรายภพ, เวร ภายนอกนน พระอรรถกถาจารยกลาววา 'เวรของบคคล.' บทวา เสสปเทส ไดแก ในสวนทเหลอทงหลาย อนมาแลวโดยนยวา


'อทนนาทาย' เปนตน. บทวา ภคโค คอ ประโยชนอนบคคลน ใหฉบหายแลว. กปปฐมภยสตรนนแล ทานรอยกรองไวแลวในทสกนบาต อง- คตตรนกาย โดยชอวาเวรสตร๑สตร, เพราะฉะนน ปฐมภยสตรนน ผศกษา ทงหลายควรตรวจด ในทสกนบาต องคตตรนกายนนดวย. [๑๙๘] เวรเจตนาทง ๕ อนบคคลพงกลวดวยประการฉะน เพราะฉะนน อนบคคลผกลว พงเวนจากเวรทง ๕ นนเสย เพราะ บคคลเมอทาอยางนน พระผมพระภาคตรสวา ' ชอวายอมกลวแต สงทควรกลว, บคคลนน ชอวาผงมงาย.' สวนบคคลใดกลวแตสงท ไมควรกลว, บคคลนน ชอวาผงมงาย. ดวยเหตนน พระอรรถกถา- จารยจงกลาวไวในอรรถกถาพราหมณธมมกสตร๒ ในทตยวรรคแหง สตตนบาต วา "ไดยนวา สตว ๔ จาพวก คอ ไสเดอน นางนก ตอยตวด นางนกกะเรยน (และ) พราหมณ ยอมกลวสงทไมควรกลว." [๑๙๙] ไดยนวา ไสเดอนทงหลาย มปกตกนดน (แต) ไม กนดนมาก เพราะกลวแผนดนใหญจะหมดเสย. ฝงนางนกตอยตวด นอนหงายอยบนฟองไข เพราะกลวอากาศจะตกทบ. นางนกกะเรยน ไมเอาเทาทง ๒ เหยยบพนดนโดยเรยบรอย (เตมฝาเทา) เพราะกลว แผนดนจะถลม. พวกพราหมณ ยอมแสวงหาภรยา เพราะกลว ตระกลวงศจะขาดสญ กในเรองของผกลวสงทไมควรกลวน พระ- โบราณาจารยทงหลายกลาวไววา ๑. อง. ทสก. ๒๔/๑๙๕. ๒. ป. โช. ข. ส. ๒/๑๔๗.


"ชน (สตว) ผงมงาย ๔ จาพวกเหลาน คอ ไสเดอน ๑ นางนกตอยตวด ๑ นกกะเรยน ๑ พราหมณผหนกในธรรมเนยม ๑ ยอมกลวสงทไม ควรกลว." [๒๐๐] เพราะฉะนน อนบคคลพงเปนผไมงมงาย ละเวรแลว สมาทานเจตนาผขบไลเวร. เพราะวาบคคลผทาอยอยางนน ชอวา ผมศล. ดวยเหตนน พระผมพระภาค เมอทรงแสดงธรรมแกทาน อนาถปณฑกะ จงตรสไวในเวร*สตร ในปญจกนบาต องคตตรนกายวา "นระใด ยอมทาสตวมปราณ ใหตกลวงไป ๑ กลาวมสาวาท ๑ ถอเอาสงของทเขาไมใหแลว ในโลก ๑ ถงทาระของชายอน ๑, อนง นระใด ยอมประกอบเนอง ๆ ซงการดมสราและเมรย, นระนนไมละเวรทง ๕ แลว บณฑตเรยกวา 'ผ ทศล' เขามปญญาทราม ยอมเขาถงนรก เพราะ ความแตกแหงกาย, นระใด ไมทาสตวมปราณ ใหตกลวงไป ไมกลาวมสาวาท ไมถงเอาสง ของทเขาไมใหแลวในโลก ไมถงทาระของชาย อน, อนง นระใด ไมประกอบเนอง ๆ ซงการ ดมสราและเมรย, นระนน ละเวรทง ๕ แลว บณฑตเรยกวา ' ผมศล,' เขามปญญา ยอม * อง. ปจก. ๒๒/๒๒๙.


เขาถงสคต เพราะความแตกแหงภาย." [๒๐๑] ในคาถาเหลานน คาถากงขางตนมาแลวในมลวรรค แหงพระธรรมบทกม. นยอรรถกถาพระธรรมบทวา "บทวา ปาณ ไดแก อนทรยคอชวตของสตวอน. บทวา อตมาเปต คอ ยอม เขาไปตด. บทวา มสาวาท คอ ซงการพดเทจอนหกประโยชนของ ผอน. บทวา โลเก ไดแกในสตวโลก. สองบทวา อทนน อาทยต ความวา ยอมถอเอา คอยอมลก สงของทผอนไมใหแลวดวยกาย และวาจา คอทผอนหวงแหน. บทวา ปรทาร ไดแก ซงทาระคอ ภรยาของชายอน. บทวา คจฉต ความวา ยอมเขาถงดวยอานาจ อชฌาจาร. อธบายวา ยอมผดในภณฑะอนเปนทาระของชายอน คอ ในภณฑะอนคนอนรกษาและคมครองแลว. บทวา สราเมรยปาน ไดแก การดมสราและเมรย. บทวา อนย ชต ไดแก ยอมเสพ คอกระทาใหมาก. [๒๐๒] เพราะเหตทพระอาจารยทงหลายกลาวไวในหมวดแหง ธาต ม จรธาต เปนตนวา "มาป ธาต เปนไปในความสราง ดง อทาหรณในประโยควา "ปณณสาล มาเปต (ยอมสรางบรรณศาลา)" ดงนบาง, วา โย ปาณมตมาเปต (นระใด ยอมทาลายสตวมปราณ) ดงนบาง. เพราะฉะนน ปาฐะวา มาเปต ดงนและ ควรกวา. สวนผใดไมกลวแตเวร ยอมทาเวรนนบอย ๆ, ผนนยอมถง ทกข มทกขอนเปนไปในทฏฐธรรมเปนตน. เรองเหลานเปนนทสสนะ ในการถงโทษของนระนน.


[เรองนายโคฆาตก] [๒๐๓] ไดยนวา คนฆาโคในกรงสาวตถคนหนงชอนนทะ ทา การของคนฆาโคเลยงชวตดวยการขายเนออยตง ๕๕ ป ไม (เคย) ถวายขาวตมหรอขาวเสวยแมมาตรวาทพพหนง แกพระพทธเจา หรอ พระสาวกจนวนเดยว. กเขาเวนจากเนอแลว ยอมไมรบประทาน [ อาหาร ] เพราะฉะนน ในวนหนง เขาขายเนออนในตอนกลางวน เสรจแลว ไดใหเนอชนหนงแกภรยาดวยสงวา "เธอจงปงชนเนอน เพอประโยชนแกฉน." แลวกไดไปอาบนา. ทนน สหายของเขาคน หนงมาเรอนเขาแลว พดวา "จงปนเนอใหฉนหนอยหนงเถด, แขก มาเรอนฉน." เมอภรยาของนายนนทะบอกวา "เนออนทควรจะ ขายไมม, กเนอชนน เปนเนออนสหายของทานจะพงรบประทาน" จงกลาววา "จงใหเนอชนนนแกฉนเถด" ถงเมอภรยาของเขาไมให กถอเอาชนเนอนนโดยพลการแลวหลกไป. นายโคฆาตก [กลบ] มา ฟงเนอความนนแลว ถอมดสอดมอเขาไปในปากของโคตวหนงซงยน อย ณ ขางหลงเรอน ดงลนออกแลวตดเอาไปปงทถานเพลง [สก แลว] เรมจะรบประทาน. ในขณะสกวาอนเขารบประทานขาวกอน หนง แลวใสเนอชนหนงเขาไปในปากนนเอง ลนไดขาดตกลงไปใน ชามขาว. เขาไดรบวบากทพงเหนคลายกบกรรม [ ทตนทา ] ในขณะ นนเอง ดวยประการฉะนน. ฝายโคนนนนแล มเลอดไหลออกจากปาก กตายแลวในทนนแล. นายโคฆาตกแมนน เทยวรองครางอยในทาม กลางเรอน เหมอนโค ทากาละแลวเกดในอเวจ.


เรองนายโคฆาตกชอนนทะ มาในมลวรรคแหงธรรมบท. แมเรองนายจนทสกรก ในยมกวรรคแหงธรรมบทนนเหมอนกน บณฑตกควรประมวลมา [แสดง]. [มตกภตตชาดก] [๒๐๔] ในอดตกาล พราหมณผเปนอาจารยทศาปาโมกขในกรง พราราณส ฆาแพะตวหนงแลวไดใหมตกภต [ภตเพอคนตาย] เพราะ กรรมนน พราหมณนนถกตดศรษะ ๔๙๙ อตภาพ ในอตภาพทครบ ๕๐๐ เกดเปนแพะของพราหมณเชนนนแหละ. แมพราหมณนนตองการ จะทามตกภตจงเรมจะฆาแพะนน. แพะระลกถกกรรมทตนทาไวได ดวยญาณเปนเครองระลกชาต หวเราะแลวกลบรองไห ถกพราหมณ ถาม จงบอกกรรมทตนทาไวแลวกลาววา "ขาพเจาดใจวา 'วนน เราจกพนจากทกขเหนปานน' จงไดหวเราะ, ขาพเจากลบรองไหก เพราะการณยในทานวา 'แมพราหมณน ฆาเราแลว จกไดรบการ ตดศรษะตลอด ๕๐๐ ชาต เหมอนเรา." พราหมณพดวา "แพะ เจา อยากลวเลย, เราจกไมฆาเจา." เมอแพะพดวา "เมอทานจะฆา กตาม ไมฆากตาม ขาพเจากไมอาจจะพนจากความตายในวนนไปได" จงปลอยแพะนนไปแลวคดวา "เราจกไมใหใคร ๆ ฆาแพะตวนได" ดงนแลว กพาพวกอนเตวาสกเทยวไปกบแพะนนแหละ. ฝายแพะ พอพราหมณปลอยแลวเทานน กชคอขนทพมไมอนเกดอาศยหนดาด กอนหนงแลว กเรมจะกนใบไม. ในขณะนนเอง อสนไดตกลงทหน คาดนน. สะเกดหนสะเกดหนงแตกกระเดนไปตดคอทแพะเหยยดออก


แลว. แพะนนไดทากาละแลว ณ ทนนเอง. เรองพราหมณฆาแพะ มาในอรรถกถามตกภตตชาดก* ในทตย- วรรค แหงเอกนบาต. กถาวาดวยเรองในปาณาตบาต จบ [สลวมงสกชาดก] [๒๐๕] พราหมณคนหนงชอสลวมงสกะ ในกรงสาวตถ เปนผ ถงสรณะ ๓ มศล ๕ ไมขาด อาศยพระเจาโกศลเปนอย. พระราชา [กบ] ดวยพราหมณเหลาอน ยอมทาความนบถอแกพราหมณนน ดวยคดวา "พราหมณผนมศล." วนหนง พราหมณนนคดวา "พระ ราชาทรงอาศยความถงพรอมดวยชาต โคตร สกล ประเทศ และศลปะ ของเราแลวจงทรงทาความนบถอ หรอทรงอาศยความถงพรอมดวยศล จงทรงทาหนอแล ? เราจกทดลองด" ไปสทบารงของพระราชาแลว เมอจะ [ กลบ ] ไปสเรอน ไมบอกเลาเลย ไดหยบกหาปณะอนหนง แตแผนกระดานของเหรญญกคนหนงไปแลว. เหรญญกไมพดอะไร นง [ เฉย ] แลว เพราะความเคารพในพราหมณ. ในวนท ๒ พราหมณ หยบเอาไป ๒ กหาปณะ. เหรญญกกอดกลนอยางนนเหมอนกน. ใน วนท ๓ พราหมณหยบกหาปณะไปกามอหนง. เหรญญกโกรธและ รองตะโกน ๓ ครงวา "เราจบโจรปลนทรพยไดแลว." พวกมนษย พากนมาขางโนนบางขางนบาง พดวา "บดนทานทาทเปนผมศลเทยวไป แลวตลอดกาลนาน" ใหประหาร ๒-๓ ทจองจา [ เอาไป ] ทลเสนอ * ชาตกฏกถา. ๑/๒๕๑.


แตพระราชา. พระราชาทรงมวปปฏสารรบสงวา "พราหมณ เพราะ เหตไร ทานจงทากรรมของคนทศลเหนปานน ?" แลวรบสงวา "พวก เธอจงไป จงลงอาชญาหลวงแกเขาเถด." พราหมณกราบทลวา "ขาแตพระมหาราชเจา ขาพระพทธเจาไมใชโจร, แทจรง ขาพระ- พทธเจาไดทาอยางนเพราะเหตน" ดงนแลว กราบทลวา "บดน ขา พระพทธเจาทราบโดยถองแทวา 'พระองคทรงอาศยศลเทานน จงไดทา ความนบถอแกขาพระพทธเจา หาใชทรงอาศยชาตเปนตนไม' แลว กราบทลวา 'จรงอยางนน บดนพระองครบสงใหลงพระราชอาชญาแก ขาพระพทธเจา, ดวยเหตน ขาพระพทธเจานนจงลงสนนษฐานวา 'ในโลกน ศลเทานน สงสด, ศลเปนประมข' อนง ขาพระพทธเจา เมอจะทากรรมอนสมควรแกศลน ดารงอยในเรอนบรโภคกเลสทงหลาย อย จกไมอาจทาได" ดงนแลว ทลขอพระบรมราชานญาตวา "ขา พระพทธเจาจกบวชในสานกพระศาสดาในวนนแหละ, ขาแตสมมตเทพ ของพระองคโปรดพระราชทานการบรรพชาแกขาพระพทธเจาเถด" แลว ไปสพระเชตวน ทลขอบรรพชากะพระศาสดา ไดบรรพชาและอปสม- บทแลว ไมสละกมมฏฐาน เจรญวปสสนา บรรลพระอรหตแลว. ก การโบยแลวจองจาพราหมณนนอนใด การโบยแลวจองจานนบณฑต พงเหนวา "เปนผลของอทนนาทาน." เรองพราหมณมาในอรรถกถา*สลวมงสกชาดก ในนวมรรคแหง เอกนบาต. * ชาตกฏกถา. ๒/๑๙๙.


แมเรองอนเปนอดต ในนวมวรรค แหงเอกนบาต นนเหมอนกน บณฑตกควรประมวลมา [ แสดง ] [เรองดาบสโกหก] [๒๐๖] ในอดตกาล ในกรงพาราณส มดาบสโกหกคนหนง เขาไปอาศยหมบานตาบลหนง พกอยในบรรณศาลาอนกฎมพคนหนง สรางถวายในปา ยอมฉนในเรอนของกฎมพนนเนองนตย. กฎมพ เชอวา "ดาบสนมศล" เพราะความกลวโจร จงนาทองคา ๑๐๐ นกขะไปยงบรรณศาลของดาบสนน แลวฝงไวในแผนดน กลาว [ มอบหมาย ] วา "ทานชวยดแลทรพยนดวยขอรบ." ดาบสตอบวา "ผมอาย อนธรรมดาบรรพชตทงหลาย ทาอยางนนยอมไมเหมาะ, ขนชอวาความโลภในวตถของบคคลอน ยอมไมม แกพวกอาตมา." กฎมพนนกลาววา "ดละ" แลวหลกไป. ดาบสโกหกคดวา "เรา อาจจะเลยงชวตดวยทองคามประมาณเทานได" ใหเวลาลวงไป ๒-๓ วนแลว จงลกเอาทองคานนไปเกบไวในทแหงหนงในระหวางทาง มาแลว ในวนรงขนทาภตกจในเรอนของกฎมพนนแลวพดวา "ผม อาย อาตมาอาศยทานอยนานแลว, กเมอบรรพชตทงหลายอยใน ทเดยวนานนก ยอมมการเกยวของกบดวยพวกมนษย, กขนชอวา ความเกยวของ เปนมลทนของบณฑตทงหลาย, เพราะฉะนนอาตมา จะไปละ" แมอนกฎมพนนออนวอนแลว ๆ เลา ๆ กไมอย ไปได หนอยหนงแลวคดวา "ควรทเราจะลวงกฎมพน" แลววางหญาไว ในระหวางชะฎากลบไป. กฎมพถามวา "ทานกลบทาไม ขอรบ ?"


ดาบสบอกวา "ผมอาย หญาเสนหนง [ตก] จากหลงคาเรอนของทาน ตดทชะฎาของอาตมา, อาตมาจงมาโดยคดวา 'ขนชอวาอทนนาทาน ไมสมควรแกพวกบรรพชต." กฎมพพดวา "ทงมนเสยแลวนมนตไป เถด ขอรบ" แลวเสอมใสวา "พระผเปนเจาของเราไมถอเอาของ ๆ ผอนจนชนเสนหญา, แม พระผเปนเจาของเรารงเกยจ [ จรง ] นมส- การแลว จงสงไป. คราวนน พระโพธสตวไปปจจนตบทเพอตอง การสนคา ซอของกนในเรอนนน ฟงคาของดาบสแลวคดวา "สงของ อะไร ๆ ของกฎมพนจกถกดาบสชวนลกเอาแลวเปนแน" ถามกฎมพ ฟงเนอความนนแลว บอกวา "ถาอยางนน จงไปเรวเถด เพอน จงตรวจดของทฝงไวนน." กฎมพ ไปบรรณศาลาแลวไมเหนทองคา จงรบมาบอกวา "ไมม เพอน" ชนทง ๒ นนตดตามดาบสนนไป โดยเรว ตอยเตะดาบสโกหกดวยมอและเทา ใหนาเอาทองคามาคน แลว ในวตถสกวาหญา (เสนเดยว) แตทองคาของเขาตง ๑๐๐ นกขะ น ทานลกเอาไปไดไมยกของ" ดงนแลว ใหโอวาทวา "ทานอยา ไดทากรรมเหนปานนอกนะ ชฎลโกง" ดงนแลว ปลอยดาบสโกหก นนแลว [ก] กลบ [ไปยงนวาสสถานแหงตน]. เรองดาบสโกหก มาในอรรถกถา*กหกชาดก ในนวมวรรคแหง เอกนบาตนนเหมอนกน. กถาวาดวยเรองในอทนนาทาน จบ. * ชาตกฏกถา. ๒/๒๐๘.


[โทษของกามมจฉาจาร] [๒๐๗] ในอดตกาล พระราชโอรส ๔ พระองคในกรงสาวตถ ประพฤตผดในมาตคาม ทชนเหลาอนรกษาคมครองแลว ระเรงใจอย ทากรรมลามกเปนอนมาก ทากาละแลว เกดในโลหกมภทง ๔ ในท ใกลเคยงแหงกรงสาวตถ. พระราชโอรสเหลานนไหมอยในนาแสบอน เดอดปดขนเปนฟอง [ จมลง ] ไปขางลางพนหมอโดยกาลประมาณ ๓ หมนป เมอขนมาขางบน เหนปากหมอโดยกาลประมาณ ๓ หมนป เหมอนกน คดวา "เมอไรหนอแล เราทงหลายจกพนจากทกขน ? " แมประสงคจะกลาวคาถา ๔ คาถาใหบรบรณ กไมสามารถเพอจะทา อยางนนได จงกลาวแตคนละ ๑ อกษรวา "ท ส น โส" เทานน แลวไดจมลงอก. ในสตวนน ๔ นน สตวทกลาว ท อกษรแลวจมลง ไดเปนผประสงคจะกลาวอยางนวา [๒๐๘] ทชชวตมชวมหา เยส โน น ททามห เส วชชมาเนส โภเคส ทป นากมห อตตโน เราทงหลายใด เมอโภคะทงหลายมอย ยอมไมใหทาน ไมได ทาทพงแกตนแลว ดวยเหตนน เราทงหลายจงเปนอยลาเคญ. [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ทชชวต ความวา สตวทงหลาย เมอประพฤตทจรต ๓ อยาง ชอวา ยอมเปนอยลาเคญ คอเปนอย ลามก. สตวนนหมายความเปนอยนนนนแหละ จงกลาวอยางนน. สองบทวา เยส โน ความวา เราทงหลาย เมอไทยธรรม และ


เมอปฏคาหก มอยนนแหละ ยอมไมใหทาน. สองบทวา ทป นากมห แปลวา ไมทาแลว ซงทพง. สตวตวทกลาว ส อกษรแลวจมลง ไดเปนผประสงคจะกลาว อยางนวา [๒๐๙] "สฏ วสสสหสสาน ปรปณณาน สพพโส นรเย ปจจมานาน กทา อนโต ภวสสต." เมอเราทงหลาย ไหมอยในนรกสน ๖ หมนปปรบรณโดยอาการ ทงปวง ทสดจกมในกาลไร. [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา สพพโส แปลวา โดยอาการ ทงปวง. บทวา ปรปณณาน คอ ไมหยอน ไมยง. บทวา ปจจมานาน ความวา เมอเราทงหลาย ไหมอยในนรกน. สตวตวทกลาว น อกษรแลวจมลง ไดเปนผประสงคจะกลาว อยางนวา [๒๑๐] "นตถ อนโต กโต อนโต น อนโต ปฏทสสต ตทา ห ปกต ปาป มม ตยห จ มารส." ทสดยอมไมม ทสดจกมแตทไหน ทสดจกไมปรากฏ เพอนยาก เพราะบาปอนเราและทาน ทาไวแลวในครงนน. [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา นตถ อนโต ความวา การ กาหนดเวลาอยางนวา "ความพนจกมแกพวกเราชอในเวลาโนน"


ยอมไมม. บทวา กโต ความวา ทสดจกปรากฏ เพราะเหตไร ? บทวา น อนโต ความวา ทสดแหงทกขจกไมปรากฏแกพวกเรา แมผประสงคจะเหนทสด. บทวา ตทา ห คอ ในกาลนน, ปาฐะวา ตถา ห กม ความวา พวกเราทาบาปไวโดยอาการทไมอาจเพอจะ เหนทสดแหงทกขนนได. บทวา ปกต ความวา บาป คอ กรรม ทบณฑตเกลยด อนเราดวย อนทานดวย ทาไวแลว คอทาไวมาก มายทเดยว. บทวา มารส แปลวา ผเชนกบดวยเรา. บทวา มารส นน เปนคาสาหรบรองเรยกผทรกกน. สตวตวทกลาว โส อกษรและจมลง ไดเปนผประสงคจะกลาว อยางนวา [๒๑๑] "โสห นน อโต คนตวา โยน ลทธาน มานส วท * สลสมปนโน กาหาม กสล พห" เรานนไปจากทนแลว ไดกาเนดทเปนของมนษยแลว เปนผร วาทะของยาจก สมบรณดวยศล จกทากศลใหมากแนแท. [แกอรรถ] ศพทวา นน ในคาถานน เปนนบาต ลงในอรรถวา สวนเดยว อธบายวา เรานนไปจากทนแลว ไดกาเนดเปนของมนษย เปนผร วาทะของยาจก สมบรณดวยศล จกทากศลใหมากโดยสวนเดยว เทานน. คราวนน พระเจาโกศล ทรงสดบเสยงของสตวนรกเหลานน * ยาจกาน วท วจน ชานาตต วท อภธานปปทปกา สจ. หนา ๗๘๑.


ในกาลอนเปนสวนหนงแหงราตรแลวตกพระหฤทย ในวนท ๒ จงเสดจไป ยงสานกพระศาสดาทลเลา (เรองถวาย) แลว. พระศาสดาทรงทา เรองนนใหเปนอตถปบตเหต จงทรงแสดงโลหกมภชาดก* ในทตย- วรรคแหงจตกกนบาต. เรองพระราชโอรส จบ. ถงเรองพระนางมลลกา ในชราวรรค แหงธรรมบท บณฑต กควรประมวลมา (แสดง). กถาวาดวยเรองในมจฉาจาร จบ [๒๑๒] ในอดตกาล มหรสพใหญไดมแลว ในกรงพาราณส. พวกนาคครฑและพวกภมมฏฐกเทพดาเปนอนมาก พากนมาดการ มหรสพแลว. กเทพบตร ๔ องค ตางทาดอกฟกทพยใหเปนเทรด บทศรษะแลวมาแมจากดาวดงส เพอดมหรสพ ไดยนแลวในอากาศ ณ เบองบนพระลานหลวง ดวยทงกายอนปรากฏอย. กลนดอกไมทพย หอมตลบไปทวพระนครพาราณสซงมประมาณ ๑๒ โยชน. มนษย ทงหลายและดเหนเทพบตรเหลานนแลว จงขอดอกไมทพยกะเทพบตร เหลานน. เทพบตรเหลานนเมอจะแสดงวา "ดอกไมเหลานไมสมควร แกพวกทศล, แตชนเหลาใด ประกอบแลวดวยคณเหลาน, ดอกไม ทงหลายนนสมควรแกชนเหลานน" ไดกลาวคาถา ๔ คาถาโดยลาดบ กในเทพบตรเหลานน เทพบตรผเปนหวหนา กลาวอยางนวา "ผใดยอมไมลก (สงของของผอน) ดวยกาย * ชาตกฏกถา. ๒/๒๘๐.


ยอมไมพดมสาดวยวาจา ไดยศแลวไมพงเมา, ผนนแล ยอมควรเพออนขอซงดอกฟก." [แกอรรถ] [๒๑๓] บรรดาบทเหลานน บทวา นาวหเร ความวา ยอม ไมลกแมซงเสนหญาอนเปนของของผอน. บทวา มสา เปนตน ความ วา อนง แมสละชวตอย กไมกลาวมสาวาทดวยวาจา. จรงอย คาวา มสา นน เปนยอดแหงเทศนาทเดยว. ใน ๒ บาทคาถานน มอธบาย ดงนวา "กผใดยอมไมทาอกศลกรรมบถ ๑๐ อยาง ทางกายทวาร วจทวาร และมโนทวาร." บาทคาถาวา ยโส ลทธา นมชเชยย ความวา อนง ผใด ไดอสรยยศแลว ไมพงเมาดวยความเมาอสรยยศ ถงความประมาณ. บทวา สเว เปนตน ความวา บคคลผประกอบ แลวดวยคณเหลานนน ยอมควรเพออนขอและเพอประดบซงดอกไม ทพยชอกกการ (ฟก), อธบายวา ขาพเจาจกใหแกบคคลนน. สวนเทพบตรองคท ๒ กลาววา [๒๑๔] "ผใดพงแสวงทรพยเครองปลมใจโดย ธรรม ไมพงลกทรพยดวยการลวง ไดโภคะทง หลายแลวไมพงเมา, ผนนแล ยอมควรเพออนขอ ซงดอกฟก." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา ธมเมน วตต ความวา พง


แสวงหา คอพงเสาะหา ซงทรพยเครองปลมใจมทองและเงนเปนตน ดวยอาชพอนบรสทธ. บทวา นกตยา แปลวา ดวยการลวง. บทวา โภเค คอ ซงโภคะทงหลายมผาและอาภรณเปนตน. สวนเทพบตรองคท ๓ กลาววา [๒๑๕] "จตของผใดไมเปนเพยงดงขมน และ ศรทธาของผใดไมคลคลาย และผใดไมพงบรโภค โภชนะมรสอรอยแตผเดยว, ผนนและ ยอมควร เพออนขอซงดอกฟก." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อหาลทท ความวา จตของบคคล ใดไมเปนธรรมชาตเสมอดวยขมน คอยอมไมจดจางเรว เหมอนนา ยอมแหงขมน ไดแก เปนธรรมชาตมนคงทเดยว. บทวา อววราคน คอ กาหนดกรรมหรอวบาก. อกอยางหนง ศรทธาของบคคลผเชอ อยซงคา ยอมไมคลคลาย คอ ไมทาลายเพราะเหตเพยงเลกนอยเทานน. สองบทวา เอโก สาท ความวา บคคลใดไมกนพวกยาจกหรอบคคล เหลาอนผควรแกการแจกไวภายนอกแลว ยอมบรโภคโภชนะมรสอรอย แตผเดยว คอแจกแลวจงบรโภค. สวนเทพบตรองคท ๔ กลาววา [๒๑๖] "ผใดยอมไมวาสตบรษทงหลาย ตอหนา หรอลบหลง พดอยางใดทาอยางนน, ผนนแล ยอมควรเพออนขอซงดอกฟก."


[แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา สนเต ความวา บคคลใด ไมวา คอไมดาบรษทงหลายผสงบระงบแลว คอ บรษผเปนบณฑตประกอบ แลวดวยคณมศลเปนตน. บทวา ยถาวาท ความวา ยอมพดสงใด ดวยวาจา ยอมทาสงนนนนแหละดวยกาย. [๒๑๗] กในเวลาจบคาถาแหงเทพบตรนน ๆ ปโรหต คดวา "บรรดาคณเหลาน คณแมอยางหนงไมมแกเรา. เราจะทาการกลาว มสาขอเครองประดบเหลานนถอเอามาประดบ โดยอบายอยางน ชน จกรเราวา 'ปโรหตนสมบรณดวยคณ' ดงนแล ไดทาอยางนน. เทพบตรแมเหลานน ใหเทรดดอกไม ๔ สารบแกเขาแลว ไปสเทว- โลก. ในกาลแหงเทพบตรเหลานนไปแลว. เขาถงเวทนาแลว แลวในศรษะของปโรหต. ศรษะของเขาเปนดจถกเหลกแหลมอนคม เสยบแลว และเปนดจถกยนตเหลกบบแลว. เขาถงเวทนาแลว คราครวญอยดวยเสยงดง กลาววา "ขาพเจาพดมสาวาท ถอเอา เทรดดอกไมเหลานประดบแลว, ทานทงหลายชวยนามนออกจาศรษะ ของขาพเจาเถด." มนษยทงหลาย แมชวยกนนาเทรดดอกไมเหลานน ออก กไมสามารถนาออกได. ดอกไมไดเปนเหมอนถกตรงดวยแผน เหลก. พวกมนษยจงอมเขาไปสเรอน. เขาคราครวญแลวสน ๗ วน โดยกาลลวงไป ๗ วน พระราชาทรงดารวา "ปโรหตทศล อยาตาย เสยเลย" จงรบสงใหทากรมหรสพอก. เทพบตรแมเหลานนกมาตาย พระราชารบสงใหนาปโรหตมาแลว ทรงยงเทพบตรเหลานนใหอดโทษ


แกเขา. เทพบตรทงหลาย ตเตยนเขาในทามกลางบรษทวา "ดอกไม เหลาน ไมสมควรแกทานผทศลเลย.' ทานไดเปนผมความสาคญวา ' เราจกลวงเทพบตรเหลาน,' ผลแหงมสาวาทของตนอนทานไดแลว" ดงนแลว เปลองเทรดออกจากศรษะของเขาแลวไปสทของตนตามเดม. เรองพราหมณมกพดมสา มาในอรรถกถา๑กกการชาดก ในตตย- วรรค แหงจตกกนบาต. [๒๑๘] ในอดตกาล ชเปลอยคนหนงชอวากรมปยะ อาศย บานชอวากรมปยปฏฏนะ พกอยในทใกลสมทร. พญานาคตวหนง ชอวาปณฑระกด พญาครฑกด ยอมมาสทบารงของชเปลอยนน. วนหนง บรรดาสตวทง ๒ นน พญาครฑมากอนแลวพดวา "ทาน ผเจรญ ญาตทงหลายของพวกขาพเจา เมอจบพวกนาค ยอม ฉบหายเสยเปนอนมาก, พวกขาพเจายงไมรวธจบนาค, นยวาเหตแหง ความลบของนาคเหลานนมอย, ขอทานชวยถามพญานาคนนแลว บอกแกพวกขาพเจาดวย" แลวหนไป. ชเปลอยนนรบวา "ดละ" แลวถามเหตแหงความลบนนกะพญานาคบอย ๆ. พญานาคไมบอกสน ๒ วน ในวนท ๓ เมอชเปลอยนนพดวา "เราจกไมบอกแกใคร ๆ ทานจงเปนผไมมความกลว บอกเถด " กลาววา "ทานผเจรญ ถากระนนทานอยาบอกแกผอน" ดงนแลว ถอเอาคาปฏญญาแลว บอกเหตแหงความลบของตนแกชเปลอยผทศลผมกพดมสานนวา "ทาน ผเจรญ ขาพเจาทงหลาย กลนหนกอนใหญ ๆ เปนผหนกนอน ๑. ชาตกฏกถา. ๔/๓๓๕.


แลว ในเวลาทพวกครฑมา กหนหนาแยกฟนแลวปรารถนาจะกดครฑ เหลานน, ครฑเหลานนมาแลวยอมจบศรษะของพวกขาพเจา เมอ ครฑเหลานนพยายามเพอจะยกพวกขาพเจา ผมภาระหนกนอนแลว นนแล นายอมทวม, ครฑเหลานนจมลงไปตามในภายในนานนเอง, ครฑเปนอนมาก ยอมฉบหายเพราะเหตน, เมอครฑเหลานนจะ จบพวกขาพเจา ประโยชนอะไรดวยศรษะทพวกครฑจบแลว พวกครฑ จบทหางทาพวกขาพเจาใหมศรษะลงเบองลาง ใหสารอกอาหารทพวก ขาพเจารบไว ทาใหพวกขาพเจาเบาแลว ยอมอาจไปได" ดงน แลว หลกไป. เมอพญานาคนนหลกไปแลว พญาครฑกมา. ชเปลอย นนทหาง ทาใหมศรษะ ณ เบองลาง ใหสารองอาหารทตนรบไวแลว บนไปสอากาศในวนนนเอง. พญานาคหอยศรษะลง ณ เบองลาง พด วา "เราเองไมรกษาความลบบอกแกผทศล จงนาทกขมาใหเรา" ดงน แลวคราครวญโดยประการตาง ๆ. พญาครฑตเตยนพญานาคนนวา "ทานบอกความลบของตนแกชเปลอย, บดน จะคราครวญเพออะไร ?" เมอพญานาคนนขอชวต ไดใหชวตแกพญานาคนนแลว. สตวทง ๒ นน ไดเปนผพรอมเพรยงกน ราเรงอย เปนมตรไมแตกกนตงแตนนมา. สวนพญานาคโกรธตอชเปลอย ไปสอาศรมบทของชเปลอยนนแลว ตเตยนชเปลอยนนโดยประการตางๆ เมอจะแชงกลาวคาถานใน ปณฑรกชาดก๑ ในตงสนบาตวา ๑. ชาตกฏกถา. ๗๑๒๘๓.


[๒๑๙] "ทานผประทษรายตอมตรผไมประทษราย เปนผประทษรายและเปนผสอเสยด, ดวยการกลาว คาสตวน ขอศรษะของทานจงแตกโดย ๗ เสยง." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บท อทฏสส ความวา ผเจรญ ทานเปนผประทษรายตอมตร. ดวยคาสตยนวา "ทานเปนผประทษราย และเปนผสอเสยด," เมอพญานาคเหนอยนนเอง ศรษะของชเปลอย แตกแลวโดย ๗ เสยง. แผนดนไดใหชองแกชเปลอยนน ในทแหงเขา นงแลวนนแล. ชเปลอยนน พดมสา ถกแผนดนสบเขาไปสแผนดน เกดในอเวจแลว ดวยประการฉะน. เรองชเปลอยกรมปยะ จบ กถาวาดวยเรองในมสาวาท จบ. [๒๒๐] ในอดตกาล พระราชาในกรงพาราณสพระองคหนง เวนจากนาเมาแลวไมอาจแมเพอทรงประพฤตราชกจ แมเพอเสวย พระกระยาหารอนปราศจากเนอ. ในพระนคร ในวนอโบสถทงหลาย ไมมการฆาสตว. คนทาครวซอเนอในดถท ๑๓ แหงปกษนนเองแลว เกบไว. (วนหนง) เนอนน คนทาครวเกบไวไมด สนขทงหลาย จงเคยวกนเสย. คนทาครวไมไดเนอในวนอโบสถ ไมอาจนาพระ


กระยาหารเขาไปถวายพระราชา จงทลเนอความนนแดพระเทวแลว. พระนางดารสวา "พอ บตรของเราเปนทรก เปนทพอพระทยของ ในหลวง, ในหลวงทอดพระเนตรเธอแลว ทรงจมพตคลอเคลยเธออย ยอมไมทรงทราบ แมความทพระกระยาหารของพระองคมเนอหรอไมม, เราจะยงบตรใหนงทพระอรของในหลวง, เจาควรนาพระกระยาหาร เขาไปในเวลาททรงเยาหยอกกบพระโอรสของพระองค" แลวไดทรงทา อยางนนแลว. คนทาครวนอมพระกระยาหารเขาไปในเวลานน. พระ ราชา ทรงเมาแลวเพราะความเมานาจณฑ ไมเหนเนอในถาดจงตรส ถามวา "เนออยไหน?" คนทาครวกราบทลวา "ขาแตสมมตเทพ วนน เปนวนอโบสถ, ขาพระพทธเจาไมไดเนอ." พระราชาตรสวา "ชอวา เนอสาหรบเราหาไดยาก" ดงนแลว ทรงรดพระศอกพระโอสร ใหถง ชพตกษยแลว โยนไปขางหนาคนทาอยางนนแลว. แมคนหนงกมได แลวนามาโดยเรว." คนทาครวไดทาอยางนนแลว. แมคนหนงกมได อาจจะรองไห หรอจะกราบทลได เพราะกลวพระราชา. พระราชา เสวยพระกระยาหารดวยมงสะพระโอรส ผทมแลว ในเวลาจวนรง ทรงตน สรางเมาแลว รบสงวา "พวกเจาจงนาบตรของเรามา." ขณะนน พระเทวทรงคราครวญพลางทลวา "ขาแตสมมตเทพ วานน ฝาพระ บาททรงทาพระโอรสใหสนพระชนม เสวยพระกระยาหารดวยมงสะ พระโอรส." พระราชทรงกนแสงเพราะความโศกในพระโอรส เหน โทษในการดมนาเมาวา "ทกขนเกดขนแลวแกเราเพราะอาศยการดม สรา" ทรงหยบฝนแลวเชดพระพกตร อธษฐานวา "ตงแตนไป เรา


ยงไมบรรลพระอรหตเพยงใด, จกไมดมชอซงสราอนเปนเหตแหงความ พนาศเหนปานนเพยงนน." ตงแตนนมา ทางเธอกไมทรงดมชอ ซงนาเมา. เรองพระราชาผเสวยพระโอรส มาในอรรถกถาธมมทธชชาดก๑

ในสตตมวรรคแหงทกนบาต. [เรองหลานอนาถบณฑกเศรษฐ] [๒๒๑] หลานของอนาถบณฑกเศรษฐยงเงนประมาณ ๔๐ โกฏ อนเปนของบดามารดาใหฉบหาย ดวยการใชจายใหสนเปลองไปเพราะ การดม (สรา) แลวไดไปสสานกของเศรษฐ, แมเศรษฐ, แมเศรษฐนนกไดให เงนเขาพนกหาปณะ ดวยสงวา "เจาจงทาการคาขาย." เขายง ทรพยแมนนใหฉบหายแลว ไดไปอก. เศรษฐใหอก ๕๐๐ กหาปณะ เมอเขายงทรพยแมนนใหฉบหายแลงมาหาอก จงใหผาสาฎกเนอหยาบ ๒ ผน และใหไสคอไลเขาผยงผาสาฎกเนอหยาบแมนนใหฉบหายแลว มาหาอกใหออกไปแลว. เขาเปนคนอนาถา อาศยฝาเรอนคนอน ได ทากาละแลว. คนทงหลายพากนลากศพนนนไปทง ณ ภายนอก. แม เศรษฐกไปสวหาร ทลเลาประวตของหลายทงหมดนนถวายพระศาสดา แลว. พระศาสดาตรสวา "ในกาลกอน เราแมใหหมอ อนใหซง สมบตอนสตวพงใครทกอยาง กไมไดอาจ ใหบรษใดอมหนาได, ทานจกยงบรษนนใหอมหนาไดอยางไร ?" ดงนแลว ทรงชกอดต- นทานมา (ตรสวา) ๑. ชาตกฏกถา. ๓/๒๔๘.


[เรองนกเลงสรา] [๒๒๒] ในอดตกาล ในกรงพาราณส พระโพธสตวเปนเศรษฐ มทรพยฝงไวในดนประมาณ ๔๐ โกฏ ทาบญทงหลายมทานเปนตน จต (จากอตภาพนน) แลว ไดเปนทาวสกกเทวราช. กบตรของ พระโพธสตวนนมความเดยวเทานน. เมอบดาทากาละแลว เขาใหปลก ปะรา มมหาชนหอมลอมดมสราแลว. เขาใหทรพย (ทละ) พน ๆ แกคนทงหลายผทาการโลดเตน การระบา ฟอนราและขบรองเปนตน ถงความเปนนกเลงมนกเลงหญง นกเลงสราและนกเลงกนเนอเปนอาท หมกมนอยในการมหรสพมการฟอนรา การขบรองและการประโคม เปนตน เปนผประมาทแลว เทยวไปอย ยงทรพยมประมาณ ๔๐ โกฏ และภณฑะอนเปนเครองอปกรณแกเครองอปโภคและบรโภคใหฉบหาย แลว ตอกาลไมนานเลย เปนคนตกยาก กาพรา นงผาเกาเทยวไปแลว ทาวสกกะทรงทราบความทเขาเปนคนตกยาก จงเสดจมา เพราะความ รกในบตร พระราชทาน หมอทใหสมบตอนสตวพงใครทกอยางแลว ตรสวา "พอ หมอนจะไมแตกโดยวธใด เจาจงรกษามนไวโดยวธนน, ดวยวาเมอหมอนมอยแกเจา ชอวาการกาหนดแหงทรพยจกไมม, เจาจง อยาประมาท" ดงนแลว เสดจไปสสถานทของพระองคตามเดม. ตงแต นนมา เขาเทยวดมสราอย. ตอมาวนหนง เขามาแลว โยนแลวรบ ๆ หมอนน ในอากาศอย (รบ) พลาดไปครงหนง. หมอตกลงมา บนพนแตกแลว. จาเดมแตนนมาเขาเปนคนเขญใจอก นงผาเกาแลว มมอถอกระเบองอาศยฝาเรอนคนอน ไดกระทากาละแลว.


[๒๒๓] พระศาสดาครนทรงนาอดตนทานนมาแลว เมอจะ ทรงแสดงธรรมแกเศรษฐ ไดทรงภาษตพระคาถา ๓ คาถา ใน ภทรฆฏ๑ชาดก ในปญจมวรรคแหงตกนบาตวา "นกเลงนนไดหมอชอกฏะ ทใหสมบตอนสตว พงใครทกอยางแลว ยงตามรกษาไวไดเพยงใด, เขายอมถงสขเพยงนน. เมอใดเขาเมาและเซอ แลวทาลายหมอเสย เพราะความประมาท เมอนน เขา บางคราวเปนคนเปลอย บางคราวนงผาเกา เปนคนเขลา ยอมเดอนรอนในภายหลง, บคคล ใดไดทรพยแลว ยอมใชสอยดวยความประมาท, บคคลนนมปญญาทราม ยอมเดอดรอนในภายหลง เหมอนนกเลงทาลายหมอแลว ยอมเดอดรอนใน ภายหลง ฉะนน." [แกอรรถ] [๒๒๔] บรรดาบทเหลานน บทวา สพพกามทท ความวา ซงหมออนสามารถจะใหวตถกามทงปวง. บทวา กฏ เปนไวพจน ของหมอ. บทวา ยาว ไดแก ตลอดกาลมประมาณเทาใด. บทวา อนปาเลต คอ ยอมรกษา. บทวา มตโต คอ เมาแลว ดวย ความเมาเพราะสรา. บทวา ทตโต คอ เซอแลว เพราะเซอะ. บาท ๑. ข. ชา. ๒๗/๑๒๑. ตทฏกถา.


พระคาถาวา ปมาทา กมภมพภทา ไดแก ทาลายแลวซงหมอ เพราะความประมาท. สองบทวา นคโค จ โปตโก จ ความวา บางคราวเปนคนเปลอย บางคราวเปนคนนงผาเกา เพราะเปนผนง ผาเกาและผาขรว. บทวา ปมตตา ความวา ดวยความประมาท. บทวา ตปปต คอ ยอมเศราโศก. เรองนกเลงสรา จบ. เรองบตรเศรษฐมทรพยมาก ในชราวรรคแหงพระธรรมบทกด กมภชาดกในตงสนบาตกด บณฑตพงประมวลมา (แสดง). กถาวาดวยเรองการดมนาเมา จบ. กเรองตามทขาพเจากลาวแลวทงหมดนน พระอาจารยไดแลว จากทตาง ๆ. สวนเรองตอไปน พระอาจารยไดแลวจากทเดยวกน. [เรองยกษณผประพฤตนอกใจ] [๒๒๕] ในอดตกาล พระอครมเหสของพระเจาพาราณส ประ- พฤตนอกใจ ถกพระราชาตรสถาม จงทาการสบถวา "ถาหมอมฉน ประพฤตนอกพระหฤหยพระองค, หมอนฉน จกเปนนางยกษณ มหนาเหมอนมา" ดงนแลว (ครน) ทากาละแลว [ เกด] เปนยกษณ มหนาเหมอนมา ในถาทเรนทเชงภเขาแหงหนง อปฐากทาวเวสวณ สน ๓ ปแลว ไดเพอจะเคยวกนมนษยทงหลาย ในทประมาณ ๓๐ โยชนโดยสวนยาว ประมาณ ๕ โยชนโดยสวนกวาง. วนหนง นาง ๑. ข. ชา. ๒๗/๔๗๗. ตทฏกถา. ๗/๑๙๑.


จบพราหมณรปเสวยไดแลวใหนอนบนหลง นาไปสคหาไดรบสมผส ของชาย ยงความรกในพราหมณนนใหใหเกดขนดวยอานาจกเลส ไม เคยงกนพราหมณนน ทาเขาใหเปนสาม ตงแตนนมา เมอจบมนษย ได กถอเอาวตถทงหลายมผาขาวสารและนามนเปนตน ใหโภชนะม รสเลศตางๆ แกเขา สวนตนเคยวกนเนอมนษย. อนง ในเวลาท ไปหาอาหาร เพราะกลวพราหมณนนจะหนไป จงเอาสลากอนใหญ ปดประตแลวจงไป. ในกาลนน พระโพธสตวเกดในทองของนาง โดยทลวงไป ๑๐ เดอนนางคลอดบตร เปนผมความสเนหาเปน กาลง ในบดาและบตรเหลานน ทาบดาและบตรทง ๒ นนไวในภายใน ปดประตแลวจงไป. พระโพธสตวถงความเจรญแลวโดยลาดบ วนหนง ในกาลแหงนางไปแลว จงผลกสลาออกแลว ไดทาบดาไวภายนอก. นางมาแลว ฟง (คาของบตร) วา "แม หนผลกสลาออก, พวก ฉน ไมอาจนงในทมดได" กไมพดอะไร ๆเพราะความรกในบตร. ครนวนหนง กมารถามวา "พอ หนาของแมและของพอของฉน ไมเหมอนกน, เหตอะไร ?" บดาตอบวา "พอ แมของเจาเปนยกษณ, เราทง ๒ เปนมนษย." กมารฟงคานนแลว วนหนงเมอมารดาไปแลว, พาบดาหนไป. ยกษณมาแลวไมเหนคนทง ๒ นน จงวงไปดวยกาลง เรวเหมอนลม พบคนทง ๒ นนพากลบแลว. รงขน แมอก ๒-๓ วน พอลกพากนหนไปเหมอนอยางนน นางกพามาได. พระโพธสตวคดวา "อนโอกาสทกาหนดไวพงมแกมารดาของเรา; อยากระนนเลย เราพง ถามเขตแหงทซงเปนไปแลวแหงอาชญาแหงมารดาของเรานน แลวพง


หนลวงเขตนนไป. ดงนแลว จงถามถงเขตนน. แมนางกบอกแกเขา แลว. โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน พระโพธสตวนนทาบดาไวบนคอ วงไปดวยกาลงเรวดจลม ถงฝงแมนาเปนเขตกาหนด ไปสทามกลาง แมนาแลว. แมนางกตดตามไปยนทฝงแมนา แมออนวอน ๒ พอลกนน โดยประการตางๆ กไมอาจจะใหกลบได แมถกทกขเหนปานนนครอบ งาแลว ประสงคจะใหมนตเพราะความรกในบตร จงกลาวอยางนวา "พอ ถาเจาจกไมกลบ ชอวาเปนผอยในมนษยโลก เปนทกข, เพราะ ผไมรศลปะไมอาจเลยงชพได; แมรวชา ชอจนดา๑มณอยอยางหนง, ดวยอานภาพ แหงวชาชอจนดามณนน บคคลอาจเพอจะไปตามรอยเทา ของชนทงหลายแมผลกของแลว ไปแลวในทสด ๑๒ ปได, วชาชอ จนดามณนจกเปนเครองเลยงชพของเจา; พอ เจาจงเรยนมนตอนหา คามไดเถด." พระโพธสตวยนอยในทามกลางแมนาเทยว ไหวมารดา เรยนมนตแลว ไหวมารดานน (อก) กลาววา "ไปเถด แม." ยกษณนนกลาววา "พอ เมอทานทง ๒ ไมกลบ ชวตของแมกคงไมม." ดงนแลว ตอก มหทยแตก เพราะความโศกถงบตร ตายแลวลมลง ในทนนนนแล. พระอครมเหสนน ในกาลกอน ทามจฉาจาร กลาว มสาแลว เปนยกษณ เพราะกาลงแหงการสบถ ถงความตายอยาง- อนาถาแลว ดวยประการฉะน. เรองยกษณผประพฤตนอกใจ จบ. ๑. แกวสารพดนก.


[๒๒๖] ครงนน พระโพธสตวทาเชงตะกอนเผามารดา ยงกอง ฟอนใหดบแลว ทาการบชาดวยดอกไม ไหวแลวรองไห พาบดา ไปยงกรงพาราณส ยนทประตพระราชวง ใหคนทลแดพระราชาวา "มาณพผฉลาดในรอยเทามาแลว" เมอพระราชารบสงวา "จงมา." เขาไปถวายบงคมแลว อนทาวเธอตรสถาม กกราบทลศลปะทตนร เมอทาวเธอรบสงวา "ถากระนน เจาจงอปฐากเรา," จงกราบทลวา "เมอขาพระพทธเจาไดทรพยพนหนงทกวน จกอปฐาก." พระราชา ตรสวา "ไดซ" ดงนแลว รบสงใหพระราชาทานทรพยพนหนงทกวน. ตอมาวนหนง ปโรหตกราบทลวา "ขาแตมหาราช เราทงหลาย ไมทราบวา "ศลปะชนดนนของบรษนมหรอไมม, เราทงหลาย จกทดลองเขาดกอน." พระราชาทรงยนยอมแลว. พระราชาและ ปโรหตแมทง ๒ นน เมอจะทาโจรกรรม จงลกเอาของสาคญคอแกว ลงจากปราสาท เจาะในภายในพระราชนเวศน ๓ ครง พาดบนได แลวลงไป ณ ภายนอก โดยทสดกาแพง เขาไปสโรงวนจฉย แลวกลบ มาอก พาดบนไดแลว ลงทางทสดกาแพง ไปสฝงสระโบกขรณ กระทาประทกษณ ๓ ครงแลว ลงสสระ ซอนหอภณฑะไวในภายในสระ โบกขรณแลว ขนสปราสาท. ในวนรงขน ขาวเซงแซเปนอนเดยวกน เกดขนวา "ไดยนวา พวกโจรลกแกวจากพระราชนเวศน." พระราชา ทาทเปนไมทรงทราบ รบสงใหเรยกพระโพธสตวมาแลว ตรสวา "เจาจงคนหาโจร." พระโพธสตวนน กราบทลวา "ดละ พระ เจาขา" ดงนแลว ไหวมารดา รายมนตแลว ยนอยในทองพระโรง


กราบทลวา "ขาแตมหาราช รอยเทาของโจร ๒ คน ยอมปรากฏ" ดงนแลว ไปในททกแหง ตามสายแหงรอยเทาของชนทง ๒ นน นาหอภณฑะดจอนตนวางไวออกมาแสดงแดพระราชา แลวกราบทลวา " ขาแตมหาราช โจร ๒ คนน ขาพระพทธเจารจกแลว." พระราชา. เจาอาจจะจบโจรทงหลายมาใหไดหรอ ? พระโพธสตว. ขาแตสมมตเทพ พวกโจรอยทนเอง หาไกลไม. พระราชา. กใครเปนโจร, กใครเปนโจร ? พระโพธสตว. ขาแตสมมตเทพ ผใดปรารถนา ผนนแหละ เปนโจร, ชางเถอะ จะประโยชนอะไรดวยโจรทงหลาย จาเดมแต กาลทพระองคทรงไดหอภณฑะแลว. พระราชา. พอ เราใหทรพยเจาวนละ ๑ พน, เจาตองจบโจร ใหฉน. พระโพธสตว เพราะความเอนดพระราชา แมปรารถนาจะ ปกปดโจรกรรมของทาวเธอ ถกทาวเธอถามแลว ๆ เลา ๆ จงนาเรอง อดตมา ๘ เรอง. [เรองท ๑] [๒๒๗] ในอดตกาล นกฟอนชาวบานในทไมไกลแตกรง พาราณสคนหนงชอปาตล เมาสราแลว ขามแมนา ถกนาพดลอยไป แลว กลาววา "นาเปนทพงอาศยของมหาชน ยงสงหารเราใหตาย" ดงนแลว ไดทากาละแลว.


[เรองท ๒] [๒๒๘] ในอดตกาล ชางหมอ ชาวบานใกลประตกรงพาราณส คนหนง ถอเอาดนเหนยวในหลมแหงหนง เพอประสงคจะทาภาชนะ. ในขณะนนเอง ฝนตกลงมาแลว. นาหลากมาทวม พดเชงหลมให พงลงแลว. กระหมอมของเขาแตกแลว เพราะเหตทดนเชงหลมพงนน เขาคราครวญวา "มหาปฐพอนเปนทพงอาศยของมหาชน ทาลาย ศรษะของเราแลว." [เรองท ๓] [๒๒๙] ในอดตกาล บรษคนหนงในกรงพาราณส เมอไฟไหม เรอน ไมอาจจะออก (จากเรอน) ไดกลาววา "ไฟซงเปนทพงอาศย ของมหาชน ยอมไหมเรา" ดงนแลว ไดทากาละแลว (ในเรอนนน). [เรองท ๔] [๒๓๐] ในอดตกาล บรษคนหนงในกรงพาราณสนนนนแหละ รบประทานมากเกนไป ไมอาจจะยงอาหารใหยอยได จงกลาววา "ภตรอนเปนทพงอาศยของมหาชน ยอมสงหารเราใหตาย" ดงน แลว กตาย. [เรองท ๕] [๒๓๑] ในอดตกาล ลมกาเรบขนแลว รงควานตวของบรษ คนหนงในกรงพาราณสนนเหมอนกน. บรษนนคราครวญวา "ลม อนเปนทพงอาศยของมหาชนในฤดรอน ยอมผลาญตวของเรา."


[เรองท ๖] [๒๓๒] ในอดตกาล ในหมวนตประเทศ มไมใหญตนหนงเปน ทอยอาศยของนกหลายพน. กง ๒ กงของตนไมใหญนน สกนและกน ยงควนและจณแหงไฟใหตกไปแลว. นกทงหลายเหนควนและจณแหงไฟ นนแลว กลาววา "ตนไปใหญนเปนทพงอาศยของพวกเรา บดน มนยงภยใหเกดขนแลว" ดงนแลว หลกไปเสย. [เรองท ๖ จบ] [เรองท ๗] [เรองหญงสะใภฆาแมผว] [๒๓๓] ในอดตกาล กลบตรคนหนงในบานชอกาส เมอบดา ทากาละแลว ไดปฏบตมารดา. มารดานาหญงคนหนงมาเพอเขา ผไมปรารถนาอยนนแล. กหญงนนพามารดาของตนไปอยในทนน ทแรกกทาใหแมผวรกใคร ภายหลงเจรญดวยบตรแลธดา กปรารถนา จะฆาแมผวนน จงบอกแกสาม. สาม. กชอวาการฆามนษยเปนกรรมหนก, พวกเราจะฆาทาน อยางไรได ? ภรยา. นาย ในกาลททานหลบ พวกเราจะเอาทานกบทงเตยง นนแล ทงลงในแมนาทมจระเขราย ในตอนหลงเรอนของพวกเรา, ทนน จระเขทงหลาย จกกดกนทาน. สาม. แนะนางผเจรญ มารดาของเธอนอนอยทไหน ?


ภรยา. ทานนอนอยในทใกลมารดาของพ. สาม. ถากระนน เธอจงไป ผกเชอกทเตยงทมารดาของฉน นอนแลว จงกระทาเครองหมายไว. นางไดกระทาอยางนนแลว. สามนอกนแลว "หลอนจงรอหนอย, พวกมนษยจงนอน กอน" ดงนแลว ทาทเหมอนนอนหลบแลว ไปผกเชอกนนทเตยง มารดาของภรยาแลวปลกภรยาขน. แมทง ๒ ภรยาสามนน ยกมารดา ของภรยานนขนพรอมเตยงนนแลไปทงในแมนา. จระเขทงหลาย กดกนมารดานนแลว. ในวนรงขน ภรยานนรวามารดาสบเปลยนกน กลาววา "นาย มารดาของฉน พฆาเสยแลว, บดน พวกเราจกทา เชงตะกอนในปาชาแลวจกใสมารดาของพเขาไปในไฟใหตาย (บาง). สามนนรบรองวา "ดละ." ทง ๒ ภรยาสามนน นามารดานน ผกาลงหลบไปวางไว (บนเชงตะกอนนน). ลาดบนนสามพดวา "แนะ นางผเจรญ เธอนาไฟมาแลวหรอ ?" ภรยา. ฉนลมเสยแลว นาย. สาม. ถากระนน เธอจงไปเอามา. ภรยา. ฉนไมกลา นาย ถงเมอพไปแลว ฉนกไมอาจจะอยได เราไปกนทง ๒ คนเถด. เมอภรยาสามทง ๒ นนไปแลว หญงแก ถกลมโชยใหตนขนแลว รวา "เจาพวกนใครจะฆาเรา ไปเพอ ตองการไฟ จงคดวา 'พวกมนไมรกาลงของเรา" ดงนแลว ยงซาก ศพหนงใหนอนบนเตยงแลว เอาผาเกา ๆ คลมแลวกไป เขาไปสถา


ทเรนแหงหนงในปาชานนนนเอง. หญงแกนนพาสะใภมาเพอตองการ เปนทพงอาศยแกตน กลบมภยเกดขนแตสะใภนน ดวยประการฉะน. ๒ ภรยาสามนอกนนาไฟมาแลว เผาซากศพ ดวยสาคญวาหญงแก แลวหลกไป. กในทซอนในถานน โจรคนหนงซอนหอภณฑะไวกอน. โจรนนมาเพอจะถอเอาหอภณฑะนน เหนหญงแกแลว มความสาคญ วายกษณ เขาใจวา "หอภณฑะของเราอนอมนษยหวงแหนแลว" จงไปนาเอาหมอผมา. หมอทามนตพลางเขาไปสถา. หญงแก. เราไมใชยกษณ ทานจงมา เราทง ๒ จกแบงทรพยน หมอ. เราพงเชอไดอยางไร ? หญงแก. ทานจงแลบลนของทานบทลนของเรา. หมอนนไดทาอยางนนแลว. หญงแกนนกดลนของหมอนนใหขาด แลว. หมอรองวา นยกษณแนละ ดงนแลว หนไป. แมโจรกหนแลว. ในวนรงขน หญงแกนนถอเอาหอรตนะตางๆ ไปสเรอน. หญงสะใภ เหนทรพยนนเขา ถามวา "แม ทานไดทรพยนในทไหน ?" หญงแก. แม พวกชนทถกเผาบนเชงตะกอนไมในปาชา ยอม ไดทรพยเชนน. หญงสะใภ. แมดฉนกอาจจะไดหรอ แม ? หญงแก. เจาเปนเชนเรากจกได. หญงสะใภนนเปนคนขลา พดกบสามผเขลาเพราะโลภในทรพย ใหเผาตนเสยในปาชานน ได กระทากาละแลว. หญงสะใภนนถงความตายเองทเดยว เพราะ


ปรารถนาจะใหผอนตาย ดวยประการฉะน. เรองหญงสะใภฆาแมผว จบ. [เรองท ๘] [๒๓๔] ในอดตกาล บรษในกรงพาราณสคนหนง ปรารถนา บตร ไดบตรนนแลว เลยงดดวยคดวา บตรนจกเลยงเราในเวลา ชราภาพ. แตบตรไลบรษนนผถงชราภาพแลวออกจากเรอน ดวย พดวา พอไมอาจทางานได จงออกจาเรอนน. บรษนน เลยงชวตอยดวยการขอทานโดยฝดเคยง จงคราครวญวา ภยเกด ขนแลวแกเราเพราะบตรทเราเลยง ดวยคดวา 'บตรจะเปนทพงอาศย ของเราในเวลาแก.' พระโพธสตวนน ครนนาอดตนทานทงหลายมา (แสดง) อยาง นแลว จงกราบทลวา "คนผหนงซงเปนทพงอาศยของมหาชน ดจ วตถมนาเปนตน เปนทพงอาศยของมหาชน และดจตนไมเปนทพง อาศยของฝงนก และดจหญงสะใภเปนทพงอาศยของแมผว และดจ บตรเปนทพงอาศยของบดา ไดลกหอภณฑะแลว ขาแตสมมตเทพ ขอพระองคจงทรงทราบวา 'คนชอโนนเปนโจร' เพราะเหตน." พระราชารบสงวา ถากระนน เธอจงประกาศในทามกลางบรษทวา "ผนนเปนโจร และผโนนเปนโจร." พระโพธสตวกลาววา พระราชาพระองคน ไมทรงยอมใหรกษาพระองค, บดน เราจก จบโจร ดงนแลว กลาววา "ทานผเจรญทงหลาย ทานทงหลาย จงฟงคาของขาพเจา, พระราชาและปโรหตไดทาโจรกรรม, จาเดม


แตนไป ทานทงหลายจงรกษาทรพยและขาวเปลอกอนเปนของของตน." พวกมนษยฟงคานนแลวพดกนวา "พระราชานทรงมงแตจะยกโทษ ไวเหนอคนอน จงทรงซอนหอภณฑะของพระองคไวในสระโบกขรณ เองทเดยว แลว (แสรง) ใหแสวงหาโจร, พวกเราจงสงหาร พระราชาผเลวทรามนนใหตาย เพอมใหทาโจรกรรมอกตงแตนไป" ดงนแลว มมอถอทอนไมและพลองเปนตน ลกขนตพระราชาพรอมทง ปโรหตใหถงความสนชวตในทนนเองแลว. จงอภเษกพระโพธสตวไว ในราชาสมบต. บรรดาชนเหลานน นกฟอนชอปาตลถงความตายอนนาอนาถ เพราะโทษแหงสรา, หญงสะใภถงความตามอยางนาอนาถ เพราะ โทษแหงปาณาตบาตในกาลเปนสวนเบองตน, พระราชาและปโรหต ทง ๒ นถงความตายอยางนาอนาถ เพราะโทษแหงอทนนาทาน ฉะนแล. กเรองทงหมดตามทกลาวมาแลวน บณฑตพงถอเอาโดยพสดาร จากอรรถกถาปทกสลชาดก๑ ในนวานบาต. [๒๓๕] บคคลผกอเวรยอมถงทกขดงพรรณนาฉะน. เพราะ- ฉะนน บคคลผกลวแตเวร จงควรเวนจากเวร. ดวยเหตนน พระผม พระภาค เมอจะทรงแสดงธรรมแกพระสารบตรเถระ จงตรสไวใน คหสตร๒ ในจตตถปณณาสกแหงปญจกนบาต องคตตรนกาย วา ๑. ชาตกฏกถา. ๕/๓๖๔ง ๒. อง. ป จก. ๒๒/๒๓๘.


"บณฑตเหนภยในนรกทงหลายแลว พงงด เวนบาปทงหลายเสย, พงสมาทานอรยธรรม แลวงดเวน. เมอความบากบนมอย ชนไมพง เบยดเบยนสตว และรอยไมพงพดมสา และ ไมพงหยบฉวยของทเขาไมให, และพงเปนผ ยนดดวยภรรยาของตน พงงดภรรยาของคน อน และไมพงดมเมรยสราอนยงจตใหหลง." อรรถกถา*คหสตรนน วา "ศล ๕ พระผมพระภาคเจาตรสวา อรยธรรม ในคาวา อรยธมม สมาทาย น. สองบทวา เมรย วารณ ความวา ซงเมรย ๔ อยาง และสรา ๕ อยาง. [๒๓๖] เพราะฉะนน กศลเจตนาผขบไลเวรกลาวคออรยธรรม อนสาธชนควรสมาทานแท. เพราะบคคลเมอสมาทานกศลเจตนาผ ขบไลเวรนน ชอวายอมใหทานกลาวคอวรต อนมผลมากกวา. จรง อยางนน พระผมพระภาคตรสทาน ๔ อยางไวในกฏทนสตร โดย ชอวายญ อยางนวา "ยญกลาวคอการใหภตเปนนตย มผลมาก กวายญโดยปกต, ยญกลาวคอการใหวหาร มผลมากกวายญกลาวคอการ ใหภตเปนนตยนน, ยญกลาวคอการถงสรณะมผลมากกวายญกลาวคอ การใหวหารนน, ยญกลาวคอศล ๕ มผลมากกวายญกลาวคอการถง สรณะนน." [๒๓๗] กในอรรถกถากฏทนตสตรนน ทานกลาวเนอความวา * มโน. ป. ๓/๗๕.


"เพราะการถงสรณะ เปนของ ชอวา ยญ ดวยอานาจแหงการบรจาค ชวตแดพระรตนะทง ๓ ยอมใหสมบตในสวรรค ฉะนน การถง สรณะนนจงมผลมาก แมกวาวหารทาน. อนง เบญจศลนน ชอวา มผลมากแมกวาสรณคมนนน เพราะความไมมแหงทาน เชนกบ ดวยศล ๕" ดงนแลว เพอจะยงเนอความนนใหสาเรจโดยบาล จง แสดงบาลวา "ภกษทงหลาย ทาน ๕ เหลาน เปนมหาทาน เปน ทานทบณฑตรวาเลศ รกนมานาน รกนวาเปนวงศ (แหงอรยะ) เปนของเกา อนสมณะหรอพราหมณผเปนวญทงหลาย ไมลบ ลางแลว ไมเคยลบลางแลว ไมรงเกยจอย จกไมรงเกยจ ไมคด คานแลว. ทาน ๕ เปนไฉน ? ภกษทงหลาย อรยสาวกในศาสนาน ละปาณาตบาตแลว ยอมเปนผเวนขาดจากปาณาตบาต, ภกษ ทงหลาย อรยสาวกผเวนขาดจากปาณาตแลว ยอมใหความไมมภย ความไมมเวร ความไมเบยดเบยน แกสตวทงหลายหาประมาณมได ครนใหความไมมภย ความไมมเวร ความไมเบยดเบยน แกสตวทง หลายหาประมาณมไดแลว ยอมเปนผมสวนแหงความไมมภย ความไม มเวร ความไมเบยดเบยนหาประมาณมได, ภกษทงหลาย ทานน เปนมหาทาน เปนทานอนบณฑตรวาเลศ รกนมานาน รกนวาเปนวงศ (แหงอรยะ) เปนของเกา อนสมณะหรอพราหมณผเปนวญทงหลาย ไมลบลางแลว ไมเคยลบลางแลว ไมรงเกยจอย จกไมรงเกยจ ไมคด คานแลว. ภกษทงหลาย กขออนยงมอยอก อรยสาวก ละอทนนาทาน แลว... ละกาเมสมจฉาจารแลว... ละมสาวาทแลว... ละเหต


เปนทตงแหงความประมาท ในเพราะนาเมา คอ สราและเมรยแลว... ภกษทงหลาย ทาน ๕ เหลานแล เปนมหาทาน... อนสมณะหรอ พราหมณผเปนวญทงหลายไมลบลางแลว..." ดงนแลว กลาวคอ วา "กศล ๕ น พระผมพระภาคตรสเรยกวา ยญ เพราะความ เปนศลทพระอรยสาวกสมาทานแลว ดวยตงจตวา "เราจกสละ ความรกตนและความรกชวตแลว รกษา." [๒๓๘] ฎกากฏทนสตรนน วา "(ทานทงหลาย) ชอวา อคคญญะ เพราะความเปนทานอนบณฑตรแลววา เลศ. ชอวา รตตญญะ เพราะความเปนทานทรกนแลวโดยราตรนาน. ชอวา วงสญญะ เพราะความเปนทานรกนแลววา เปนวงศของอารยชน ทงหลาย คอของสาธชนทงหลาย. ชอวาโปราณะ เพราะทานทงหลาย นนเปนของพวกคนโบราณคอบรษตนเดมทงหลาย. ชอวาอสงกณณะ เพราะทานเหลานนอนสาธชนทงหลายไมลบลาง คอไมปลอยวาง ไมทอดทงแลว โดยประการทงปวง คอแมโดยประการไร ๆ. อนง ทานเหลานนมนยดงน ทานเหลานนอนสาธชนทงหลาย ไมลบ ลางแลว ในอดตฉนใด ในบดนและในอนาคตกไมลบลางฉนนน เพราะฉะนน พระผมพระภาคจงตรสวา "อสงกณณปพพาน น สงกยนต น สงกยสสนต." เพราะความเปนทานทไมลบลางนน นนแล จงชอวา ไมคดคาน คอไมปฏเสธแลว. ดวยวาในกาลไหน ๆ สมณะและพราหมณผเปนวญทงหลาย ยอมไมอานวยบาปธรรม มความเบยดเบยนเปนตน. หลายบทวา อปรมาณาน สตตาน


อภย เทต ความวา ชอวายอมใหความไมมภยแกหมสตวแมทงสน เพราะความเปนผมอาชญาในสรรพสตว อนวางเสยแลว. เพราะภย แตอรยสาวก ยอมไมมแกใคร ๆ. บทวา อเวร แปลวา ความ ไมมเวร. บทวา อพยาปชฌ แปลวา ความเปนผไมมทกข. [๒๓๙] พระอาจารยผโจทกพงทวงวา "เบญจศล เปนไปใน กาลทงปวง, อนง เบญจศลนน ไมเปนบอเกดแหงวมตตโดยสวน เดยว, สวนสรณคมน มการอบตแหงพระพทธเจาเปนเหต เปน บอเกดแหงวมตตโดยสวนเดยวเทยว มใชหรอ ? อยางไรพระผม พระภาคเจาจงตรสวา เบญจศลมผลมากกวาสรณคมนไวในกฏทนต- สตรนน ?" ขาพเจาจะเฉลย. ความทเบญจศลมผลมากกวาสรณคมน นน พระผมพระภาคมไดตรสหมายเอาเพยงเบญจศลอยางเดยว. แต พระองคตรสหมายเอาเบญจศลทบคคลตงอยในสรณะแลวจงรกษา. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาวไว ในอรรถกถา*กฏทนต- สตรวา "สรณคมนนนแล ประเสรฐกวาเบญจศลกจรง, ถงดงนน เบญจศลน พระผมพระภาคตรสวา มผลมาก ดวยอานาจศลทบคคล ตงอยในสรณะแลวจงรกษา." ฎกากฏทนตสตรนน วา "บทวา เชฏก คอสงสด. ดวย สองบทวา สรเณ ปตฏาย น พระอรรถกถาจารยกลาววา ศลนน อนสรณคมนปรงแตงแลว. อรรถกถากถาวตถ วา "วรตชอวาทาน เพราะอรรถวา บนรอน * ส. ว. ๑/๓๗๙.


และเพราะอรรถวาตด. จรงอยวรตนน เมอเกดขน ชอวายอมบนรอน และยอมตดเจตนาเครองทศล กลาวคอ เหตมเหตเปนแดนกลวและ เหตเปนแดนขลาดเปนตน เพราะเหตนน วรตนน จงชอวาทาน." หมวดแหงธาตม ทวธาต เปนตน วา ทา ธาต เปนไปในอรรถ วา บนรอน รปสาเรจ ทยต. ฎกากฏทนตสตร วา "ความทมศลเปนคณชาต ชอวาทาน เพราะความเปนอภยทาน, อกอยางหนง บคคลยอมเลยงคอยอม รกษาหมสตว ไมมสวนเหลอ ดวยเจตนากรรมนน เหตนน เจตนากรรมนน ชอวา ทาน คอศล." หมวดแหงธาตม ภธาต เปนตน วา เท ธาต เปนไปในอรรถ วาเลยง, เจตนากรรมใด ยอมเลยงคอยอมรกษา เพราะเหตนน เจตนากรรมนน ชอวาผเลยง คอเจตนากรรมผรกษา. กถาวาดวยการงดเวนจากบาปและความสาเรจจากการดมนาเมา. จบ.


กถาวาดวยความไมประมาท* [๒๔๐] ธรรมอยางหนงเปนขาศกแกความประมาท ชอวา ความไมประมาท. บรรดาความประมาทและความไมประมาททง ๒ นน อาการคอความมวเมา ชอวา ความประมาท. จรงอย พระผมพระภาคตรสคานไววา "บรรดาความประมาทและความไม ประมาททง ๒ นน ความประมาทเปนไฉน ? การปลอย การสงเสรม การปลอยจตไปในกายทจรตกด ในวจทจรตกด ในมโนทจรตกด ใน เบญจกามคณ กด ชอวา ความประมาท, อกอยางหนง ความไมม การทาโดยเคารพ ความไมมการทาโดยตดตอ ความไมมการทาไม หยด ความประพฤตยอหยอน ความหมดความพอใจ ความทอดธระ ความไมตงมน ความไมประกอบเนอง ๆ ไมเสพ ไมเจรญ ไมทา ใหมาก ในการบาเพญกศลธรรม ชอวาความประมาท ความประมาท เลนเลอ มวเมา เหนปานนน เรากลาววาความประมาท. บาลขททกวตถววภงค๑ จบ. [๒๔๑] อรรถกถาวภงคปกรณวา "สองบทวา จตตสส โวสสคโค คอ ความไมขม (จต) ดวยสต แลวสงจตไปใน ฐานะมประมาณเทานเหลาน อธบายวา "ความเวนจากสต." บทวา โวสสคคานปปทาน ไดแก การสงเสรมซงการปลอย, อธบายวา "ความปลอย (จตไป) บอย ๆ." การไมทาโดยเคารพ ดวย * พระมหาอ นสสโภ ป. ธ. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล. ๑. อภ. วภง. ๓๕/๔๗๒. ๒. สม. ว. ๖๑๒.


สามารถแหงการทาโดยไมเคารพแกบคคลกด แกไทยธรรมกด ในการ เจรญกศลธรรม มทานเปนตนเหลาน ชอวา อสกกจจกรยตา. ฎกาฉฏฐวรรค ในเอกนบาตองคตตรนกายวา "การไมทาโดย เคารพแกบคคลกด แกไทยธรรมกด ในการประพฤตกศลธรรมม ทานเปนตนเหลาน ชอวา อสกกจจกรยตา. ความมแหงความตด ตอ ชอวา สาตจจ การทาโดยมความตดตอ ชอวา สาตจจกรยา, สาตจจกรยา นนแล ชอวา ความมการทาตดตอ, ความมการทา ตดตอกหาไม ชอวา ความไมมการทาตดตอ. บทวา อนฏ ตกรยตา คอมใชความมการทาไมหยด ไดแกมใชการทาเสมอ ๆ ชอวาความไม มการทาไมหยด. [๒๔๒] อรรถกถา*วภงคปกรณวา "ไมใชการทาไมหยด ชอ วา ความไมมการทาไมหยด. ธรรมดากงกา วงไปหนอยหนงแลว หยดอยหนอยหนง ไมวงเรอยไป ฉนใด บคคลใดใหทานกด ทา การบชากด ฟงธรรมกด บาเพญสมณธรรมกด วนหนงแลว ตอ กาลนาน จงทาอก หายงกศลธรรมเหลานนใหเปนไปเนองนตยไม ฉนนนเหมอนกน. กรยานน ของบคคลนน พระผมพระภาคตรสวา ความไมมการทาไมหยด. บทวา ความเปนผประพฤตยอหยอน คอ ชอวา ความเปนผประพฤตยอหยอน เพราะไมมความขยนกลาว คอความทาเสมอ ๆ. ความเปนผมความพอใจดวยสามารถแหงความ เพยงในการบาเพญกศลอนวางเสยแลว ชอวา นกขตตจนทตา * สม. ว. ๖๑๒.


ความปลงเสยซงธระดวยสามารถแหงความเพยง ชอวา นกขตต- ธรตา, อธบายวา 'ความเปนผมใจทอถอย.' ความไมมความตงอย ในการบาเพญกศล ชอวา อนธฏาน." ฎกาเอกนบาตองคตตรนกาย วา "การไมประกอบเนอง ๆ ชอวา อนนโยโค. ความไมมแหงกจทงหลาย มการเสพมากเปนตน ในกศลธรรมทงหลาย ชอวา อาการมความไมเสพมากเปนตน. ศพทวา ปมาโท เปนศพทแสดงโดยสรป. ศพทวา ปมชชนา เปนศพท แสดงอาการ. ศพทวา ปมชชตตต เปนศพทแสดงภาวะ." [๒๔๓] อรรถกถา*วภงคปกรณ วา "ความเลนเลอ ชอวา ประมาท. คาวา โย เอวรโป ปมาโท น ชอวาเปนคาแสดงอาการ เพราะความไมมทสดแหงกระบวนอรรถและกระบวนพยญชนะ. พระ ผมพระภาคตรสอธบายคานไววา 'ความประมาททเราแสดงมาแลว ตงแตตน อนง ความประมาทแมอยางอนทมอาการอยางนนมชาต อยางนน อนถงความนบวา ' เลนเลอ ' ดวยสามารถแหงอาการ เลนเลอ วา ' ความประมาท ' ดวยสามารถแหงความเปนธรรมชาต มวเมา เรากลาววา ' ความประมาท ' กความประมาทน บณฑต พงทราบโดยลกษณะวา มความปลอยสตไปในเบญจกามคณเปนลกษณะ, มความปลอยสตไปในเบญจกามคณนนเหมอนกนเปนอาการ." [๒๔๔] ในความประมาทและความไมประมาททง ๒ นน ความ *สม. ว. ๖๑๓.


ประมาทยอมเปนไปเพอความเกดขนแหงอกศล และเพอความเสอม แหงกศล; ความไมประมาทยอมเปนไป เพอความเกดขนแหงกศล และเพอความเสอมแหงอกศล. ดวยเหตนน ในฉฏฐวรรคแหงเอกนบาต องคตตร๑นกาย พระผมพระภาคจงตรสไววา "ภกษทงหลาย เราไมพจารณาเหนธรรมแมสกอยางหนงอน อนเปนเหตเกดขนแหง อกศลธรรมทงหลายทยงไมเกดขนกด เปนเหตเสอมแหงกศลธรรม ทงหลายทเกดขนแลวกด เหมอนความประมาทนนะ ภกษทงหลาย. ภกษทงหลาย (เพราะวา) เมอบคคลประมาทแลว อกศลธรรม ทงหลายอนยงไมเกด กเกดขน และอกศลธรรมทงหลายทเกดขนแลว ยอมเสอมไป." และตรสวา ภกษทงหลาย เราไมพจารณาเหน ธรรมแมสกอยางหนงอน อนเปนเหตเกดขนแหงกศลธรรมทงหลาย อนยงไมเกดขนกด เปนเหตเสอมแหงอกศลธรรมทงหลายทเกดขน แลวกด เหมอนความไมประมาทนนะ ภกษทงหลาย. ภกษทงหลาย (เพราะวา) เมอบคคลไมประมาทแลว กศลธรรมทงหลายอนยงไม เกด ยอมเกดขน และอกศลธรรมทงหลายทเกดขนแลวยอมเสอมไป." [๒๔๕] อรรถกถา๒แหงสตรทง ๒ นน วา "ความประมาทน วนจฉยในคาวา ยถยท ภกขเว ปมาโท น ดงตอไปน :- บทวา ภกขเว เปนอาลปนะ. ความวา "ความประมาทน ฉนใด." อาการแหงความมวเมา ชอวาความประมาท. คาวา อปปนนา จ กสลา ธมมา ปรหายนต น พระผมพระภาค ๑. อง. เอก. ๒๐/๑๓. ๒. มโน. ป. ๑/๗๗.


ตรสดวยสามารถแหงฌานและวปสสนา. กเมอมรรคและผลเกดขน คราวเดยวแลว ชอวาความเสอมอกยอมไมม. ความไมประมาท บณฑตพงทราบโดยความพสดาร ดวยสามารถแหงความเปนปฏปกษ ตอความประมาท." [๒๔๖] ฎกาแหงสตรทง ๒ นน วา "บทวา อท เปนบท แสดงดวยความคลาดเคลอนแหงลงค, อกอยางหนง บทวา อท นน เปนบทนบาต เหมอนอยางบท อท ในศพททงหลายวา ยทท เปนตน เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา ' อย ปมาโทต อตโถ.' การถงความเลกเลอ ชอวาอาการแหงความมวเมา. พระ ผมพระภาคทรงแสดงวาความประมาทเปนธรรมมโทษ ดวยบทวา ปรหายนต น. บทวา ปรหายนต นนน ทรงแสดงดวยสามารถ แหงโลกยธรรม หาทรงแสดงดวยสามารถแหงโลกตรธรรมไม เพราะเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา ' อปปนนา ฯ เป ฯ อท ' เปนตน. บคคลยอมมวเมาดวยธรรมนนหามได เหตนน ธรรมนนจงชอวา อปปมาท (ธรรมอนมใชธรรมเปนเหตมวเมา) คอธรรมอนเปนปฏปกษตอความประมาท ไดแกความไมอยปราศจาก สต. คาวา ไมประมาทนน โดยเนอความ เปนชอแหงสตอนตงมน อยเปนนตย. สวนความประมาท บณฑตพงเหนวา เปนจตตปบาท สวนอกศล เปนปฏปกษตอสต หรอสตและสมปชญญะ. ดวยเหต นน พระอรรถกถจารยจงกลาววา ' บณฑตพงทราบอปปมาทโดย พสดาร ดวยสามารถแหงความเปนปฏปกษตอความประมาท."


[๒๔๗] ความไมประมาทนมอปการะมากในธรรมหาโทษมได เพราะเปนไปแมเพอยงกศลใหเกดขน ดวยประการฉะน. ดวยเหตนน พระธรรมเสนาบด เมอจะแสดงธรรมแกภกษทงหลาย จงกลาววา "ทานผมอายทงหลาย ธรรมอยางหนงมอปการะมาก. ธรรมอยางหนง มอปการะมากเปนไฉน ? (คอ) ความไมประมาทในกศลธรรมทงหลาย. ธรรมอยางหนงน เปนธรรมมอปการะมาก." บาลทสตตรสตร๑ มาในปาฏกวรรค. [๒๔๘] อรรถกถาท๒สตตรสตรนน วา "บรรดาบทเหลานน พระเถระกลาวความไมประมาท ซงมอปการะเปนประโยชนทวไป ดวยบาลวา 'อปปมาโท กสเลส ธมเมส.' จรงอย ชอวาความ ไมประมาทนมอปการะมากในธรรมทงปวง ทชอวาเปนกศลธรรม เพราะอรรถวา หาโทษมได คอในการบาเพญศล, ในการสารวม อนทรย, ในความเปนผรจกประมาณในโภชนะ, ในการประกอบ เนอง ๆ ซงความเพยงของบคคลผตนอย, ในธรรม ๗ ประการ, ใน อนยงวปสสนาใหถอเอาซงครรภ (เพอคลอดมรรคผล) ในปฏสมภทา ๔ มอรรถปฏสมภทาเปนตน, ในธรรมขนธ ๕ มศลขนธเปนตน, ใน ฐานะและมใชฐานะ, ในสมาบตเปนเครองอยอนใหญ, ในอรยาสจ,ใน โพธปกขยธรรม มสตปฏฐานเปนตน, ในวชชา ๘ มวปสสนาญาณ เปนตน. ดวยเหตนนนนแล พระผมพระภาคเมอจะทรงเปรยบเทยบ อปปมาทธรรมนน ดวยอปมามพระศาสดาและรอยเทาชางเปนตน ๑. ท. ปาฏ. ๑๑/๒๘๘. ๒. ส. ว. ๓/๓๒๐.


โดยนยเปนตนวา 'ภกษทงหลาย สตวทงหลายมประมาณเทาใด ไมมเทากด ๒ เทากด ๔ เทากด เทามากกด มรปกด ไมมรปกด มสญญากด ไมมสญญากด มสญญากไมใชไมมสญญากไมใชกด, พระตถาคต บณฑตกลาววา เปนยอดของสตวเหลานนฉนใด; ภกษ ทงหลาย กศลธรรมเหลาใดเหลาหนงนนทงหมด มความไมประมาท เปนมล ประชมลงในความไมประมาท, ความไมประมาท บณฑต กลาววาเปนยอดแหงกศลธรรมเหลานนฉนนนนนแล' ทรงชมเชยความ ไมประมาทนนมประการตาง ๆ ไว ในอปปมาทวรรค ในสงยตตนกาย. พระเถระรวบรวมความไมประมาทนนทงหมด ดวยบทอนเดยวเทานน แลว กลาววา ' อปปมาโท กสเลส ธมเมส.' กความทความ ไมประมาทนนเปนธรรมมอปการะมาก บณฑตพงแสดงแมโดยอปป- มาทวรรคในพระธรรมบท. แมดวยเรองพระเจาอโศกกควรแสดงได. ความยอวา พระเจาอโศกทรงสดบกถาของนโครธสามเณรวา ' ความ ไมประมาทเปนทางอมตธรรม ' เปนตนแลว ตรสวา ' หยดเทานน เถด พอ พอกลาวพทธวจนะ คอพระไตรปฎกแกโยมแลว' ทรง เสอมใสในสามเณร รบสงใหสรางวหารแปดหมนสพนแลว. ความท ความไมประมาทมอปการะมาก อนภกษผบรบรณดวยเรยวแรง ควร กลาวแสดงแมดวยพระไตรปฎก ดวยประการฉะน. พระธรรมกถก เมอจะนาสตร หรอคาถาอนใดอนหนงมาเพอแสดงความไมประมาท ใคร ๆ ไมควรกลาววา ' ทานตงอยในฐานะอนไมควร นามา' เปนผแลนไปแลวโดยทใชทา.' ในการชกสตรหรอคาถามาเพอแสดง


ความไมประมาทน เรยวแรงและกาลงของพระธรรมกถกนนแลเปน ประมาณ." [๒๔๙] ฎกาทสตตรสตรนน วา "สองบทวา สพพตถก อปารก คอ มอปการะแกความปฏบตชอบอนมประโยชนทวไปแล. ลาดบน พระอรรถกถาจารยกลาววา ' อย ห ' เปนตน เพอจะ แสดงเนอความนนโดยพสดาร. บทวา วปสสนาคพคคณหาปเน ความวา วปสสนาชนสงยอมแกกลา เปนปญญาเฉยบแหลมและ สละสลวย ยอมสบตอดวยมรรคฉนใด ; การเจรญวปสสนาอน เปนสวนเบองตนกฉนนน. บทวา อตถปปฏสมภทาทส คอ ใน ปฏสมภทาทงหลาย มอรรถปฏสมภทาเปนตน อนโยคาวจรพง ใหสาเรจ. อธบายวา เปนเครองเพมพน และเปนเครองอดหนน ปฏสมภทาเหลานน. แมบทอนจากบทนกเหมอนนยน. บทวา านาาเนส คอ ในฐานะและอฐานะ อนบคคลพงร. บทวา มหาวหารสมาปตตย คอ ในวหารสมาบตมฌานเปนตนใหญ. พระ อรรถกถาจารยสงเคราะห วปสสนาญาณทงหลายมฤทธทางใจเปนตน ดวยอาทศพท ในบทวา วปสสนาาณาทส. สองบทวา อฏส วชชาส คอ ในวชชา ๘ ประการอนมาแลวในอมพฏฐ*สตร. วาจา เปนเครองประกอบวา ' ดวยเหตนนนนแล พระผมพระภาคจงทรง ชมเชย.' บทวา น ไดแก ความไมประมาท. บทวา ถาม- สมปนเนน คอ ผประกอบดวยกาลงแหงญาณ. บทวา ทเปตวา * ท. ส. ๙/๑๑๔.


คอ ประกาศแลววา "ความไมประมาทมอปการะมากในการยง กศลธรรมทงลายใหถงพรอมแมดวยประการอยางน, มอปการมาก แมดวยประการอยางน." พระอรรถกถาจารยกลาวคาวา ' ยงกจ ' เปนตน เพอแสดงวา ' การกลาวชกเนอความ อนเปนฝกฝายธรรม อนหาโทษมไดอยางใดอยางหนง มารวมลงในความไมประมาทกควร." [๒๕๐] อรรถกถา*อปปมาทวรรค ในมหาวรรคสงยต วา " บณฑตพงเหนความ ในคาวา ' เอวเมว โข ' นวา ' ความไม ประมาทเปนตวการ เปนยอด แหงกศลธรรมทงมวล เหมอนพระ สมมาสมพทธเจาเปนยอดแหงสรรพสตวฉะนน.' ถามวา ' กความ ไมประมาทนนเปนเพยงโลกยะ, สวนกศลธรรมทงหลาย เปนถง โลกตระ (กม), อนง ความไมประมาณนเปนกามาวจรเทานน ไมประมาทนเปนยอดแหงธรรมเหลานนไดอยางไร ?' แกวา เปน ยอดแหงกศลธรรมเหลานน เพราะอรรถวา เปนเหตใหได. จรงอย กศลธรรมเหลานน อนบคคลยอมไดดวยความไมประมาท; เพราะเหต นน ความไมประมาทนน จงชอวาเปนยอดแหงกศลธรรมเหลานน. ดวยเหตนน พระผมพระภาคจงตรสคานวา ' สพเพ เต อปปมาท- มลกา ' เปนตน." อรรถกถาทตยวรรค ในทสกนบาต องคตตรนกาย กอยางนน. [๒๕๑] ฎกา ๒ สตรนน วา "ความไมประมาทเปนไปดวย * สา. ป. ๓/๒๑๕.


สามารถแหงการเวนธรรมทควรเวน และการยงธรรมทควรใหถง พรอม ใหถงพรอมนน ๆ วา ' อกศลธรรมเหลาน บคคลควรละ กศลธรรมเหลาน ควรใหถงพรอม ' ดงน ชอวาความไมประมาท อนเปนตวการ. บทวา เอโส โยค อปปมาโท. ความไมประมาท อนเปนโลกยะอยางเดยว หาเปนโลกตระไม. กพระอรรถกถาจารย กลาวความไมประมาทนนเอง ดวยคาวา อยจ เอโส. บทวา เตส คอ แหงธรรมอนเปนไปในภม ๔ ทงหลาย. บทวา ปฏลาภกตเถน คอ เพราะอรรถวาเปนเหตใหได." [๒๕๒] บทวา สตถหตถปทาทห คอ ดวยอปมา ๑๐ ประการ กลาวคอ พระตถาคต รอยเทาชาง ยอดแหงเรอนยอด กระลาพก จนทรแดง ดอกมะล พระเจาจกรพรรด รศมพระจนทร พระอาทตย และผาของชาวกาส. ขออปมานนทงหมด ผปรารถนาพงคนดในมหา- วรรคสงยต.๑ ขออปมาดวยรอยเทาชางในมหาวรรคสงยตนน พงทราบ ดงตอไปนวา "ภกษทงหลาย ปทชาตของสตวทงหลายผเทยงไปบนพน ปฐพทกจาพวก ยอมถงความรวมลงในรอยเทาชางชาวโลกยอมกลาว วา รอยเทาชาง เปนยอดแหงรอยเทาของสรรพสตวเหลานน เพราะ รอยเทาชางเปนของใหญ ฉนใด; ภกษทงหลาย กศลธรรมทงหลายทก ประเภท มความไมประมาทเปนมล รวมลงในความไมประมาท, ความ ไมประเภท บณฑตยอมกลาววา เปนยอดแหงกศลธรรมเหลานน ฉนนนนนแล." [๒๕๓] อรรถกถามหาวารวรรคสงยต๒ และทสกนบาต๓ อง- ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๖๕. ๒. สา. ป. ๓๑๒๑๕. ๓. มโน. ป. ๓/๓๖๔.


คตตรนกาย และอรรถกถามหาหตถปโทปม๑สตร ในมลปณณาสก วา "บรรดาบทเหลานน บทวา ชงคลาน คอ ผมปกตสญจรไปบน พนปฐพ. บทวา ปาณาน คอ แหงพวกสตวมเทา. รอยเทา ชอวา ปทชาต. สองบทวา สโมธาน คจแนต คอ ยอมถงความตงลง ไดแกรวมลง. บทวา อคคมกขายต คอ อนชาวโลกยอมกลาววา เปนเลศ. สองบทวา ยทท มหนตตเตน คอ รอยเทาชางนอนชาว โลกยอมกลาววา เปนยอด เพราะความเปนรอยเทาใหญ อธบายวา หากกลาววาเปนยอดดวยสามารถแหงคณไม." ฎกามหาวาวรรคสงยตเปนตนนนวา "บทวา ชงคลาน คอ ผมปกตเทยวไปบนแผนดน. ก ชงคล ศพทในบทวา ชงคลาน น เปนศพทบรรยายถงแผนดน โดยความเปนธรรมชาตเสมอกนดวยความ เปนของแขงกระดาง หาเปนศพทบอกประเทศอนไกลซงมไดปรากฏไม ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาววา 'ปวตลส จารน." คาวา สปาทกปปาณาน พระอรรถกถาจารยกลาวใหพเศษออกไป เพราะทานกาลงกลาวถงรอยเทาอย. บทวา สโมธาน คอ ซงความเปน แหงอนหยงลงในภายใน. ดวยเหตนน พระอรรถกถาจารยจงกลาว วา 'โอธาน อปกเขป.' อธบายวา บคคลพงนาเขาไปรวมลง." [๒๕๔] ความไมประมาท บคคลควรบาเพญแท เพราะความ ไมประมาทนน เปนธรรมมอปการะมาก ดวยประการฉะน. แทจรงบคคล ผบาเพญความไมประมาทนน บอมบรรลมความไมกลวตอมรณะ เปนตน. ดวยเหตนน ในตตยปณณาสกแหงจตกกนบาตองคตตร๒นกาย ๑. ป. ส. ๒/๒๙๓. ๒. อง จตกก. ๒๑/๑๖๐.


พระผมพระภาคจงตรสไววา "ภกษทงหลาย ความไมประมาทอนภกษ ควรบาเพญดวยฐานะ ๔. ภกษทงหลาย ความไมประมาทอนภกษควร บาเพญดวยฐานะ ๔ เปนไฉน ? ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงละกาย- ทจรตเจรญกายสจรต และอยางประมาทในการละกายทจรต เจรญกาย- สจรตนนประการ ๑ ภกษทงหลาย เธอทงหลายจงละวจทจรต เจรญ วจสจรต และอยางประมาทในการละวจทจรต เจรญวจสจรต และอยา ประมาทในการละมโนทจรต เจรญมโนสจรตนนประการ ๑ ภกษ ทงหลาย เธอทงหลายจงละความเหนผด เจรญความเหนถก และอยา ประมาทในการละความเหนผด เจรญความเหนถกนนประการ ๑ ภกษ ทงหลาย ในกาลใดแล ภกษมาละกายทจรต เจรญกายสจรตแลว ละวจทจรต เจรญวจสจรตแลว ละมโนทจรต เจรญมโนสจรตแลว ละความเหนผด เจรญความเหนถกแลว, ในกาลนนเธอยอมไมกลว มจจผทาทสดซงจะมในภพหนา" และตรสวา "ภกษทงหลาย ความไมประมาทเปนธรรมรกษาจตดวยสต* อนภกษควรทาในฐานะ ๔ ตามสมควรแกตน. ภกษทงหลาย ความไมประมาทเปนธรรมรกษา จตดวยสต อนภกษควรทาในฐานะ ๔ ตามสมควรแกตนนนเปนไฉน ? ภกษทงหลาย ความไมประมาทเปนธรรมรกษาจตดวยสต อนภกษควร ทาตามสมควรแกตนวา ' จตของเราอยากาหนดในธรรมเปนทตงแหง ความกาหนด, ... จตของเราอยาขดเคองในธรรมเปนทตงแหงความขด * ความไมประมาท คอการระวงรกษาใจดวยสต กวา.


เคอง, ...จตของเราอยาหลงในธรรมเปนทตงแหงความหลง, ความ ไมประมาทเปนธรรมรกษาจตดวยสตอนภกษควรทาตามสมควรแกตนวา จตของเราอยามวเมาในธรรมเปนทตงแหงความมวเมา. ภกษทงหลาย ในกาลในแล จตของภกษไมกาหนดในธรรมเปนทตงแหงความกาหนด เพราะจตของเธอปราศจากราคะแลว, จต (ของภกษ) ไมขดเคองใน ธรรมเปนทตงแหงความขดเคอง เพราะจตของเธอปราศจากโทสะแลว, จต (ของภกษ) ไมหลงในธรรมเปนทตงแหงความหลง เพราะจตของ เธอปราศจากโมหะแลว; จต (ของภกษ) ไมมวเมาในธรรมเปนทตง แหงความมวเมา เพราะจตของเธอปราศจากความมวเมาแลว; ในกาล นนเธอยอมไมสะทกสะทานหวนไหวคลอนแคลน ไมถงความสะดง และ ไมคลอยไปตาม แมเพราะคาของสมณะ (ผมวาทะอยางอน) เปนเหต." [๒๕๕] อรรถกถาฐานสตร* วา "บรรดาบทเหลานน บทวา ยโต โข คอ ในกาลใดแล. บทวา สมปรายกสส นน สกวาเปนเทศนา. กพระขณาสพ ยอมไมกลว ตอมรณะ อนจะมในสมปรายภพและใน ทฏฐธรรม. กพระขณาสพนน พระผมพระภาคทรงประสงคเอาในทน. แตควรอาจารยบางพวกกลาววา ' พระผมพระภาคทรงประสงคเอาพระอรย- บคคลแมทงหมด ตงแตพระโสดาบนขนไป เพราะบาลวา ' สมมาทฏ ภาวตา." อรรถกถาอารกขสตร* วา "บทวา อตตรเปน ไดแก ตาม สมควร คอพอสมแกตน. อธบายวา ตามความใครตอประโยชน. * มโน. ป. ๒/๔๒๘.


บทวา รชนเยส ไดแก เปนปจจยแหงราคะ. บทวา ธมเมส คอ ในสภาพทงหลาย. อธบายวา ในอฏฐารมณทงหลาย. นยในบททงปวง บณฑตพงทราบอยางน. บทวา นจฉมภต คอ ยอมไมสะทกสะทาน ดวยสามารถแหงทฏฐ. แมในบททเหลอทงหลาย กมนยนเหมอนกน. หลายบทวา น จ ปน สมณวจนเหตป คจฉต ความวา ภกษหาละ ความเหนของตนแลว โอนไปดวยสามารถแหงทฏฐของเขา แม เพราะถอยคาของสมณะทงหลายผมปกตกลาวอยางอนเปนเหตไม. แม ในทน พระผมพระภาคกทรงประสงคเอาพระขณาสพเหมอนกน." [๒๕๖] ความไมประมาทนน เปนธรรมมอปการะมากในธรรม อนหาโทษมไดทงหลาย ยอมนาคณมความไมกลวตอมรณะเปนตนมา ใหแกบคคลผบาเพญความไมประมาทนน ดวยประการฉะน, เพราะ เหตนน ความไมประมาท จงชอวาเปนมงคล. แมในอรรถกถาทาน หมายเอาเนอความนแล จงกลาววา "ความไมประมาทนน ชอวาเปน มงคล เพราะเปนเหตบรรลกศลธรรมมประการตาง ๆ หรอเพราะเปน เหตใหบรรลอมตธรรม" ดงนแลว แสดงบทแหงพระสตรวา "เมอ บคคลไมประมาท เปนผมความเพยรเครองยงกเลสใหเรารอน" และวา "ความไมประมาทเปนทางอมตะ" อยางนเปนตน. บรรดาบทแหง พระสตรทง ๒ นน สองบทวา อปปมตตสส อาตาปโนน มาในพระ สตรหลายแหง. อกอยางหนง สองบทนน พระผมพระภาคตรสไวใน วมตตสตร* ในปญจกนบาต องคตตรนกายวา "เมอบคคลไม * อง. ปจก. ๒๒/๑๑.


ประมาทแลว เปนผมความเพยงเครองเผากเลส มตนอนสงไปแลวอย จตอนยงไมพน ยอมพนได, หรออาสวะทยงไมสน ยอมถงความ สนไป." [๒๕๗] อรรถกถาพระสตร อนมาในอฏฐกนบาต องคตตร- นกายเปนตน วา "ชอวา เปนผไมประมาท เพราะความไมอยปราศ- จากสต. ชอวา ผมความเพยงเครองเผากเลส เพราะเผากเลสดวย ความเพยร. ชอวา ผมตนอนสงไปแลว อธบายวา ผมตนอนแนวไป แลว เพราะเปนผไมเยอใยในกายและชวต." ฎกาพระสตรนน วา "ความเพยร ชอวาอาตาปะ เพราะอรรถวา เปนเครองเผาและเปนเครองผลาญกเลสทงหลาย เพราะเหตนน พระ อรรถกถาจารยจงกลาววา 'วรยาตาเปน อาตาปโน.' อธบายวา ผมความเพยร. บทวา เปสตตตสส คอ ผมจตอนมงไปสความสาเรจ แหงประโยชนตามทตนประสงค." [๒๕๘] คาอนเปนคาถาน วา "ความไมประมาทเปนทางอมตะ, ความประมาท เปนทางแหงมจจ, บคคลผไมประมาทแลวชอวา ยอมไมตาย, ผประมาทยอมเปนเหมอนคนตายแลว." พระผมพระภาคตรสไวในพระธรรมบทกม. รกขเทวดาผสงอย ทตนมะพลบอนมปม เมอจะโอวาทแกพระเจาปญจาละ ไดกลาวไว ในภณฑตณฑกชาดก ในทสดแหงตงสนบาตกม.


[๒๕๙] อรรถกถาชาดก*นนวา "บรรดาบทเหลานน ความไม อยปราศจากสต ชอวาความไมประมาท. สองบทวา อมต ปท คอ เปนทางเครองถง ไดแกเปนเหตบรรลอมตะ คอพระนพพาน. สองบทวา มจจโน ปท คอ เปนเหตแหงมรณะ. กบคคลผประมาท เมอไม สามารถทเจรญวปสสนาบรรลความเปนผไมมปฏสนธได ชอวายอม เกดและตายอยในสงสารราไป; เพราะเหตนน ความประมาทจงชอวา เปนทางแหงความตาย. บทวา น มยนต ความวา บคคลผไมประ- มาทเจรญวปสสนาแลว ถงความเปนผไมมปฏสนธ ชอวายอมไมตาย เพราะความเปนผไมเกดในสงสารซา ๆ ซาก ๆ. สองบทวา เย ปมตตา เปนตน ความวา ขาแตมหาราช บคคลเหลาใดเปนผประมาทแลว พระองคพงเหนบคคลเหลานน เหมอนคนตายแลว. ถามวา เพราะเหตไร (คนผประมาทจงเหมอนคนตายแลว ?) ตอบวา เพราะเขามไดยงกจใหสาเรจ. อธบายวา กความราพง ความปรารถนา หรอความตงใจวา ' เราจกใหทาน จกรกษาศล จกทา อโบสถกรรม จกทากรรมอนดงาม' ดงน ยอมไมมแมแกบคคลผ ตายแลว เพราะเปนผปราศจากวญญาณ. แมบคคลผประมาทแลว กไมมความราพงเปนตนเหลานน เพราะไมมความไมประมาท เพราะ เหตดงนนน แมชนทง ๒ ประเภทนน จงเปนเชนเดยวกนแท." อรรถกถาธรรมบท วา "แมความคดสกครงหนงวา ' เราจก ใหทาน จกรกษาศล จกทาอโบสถกรรม' ยอมไมเกดขนแกบคคลผ * ชาตกฏกถา. ๗/๓๑๙.


ประมาทซงเปนคฤหสถกอน, แมผเปนบรรพชตกมไดเกดความคดสก ครงหนงวา ' เราจกบาเพญวตรมอาจรยวตรและอปชฌายวตรเปนตน จกสมาทานธดงคทงหลาย จกเจรญภาวนา,' บคคลผประมาทเหลานน จะมอะไรเปนเหตใหตางจากคนผตายแลวเลา ?" กถาวาดวยความไมประมาท จบ. [๒๖๐] พระผมพระภาคตรสมงคล ๓ ประการ คอ การเวน จากบาป ๑ การสารวมจากการดม (นาเมา) ๑ ความไมประมาท ๑ ดวยพระคาถาแมน ดวยประการดงน. กภกษทงหลายในบดนโดยมาก ยอมสวดตามอานาจ น คณะวา รตว. แต น คณะ ยอมไมถก เพราะความทคาวา "น สนาทมหา" เปนคาทอาจารยหามแลวใน คานวา ส คณะ และ น คณะ ยอมไมมแตหนาอกษรตวตนในบาท ทงหลายทม ๘ อกษร, ย คณะ ยอมมไดแตหนา ๔ อกษรในพฤทธใด พฤทธนนชอวา "วตตฉนท." ช คณะ วา "รตว" นนแล ยอมใชได เพราะทานไมหาม. แม ย คณะ วา "รตปา" ยอมถก เพราะคาวา "โยณณวา." และยอมสมดวย ย คณะ วา "จ ธมเม." แมคา เปนคาถานกเปนปฐยาวตรแล. พรรณนาความแหงคาถาท ๖ จบ.

บาลี 44 80

Documents