psihologija 1 predavanja - skripta cijela.docx

Univerzitet u Banjoj LuciPrirodno-matematički fakultetak.god. 2014/15 Psihologija 1 - predavanja

Psihologija 1

2


SadržajUvod...........................................................................................................................................................................4

Psihologija kao nauka.................................................................................................................................................4

Terminološka određenja.........................................................................................................................................4

Neki bitniji psihološki pojmovi................................................................................................................................5

Definisanje psihologije................................................................................................................................................5

Zloupotreba i vulgarizacija psihologije kao nauke......................................................................................................6

Zadaci psihologije.......................................................................................................................................................7

Psihološke discipline...................................................................................................................................................7

Razvoj psihologije.......................................................................................................................................................9

Prednaučni period..................................................................................................................................................9

Naučni period.......................................................................................................................................................12

Psihološke teorije (pravci)........................................................................................................................................13

Razvoj psihičkog života.............................................................................................................................................17

Oblici psihičkog života po Leontijevu........................................................................................................................19

Organske osnove psihičkog života............................................................................................................................20

Nervni sistem............................................................................................................................................................23

CNS – mozak.........................................................................................................................................................25

CNS – kičmena moždina........................................................................................................................................27

Autonomni (vegetativni) nervni sistem................................................................................................................27

Funkcionisanje nervnog sistema...........................................................................................................................28

GRADIVO ZA DRUGI KOLOKVIJUM:.........................................................................................................................28

Metodologija psihološkog istraživanja......................................................................................................................29

Psihički procesi.........................................................................................................................................................36

Kognitivni procesi.................................................................................................................................................36

Emocionalni procesi..............................................................................................................................................47

Motivacioni procesi..............................................................................................................................................49

Ličnost......................................................................................................................................................................51

**Materijali sa vježbi**...........................................................................................................................................52

Vježba 1 – rast i razvoj..........................................................................................................................................52

Vježba 2 – razvojna razdoblja...............................................................................................................................53

Vježba 3 – pubertet..............................................................................................................................................53

Vježba 4, 5, 6 – psihološke teorije (pravci)...........................................................................................................54

3


4


UvodZašto nam je potrebna psihologija?

Ljudi, kao društvena bića, stalno su u situaciji da posmatraju, analiziraju svoje i tuđe

ponašanje. Ljudi su stalno u poziciji da dijagnosticiraju i procjenjuju svoje i tuđe ponašanje

te da na osnovu te procjene odlučuju kako će se ponašati u budućnosti.

Kakvo može biti ponašanje?

Ponašanje može biti vanjsko, vidljivo (govor, govor tijela, rad na nekom objektu itd.), a

može biti nevidljivo, unutrašnje (ideje, misli, emocije). Procjena ponašanja se nekad vrši

površno jer smo fokusirani samo na jedan oblik ponašanja a da pritom nismo uzeli u obzir

širu psihičku i fizičku sliku (umor, glad, bolest, umanjeni motivi, umanjeni interesi,

umanjene sposobnosti, emocionalna blokada) kao ni socijalni kontekst u kojem se

ponašanje dešava. Ponekad ovu procjenu vršimo namjerno i profesionalno a ponekad i

spontano. Kao budući vaspitači, ponašanje učenika moramo procjenjivati stručno, nikako

paušalno. Moramo razviti sposobnost empatisanja (uočavanja stanja u kojem se sagovornik

nalazi)

U čemu se ogleda značaj ovog kursa?

1. Povećana kompetentnost studenata (proširenje znanja na osnovu kojih se razvija

pozitivan stav i odgovornost prema djelatnosti koju ćemo obavljati)

2. Naučno zasnivanje nastavnog procesa (nastava je značajan faktor razvoja osobina

ličnosti)

3. Razvijanje i dovršavanje razvoja onoga što je potrebno za nastavnički poziv

Psihologija kao nauka

Terminološka određenjaTermin psihologija se sadrži od dvije riječi grčkog porijekla: psiha – duša i logos – nauka pa

bi doslovan prevod rekao da je psihologija nauka o duši, ali se termin duša u savremenoj

psihologiji ne upotrebljava jer nauka još nije otkrila organ koji se zove duša. Sam termin

duša se uglavnom koristi u religiji (duša – nematerijalno biće božanskog porijekla koje

nadživljuje tjelesnu smrt), i pod dušom podrazumijevamo nešto subjektivno, nematerijalno,

što je nasuprot tjelesnom – nematerijalan fenomen koji predstavlja totalnost svih naših

psihičkih funkcija. Psihoanaliza još uvijek koristi termin psiha da bi tim terminom bila

određena ukupnost svjesnih i nesvjesnih sadržaja.

5


O pojmu duše se zna od davnina, još Aristotel je napisao djelo „O duši“ u kojem pod dušom

podrazumijeva princip po kojem se odvijaju osnovne životne funkcije i razlikuje tri „nivoa“

duše:

1. Vegetativna duša – odgovorna za procese rasta, razvoja, razmnožavanja itd.

(preduslov postojanja)

2. Animalna duša – odgovorna za kretanje, motive, emocije, te uopšte aktivnosti

usmjerene prema nekom cilju (određuje ponašanje i osjećaje) i

3. Razumska duša – ono što čovjeka odvaja od ostalih živih bića (intelekt, misli, ideje,

predviđanja, planiranja, rad, stvaralaštvo itd.)

Aristotelovo učenje ne možemo smjestiti u egzaktnu nauku ali možemo zaključiti da prva

dva dijela duše pripadaju starijem a treći dio novijem tkivu (korteksu).

Neki bitniji psihološki pojmoviDuševne (mentalne) bolesti – ovim pojmom se označavaju psihičke bolesti kao relativni i

trajni strukturni psihički poremećaji koje osobi koja ih ima donosi patnju, ometa radnu

sposobnost, bitno remeti interpersonalne odnose i zahtijeva liječenje.

Neuroze i psihoze – lakši i teži psihički poremećaji.

Mentalno – lat.mens, mentis – duh, razum -> svaki fenomen koji se odnosi na psihu i sa

njom je povezan (npr.mentalna higijena). Mentalno = intelektualno, saznajno

Somatsko – grč.soma – tijelo -> somatski poremećaji = poremećaji svih tkiva izuzev

nervnog tkiva (organskog porijekla), za razliku od funkcionalnih poremećaja u kojem je

jedna ili više normalnih aktivnosti poremećena.

Psiho-somatsko – psiho-somatski poremećaj je organski poremećaj izazvan stresom

odnosno hroničnim trpljenjem negativnih emocija (bijes, strah, krivica, mržnja, zavist,

napetost, zebnja, neizvjesnost i sl.). Zbog čestog izlaganja ovim emocijama, te njihovim

potiskivanjem, one izazivaju ogromnu energiju koja se ne potroši. Veliku ulogu ovde ima

autonomni nervni sistem pod čijim uticajem dolazi do pretjerane aktivnosti nekih organa što

dovodi do njihovog preopterećenja i bolesti (gastritis, čir, dijabetes)

Psihološko – sve što se odnosi na psihologiju kao nauku.

Psihičko – opis svega što se odnosi na našu psihu i naše subjektivne mentalne doživljaje

(psihički procesi, psihička stanja i osobine)

Definisanje psihologijePsihologija predstavlja skup raznovrsnih naučnih spoznaja i teško ju je definisati jednom

definicijom. Zašto je teško?

1. Bez obzira na status nauke, psihologija još uvijek nije dala odgovore na mnoga

pitanja, neka saznanja kojim se koristi su još u obliku hipoteza čije je istraživanje tek

6


na početku. Čak i sami psihički procesi kao što su mišljenje i govor još uvijek nisu

potpuno razjašnjeni

2. Psihologija proučava najsloženije fenomene ljudskog postojanja jer ga dijeli sa drugim

naukama i svaka daje svoje objašnjenje.

3. Danas postoje mnogi psihološki fenomeni za koje nema objašnjenja (parapsihologija –

proricanje, spiritizam, okultizam, telepatija, vidovitost, telekineza). Psihologija nastoji

otkriti zakone psiholoških fenomena i objasniti njihovo nastajanje, a bavi se

nalaženjem puteva kako da djeluje i da mijenja psihološku stvarnost.

Definicije psihologije:

1. Psihologija je nauka koja proučava psihički život čovjeka, njegovo ponašanje, stanje

njegove svijesti, te njegova osjećanja i doživljaje.

2. Psihologija je nauka koja sistematski proučava psihički život ljudi i životinja, na

osnovu proučavanja objektivnog ponašanja i neposrednog iskustva

3. Psihologija je skup naučnih disciplina koje proučavaju psihičku stvarnost (psihički

život), kao i organske (nasljedne), fizičke i socijalne uslove njegovog javljanja.

Psihički život predstavlja kvalitet (svojstvo) najrazvijenijeg i najorganizovanijeg oblika žive

materije, i sastoji se od sposobnosti da svojim stanjima odražava stvarnost koja je okružuje.

Psihički život je stastavljen iz 2 velike strukture – psihičkih procesa i psihičkih stanja

(osobina). Ova stanja i procesi čovjeku omogućavaju specifičnu intelektualnu radnju a to

znači da je jedino čovjek u stanju da reaguje u rješavanju trenutnog problema a da koristi

prethodno iskustvo i jedino je on sposoban da predvidi posljedice svoga ponašanja. Ovde

naročito do izražaja dolazi njegova moralna svijest i savjest. Jedino čovjek može da

vrednuje svoje ponašanje zbog vlastite dobiti ili dobiti drugih. Materijalnu osnovu psihičkog

života čine receptori (čula), efektori (mišići, žlijezde sa unutrašnjim i vanjskim lučenjem) i

nervni sistem.

Zloupotreba i vulgarizacija psihologije kao nauke1. U medijima je zastupljena velika zloupotreba nauke (testovi i ankete u novinama koji

nude analize, samoprocjene, dijagnoze, pa i terapije)

2. Simplifikacija psihologije, tendencija da se psihologija zamijeni prikazivanjem

(klasična književna djela mogu poslužiti samo kao podsticaj za izučavanje nauke

psihologije, u tim djelima psihički život likova je subjektivni opis, a ne objektivna,

naučno utemeljena analiza)

3. Zloupotreba u komunikaciji, težnja da se površno tumači psihološka stvarnost (svaki

interes za prikazivanje psihičkih pojava ni u kom slučaju nije nauka. Psihologija kao

nauka je zasnovana na rezultatima istraživanja, kako prirodnih, tako i društvenih

pojava koje koristi u svrhu objašnjavanja sadržaja ljudske svijesti (misao, doživljaji

koji su teško mjerljivi) i ponašanja.

7


Zadaci psihologije1. Proučavanje svih oblika psihičkih pojava i njihove strukture (mišljenje i razvoj i

struktura istog; emocije, inteligencija)

2. Ispitivanje i otkrivanje zakonitosti u razvoju psihičkih pojava (otkrivanje uzročno-

posljedičnih veza)

3. Ustanovljavanje veza između psihičkih pojava (npr veza između emocija i

inteligencije)

4. Otkrivanje zakonitosti mijenjanja psihičkih procesa (uticaj motivacije, uticaj droge i

toksina, uticaj učenja ili bolesti i starosti na promjene ili kvalitet psihičkog stanja)

5. Otkrivanje uticaja spoljašnjih faktora na psihičke pojave (sredina, društvo)

6. Ispitivanje bioloških (nasljednih) uslova razvoja psihičkih pojava

Svi zadaci psihologije mogu se podijeliti na teorijske i praktične. Teorijski zadaci se

odnose na one segmente koji su usmjereni na razumijevanje i poznavanje psihološke

stvarnosti i koji pružaju relevantne i argumentovane odgovore na pitanja ŠTA? KAKO? i

ZAŠTO? :

ŠTA -> odgovori na ovo pitanje govore da psihologija daje informacije, odnosno

opisuje psihičke fenomene.

KAKO -> daje objašnjenja kako se odvijaju psihički procesi i razvijaju psihičke

osobine

ZAŠTO -> objašnjava uzrok pojedinih psihičkih pojava i objašnjava ljudsko ponašanje

Značaj teorijskih zadataka je u tome što se proširuju znanja o psihičkim pojavama koja se

kasnije koriste u poboljšanju ljudskog ponašanja.

Praktični zadatak se ogleda u primjenjivanju rezultata teorijske psihologije u školi, nastavi

(pedagoška psihologija), kao i u vojnoj psihologiji, psihologiji rada, i ostalim segmentima

života. Jedan od zadataka je i da poboljša ponašanje (da nauči učenike kako se uči kroz

praktične zadatke i sugestije za razvoj strategija učenja). Značaj praktične primjene

psihologije se ogleda u tome da se tako može uticati na uspješno obavljanje zadataka u

nekoj djelatnosti, kao i da se mogu otkloniti smetnje koje ugrožavaju čovjeka u obavljanju

zadataka (testovi ličnosti, sposobnosti)

Psihološke disciplineDijele se na dvije grupe: teorijske i primijenjene. U teorijske se ubrajaju:

Opšta psihologija – često se naziva i generalna (sistemska) psihologija jer proučava

osnovne psihičke procese i stanja normalnog (civilizovanog) čovjeka. Iz nje su se

razvile ostale discipline kao što su psihologija ličnosti, psihologija učenja, psihologija

motivacije, psih. mišljenja, psih. dinamičkih struktura i procesa itd.

Psihologija ličnosti – proučava organizaciju psihičkih procesa i osobina pojedinca

za razliku od opšte koja generalizuje. Psihologija ličnosti uvažava neponovljivost i

jedinstvenost.

8


Razvojna psihologija (od prenatalne psihologije do psihologije starosti) – proučava

razvoj psihičkog života u cjelini kao i razvoj pojedinih psihičkih pojava i funkcija.

Proučava progresvne promjene u psihičkom životu koje nastaju sazrijevanjem

(maturacijom), dalje istražuje faktore koji utiču na razvoj psihičkog života (biološke,

socijalne i lične). Proučava psihički razvoj kod čovjeka kao živog bića (filogeneza) kao

i kod čovjeka pojedinačno od njegovog rođenja pa do smrti (ontogeneza). Vremenom

se izdvajaju zasebne grane razvojne psihologije: prenatalna psihologija, psihologija

ranog, kasnog djetinjstva, psihologija puberteta i adolescencije, psihologija zrelog

doba i psihologija starosti.

Fiziološka psihologija (organske osnove psihičkog života) – proučava funkciju,

strukture nervnog sistema, endokrini sistem, receptore itd. kao i zavisnost psihičkih

pojava i procesa (opažanje, mišljenje, pažnja, umor...) od ovih fizioloških osnova.

Danas je razvijena i neuropsihologija koja proučava moždane osnove i njihov uticaj

na kvalitet psihičkog života.

Socijalna psihologija (proučava dejstva socijalnih faktora) – proučava ponašanje

jedinke u interakciji organizma sa socijalnom sredinom. Oslanja se na istraživanje

drugih nauka (antropologije, sociologije, filozofije, političkih nauka...). Njeni najvažniji

problemi su problem socijalne percepcije, socijalizacije (oblik učenja u kome

pojedinac prihvata socijalna iskustva svojih predaka i postaje društveno biće, često

ga prati proces razračunavanja onoga ko uči sa onim što se uči – preispitivanje

znanja i pravila koje nam predaci prenose). U okviru socijalne psihologije razvila se i

socijalna patologija gdje se istražuju patološki društveni fenomeni koji su

neprihvatljivi i štetni. Takođe soc. psih. se bavi „psihologijom mase“ koja proučava

zakone i karakteristike ponašanja grupe.

Psihometrija (bavi se iznalaženjem metoda i sredstava pomoću kojih se ispituje,

mjeri i prognozira stanje ličnosti) – najrazvijeniji dio psihometrije je testiranje,

naročito u polju inteligencije i sposobnosti.

Psihopatologija (proučava sva patološka stanja, njihove oblike, strukturu i uzroke) –

bavi se proučavanjem principa funkcionisanja abnormalnog psihičkog života. Bavi se

odstupanjima od normale na području pažnje, mišljenja, učenja, emocija, motivacije

itd. Saznanja ove discipline su temelj saznanja za kliničku psihologiju.

U primijenjene psihološke discipline spadaju:

Pedagoška psihologija (psihologija efikasne nastave) – osnivač je Torndajk. Ona

ispituje i proučava kako vaspitno-obrazovni proces (nastava) djeluje na razvoj

pojedinih osobina. Smisao je da unaprijedi i racionališe nastavu i dobije što bolje

rezultate (organizacija i sprovođenje nastave na najbolji mogući način kao i

objektivno vrednovanje postignutih rezultata – ocjenjivanje) Takođe, cilj joj je da se

stvori pozitivna i produktivna „razredna klima“. Posebnu pažnju ova disciplina

posvećuje radu sa djecom sa posebnim potrebama i sve više ih integriše u redovnu

nastavu.

9


Klinička psihologija (tehnike i terapije koje se primjenjuju u specijalnim

ustanovama) – cilj je u razumijevanju i liječenju psihičkih poremećaja. U početku se

bavila dijagnostikom a danas se bavi i psihoterapijom (primjenjuje kliničke metode u

liječenju poremećaja u ponašanju)

Psihologija rada (npr industrijska psihologija) – izučava interakciju čovjeka i

njegovih psihičkih osobina sa uslovima rada i obrnuto. Ciljevi: povećanje

produktivnosti rada, povećanje zadovoljstva čovjeka u radu, pružanje saznanja o

zaštiti i očuvanju zdravlja uposlenika. Iz ove discipline se vremenom razvila i

psihologija profesionalne orijentacije koja uz pomoć psiholoških znanja i instrumenata

pomaže pri traženju zanimanja u skladu sa sposobnostima i interesovanjima.

Mentalna higijena (problem očuvanja mentalnog zdravlja – stres)

Psihologija ometenih u razvoju – ispituje psihičke osobine i mogućnosti

poboljšanja stanja nedovoljno razvijenih.

Psihologija delikvencije – bavi se motivima prestupničkog ponašanja ali i

pronalaskom strategije rješavanja problema i resocijalizacije delikvenata.

Vojna psihologija – ima za cilj da ovlada problemima u obuci vojnog kadra,

proučavanjem procesa prilagođavanja oruđa i tehnike posadi, prilagođavanjem

uslovima vojničkog života i proučavanjem strategija vođenja rata. (Psihološki rat)

Sportska psihologija – proučava klimu koja vlada u timovima i bavi se

pripremanjem sportista za visoke ciljeve, problemom motivacije i tolerancije na

neuspjeh itd.

Saobraćajna psihologija

Psihologija propagande

Psihologija menadžmenta itd

Praktične psihološke discipline se razvijaju u skladu sa ljudskim potrebama.

Razvoj psihologije

Prednaučni periodKažemo da je ovaj period trajao od samog postanka čovjeka i njegovog interesovanja za

psihičke pojave pa sve do druge polovine XIX vijeka.

Psihologijom (kao i većinom drugih disciplina od kojih su kasnije postale egzaktne nauke)

uglavnom se bave tzv „učeni ljudi“ – filozofi, u srednjem vijeku i teolozi (Sokrat, Platon,

Aristotel, Sofisti, Toma Akvinski, humanisti...). Tumačenja ljudi koji su se bavili ovim

psihičkim fenomenima bila su uopštavanja i tvrdnje koje su izvedene strogo racionalnim

putem, bez naučnog provjeravanja i dokazivanja. Ovakav način promišljanja naziva se

„metafizičkim spekulacijama“, i u njemu je premalo činjenica za postavljanje hipoteza. Ovi

učeni ljudi su uglavnom bili osuđivani i isključivani iz društva (pogotovo u srednjem vijeku)

jer su njihove ideje i učenja izlazila iz okvira tadašnjeg opšteprihvaćenog shvatanja.

Ovaj period razvoja psihologije je obilježio tzv „spoznajni put“, tačnije induktivno-deduktivni

put spoznaje koji predstavlja jedinstvo dva spoznajna puta: induktivnog i deduktivnog.

10


Induktivni put spoznaje zasniva se na zaključivanju od pojedinačnog ka opštem,

počinje od pojedinosti i teži ka iznalaženju opštih principa. Pojašnjenje: ono što je

karakteristično za izvjesne individualne pojave, karakteristično je i za klasu. Ono što

je istinito u jedno vrijeme, biće istinito u svim sličnim okolnostima, u svako vrijeme.1

Deduktivni put spoznaje je u principu izvođenje pojedinačnih i posebnih zaključaka iz

opštih ideja. (npr Svi ljudi su smrtni -> Svaki čovjek je smrtan). Dakle, polazimo od

opštih činjenica i tragamo za njihovim varijacijama u posebnim slučajevima, iz opšte

tvrdnje izvlačimo validne zaključke koji se odnose na pojedinačne slučajeve.

U prednaučnom periodu se hronološki ističe više učenih ljudi (filozofa, teologa itd) koji su

svojim učenjem doprinijeli razvoju psihologije do trenutnog stadijuma. Neki od njih su:

DEMOKRIT – enciklopedista starog vijeka, začetnik materijalizma. Tvrdio da je cijeli

svijet satkan od sićušnih atoma i praznog prostora – atom je biće a prostor nebiće.

Čak je i duša satkana od atoma. Po njemu raznovrsnost u svijetu nastaje zbog

sposobnosti atoma da se kreću. On kaže da čulima opažamo bića i stvari, a razumom

atome i prazan prostor.

SOFISTI (5. vijek p.n.e.) – Putujući učitelji koji su oko sebe okupljali mlade i

poučavali ih retorici i dijalektici, pritom naplaćivajući svoje usluge. Najpoznatiji je

Protagora. Razvijaju saznajni i etički relativizam koji tvrdi da ne postoji objektivna

istina te da je, kako kaže Protagora, „čovjek mjerilo svih stvari“. Istina ne postoji

nego se stvara sama po sebi, odnosno čovjek je stvara u kontaktu sa okolinom.

Sokrat, Platon i ostali mlađi filozofi su ih oštro kritikovali, nazivajući ih učiteljima

prividnog znanja koji izvrću riječi.

SOKRAT – kritikovao Sofiste, okupljao omladinu i učio ih tehnikama (strategijama)

mišljenja. Poznata je njegova izreka „znam da ništa ne znam“ – sa većim saznanjem,

povećava se krug neznanja, odnosno javlja se potreba za dodatnim saznanjima i tako

unedogled. Smatrao je da su svi loši postupci posljedica neznanja. U svom otkrivanju

spoznaje Sokrat se koristio dvjema metodama – majeutikom (pozitivnom) i

ironijom (negativnom). Majeutika se svodi na to da se u sagovorniku pobudi (rodi)

istina kroz davanje dovoljno elemenata i navođenje pitanjima (učitelj i učenik); Ironiju

je primjenjivao onda kada se upuštao u razgovor kao neznalica, da ga tobože

proučava drugi, onaj koji misli da zna, pri čemu taj drugi na kraju spoznaje svoje

neznanje o predmetu o kome se govori.

PLATON – Sokratov učenik, razvio idealistički filozofski pravac, kao i pojam dualizma

(duše i tijela). Po njemu, postoje dva fundamentalna, različita svijeta: svijet čula

(materijalno tijelo) i svijet ideja (nematerijalni dio – duša). Tvrdi da je tijelo vezano za

čula ali su čula nepouzdana kao izvor saznanja i daju samo približno tačnu spoznaju

jer je čulna spoznaja promjenjljiva i nije stalna, a pravo saznanje je u svijetu ideja.

Duša je stanište našeg razuma. Nematerijalna je, besmrtna i postoji i prije nego što

1 Ovakav način razmišljanja je bio karakterističan za drugi period u razvoju psihologije – naučni period. Vršila su se istraživanja i mijenjali uslovi da bi se „indukovao“ opšti zaključak iz pojedinačnih slučajeva.

11


se nastanila u nekom tijeluu, ali i poslije smrti tijela. Ovakva tumačenja Platona

presudno su uticala na hrišćansku dogmu. Hrišćanstvo je baš od Platona preuzelo

učenje o besmrtnosti duše. Najveći nedostatak Platonovog učenja je baš to učenje o

čulima kao nepouzdanim izvorima što će dokazati tek senzualisti, nekih 2000 godina

poslije („Nema ništa u razumu što prethodno nije bilo u čulima“ – izvan čula,

saznanje nije moguće)

ARISTOTEL – Platonov učenik, začetnik filozofskog idealizma. Kaže da se čovjek

mora oslanjati na čula ali mu ova neće ništa vrijediti ako su vođena rđavom logikom

kao što ni najbolja logika ne pomaže ako je zasnovana na pogrešnom opažanju. Duša

i tijelo su nerazdvojni kao oblik i materija (tu se razlikuje od Platona)

Sa pojavom hrišćanstva, psihološka učenja su premještena u religiju i psihologijom su se

bavili teolozi. Svako tumačenje čovjeka, njegove uloge i značaja u svijetu objašnjavalo se

religijskim dogmama. Neki od poznatijih teologa bili su:

TOMA AKVINSKI – pokušava svojim učenjem da izmiri religiju i nauku ali tako da

svjetovna znanja potčini vjerskim. U svojim filozofskim uvjerenjima posebno je

vrednovao starogrčku filozofiju, naročito Aristotela i njegovo viđenje spoznaje gdje su

čula i razum direktno povezani, ali je to prilagodio hrišćanskom učenju. Ovakva

saznanja dovešće do razvoja sholastike. Svi oni koji se nisu slagali sa sholastičkom

filozofijom i načinom mišljenja postali su jeres koju će crkva proganjati kroz

inkviziciju (Nikola Kopernik, Đordano Bruno, Galileo Galilej itd.)

U periodu od XIV do XVI vijeka dolazi do nastanka i razvoja humanizma i renesanse

(Leonardno Da Vinči, Mikelanđelo, Rafael, Ticijan itd.) – humanisti su čovjeka posmatrali kao

prirodno biće, dio kosmosa. Centar učenja više nije Bog, odbacuje se bilo kakav božanski

autoritet i vraća se učenje o čovjeku i čovjek postaje centar posmatranja.

Između XVII i XVIII vijeka javljaju se dvije nove filozofske struje:

RACIONALISTI – podržavali su učenje da se objektivna stvarnost može spoznati

samo mišljenjem, umom, razumom (ratio). U potpunosti odbacuju čulno iskustvo kao

izvor spoznaje i smatraju da je spoznaja jedino dana u našem umu, intelektu.

Najbitniji predstavnici su Rene Dekart, Baruh de Spinoza, Gotfrid Lajbnic...Po

Dekartovom učenju čovjekova priroda je dvojna – materijalna (tijelo) i nematerijalna

(duh), i stanje jednog i drugog može biti pod međusobnim uticajem.

EMPIRISTI – po njima je iskustvo (empirio) jedini valjan izvor spoznaje, svaka

razumska spoznaja je uslovljena nekom čulnom spoznajom. Znanje nije urođeno

nego se stiče putem opažanja i istinita spoznaja je striktno u granicama iskustva.

Najpoznatiji predstavnik empirizma je Džon Lok (čovjek se rađa kao Tabula rasa i

biva popunjen čulnim iskustvom). U ovom periodu osnovni problem kojim se tadašnja

psihologija bavi je tzv. teorija „mudrosti tijela“ (francuski fiziolog Plurens odstranjivao

dijelove mozga kod golubova i pratio ponašanje, došao do zaključka da tijelo upravlja

umom, tj. da je tijelo odgovorno za naše psihičke procese.). Nakon ovog prvog

12


eksperimenta počinju se istraživati čula čovjeka, Fehner i Veber su prvi put (1850)

izmerili brzinu kretanja nervnog impulsa.

Na razvoj moderne psihologije uticaće i Darvin sa svojom teorijom evolucije.

Naučni periodViljem Vunt – izvršio je sintezu svih znanja iz prirodnih nauka i filozofije i osnovao prvu

psihološku laboratoriju gdje je izučavao čovjeka i njegov psihički život. Radom Vunta i

njemu sličnih istraživača, u drugoj polovini XIX vijeka formira se psihologija kao samostalna

empirijska nauka. U Njemačkoj su, pored Vunta, značajan doprinos psihologiji dali

Ebinghaus i Štern.

U Velikoj Britaniji posebno se ističe Spirman koji će biti začetnik postupka faktorske analize

– postupka kojim se otkriva šta je zajedničko u aktivnostima koje se izazivaju različitim

testovima čija je suština u pronalaženju zavisnosti između sposobnosti i zadataka. Pored

Spirmana ističu se Eveling, Bartlet i drugi.

Velik doprinos psihologiji ostvariće i francuski naučnici, prvenstveno Alfred Bine koji je sa

svojim asistentom Simonom prvi formirao skalu za mjerenje inteligencije (Bine-Simonova

skala) koja je uz pomoć nekoliko raznovrsnih testova mjerila opšti nivo inteligencije kao

količnik kalendarskog i mentalnog uzrasta.

Neizostavan doprinos daće i ruski naučnici – Sečenov, Betjenov i Pavlov, koji su razvili

pravac refleksologiju koja će postati osnova za razvoj škole bihejviorizma2. Pavlov i

ekipa su otkrili da se čovjek rađa sa refleksima – ponašanjima koja se dešavaju spontano

pod dejstvom neke draži (kihanje, fiziološke izbačevine, gutanje...). Pavlov je dokazao da

postoje i stečeni refleksi (eksperiment sa psom i zvonom, eksp. sa djetetom, bijelim

pacovom i zvukom).

Na našim prostorima se empirijska psihologija počinje razvijati početkom XX vijeka kada se

osnivaju posebne katedre za psihologiju na filozofskim fakutetima u Beogradu i Zagrebu, a

najpoznatiji predstavnici su Paja Radosavljević, Branislav Petronijević, u Zagrebu Ramiro

Bujas (sa sinom Zoranom) osniva katedru, a u Beogradu je to Borislav Stefanović.

Stefanović je značajan po tome što je prvi izvršio reviziju Bine-Simonove skale i prilagodio je

našim kulturološkim uslovima, jer je zaključio da je ona veoma zavisna od kulture u kojoj se

sprovodi (primjer Rusije 1930-tih godina u kojoj je bilo na stotine specijalnih škola, ljudi su

smatrani mentalno zaostalim jer su testovi rađeni na primjeru francuskih testova znanja i

nisu bili prilagođeni za sovjetsko područje).

Trendovi u savremenoj psihologiji

2 pravac u psihologiji za čiji razvoj su najznačajniji Pavlov, te američki naučnici, pogotovo Votson i Skiner. Votson odbacuje introspektivne metode i traži ograničavanje psihologije na eksperimentalne laboratorijske metode. U principu, bihejviorizam tvrdi da su sva ponašanja naučena i mogu se odučiti.

13


Danas su se razvili brojni psihološki pravci u okviru naučnog perioda ali nijedan od njih ne

dominira, međutim uvažava rezultate istraživanja drugih. U ovu grupu spadaju

bihejviorizam, geštalt psihologija, psihoanaliza, neopsihoanaliza, zatim ruska refleksološka

škola, dinamička psihologija i tzv. „Treća sila“ u psihologiji koja stoji kao kompromis između

bihejviorizma i psihoanalize. Svaki od ovih pravaca na svoj način tumači predmet

proučavanja psihologije. Neki smatraju da psihologija treba da proučava ono što je

objektivno, mjerljivo. Drugi pak smatraju da treba posmatrati samo subjektivne fenomene,

ali postoje i međuškole koje se zalažu za teorije koje obuhvataju i objektivne i subjektivne

psihološke fenomene i doživljaje. Razlika između ovih škola je u metodama proučavanja

sadržaja psihe (da li se koriste egazktne metode – eksperimenti, testovi...ili se oslanjaju na

subjektivno razmišljanje i introspekciju, ili pak objedinjuju ove dvije ideje).

Psihološke teorije (pravci)Nagli razvoj psihologije počinje kada se umjesto „razumskog“ posmatranja pojava koje se

oslanjaju na induktivno zaključivanje na osnovu nedovoljnog broja podataka pristupa

sistematskom posmatranju i istraživanju psihičkih procesa, naročito putem eksperimenta.

Korištenje ovom i drugim metodama empirijskog istraživanja ni slučajno ne znači da se

psihologija odrekla teorijskih saznanja i razmatranja. Teorija i dalje ostaje neophodni dio

psihologije. Teorijska saznanja mogu biti uža i opštija. Uže teorije služe za objašnjenje neke

posebne (specifične) psihičke pojave, a šire teorije nastoje da objasne cjelinu psihičkog

života na ovaj ili onaj način. U psihologiji postoji više pokušaja da se objasni psihički život u

cjelosti, tj. postoji više psiholoških pravaca:

Strukturalna psihologija – najstariji pravac, vodi se činjenicom da su u osnovi svih

psihičkih pojava draži (osjeti), njihove predstave i jednostavna osjećanja. Opažaj

predstavljaju kao skup međusobno povezanih draži, a mišljenje kao asocijacijama

povezane reprodukcije draži. Osnivač je Viljem Vunt sa svojim učenicima, a osnovni

metodi bili su misaoni eksperiment i introspekcija.

Geštalt psihologija – predstavnici ove teorije su oštro kritikovali strukturalizam i po

njima opažanja nikako ne mogu biti prosti skupovi i reprodukcije draži. U prvi plan je

stavljena cjelina, tj. sve draži iz spoljnjeg svijeta primamo kao organizovane cjeline i

na osnovu sopstvene percepcije te cjeline doživljavamo (opažamo) na određen način.

Ovako definisano opažanje ima svoje zakone pod kojima se draži grupišu, kao što su

blizina, sličnost, simetrija, kontinuitet, prošlo iskustvo itd. Temeljna ideja geštalt

psihologije: cjelina ima drukčiji kvalitet od njenih sastavnih dijelova, cjelina je puno

više od samog zbroja elemenata od kojih se sastoji. Osnivač je Maks Verthajmer.

Bihejviorizam – djelimično vuče korijene iz refleksologije čiji su osnivači Pavlov i

Sečjenov a koja na sve psihičke procese gleda kao na određene vrste uslovnih (ili

neuslovnih) refleksa koji se stvaraju između različitih dijelova nervnog sistema.

Postoje dvije vrste draži koje izazivaju reflekse – prirodne draži koje izazivaju

bezuslovne reflekse i uslovne draži koje izazivaju uslovne reflekse. Bihejvioristi

zauzimaju čvrst stav da se psihologija, ako teži da postane egzaktna nauka, mora

14


baviti isključivo objektivnim i mjerljivim ponašanjem (osjećanjima, mislima, željama i

ostalim „elementima svijesti“ neka se bavi filozofija). Glavni zadatak psihologije je da

proučava samo i isključivo ponašanje čovjeka, ne psihičke procese. Bihejvioristi su

zaslužni za čuvenu S-R šemu, koja je kasnije proširena na S-O-R, pri čemu je S

oznaka za stimulus, O za organizam, a R za reakciju. I to je otprilike sve što bi jednog

bihejvioristu trebalo da zanima – odnos između stimulusa i reakcije uz posredovanje

fizioloških i mentalnih varijabli. Uvođenje O varijable bio je maksimum kompromisa

na koji je bihejviorizam bio spreman da pristane.

Psihoanaliza (Sigmund Freud) – najpoznatiji dinamički pravac u psihologiji

(dinamički pravci – proučavaju promjene u ponašanju i uzroke ljudskih postupaka,

tzv. pokretačke, dinamičke snage ponašanja). Po Freudovom shvatanju, pokretači

ljudskog ponašanja su nagoni, naročito seksualni nagon, čijeg djelovanja ljudi po

pravilu nisu svjesni. Treba napomenuti da je Freud „otac psihoterapije“, on je uveo

razgovor kao način rješavanja psihičkih problema, potrebno je pacijenta razgovorom

navesti da stekne uvid u srž svog problema i da postane svjestan istog, i tada

problemi nestaju. Po Freudu, psihički poremećaji nisu urođeni već mogu nastati kao

reakcija na traume (uglavnom iz djetinjstva) na način da se neposredno nakon

traume negativne emocije potiskuju i vremenom izlaze na vidjelo kao simptomi

nekog psihičkog poremećaja. Freud je razvio posebnu strukturu ličnosti koju čine Id

(predstavlja urođene, nesvjesne instinkte koji pojedinca motivišu prema ostvarenju

tjelesnih nagona), Ego (funkcioniše prema načelima realnosti, posreduje u

zadovoljavanjima potreba Ida na društveno prihvatljive načine, nasuprot

impulsivnosti Ida), i Superego (sadrži moralne vrijednosti društva i kulture u kojima

se pojedinac nalazi, sprečava impulsivnost Ida i potiče pojedinca da teži određenom

moralnom savršenstvu). U vezi sa Freudom važno je pometi i pojam libida. Po

Freudovoj teoriji, libido predstavlja seksualni nagon i to je glavni, ako ne i jedini

pokretač ljudskog ponašanja. Freud je razvio i psihoanalitičku teoriju razvoja koja

razlikuje 5 faza:

1. Oralna faza - traje od rođenja do 18. mjeseca života. Libido je smješten u području

usta. Izvor tjelesnog užitka je sisanje. Dijete usmjerava sve predmete iz okoline

prema ustima. Kasnije u životu, osobe kojima je libido ostao vezan za ovu fazu često

grickaju nokte, puše, pretjerano jedu, skloni su različitim vrstama ovisnosti i slično.

To se može dogoditi primjerice zbog preranog prestanka dojenja ili uslijed

uskraćivanja dijetetu da na ovaj način istražuje svijet.

2. Analna faza - traje tijekom 2. i 3. godine života. Libido je smješten u području

anusa. Dijete je u ovoj fazi preokupirano sticanjem higijenskih navika. Izvor tjelesnog

užitka je sposobnost kontrole rada sfinktera. Ukoliko je uspješno u tome, dijete

doživljava zadovoljstvo tijekom uriniranja i obavljanja nužde. Ako dijete u tome nije

uspješno i jave se poteškoće koje se ogledaju u nemogućnosti da se doživi

zadovoljstvo ove vrste, to se kasnije odražava na formiranje određenih karakteristika

karaktera, npr. sebičnost i pedantnost vezane uz zadovoljstvo koje prati zadržavanje

15


fekalija i urina, a darežljivost i neurednost sa zadovoljstvom koje se doživljava

prilikom pražnjenja.

3. Falusna faza - traje od 4. do 7. godine života. Libido je smješten u područje

genitalija. Zadovoljsto se doživljava dodirivanjem i podraživanjem genitalija. U ovoj

fazi javljaju se Edipov i Elektrin kompleks. Ukoliko osoba ostane fiksirana na falusnu

fazu, kod muškaraca se očituje kao ambicioznost, hvalisavost, drskost i bezobzirnost,

a kod žena kao sklonost zavođenju i flertovanju.

4. Faza latencije - traje od 7. do 12. godine života. Libido je potisnut tijekom ove faze.

Dijete je usmjereno ka neseksualnim aktivnostima. Javlja se potreba za

identifikacijom sa roditeljem istog spola što se očituje i u potrebi djeteta da prihvati

vršnjake istog spola i s njima se poistovjeti.

5. Genitalna faza - traje od 12. godine. Libido se ponovno pokreće i manifestira se

kao sklonost prema suprotnom spolu. Kada čovjek usmjeri pažnju prema jednoj osobi

za koju se opredijeli, prema Freudu tada je postigao svoj puni razvoj.

Psihoanaliza (Carl Gustav Jung) – Jung se u svom radu oslanjao na Freudovo

učenje sve do pred kraj svog života kada je u jednom naučnom radu kritikovao

određene Freudove stavove. Po Jungu, ličnost je izgrađena iz tri dijela: prvi je Ego

(nešto slično Freudovom), drugi je tzv. lično nesvjesno (skladište poriva, frustracija,

strepnji i želja pojedinca) i treće, kolektivno nesvjesno (ovo je ono što Junga

odvaja od ostalih analitičkih teorija, naziva ga još i univerzalno nesvjesno i zamišlja

ga kao skladište praoblika ponašanja i nesvjesnih psihičkih sadržaja u obliku urođenih

dispozicija za određen način ponašanja u određenoj situaciji, a koji su karakteristični

kako za čovječanstvo, tako i za životinjski svijet u cjelini). Kolektivno nesvjesno se

izražava kroz arhetipove, i to četiri:

Jastvo je nadlični i najosnovniji centar psihe u kojem se ona i sadrži. To je

praiskonski čovjek (Isus u hrišćanstvu, Buda u budizmu itd...),

Sjena je skup autodestruktivnih i restriktivnih nesvjesnih osobina pojedinca, ono što

ga koči i uništava, „unutrašnji đavo“,

Animus je praslika muškarca u ženi i

Anima je praslika žene u muškarcu.

Važnu ulogu u Jungovoj psihologiji ima Persona ili Maska – lik kojeg čovjek navlači u

dodiru sa drugim ljudima i u prilagodbi različitim životnim situacijama. U principu to

je uloga koju ličnost igra u životu (karijera, životni poziv...).

Jungova tipologija ličnosti dijeli ličnosti na dvije najosnovnije krajnosti –

ekstroverte i introverte. Ekstroverte karakteriše otvorenost prema ljudima u sredini u

kojoj se nalaze, oni imaju otvoreno ponašanje, spremni su za akciju, saradnju,

interesuju se za fizičku i socijalnu sredinu u kojoj se nalaze, ostvaruju dobre kontakte

sa drugim ljudima. Introverti su suzdržljivi, zatvoreni, više se bave sobom nego

drugima. U realnosti je veoma teško nači čisto ekstrovertne ili čisto introvertne ljude,

uglavnom su to određeni međutipovi.

Humanistička psihologija se tretira kao treća sila u psihologiji, između

bihejviorizma i psihoanalize. Fokus se stavlja na čovječnost (humanost) a ne biološku

16


determinisanost. Naglašava se vrijednost svake individue (ljudi su dobri i posjeduju

vrline, za razliku od psihoanalitičkih stavova po kojima su ljudi životinje koje društvo

sputava u ispunjavanju raznih poriva), ali i sopstvena odgovornost za ličnu sreću i

blagostanje. Ljudi se posmatraju kao bića koja prirodno teže samoaktualizaciji i

urođena im je potreba da psihološki rastu i razvijaju se, slobodni su da biraju, kreiraju

i realizuju. Samorealizacija ili samoaktualizacija predstavlja proces u kojem se ličnost

maksimalno aktivira da ostvari sve svoje biološke dispozicije.

Maslovljeva piramida motiva

Maslow govori kako se više potrebe ne javljaju dok nisu zadovoljene potrebe nižeg

reda. Javljanje potreba ovisi i o dobi – dok se fiziološke potrebe i one za sigurnošću mogu

primijetiti već kod dojenčadi, potrebe za pripadanjem i ljubavlju te poštovanjem prvih puta

se iskazuju u adolescenciji, a potreba za samoaktualizacijom tek u srednjoj dobi. Potrebe

nisu jednake niti po intenzitetu kojim motiviraju pojedinca – potrebe smještene više na

hijerarhiji slabije su, a njihovo neispunjavanje ne vodi do krize, kao što je slučaj s fiziološkim

potrebama.

Razvoj psihičkog životaNastanak psihičkog života

Možemo reći da psihički život nastaje kao evoluciona potreba organizma da se prilagođava

uslovima spoljašnje sredine.

17


Prvi uslov razvoja psihičkog života jeste da se razviju organi kao receptori za draži iz

vanjskog svijeta. Razvijanje receptora je preduslov za stvaranje svojstva podražljivosti –

sposobnosti organizma da reaguje na određene promjene u spoljnjem svijetu koje su važne

za održavanje organizma. Ovo svojstvo posjeduju sva živa bića i ona se kroz evoluciju

postepeno razvija i u jednom trenutku organizam postaje sposoban da reaguje ne samo na

draži koje su neposredno vezane za opstanak organizma, nego i na one draži koje samo

upozoravaju da je nešto važno za održavanje organizma. O ovakvom reagovanju govorimo

kao o psihičkom reagovanju.

Drugi uslov je postojanje nervnih završetaka specijalizovanih da prime određenu draž. Draž

se u dodiru sa receptorima pretvara u impuls.

Treći uslov razvoja psih. života je nervni sistem. Impuls dolazi do centara u nervnom

sistemu gdje se obrađuje i stvara povratna informacija koja se šalje u efektore (mišiće i

žlijezde) koji reaguju na draž.

Tačno na kom stepenu razvoja životinjskog svijeta se javlja psihički život, teško je određeno

reći. Neki autori misle da psihički život nastaje pojavom prvih životinja, dok su drugi

uvjerenja da se psihičke reakcije javljaju tek kod onih vrsta koje imaju relativno razvijen

nervni sistem. To bi bile razvijenije vrste beskičmenjaka.

Razvoj psihičkog života kod čovjeka

Psihički život čovjeka se znatno razlikuje od psihičkog života njegovih životinjskih predaka.

Za životinjske vrste karakteristično je mijenjanje ponašanja u skladu sa uslovima sredine,

ali čovjek je, prvenstveno razvojem sposobnosti govora i rada, uspio da ovlada uslovima

sredine i prilagođava sredinu svojim potrebama. Čovjek ima višak neurona u odnosu na

životinjski svijet, sposoban je da obrađuje podatke iz vanjske sredine uz pomoć već

stečenog iskustva i tako da stvara nova iskustva, ideje i razvija mišljenje, kao i da se

angažuje na rješavanju novih situacija, odnosno da vrši složen intelektualni rad.

Filogeneza i ontogeneza

Filogeneza podrazumijeva proces nastanka i razvoja čovjeka kao vrste u cjelini. To je

proces koji je tekao milionima godina u obliku postepenog usavršavanja osobina ljudske

vrste. Tri osnovna uslova koja su omogućila filogenetski razvoj su pojava rada, te razvoj

društvenog života i naposljetku, govora. Naučnici ističu tri momenta u procesu filogeneze

koji su bili prekretnica u razvoju psihičkog života čovjeka i njegovom napredovanju u

odnosu na životinjske vrste:

Razvitak sposobnosti mišljenja – zahvaljujući ovoj sposobnosti čovjek uspijeva da

postepeno savlada uslove sredine u kojoj se nalazi, kao i da predviđa posljedice

svojih akcija i djeluje prema određenom zamišljenom cilju.

Stvaranje mnogobrojnih novih potreba – za razliku od životinja koje su zadovoljavale

samo svoje biološke potrebe kod čovjeka se vremenom stvaraju razne psihološke

potrebe prilikom razvoja emocionalnog i motivacionog života.

18


Razvitak samosvijesti (savjesti) – čovjek postaje svjestan svojih misli, potreba,

doživljaja...i reguliše svoje ponašanje ne samo u skladu sa urođenim potrebama nego

i prema usvojenim moralnim principima.

Ontogeneza se odnosi na razvoj ponašanja i psihičkog života pojedinca od začeća do

smrti. Dijeli se na prenatalni i natalni (postnatalni) period. Prenatalni period ima tri faze –

preembrionalnu, embrionalnu i fetalnu, dok postnatalni ima više – rađanje, rano djetinjstvo,

djetinjstvo, pubertet, adolescencija, odraslo doba i starost.

Postoje dvije osnovne teorije ontogenetskog razvoja koje u prvi plan ističu dva različita

faktora – naslijeđe (nativizam) i iskustvo – društvena sredina (empirizam). Međutim, nijedna

teorija nije potpuna jer se u obzir moraju uzeti oba faktora i njihovo međudjelovanje, kao i

treći faktor – aktivnost jedinke, koja je neophodna za razvoj neke sposobnosti ili osobine.

1866. godine Darwinov sljedbenik Ernest Haeckel formulisao je tzv. biogenetski zakon –

„ljudska jedinka u razvoju ponavlja razvoj čitave vrste, ontogeneza je kratka rekapitulacija

filogeneze“.

Razlike u ponašanju i psihičkom životu između čovjeka i životinja

Ponašanjem životinja rukovode instinkti (urođene, nesvjesne radnje koje su biološki

utvrđeni oblici ponašanja izazvani kako spoljnim dražima, tako i unutrašnjim potrebama).

Ljudskim ponašanejm ne upravljaju instinkti. Ljudsko ponašanje se uči, stiče. Kod čovjeka

ne postoje instinkti, postoje samo urođene tendencije da se zadovolje određene potrebe

(biološke i fiziološke potrebe). Čovjek se rađa sa gotovim modelima ponašanja, kod njega

postoji veliki broj reflesknih aktivnosti (rađanje, gutanje, zadovoljenje fizioloških potreba,

nagon na povraćanje, refleksne reakcije na draži itd.), ali to nikako nisu instinktivne radnje.

Čovjek ne posjeduje instinkte jer u svim njegovim radnjama učestvuje i svijest i volja kao i

moralna savjest.

Čovjek je razvio govor, mišljenje, opažanje, učenje, stvaralaštvo, sposobnost prenošenja

iskustava...mišljenje kod čovjeka nije samo konkretno, on je u stanju da generalizuje,

apstrahuje, planira i predviđa posljedice svojih akcija. Čovjek ima razvijen emotivni život,

interese, stavove, volju, savjest...

Oblici psihičkog života po LeontijevuLeontijev je ukazao na tri oblika ponašanja i psihičkog života u životinjskom svijetu:

1. Instinktivno ponašanje i sposobnost reagovanja na direktne draži (nadražljivost)

2. Ponašanje na osnovu navika i psihičko reagovanje na čitav kompleks draži

3. Intelektualno ponašanje (uviđanje odnosa itd.)

Instinktivno ponašanje

19


Instinkti – urođeni oblici ponašanja izazvani kako vanjskim dražima tako i unutrašnjim

potrebama. Oni se ne uče i ne moraju se javiti odmah po rođenju, za neke je potrebno

sazrijevanje organizma. (mačka i miš)

Osobine instinkta:

1. Urođenost – sve instinktivne radnje su urođene ali to ne znači da se moraju javiti

odmah po rođenju.

2. Specifičnost i uniformnost – instinktivne radnje su specifične za svaku vrstu i jednake

za pripadnike iste vrste.

3. Nesvjesnost i biološka cjelishodnost – instinktivne radnje su veoma važne za

održavanje jedinke i vrste, životinje nisu svjesne ishoda svojih instinktivnih radnji ali

svejedno ih vrše konstantno.

4. Postojanje potrebe da se vrši instinktivna radnja – da bi došlo do instinktivne radnje,

nije dovoljno da postoje nasljedni uslovi za nju, kao ni djelovanje određenih draži.

Potrebno je da postoji unutrašnja potreba da se radnja obavi, kao i opažanje

određenih objekata uključenih u radnju. Ovdje dolazi do određenih psihičkih reakcija

organizma, ali za životinje je specifično da ne opažaju predmete u cjelini nego samo

pojedine osobine predmeta – one nemaju sposobnost opažaja (doživljaja cjeline

predmeta) nego samo senzornu reakciju na pojedine osobine predmeta koju

nazivamo osjetom.

Tropizam – pokretanje čitavog organizma izazvano nekom spoljašnjom energijom. Postoje

pozitivni (ka izvoru energije) i negativni (od izvora energije).

Refleksi – urođeni pokreti pojedinih organa izazvani određenim dražima. Za razliku od

tropizama gdje imamo kretanje čitavog organizma kod refleksa rade samo pojedini organi ili

sistemi organa.

Navike – navikama se naziva sticanje novih psiho ili senzomotoričkih struktura učenjem.

Ponavljanjem se stabilizuju određene biohemijske promjene što dovodi do očuvanja

energije, vremena ali i zadovoljstva kod čovjeka, ali sve se to dešava uz veoma malu

aktivnost mišljenja. Navike funkcionišu u nepromijenjivim situacijama, fleksibilnije su nego

instinkti ali se ne mogu koristiti u složenim intelektualnim situacijama.

Ponašanje pomoću navika nalazimo već kod jednostavnijih životinja ali za njih ono nije

toliko važno kao, recimo, kod sisara. Kod životinja koje funkcionišu na principu navika

razvijena je sposobnost opažanja, a po nekim psiholozima glavna karakteristika ponašanja

preko navika je mogućnost opažanja predmeta u cjelini.

Na ovom stepenu ponašanja razvijenija je i sposobnost pamćenja i učenja, ispitivanja su

pokazala da životinje koje funkcionišu na principu navika imaju sposobnost za neke složene

oblike učenja.

Učenje u ovom ili onom obliku postoji i kod nižih životinjskih vrsta, na principu uslovljavanja

i uslovnih refleksa. Naročito je zanimljivo tzv. utiskivanje – takav oblik učenja gdje npr.

20


patke neposredno nakon što se izlegnu počnu da prate prvi pokretni objekt u njihovom

vidokrugu (najčešće praćen zvučnim dražima). Ovakvo ponašanje ne traje zauvijek, već

samo prvih par sati, najduže do dva dana.

Intelektualno ponašanje kod životinja

Ispitivanja su pokazala da najviše životinjske vrste (antropoidni majmuni) imaju sposobnost

snalaženja u novim „problemskim“ situacijama, tj. ne reaguju isključivo instinktivno ili po

principu navika nego nakon uvida u situacije, uviđanjem odnosa između predmeta. Ovakvo

„intelektualno ponašanje“ kod životinja nalazimo samo kod najviših životinjskih vrsta, i to je

ponašanje na osnovu već visoko razvijenog nivoa mišljenja. Veliki doprinos u dokazivanju

ovog ponašanja dao je naučnik Koehler (Keler) koji je vršio eksperimente sa šimpanzama u

kavezu i bananama van njihovog domašaja. U kavezu je bio štap (ili dva štapa koja se mogu

spojiti) i uz pomoć njega je majmun uspio riješiti problem i dohvatiti hranu, čak je uspio i

spojiti dva štapa, pa i naslagati kutije pa se popeti na njih kad su banane visile sa plafona.

Posmatranjem ovog ponašanja došlo se do zaključka da se, nakon određenog broja

neuspjelih pokušaja, do rješenja dolazi iznenada i naglo.

Međutim, majmun ne može da planira radnje i apstrahuje. On samo uviđa na osnovu

konkretne situacije, nije sposoban mijenjati prirodu u svoju korist, ne može predviditi

posljedice svoje radnje, stoga nije sposoban za pravu intelektualnu radnju. Za nju je

sposoban samo čovjek.

Organske osnove psihičkog životaOrgansku osnovu psihičkog života čini organizam u cjelini ali posebno receptori (čula),

nervni sistem i efektori (mišići i žlijezde).

Receptori (prijemnici) su specijalizovane strukture koje su osjetljive na specifične forme

različitih energija (draži). Klasifikujemo ih prema dva modaliteta – čulnom (vid, sluh, miris,

ukus, dodir, pritisak, bol...), i prema mjestu na kojem se nalaze (eksteroceptori,

interoceptori i proprioceptori).

Eksteroreceptori se nalaze na površini tijela i primaju podražaje iz vanjskog svijeta,

omogućavaju vidne, slušne i mirisne doživljaje (koža).

Interoreceptori su unutar tijela, obavještavaju nas o promjenama u našim organima i

organizmu u cjelosti (menstrualne tegobe, mučnine, aritmije...)

Proprioreceptori se nalaze u mišićima, tetivama i zglobovima i omogućavaju nam doživljaj

kretanja našeg organizma (kinestetički i statički receptori)

Vrste draži:

1. Mehaničke draži (dodir, pritisak...)

2. Hemijske draži (mirisi)

3. Svjetlosne draži (čulo vida)

21


4. Termičke draži (receptori za toplotu i hladnoću)

Draž kao određena energija u nervnim završecima (dendritima) izaziva određenu promjenu

i pretvara se u fiziološki proces. Taj proces proizvodi nervne impulse koji se kreću i dolaze

do centra u mozgu ili kičmenoj moždini koji je zadužen za tu vrstu draži gdje se draž

pretvara u osjet te se, zavisno od potrebe, stvara povratni impuls koji se upućuje u neki od

efektora.

Efektori su organi pomoću kojih se ostvaruju pokreti, promjene u organizmu ali i promjene

u vanjskom svijetu. Čine ih mišići i žlijezde. Mišići regulišu pokrete organizma a žlijezde

hemijsku aktivnost u organizmu.

Mišići su specijalno elastično tkivo i mogu biti voljni i nevoljni. Sastavljeni su od različitih

mišićnih tkiva isprepletenih krvnim sudovima koji donose hranjive materije koje se razlažu i

stvara se energija. Postoji više tipova mišića – skeletni mišići (poprečno-prugasti) kojima

upravljamo svjesno, drugi tip su tzv. srčani mišići (posebni poprečno prugasti) i treći su

visceralni (glatki) mišići od kojih su sastavljeni krvni sudovi i organi. Srčanim i visceralnim

mišićima upravlja vegetativni (autonomni nervni sistem)

Neki pojmovi vezani uz psihički život:

Osjet – početak spoznavanja; doživljaj pojedinih svojstava predmeta ili pojava iz vanjskog

svijeta (boja, oblik, miris...)

Percepcija (opažaj) – psihički doživljaj pomoću kojeg postajemo svjesni cjeline. Opažaji

neposredno djeluju na naša čula, ona su temelj našeg spoznavanja i predstavljaju

subjektivno tumačenje naših osjeta, jer pri percepciji koristimo svoje stavove i mišljenja.

Predstava – mentalna slika nekog ranije doživljenog iskustva; prethodno stilizovana

reprodukcija događaja.

Pojam – rezultat složenih misaonih operacija. U formiranju pojma učestvuju operacije

analize, uviđanja sličnosti i razlika, određivanja bitnog itd. Trebamo da zanemarujemo

osobine koje nisu bitne a da izdvajamo opšte karakteristike koje vrijede za cjelinu.

Žlijezde lučenjem svojih sekreta regulišu fiziološke procese u organizumu, utiču na funkciju

organizma i određuju karakterističan tip našeg ponašanja. Razlikujemo endokrine (žlijezde

sa unutrašnjim lučenjem – svoje hormone luče direktno u krv) i egzokrine (svoje izlučevine

ispuštaju kroz određene kanale na koži). Za psihički život čovjeka su puno važnije endokrine

žlijezde. One se formiraju još u embrionalnom razvoju i jedinstvene su za svakog pojedinca.

Hormoni su hemijske supstance koje su proizvodi žlijezda i koje se izlučuju u krv i na taj

način proizvode specifične fiziološke efekte. Glavni kontrolor sistema endokrinih žlijezda je

hipotalamus koji funkcioniše na sistemu povratne veze sa žlijezdama. Dejstvo hormona

može biti neposredno, trenutno (adrenalin npr.) ali može biti i trajno, i to je ono što daje

određen jedinstven pečat našem temperamentu.

22


NAZIV ŽLIJEZDE

HORMONI KOJE LUČI

EFEKTI KOJE PROIZVODI

HIPOFIZA (PITUITARNA

ŽLIJEZDA)

Luči 8 hormona, razlikuje se prednji i zadnji dio, prednji luči 6 a zadnji 2 hormona

Utiče na rad drugih žlijezda: stimuliše koru nadbubrežne žlijezde, stimuliše rad štitne žlijezde i gonada. Stimuliše razviće i funkciju reproduktivnih ćelija, stimuliše sazrijevanje reproduktivnih ćelija, količinu izlučivanja polnih žlijezda. Utiče na polne žlijezde da potaknu primarne i sekundarne polne promjene.Pretjerano lučenje hormona dovodi do gigantizma a nedostatak do patuljastog rasta.

ŠTITNA (TIROIDNA) ŽLIJEZDA

Luči 3 hormona: tiroksin, tironin i kalcitonin, od kojih je najvažniji tiroksin.

Utiče na količinu energije potrebne organizmu za funkcionisanje jer tiroksin reguliše potrošnju kiseonika u organizmu.Pretjerano lučenje tiroksina dovodi do hiperaktivnosti što izaziva povećanu nervnu napetost a smanjeno lučenje dovodi do psihofizičkih promjena, čak i kretenizma ako se dešava u ranom djetinjstvu.Poremećaj rada štitne žlijezde se sa uspjehom može liječiti u djetinjstvu.

NADBUBREŽNE (ADRENALNE)

ŽLIJEZDE

Razlikujemo koru i srž nadbubrežne žlijezde. Kora proizvodi kortikosteroide a srž adrenalin.

Ubrzavanje ili usporavanje disanja, porast krvnog pritiska i broja otkucaja srca (adrenalin)

POLNE ŽLIJEZDE (GONADE)

Ženski – progesteron i estrogenMuški – testosteron i androgen

Određivanje polnog identiteta, stvaranje reproduktivnog materijala, određivanje biološkog sazrijevanja, utiče na kvalitet polnog života

PANKREAS Insulin Reguliše nivo šećera u krvi (podiže i spušta)

23


Nervni sistemRazvitak nervnog sistema

O razvitku nervnog sistema možemo govoriti tek onda kada se između receptora i efektora

razvije jedna tanka nit koju nazivamo nervnim vlaknom preko kojeg se sprovodi nervno

uzbuđenje.

Kod prvih i najprostijih oblika nervnog sistema govorimo o difuznom nervnom sistemu –

ako se podraži ma koji dio tijela, dolazi do reagovanja svih mišića, ne postoje nervni centri i

nervne ćelije već su nervna vlakna raspoređena difuzno po cijelom tijelu.

Usložnjavanjem nervnog tkiva dolazi do zadebljanja i skupljanja neurona u ganglije (obično

se jedna razvija brže od drugih i to je preteča mozga), kao i centralizacije nervnog sistema.

Postoji slanje nervnih impulsa između neurona, ovim povezivanjem neurona nastaju

sinapse – veze između neurona. Ovakav NS naziva se sinaptički nervni sistem.

Treći stepenik u razvoju NS-a je tzv. cjevasti nervni sistem kakav srećemo i kod čovjeka.

Kod čovjeka je razvijena glavna ganglija – mozak i on postaje neposredna osnova svih

psihičkih pojava. U evoluciji mozga su poznati stariji i mlađi dijelovi (filogeneza i

24


ontogeneza). Dokaz ontogeneze su promjene u težini mozga od rođenja do smrti

(usložnjavanje moždanih struktura). Što se tiče filogeneze, optimum u biološkoj revoluciji

mozak je dostigao prije 200 000 godina. U odnosu na biološki svijet zapremina mozga kod

čovjeka je u direktnoj i visokoj relaciji sa kompleksnošću društvene situacije u sredini u

kojoj se nalazi, tj. mozak čovjeka kao vrste je dobijao na zapremini kroz istoriju kako su se

usložnjavali uslovi sredine kojima je on bio izložen.

Karakteristike i zadaci NS-a

Osnovne karakteristike NS-a su:

1. Sposobnost primanja draži iz vanjske sredine (posredstvom čulnih organa u kojima

su nervni završeci),

2. Primljene draži se provode u vidu impulsa do centara gdje se pretvaraju u psihički

doživljaj,

3. NS ima sposobnost integracije, ujedinjavanja pojedinačnih psihičkih doživljaja u naša

postojeća iskustva i znanja,

4. Promjene koje se dese u NS-u se čuvaju (NS ima sposobnost pamćenja).

Zadaci NS-a:

1. Uspostavljanje veze organizma sa vanjskim svijetom

2. Regulisanje rada pojedinih organa i organizma u cjelini

3. Omogućavanje svjesnog doživljavanja i predstavljanja svih draži koje djeluju na

čovjeka (predstavlja osnovu za psihički život)

Dijelovi NS-a

Neuron je osnovna gradivna jedinica čitavog NS-a. Neuron se sastoji od nervne ćelije i

njenih produžetaka – nervnih vlakana (aksoni i dendriti). Dendriti su mnogobrojni razgranati

završeci koji podsjećaju na grane drveta i koji dovode nervne impulse u ćeliju, a akson je

jedan duži produžetak koji impulse sprovodi iz ćelije. Akson se završava razgranatom

mrežom nervnih vlakana koja se naziva teledendron, i ova vlakna obavijaju nervnu ćeliju

drugog neurona. To mjesto se naziva sinapsa i tu se nervno uzbuđenje prenosi između

neurona. Iako neuroni nisu direktno povezani, do prenošenja nervnog uzbuđenja dolazi

usljed određenih hemijsko-električnih procesa. Razlikujemo dve vrste nerava – motorne

(eferentne) koji prenose impuls od centra ka periferiji i senzorne (aferentne) koji prenose

impuls od receptora do centra u NS-u. Neuron ima dvije osnovne osobine – osjetljivost

(može da reaguje na draži iz spoljašnje sredine nekim nervnim uzbuđenjem) i

provodljivost (prenosilac (provodnik) je nervnog uzbuđenja).

25


Razlikujemo centralni nervni sistem u čiji sastav ulaze mozak i kičmena moždina i

periferni nervni sistem koji se sastoji od složenih snopova nervnih vlakana raspoređenih

širom tijela (u čulima i između čula i CNS-a)

CNS – mozakNajvažniji dio NS-a. Čine ga prednji, srednji i zadnji mozak.

Zadnji mozak čine produžena moždina i mali mozak. Produžena moždina je zadužena za

procese kao što su rad srca i disanje, a mali mozak je centar za usklađivanje pokreta,

održavanje ravnoteže i tonusa mišića.

U srednjem mozgu se nalazi dio retikularne formacije koja je veoma važan faktor u

održavanju pažnje i aktivnosti moždane kore uopšte.

Najvažniji dio mozga je prednji mozak. Čine ga međumozak i veliki mozak. U međumozgu

se nalaze talamus i hipotalamus koji su važni iz više razloga – talamus predstavlja

svojevrsno čvorište (raskrsnicu) aferentnih nerava i od njega se dalje šire nervni impulsi

prema moždanoj kori ili nazad prema efektorima, a hipotalamus je centar za kontrolu

mnogih visceralnih reakcija i ima važnu ulogu u emocionalnom reagovanju.

26


Moždana kora

Najznačajniji dio mozga, predstavlja najviši rezultat evolucije. Što je vrsta razvijenija, veći

dio nervnog sistema otpada na moždanu koru. Njena površina se povećava brazdanjem,

tako da se na ograničenom prostoru smjesti velika masa. Moždana kora je nosilac

najsloženijih oblika ponašanja čovjeka. Razlikujemo tri zone u moždanoj kori:

1. Senzorna zona – nervno uzbuđenje se ovde pretvara u osjete i opažaje (postoje

tjelesna senzorna zona, vidna senzorna zona, slušna senzorna zona...)

2. Motorna zona – iz nje polaze motorna nervna vlakna koja prenose nervno uzbuđenje

u mišiće (imamo tjelesnu i govornu motornu zonu)

3. Asocijativna zona – sadrži vlakna koja povezuju različite dijelove moždane kore i time

omogućavaju složene oblike ponašanja (prednja i zadnja asocijativna zona)

Moždana kora je podijeljena na četiri regiona (režnja):

1. Čeoni (frontalni) dio

2. Sljepoočni (temporalni) dio

3. Tjemeni (parijentalni) dio

4. Potiljačni (okcipitalni) dio

27


Prednji mozak i moždana kora su uzduž podijeljeni na dva dijela (hemisfere) – lijevu i

desnu. Svaka ima određene zadatke, tako je kod 95% ljudi lijeva zadužena za govor,

mišljenje, čitanje i korištenje riječi uopšte, a desna ima važniju ulogu u predstavljanju likova

i zamišljanju prostornih odnosa. Zato kažemo da je lijeva hemisfera više logička a desna

više umjetnička. Važno je napomenuti da je organizacija mozga, odnosno hemisfera

kolateralna, što znači da je lijeva hemisfera zadužena za kontrolisanje desnog dijela tijela i

primanje informacija iz desnog dijela tijela, a desna hemisfera je zadužena za lijevi dio.

CNS – kičmena moždinaSmještena je u šupljini kičme i ima dvije glavne funkcije:

1. Sprovođenje nervnih impulsa između mozga i periferije – sprovodi senzorne impulse

od receptora do centra u mozgu, kao i motorne impulse od centra do efektora.

2. Regulisanje određenog broja refleksa (npr. refleksi stezanja i opuštanja mišića na

udovima)

Autonomni (vegetativni) nervni sistemSmatralo se da je potpuno autonoman od ostatka NS-a ali danas se zna da je preko centara

u mozgu i kičmenoj moždini, prije svega preko hipotalamusa, povezan za CNS-om.

Čine ga autonomne ganglije u mozgu (hipotalamusu) i kičmenoj moždini u koje dolaze nervi

iz vegetativnih centara a iz njih i izlaze nervi koji vode do žlijezdi, krvnih sudova i

unutrašnjih organa (srca, pluća, jetre, bubrega, bešike, stomaka...).

Vegetativni NS se sastoji iz dva dijela koji djeluju suprotno. Dok simpatički dio ubrzava rad

srca, pojačava krvni pritisak, povećava lučenje adrenalina, širi zjenice (radnje koje

nastupaju kad smo u stanju emocionalnog uzbuđenja), parasimpatički dio usporava

funkcije i svodi ih na normalno funkcionisanje (kad smo u mirnom, neuzbuđenom stanju).

Funkcionisanje nervnog sistemaOblici funkcionisanja nervnog sistema

28


1) Refleksni luk –

2) Senzomotorni krug –

3) Složeni oscilacijski sklopovi –

Lokalizacija psihičkih funkcija u mozgu

Početkom XIX vijeka fiziolog Gal je postavio teoriju da različiti dijelovi mozga imaju različitu

funkciju. Čak je išao dotle da tvrdi da je prema obliku lobanje moguće procijeniti koje su

psihičke funkcije i koje osobine razvijene kod pojedinca. Ovo učenje je oštro kritikovano i

odbačeno ali je potaklo ostala istraživanja o ovoj temi.

Danas znamo da je Galova teorija donekle tačna jer postoji lokalizacija najjednostavnijih

psihičkih funkcija. Francuski naučnik Fluran tvrdio je da određene funkcije u malom i

srednjem mozgu jesu lokalizovane, ali veliki mozak funkcioniše kao cjelina i u njemu, kao ni

u moždanoj kori ne postoji lokalizacija, što znači da je sve intelektualne aktivnosti

nemoguće lokalizovati na određeni dio moždane kore.

Danas se smatra utvrđenim da postoji lokalizacija jednostavnih senzornih i motornih

funkcija ali se još uvijek spori o tome da li postoje ograničeni dijelovi moždane kore kao

osnova složenih psihičkih funkcija.

GRADIVO ZA DRUGI

KOLOKVIJUM:

29


Metodologija psihološkog istraživanjaMetodologija psiholoških istraživanja predstavlja jednu od naučnih disciplina psihologije koja

se bavi otkrivanjem novih spoznaja sa područja razvoja psihičkog života, razvoja ličnosti i

njene strukture.

Metoda = put, način; pa bi druga definicija metodologije glasila da je metodologija skup

spoznaja o načinima, putevima kako se unapređuje psihologija kao nauka, kako se

unapređuju teorije i saznanja psihologije. Metodologija psihološkog istraživanja je izvedena

iz opšte metodologije koja je dio filosofije (logike) koja se odnosi na otkrivanje metoda

spoznavanja uopšte.

Problemi koji mogu biti interesantni za nastavnike, a imaju svoju naučnu osnovu baš

zahvaljujući rezultatima metodoloških istraživanja, su:

1. Problem discipline, odnosno problem razvoja mehanizma koji vrši korekciju našeg

ponašanja (ne rađamo se disciplinovani, disciplina se uči i ona je jedan postavljeni

cilj, ostvarenost u razvoju),

2. Problem komunikacije između učenika i nastavnika, nastavnika i roditelja (značajno

utiče u razvoju i kvalitetu odnosa),

3. Problem motivisanja učenika (razvijanje učenikove pažnje i pozitivnog stava prema

učenju, predmetu),

4. Problem učenja (na učenje utiče veliki broj kognitivnih i nekognitivnih faktora),

5. Problem ocjenjivanja (objektivnog i pravilnog provjeravanja, vrednovanja i

procjenjivanja znanja).

Postoje mnoge metode koje nastavniku pružaju neophodnu povratnu informaciju o

rezultatima njegovog rada, jedna od njih je i tabela kvalitativne analize testa:

Redni

brojIme i prezime

ZADACI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 + - 0

1 A.A. + + 0 - + 0 - - + + + + 0 7 3 3

2

3

...

10 Š.Š.

+

-

0

Iz ove tabele možemo vidjeti status pojedinca, kao i status pitanja, odnosno možemo vidjeti

na koja su pitanja učenici tačno odgovorili (učenici pojedinačno za sva pitanja, kao i svi

30


grupno za pojedinačna pitanja), na koja su netačno odgovorili i na koja uopšte nisu pokušali

odgovoriti (+, - i 0). Nastavnik je obavezan da pomaže, skrene pažnju na nejasna pitanja i

da ne nastavlja sa gradivom dok ne obrati pažnju na pitanja koja učenici u velikom broju

nisu uspjela da riješe.

Metodologija po Nikoli Rotu

Pod izrazom „metoda“ Rot podrazumijeva opšti način organizovanja istraživanja nekog

problema koji ima više faza:

1. Formulisanje problema koji se želi ispitati

2. Izrada plana istraživanja (formulacija cilja istraživanja, postavljanje zadataka

istraživanja i postavljanje hipoteze – odgovora na pitanje koji dobijamo kroz rezultate

našeg istraživanja. Razlikujemo nultu hipotezu i afirmativnu hipotezu)

3. Opredjeljenje za određene metodološke procese kojim će se prikupljati podaci

(odrediti metode, tehnike i instrumente koji će nam pomoći u istraživanju)

4. Realizacija samog istraživanja (složen problem koji obuhvata više faza: 1)

određivanje populacije i izvlačenje uzorka – smisleno i argumentovano; 2) razrada

plana prikupljanja podataka; 3) određivanje lokacija na kojima će biti sprovedeno

istraživanje) i na kraju

5. Obrada dobijenih podataka, njihova analiza i tumačenje

Svi ovi postupci zajedno čine naučnu metodu.

Postoje tri metodološka principa koje svaki istraživač mora uzeti u obzir pri istraživanju:

1. Princip materijalnosti – sve psihičke pojave imaju svoju materijalnu osnovu u

fiziološkim procesima organizma

2. Princip razvojnosti – svaka psihička pojava se razvija i mijenja, nije nepromjenjiva i

vječita

3. Princip višestruke povezanosti – psihičke pojave treba istraživati u višestrukoj vezi sa

drugim pojavama i u zavisnosti od različitih faktora (organskih, fizičkih i društvenih)

Vrste metoda

Postoje dvije priznate metode u psihološkom istraživanju:

1. Eksperiment

2. Sistematsko neeksperimentalno istraživanje

Eksperiment – u ovoj metodi ispitivač sistematski i namjerno izaziva određene pojave (u

strogo kontrolisanim uslovima) čiji uticaj i efekte želi da ispita, i to je suštinska odlika

eksperimentalne metode. Uslove koji se mijenjaju nazivamo nezavisnim promjenjivama, a

pojave koje se mijenjaju kao posljedica mijenjanja uslova nazivaju se zavisnim

promjenjivama (eksperiment sa elektronskom učionicom: nez.promjenjive – moderni

tehnološki instrumenti za učenje i praćenje nastave; zav. promjenjive – porast interesovanja

učenika za nastavu i eventualni porast uspjeha u učenju). Zahvaljujući baš ovoj

31


karakteristici, eksperimentom je moguće najpouzdanije utvrditi zakonitosti javljanja neke

pojave, i zato je nakon ustanovljavanja eksperimenta kao psihološke metode počeo nagli

razvoj psihologije kao nauke. Postoji par važnih koraka koji moraju biti ispunjeni da bi

eksperiment bio uspješan, kao što je izrada instrumenata za mjerenje promjena i inicijalno

ispitivanje koje će biti upoređeno sa ispitivanjem nakon eksperimenta i dati podatke o

stepenu uspješnosti istog.

Vrste eksperimentalnog istraživanja – eksperimenti se dijele na više grupa, zavisno od

različitih kriterijuma:

Objektivni i introspektivni eksperiment – kad pratimo objektivne manifestacije

psihičkih pojava (npr fiziološke promjene u organizmu, brzinu reagovanja na draži

itd) nasuprot praćenja doživljaja i ličnih izvještaja ispitanika o događanjima u

njihovom psihičkom životu.

Eksperiment jednostavne sukcesije i eksperiment sa kontrolnom grupom – kada istu

grupu ispitanika testiramo prije i poslije promjene uslova sredine, odnosno kada

formiramo više grupa koje podvrgavamo različitim uslovima.

Labaratorijski eksperiment i terenski eksperiment – jasno je.

Eksperimentalno istraživanje je najsigurnija metoda istraživanja i najbolja metoda za

određivanje uzročno-posljedičnih veza među određenim pojavama, ali eksperiment nije

moguće primijeniti u svim situacijama što zbog moralnih ograničenja što zbog neprirodnog

reagovanja ljudi jer znaju da je situacija u kojoj se nalaze vještačka. U slučajevima kada ne

možemo pristupiti eksperimentalnom istraživanju oslanjamo se na sistematsko

neeksperimentalno istraživanje.

Sistematsko neeksperimentalno istraživanje

Uveliko se razlikuje od svakodnevnog posmatranja koje svaki pojedinac vrši, ima tačno

određene kriterijume (osobine) po kojima se prepoznaje:

Sistematičnost – mora imati predmet i svrhu posmatranja, kao i plan i postupak

posmatranja

Organizovanost – unaprijed su određeni načini vrednovanja onog što se posmatra,

Planiranje – tačno određeno vrijeme vršenja posmatranja, kao i mjesto i situacija u

kojoj se vrši posmatranje

Kontrolisanost – vodi se računa o uslovima u kojima se vrši posmatranje

Tačno određeno vrijeme vršenja posmatranja se ne odnosi na određeni datum ili čas

vršenja opservacije, nego opservaciju vršimo u kraćim vremenskim uzorcima. Na primjer,

nastavnik koji vrši opservaciju svojih učenika, podijeliće jedan školski čas u više odvojenih

vremenskih jedinica (npr 9 jedinica po 5 minuta) u kojima će posmatrati različita ponašanja

razreda u cjelini.

32


Nakon popunjavanja tabele

pristupa se vršenju analize koji

su se to oblici ponašanja javljali,

kako su se razvijali, da li je

održavana koncentracija itd.

Tehnike psihološkog

istraživanja

Pod tehnikama psihološkog istraživanja podrazumijevamo posebne postupke koji se koriste

u pojedinim fazama istraživanja, uglavnom sa ciljem prikupljanja ili obrade podataka.

Neke od tehnika su:

Anketiranje (instrumenti: upitnici, anketni listovi)

Intervjuisanje (instrumenti: diktafon, podsjetnik za intervju, protokol intervjua)

Skaliranje (instrumenti: skale)

Sociometrijsko mjerenje (instumenti: sociometrijski testovi)

Projektivni postupci

Testiranja (instrumenti: testovi)

Intervju – tehnika vođenja razgovora sa određenim naučnim ciljem. Psihološki intervju nije

novinarski intervju, on ima svoj plan i cilj, a to je da radi na poboljšanju kvaliteta vlastite

obrazovne djelatnosti. Kod ove tehnike je jako bitno da ispitivač ima razvijene socijalne

vještine da bi vodio razgovor na pravi način, bez da uvrijedi ispitivanog. Postoje dvije forme

intervjua – vezana ili standardizovana forma i slobodna ili nestandardizovana forma

intervjua. U vezanoj formi ispitivač strogo vodi računa o pitanjima i njihovom redoslijedu, tj.

intervju je normiran, a kad imamo slobodnu formu intervjua, razgovor se vodi prema

unaprijed postavljenom planu ali nije obavezan redoslijed pitanja kao ni postavljanje svih

pitanja, zavisno od odgovora ispitanika.

Instrumenti koji se koriste pri intervjuu su diktafon (za snimanje razgovora), i dvije vrste

papira – podsjetnik za intervju (papir na kojem su pitanja i neke smjernice) i protokol

intervjua (papir na kojem ispitivač zapisuje odgovore i reakcije ispitanika).

Nedostaci intervjua su prvenstveno vremenska i materijalna neekonomičnost (pogotovo u

odnosu na anketiranje), a prednost je u tome što direktnim kontaktom sa ispitanikom

možemo otkriti neke poruke koje nam njegovo tijelo nesvjesno šalje pri odgovaranju na

određena pitanja (neprijatnost, zadovoljstvo...). Važno je postavljati prava pitanja, ona

pitanja koja mogu otkriti motive nekog ponašanja, stavove, sisteme vrijednosti,

uvjerenja...a ne samo sviđanje i nesviđanje prema određenoj pojavi. Takođe je važno učiniti

da se ispitanik osjeća ugodno kako na početku, kroz pitanja, tako i na kraju intervjua.

T V R D N J E 0-5 6-10 11-16 17-22 23-28 29-34 35-40 40-45

Angažovanost

xx x

Mir x x xNemir x xRadoznalost x xSlušanjeMeđusobno podržavanje

xx

...

33


Anketiranje – pismeni razgovor koji je mnogo ekonomičniji od intervjua, ali nedostaje lični

kontakt između ispitivača i ispitanika što može dovesti do nepouzdanosti rezultata jer

ispitanik ne osjeća odgovornost ili ne može dobiti jasnije obrazloženje pitanja kao kad ima

ispitivača ispred sebe. Anketa može biti javna i anonimna, zavisno od toga da li ostavljamo

svoje lične podatke ili ne.

Instrumenti sprovođenja anketiranja su anketni listić, odnosno upitnik. Listić/upitnik može

imati bezbroj pitanja ali poželjno je da broj pitanja bude ograničen tako da je za

odgovaranje potrebno 20 min. do najviše pola sata. Što se tiče vrsti pitanja, imamo:

1. Pitanja otvorenog tipa – najlakša za izradu ali najteža za analizu jer se ostavlja na

izbor ispitaniku da odgovara kako god on želi. (npr. Šta se sve u školi ocjenjuje?)

2. Pitanja zatvorenog tipa – ispitivač nudi više odgovora i ispitanik treba da ih poreda po

prioritetu (gradacijska pitanja) ili da izabere nekoliko ili samo jedan ponuđeni

odgovor.

3. Pitanja poluotvorenog(kombinovanog, mješovitog) tipa – daju se ponuđeni odgovori

ali se traži i obrazloženje odabira jednog odgovora, ili se na zatvoreno pitanje dodaje

prazna crta za „neki drugi izbor“, te se ono tako pretvara u kombinovano.

Analiza ankete mora biti brojčana, predstavlja se grafikonima, dijagramima, statističkim

podacima. Obrada podataka u anketi može biti kvantitativna (brojčana – sve podatke

kvantifikujemo, pretvaramo u brojeve, statistiku), kvalitativna (osobinska, objašnjavajuća –

nastoji da objasni brojeve) i kauzalna (otkriva uzročno-posljedične povezanosti).

Skaliranje – tehnike skaliranja koristimo kada želimo da odredimo intenzitet neke psihičke

pojave ili situacije uopšte. Instrumenti za skaliranje su skale. Postoji više vrsta skala:

1. Numeričke (brojčane) skale – kada se jednim od predviđenih brojeva označava

stepen razvijenosti neke pojave ili osobine,

2. Grafičke – gdje se na grafičkom znaku (npr. liniji sa podiocima) označava razvijenost

neke pojave ili osobine,

3. Skale kategorije – kad određenu osobinu ili pojavu treba svrstati pod određenu vež

postojeću kategoriju

Sociometrijska mjerenja – Osnivač sociometrije je ljekar, psiholog i psihijatar Jakob

Moreno (jevrej, rođen u Rumuniji. U americi je razvio svoj metod). Sociometrija je i metod i

tehnika istraživanja. Kao metodu koristio je sociometriju u liječenjima i razvio je dvije vrste

terapije a to su psihodrama i sociodrama, koje su specifične po tome što podsjećaju na

pozorišne predstave i najčešće se odigravaju u pozorišnoj atmosferi. Psihodrama je forma

individualne psihoterapije koja se odvija u grupi. Jedna osoba uzima ulogu protagoniste

priče a ostale pomažu u rekreiranju određene situacije koja ima za cilj da pomogne

protagonisti da ponovo procijeni svoje ponašanje i bolje shvati određenu situaciju koja je

dovela do problema što na kraju treba dovesti do razriješenja istog. Sociodrama je forma

„predstave“ u kojoj učestvuje više individua koji su članovi neke grupe, i rekreiranjem

određenih situacija u grupi pokušavaju se razriješiti problemi koji koče funkcionisanje

34


grupe. Psihodrama i sociodrama se odigravaju u grupi jer je Moreno smatrao da

psihoanaliza (psihijatar i pacijent nasamo) ne može riješiti probleme, oni se mogu riješiti

samo u socijalnom kontekstu jer društvo kao sama socijalna grupa djeluje terapeutski. Ovi

stavovi čine Morena pionirom grupne terapije. Bio je utopista jer je vjerovao da se

promjenama odnosa u maloj grupi može promijeniti cijelo društvo i nije uvažavao

ekonomske i političke razloge društvenih problema.

Sociometrija je postupak pomoću kojeg mjerimo društvenost, odnosno odnose i klimu u

grupi (kolektivu).Sociometrijski testovi imaju formu ankete, u isto vrijeme su i istraživački i

terapeutski i dijagnostički, jer nam pružaju dovoljno podataka koje možemo iskoristiti za

izradu pedagoških programa (kako pojedinačnih tako i grupnih). Kroz sociometrijske testove

dobijamo informacije o društvenosti pojedinca (statusu pojedinca u grupi), o percepciji

odnosa u grupi (dinamika grupe, struktura grupe, podjele, tenzije, „klike“, vođe itd.),

nastavnik takođe provjerava socijalnu percepciju učenika (kako učenik sam sebe

doživljava), kao i sopstvenu percepciju (da li je dobro procijenio grupu).

Materijal dobijen sociometrijskim testovima se naziva bomba materijal i mora biti van

domašaja ostalih nastavnika jer bi, izložen pogrešnim očima, bio povod za generalizaciju i

stvaranje predrasuda prema određenim učenicima ili grupama.

Pravljenje testova – Uslovi za pravljenje sociometrijskih testova:

1. Primjenjivi su samo na maloj grupi (npr. jedan razred u školi – provedu više godina

zajedno, poznaju se)

2. Članovi moraju da provedu dosta vremena zajedno da bi se iskristalisali odnosi

prihvatanja, uvažavanja, spremnosti na pomoć, želje za druženjem, kao i

neprijateljstva.

Rezultati sociometrijskih testova pomažu nastavniku da napravi program pedagoškog

djelovanja, da određenim tehnikama vježbanja razvija stav učenika, koheziju razreda i

povećava aktivnost učenika a samim tima i razvija pedagoški proces.

Instrumenti sociometrijske tehnike su sociometrijski testovi kojih imamo više vrsta:

1. Test prijateljstva – jedan od najjednostavnijih, u prinicpu to je list papira na kome se

nalazi spisak imena svih učenika grupe u kojoj se vrši istraživanje. Od učenika

tražimo da pronađe svoje ime i podvuče ga a zatim skalira svoj odnos „prijateljstva“

prema drugim učenicima stepenima od 1 do 5, gdje je 5 najčvršće, neraskidivo

prijateljstvo a 1 konflikt.

2. Test izbora i odbijanja – ne radi se više samo o prijateljstvu nego izboru partnera za

zajedničke poduhvate. Tražimo od učenika da prema zadanom kriteriju (npr. izrada

seminarskog rada, projekta, odlazak na praksu...) izabere najboljeg potencijalnog

partnera. Ovaj test ne može biti anoniman, preporučljivo je da se napiše više imena –

prvi izbor, prva zamjena, druga zamjena, pa i ime osobe sa kojom ni u kom slučaju

ne bismo mogli sarađivati na datoj temi. U drugoj verziji testa izbora i odbijanja na

lijevoj strani izlistane su određene osobine ličnosti i pitanja vezana za njihove

35


karakteristike, a na drugj strani ispitanik treba napisati ime osobe koja je prva

asocijacija za tu osobinu/pitanje.

3. Kurt – Selmanov test – sastoji se od 10 pitanja koja mahom zahtijevaju od ispitanika

da izabere osobu u kolektivu koja se ističe određenim kvalitetima npr. Koga bi u

razredu izabrao za predsednika? Ko je uvijek spreman da pomogne? Ko se ističe

originalnim idejama? Ko stvara toplu atmosferu? Ko stvara tenzije? Ko ispoljava

posebnu nadarenost? Koga bi pozvao kući na druženje? Za koga misliš da bi tebe

pozvao?

Rezultati svih sociometrijskih testova se najčešće predstavljaju sociogramom. Iz sociograma

možemo iščitati više relacija koje nam otkrivaju dosta o odnosima u grupi: Ko je „zvijezda“

grupe, ko je „anti-zvijezda“, postoje li obostrani ili isključivo jednostrani odnosi privlačnosti i

odbojnosti, ima li „neizabranih“ članova i „apstinenata“, postoje li usamljeni članovi (0

biranja – 0 izbora) itd.

Testiranja – vrše se uz pomoć testova, a to su ustvari nizovi zadataka, izabranih prema

određenim principima, koji omogućavaju da se na objektivan način ispituju određene

osobine ili neki psihički procesi. Osnovne karakteristike koje posjeduju testovi treba da

budu valjanost (validnost), zatim pouzdanost (relijabilnost) i na kraju objektivnost.

Testove možemo svrstati u više kategorija:

1. Testovi sposobnosti

2. Testovi ličnosti

3. Testovi znanja

Projektivni postupci

1. TA Test (test tematske apercepcije) – od ispitanika se traži da tumače materijale koje

postavlja ispitivač, najčešće nejasne slike likova i događaja, i onda se traži da

ispitanik opiše šta slika predstavlja, šta je prethodilo radnji sa slike ili kako zamišlja

da se radnja sa slike završila. Cilj ovog postupka je da projektujemo sebe u radnju

slika i tako otkrivamo dinamiku svoje ličnosti, svoja iskustva, motive, asocijacije i

potrebe.

2. Roršahov test mrlja - Čine ga simetrične, ali nedefinisane mrlje na papiru koje je

smislio švajcarski psihijatar Herman Roršah. Ispitanici tokom testa pogledaju na

karticu i kažu šta vide, usredotočujući se na cijelu sliku ili samo jedan aspekt, dajući

odgovore, odnosno tumačenje koje im padne na pamet, a svi se odgovori bilježe u

protokolu testa. Roršahovim testom, smatra se, daje se uvid u inteligenciju

pojedinca, kulturu kojoj pripada, razinu anksioznosti, odnos prema realitetu i niz

drugih varijabli. Ova tehnika se oslanja na Frojdov rad i njegov koncept nesvjesnog i

dinamičkog pogleda na ličnost.

36


Psihički procesiPsihički život

čovjeka sastavljen

je od psihičkih pojava i psihičkih procesa. Postoje tri vrste psihičkih procesa:

1. Kognitivni (spoznajni) procesi

2. Afektivni (emocionalni) procesi

3. Voljni (motivacioni) procesi

Ovakva podjela psihičkih procesa je striktno teorijska, jer se u stvarnosti procesi javljaju

zajednički, u međudjelovanju, sintezi.

Kognitivni procesiU kognitivne ili spoznajne procese spadaju:

1. Proces opažanja (percipiranja), pažnje i pojma

2. Proces mišljenja

3. Proces govora

4. Proces maštanja, snivanja

5. Proces učenja

6. Proces pamćenja

Opažanje – temelj naše spoznaje. To je proces kojim postajemo svjesni okoline koja nas

okružuje, odnosno proces registrovanja draži putem čula. Ljudska spoznaja se ne

ograničava samo na opažanju neposredne stvarnosti, zahvaljujući učenju, mišljenju i

pamćenju mi zadržavamo saznanja koja smo dobili opažanjem ili vršimo selekciju draži u

novim situacijama.

Roršahova mrlja

37


Opažanje se sastoji iz više manjih procesa:

1. Selekcija draži i analiziranje

2. Davanje smisla onome što smo opazili, stvaranje asocijacija i ideja

3. Organizovanje draži u cjeline (pojmove, sudove, vrednovanja) i tumačenje tih cjelina

Kvalitet ovih procesa, kao i opažanja u cjelini, zavisi od organskih osnova psihičkog života

(receptori, efektori, nervni sistem). Percipiranje, iako se zasniva na organskim osnovama, je

jedinstveno za svakog pojedinca zato što opažanje zavisi od subjektivnog tumačenja

intenziteta draži kao i prostorne i vremenske organizacije draži, kao i stoga što se draži koje

nastaju u nervnom sistemu obavezno ujedinjuju sa prethodnim iskustvom, znanjem,

stavovima, motivima itd. koji su jedinstveni za svakog pojedinca. Od ovih faktora zavisi i

kvalitet opažanja (Primjer: dva navijača suprotnih timova i neutralac zajedno gledaju

utakmicu). U principu, postoje tri vrste faktora koje utiču na opažanje u cjelini:

1. Karakteristike draži koje utiču na naša čula (intenzitet, trajanje, organizacija)

2. Anatomsko-fiziološka osnova opažanja (karakteristike organskih osnova opažanja)

3. Psihološki faktori opažanja (iskustvo, stavovi, motivacija, potrebe, motivi, emocije)

Uloga iskustva u izboru i grupisanju draži – naše iskustvo i znanje uveliko utiču na naše

opažanje. Od njih zavisi koje ćemo draži zapaziti, kao i kako ćemo grupisati draži u cjeline i

koji ćemo smisao dati grupisanim dražima. Npr. geolozi i botaničari će, recimo u planini ili

šumi, reagovati na mnogo veći broj draži (vrste zemljišta, biljke) od ljudi koji nisu stručnjaci

u tom polju. Takođe, pripadnici jezičkih zajednica koje imaju više izraza za pojedine vrste

pojava će opaziti puno više pojava te vrste, kao i manje razlike među njima. Zahvaljujući

iskustvu, mi možemo da pojedine sisteme draži opažamo kao predmete. Važna je i uloga

neposrednog iskustva u opažanju (tzv. usmjerenost opažanja na osnovu neposrednog

iskustva). Iskustvo koje neposredno prethodi opažanju nekog predmeta ili pojave može

uticati na naš opažaj, npr. osrednji odgovor učenika na postavljeno pitanje nakon niza loših

odgovora će izgledati nemjerljivo bolje nego što bi izgledao isti taj odgovor nakon niza

boljih i bogatijih.

Uloga motivacije u opažanju – pored iskustva, potrebe, želje i očekivanja takođe utiču na

naše opažanje. Osobe kojima određeno vrijeme nije zadovoljena neka vitalna potreba, u

nejasnim predmetima koji im se prikazuju vide predmete koji su povezani sa tom potrebom,

ili mogu uticati na ispunjenje iste. (npr. djeca siromašnih roditelja opažaju određene

komade metalnog novca kao veće nego što ih opažaju bogatija djeca, jer za njih ona imaju

veću vrijednost). Takođe, dokazana je pojava da teže zapažamo stvari koje ne volimo i koje

su nam odbojne od onih koje volimo i kojima težimo. Ova pojava se naziva perceptualna

odbrana. Motivacija takođe potiče brže i uspješnije opažanje, jer kad smo znatiželjni i

motivisani ka ostvarenju nekog cilja, povećava se brzina obrade informacija povezanih sa

tim ostvarenjem.

Greške u opažanju – „Halo“ efekat: pojava da pojedinačne situacije i iskustva (pozitivne ili

negativne) uopštavamo, generalizujemo i stvaramo predrasude koje prenosimo na cijelu

38


klasu, grupu. Aristotelova misao o čulima i spoznaji: „Čovjek se mora oslanjati na čula ali

mu ona neće ništa vrijediti ako su vođena rđavom logikom, kao što ni najbolja logika ne

pomaže ako je zasnovana na pogrešnim opažanjima“. Iluzije i halucinacije: iluzija –

pogrešno tumačenje vanjske draži, neadekvatan opažaj; halucinacija – vanjska draž ne

postoji nego se doživljaji iz mašte tumače kao doživljaji vanjskih draži.

Pažnja – nije poseban psihički proces već samo osobina drugih psihičkih procesa, a definiše

se kao usredsređenost na određeni sadržaj, odnosno stanje povećane budnosti.

Usmjerenost pažnje zavisi kako od fizioloških procesa u organizmu, tako i od intenziteta

draži, promjenjivosti draži itd. Postoje dvije vrste pažnje, zavisno od naših interesa:

1. Namjerna (hotimična) pažnja – vođena našim interesima

2. Nenamjerna (spontana) pažnja – nije vođena našim interesima

Postoje tri vrste činilaca koji određuju pažnju:

1. Unutrašnji (subjektivni) činioci – motivi, interesovanja pojedinca, kao i njegovo

psihofizičko stanje, odnosno nedostatak nekih vitalnih potreba u organizmu.

2. Spoljašnji (objektivni) činioci – karakteristike draži koje opažamo koje spontano,

ponekad i nevoljno privlače pažnju pojedinca (npr. reklame, bilbordi)

3. Želja za održavanjem pažnje, namjera da se pazi – takođe faktor ali slabe snage, pod

uslovom da se ne udruži sa jednim od prva dva.

Obim pažnje je maksimalan broj pojedinačnih elemenata koje možemo opaziti istovremeno.

Ovaj broj je jako malen kada su u pitanju elementi koji su pojedinačni i nisu naizgled

povezani, malo veći kada se elementi ne posmatraju pojedinačno već kao dijelovi većih

cjelina a najveći kada se radi o sadržaju koji se mijenja u realnom vremenu, odnosno teče i

ispunjen je raznim sadržajima (knjiga, film, utakmica).

Fluktuacija (kolebanje) pažnje – puna, nepromijenjena pažnja na istim elementima i

predmetima ne može se zadržati više od nekoliko sekundi, u toku pažnje se redovno javljaju

periodi kada ona slabi ili skroz se prekida. Poslije perioda pune pažnje dolazi do slabljenja,

pa zatim prekida pažnje i na kraju, ponovnog uspostavljanja pune pažnje. Ova pojava je

poznata kao fluktuacija ili kolebanje pažnje.

Pojam održavanja pažnje je veoma važan za nastavnike i predavače u školama, jer od toga

zavisi cjelokupna uspješnost njihovih izlaganja/predavanja. Nastavnici moraju imati vještine

da usklade težinu gradiva sa uzrastom kojem predaju, da usklade metode poučavanja,

pojedinačne ciljeve i tempo učenja sa sposobnostima i emocionalnim karakteristikama

učenika. Kako razviti interes kod učenika? Svaki čas bi morao početi najavom cilja

predavanja tog časa. Takođe, nastavnik mora znati kako da poveže novo gradivo sa već

naučenim. Treće, nastava ne smije biti ni prelagana ni preteška. Nastavnik mora da

pobjegne od koncepcije „prosječnog učenika“ jer je nemoguće raditi sa svim učenicima na

isti način. Na kraju, nastavnik mora da razvija postupnost u predavanjima, kao i istrajnost

(perzistentnost) u radu.

39


Mišljenje

Mišljenje je najsloženiji kognitivni proces u kojem uviđanjem veza i odnosa između

postojećih informacija dolazimo do novih informacija. Kada mislimo, dolazimo do uviđaja do

kojih ne dolazimo samo opažanjem i pamćenjem – analiziramo ispravnost naše percepcije,

stvaramo sudove o predmetima, pojavama, procesima, ljudima, predviđamo buduća

zbivanja, rješavamo buduće probleme i situacije, adaptiramo se na nove situacije itd.

Proces mišljenja potiču različiti motivi, emocije (znatiželja sumnja itd.), na njega utiču naše

zadovoljstvo i nezadovoljstvo, socijalni kontekst i najviše inteligencija3

Proces mišljenja sastoji se iz četiri faze:

1. Uočavanje problema – sastoji se iz konstatacije da problem postoji

2. Sužavanje problema (usmjeravanje) – tražimo težište problema koji rješavamo

3. Hipoteza – stvaranje ideje o rješavanju problema

4. Provjera hipoteze

Pojmovi su najvažniji elementi procesa mišljenja. Pojmovi se izražavaju riječima a

predstavljaju odraz bitnih opštih karakteristika predmeta ili pojava, odnosno one

karakteristike koje su zajedničke grupama predmeta (npr. u matematici – trougao,

četverougao, krug, prečnik, obim, duž). Do pojmova dolazimo tako što analiziramo

karakteristike predmeta i pojava i izdvajamo najbitnije, a nebitne odbacujemo.

Mišljenje se sastoji iz više operacija, i to:

1. Upoređivanje – operacija u kojoj otkrivamo sličnosti među pojavama

2. Razlikovanje – otkrivamo šta nije zajedničko kod predmeta koje opažamo

3. Analiza – proces raščlanjivanja pojava na jednostavne dijelove

4. Sinteza – Povezivanje, zaključivanje dijelova u cjelinu

5. Apstrakcija – Izdvajanje određenih cjelina kao bitnih i nebitnih

6. Generalizacija – proces kojim se dolazi do suda koji je primjenjiv na čitavu klasu

7. Evaluacija – proces određivanja kriterijuma važnosti, proces ocjenjivanja (najsloženiji)

Sastavni dijelovi operacija mišljenja su suđenje i zaključivanje (induktivno i deduktivno)

Faktori koji utiču na lakše formiranje pojmova

Pojmovi se lakše formiraju ako se koristi materijal koji možemo registrovati čulima,

što je naročito vidljivo kod male djece u prvoj i drugoj godini života

Lakše se formiraju pojmovi o konkretnim predmetima nego o apstraktnim pojavama

(korisno je apstraktne pojmove objašnjavati preko konkretnih primjera)

Bržem formiranju pojmova mnogo doprinosi istaknutost bitnih osobina predmeta ili

pojava, tj. lakše je formirati pojam kada su bitne osobine jasnije i uočljivije od

nebitnih, kao i kad ih ima više.

3INTELIGENCIJA predstavlja sposobnost učenja iz iskustva, odnosno snalaženja u novim situacijama na osnovu već stečenog znanja i apstraktnog mišljenja.

40


dopuniti!!!

Poteškoće u sticanju pojmova zavise takođe od osobina predmeta, kao i upotrebe

kognitivnih strategija pri mišljenju i učenju. Teško je identifikovati pojam ako je broj bitnih

osobina neke pojave velik, nije dovoljno samo usvojiti neki pojam, potrebno je zaključivati i

koristiti kognitivne strategije pri sticanju pojmova.

Problem – o problemu govorimo kada znamo željeni cilj, ali ne znamo kako doći do njega.

Problem je svako pitanje na koje ne znamo odgovor.

K. Duncker, pokušavajući objasniti proces rješavanja problema, došao je do zaključka da

čovjek pri rješavanju problema prolazi kroz određene faze:

Prvo vrši uopštene pokušaje koji služe da bi sebi odredio smjer u rješavanju problema

Zatim slijede određeni (funkcionalni) pokušaji gdje bira načine postupanja i postavlja

pretpostavke o posljedicama mogućih postupaka

Na kraju pokušava sasvim određene (specifične) postupke od kojih očekuje da će

doći do definitivnog uspjeha. Ako ne dobije rezultate, bira nove specifične postupke.

kad ostane bez specifičnih postupaka, mora se vratiti na početak i izabrati drugu

orijentaciju u rješavanju problema

Uspjeh u rješavanju problema zavisi od dvije vrste faktora: onih koji zavise od osobina

problema i onih koji zavise od osobina ličnosti onoga koji rješava problem. Među činioce iz

prve grupe ubrajaju se organizacija i raspored elemenata i podataka važnih za rješenje

problema, broj i vrsta podataka kojima raspolažemo itd. Faktori koji zavise od osobina

ličnosti osobe koja rješava problem su npr. nivo znanja iz oblasti kojoj problem pripada ali i

fleksibilnost znanja odnosno sposobnost „iskakanja iz kutije“ – odstupanja od naučenih

oblika mišljenja, zatim osjetljivost za probleme, otvorenost duha, istrajnost u traženju

rješenja...

Vrste mišljenja

Postoji više vrsta mišljenja, zavisno od različitih kriterijuma. Ako se u procesu mišljenja

prvenstveno koristimo konkretnim doživljajima i njihovim reprodukcijama, govorimo o

konkretnom ili opažajnom mišljenju, a ako se koristimo apstraktnim simbolima i

analiziramo složene mentalne situacije, govorimo o apstraktnom mišljenju. Kada je cilj

mišljenja da se razumiju odnosi koji objektivno postoje među predmetima i događajima,

govorimo o realističkom mišljenju, a kada maštamo4 o svemu što postoji i ne postoji, što

je moguće i nije moguće, onda govorimo o imaginativnom mišljenju. Imaginativno

mišljenje se razlikuje od realističkog po tome što je manje zavisno od uobičajenog načina

rješavanja problema i više pod dejstvom ličnih potreba i želja nego realističko. Ako je

rezultat našeg mišljenja nešto nešto novo za nas, nešto što do tada nismo znali, govorimo o

produktivnom mišljenju, a ako je taj rezultat i društveno značajan, kao što su npr.

4 MAŠTANJE – slobodno kombinovanje predstava

41


naučna otkrića, tehnički pronalasci i umjetnička djela, govorimo o stvaralačkom

mišljenju.

Faze stvaralačkog mišljenja:

1. Faza pripreme (percepcija) – spremamo se za rješavanje problema, čitamo literaturu

i sl.

2. Faza sazrijevanja (inkubacija) – kad djeluje da ne razmišljamo, ne tragamo za

rješenjem, ali ono zrije u nama

3. Faza iluminacije – momenat inspiracije, nadahnuća, kada rješenje dolazi samo od

sebe

4. Faza provjere (verifikacija) – iskrslo rješenje se primjenjuje i provjerava

Govor

Tijesno je povezan sa mišljenjem. Predstave koje koristimo u toku mišljenja su najčešće

govorne ili vizuelne predstave. Neki naučnici idu toliko daleko da tvrde da je mišljenje ništa

više do unutrašnji, bezglasni govor.

Govor je forma u kojoj se misao izražava, sredstvo pomoću kojeg se misao tačnije precizira i

razvija. Centri za govor se nalaze u sljepoočnoj motorno-auditivnoj zoni u lijevoj moždanoj

hemisferi. Po novijim istaživanjima postoje i pasivni centri za govor koji se nalaze u desnoj

hemisferi.

Govor i mišljenje su jako slični, ali nisu dvije osobine jednog istog procesa. To je dokazao

sovjetski naučnik Lav Vigotski koji se bavio neurološkim osnovama mišljenja. Vigotski kaže

da međudjelovanje govora i mišljenja počinje tek od 2. godine. Do rad se razvijaju odvojeno,

i to se dokazuje činjenicom da malo dijete ima razvijene neke sposobnosti mišljenja i prije

nego što nauči da upotrebljava jezik zajednice u kojoj živi.

Govor ima dva osnovna zadatka:

1. Komunikacija sa okolinom

2. Upravljanje vlastitim mislima

Takođe, postoje tri aspekta govora:

1. Semantički aspekt (razumijevanje smisla pojmova, saznanja o realnom svijetu)

2. Sintaksički aspekt (gramatičke strukture)

3. Fonetski aspekt (zvučni aspekt, akcentovanje itd.)

Govorna komunikacija nije uvijek laka jer riječi imaju više značenja pa može doći do zabune

ili neslaganja kad sagovornici ne daju ista značenja riječima. Riječi mogu imati tzv.

denotativno značenje – nedvosmisleno, njime se obuhvataju svi objekti ili sva zbivanja na

koja se riječ odnosi. Najbolji primjer za ovakve riječi su one koje koristi nauka, npr.

matematika. Ali pored toga, riječi kojima se služimo u svakodnevnom životu često mogu

imati i skriveno, konotativno značenje – neki pojedinci pridaju riječima jedno značenje, a

42


neki drugo. Najčešće se ove situacije sreću sa riječima iz polja politike, umjetnosti, kao i

među pripadnicima različitih društvenih grupa i kultura.

Maštanje

Pripisuje se imaginativnom mišljenju i definiše se kao stalni dijalog između mogućeg i

stvarnog, odnosno kao slobodno kombinovanje predstava. Problem nastaje ako maštanje

preraste u sanjarenje, potpuni bijeg od stvarnosti i gubljenje granice između jave i sna što

ima negativan uticaj na raspoloženje i produktivnost, a ako preraste u tzv. opsesivno

sanjarenje, može imati značajne psihičke posljedice.

Snivanje (spavanje)

Spavanje je stanje fizičke neaktivnosti i smanjenog bazalnog metabolizma, odnosno

usporavanja kako fizioloških, tako i psihičkih funkcija organizma. Ovakvo opuštanje

organizma otvara mogućnost za posebnu psihičku aktivnost – javljanje snova.

Čovjek u spavanju provodi trećinu života, i sam proces spavanja je veoma važan za

normalno funkcionisanje metabolizma ljudske jedinke, jer poremećaj spavanja (nesanica)

dovodi do apatije, nedostatka koncentracije, mentalne konfuzije itd. Spavanje bez snivanja

pomaže odmoru tijela ali snivanje služi razvijanju i funkcionalnom restauriranju moždanih

aktivnosti. Somnabulizam i somnilokvij su blagi poremećaji sna. Somnabulizam predstavlja

tzv. mjesečarenje, odnosno hodanje u snu, a somnilokvij označava glasno govorenje u snu.

Snovi su, po Frojdu, čuvari spavanja, zbog toga što „usmjeravaju“ draži koje koje na nas

djeluju dok spavamo na taj način da ih pretvaraju u slike koje nam omogućavaju da

produžimo spavanje, „čuvaju“ nas od buđenja. Veliki broj snova izazvan je unutrašnjim

dražima, osjetom pritiska u pojedinim dijelovima tijela, glađu, žeđu, ali pored toga naši

snovi su često izazvani našim psihičkim konfliktima, teškoćama i uopšte intenzivnim

doživljajima koje smo imali u toku ranijih dana. Najiscrpniji pokušaj objašnjenja snova dao je

upravo Frojd koji je tvrdio da snovi pored očiglednog imaju i skriveni smisao koji se

uglavnom sastoji u ispunjavanju određenih želja. Često su to neostvarive želje jer bi njihovo

ostvarenje bilo protivno moralnim i društvenim pravilima, pa Frojd kaže da su snovi

najčešće posljedica borbe ida i ega sa superegom.

Učenje

Učenje je manje ili više trajna promjena ponašanja jedinke pod uticajem njene lične

aktivnosti. Sve ono što nije dato naslijeđem stečeno je učenjem – naše vještine i navike,

naša znanja, naši motivi, brojne emocije, različite osobine, pa i čitava naša ličnost

prvenstveno su rezultat učenja. Da nema učenja mi bi smo bili ograničeni na nasljedne

elemente ličnosti, tj. određeni broj refleksa i neke naslijeđene fiziološke potrebe. Međutim,

bez učenja ne bismo mogli ni da ispunjavamo ove potrebe, jer ne bismo mogli naći objekte

kojima bismo ih zadovoljili. Učenje i obrazovanje nisu isti pojmovi – obrazovanje je

zasnovano na učenju ali ga definišemo kao dugotrajan proces sticanja novih znanja. Učenje

i pamćenje su takođe tijesno povezani procesi. Učenje takođe moramo odvojiti i od

43


sazrijevanja – razlika je u tome što je sazrijevanje uslovljeno razvitkom organizma a učenje

ličnom aktivnošću pojedinca.

Veoma je veliki broj činilaca koji utiču na uspješnost učenja, i oni su svrstani u više grupa:

Fiziološki faktori – struktura nervnog sistema od koje zavise individualne razlike u

sposobnosti pamćenja, zdravstveno stanje, odmorenost, pol i uzrast

Fizički faktori – temperatura u prostoriji u kojoj učimo, vlažnost vazduha, količina

kiseonika, doba dana u koje učimo, mjesto na kojem učimo itd.

Faktori u vezi sa karakteristikama materijala – obim, vrsta materijala, njegova

poznatost, smislenost itd.

Psihološki faktori – motivacija, aktivnost pri učenju i osmišljavanje materijala koji se

uči

Faktori u vezi sa načinom i organizacijom učenja – tehnike i strategije učenja

(kognitivne i metakognitivne strategije. Kognitivne – ponavljanje, razrada,

organizovanje gradiva; metakognitivne – planiranje, kontrola naučenog, regulacija

napora)

Vrste učenja:

1. Namjerno i nenamjerno učenje

2. Verbalno i motoričko (mehaničko učenje) – učenje novih riječi naspram sticanja novih

pokreta. Suštinskih razlika između ove dvije vrste učenja nema i često se javljaju

zajedno.

3. Jednostavniji oblici učenja - uslovljavanje (Pavlov), zatim složeniji – instrumentalno

učenje (učenje putem pokušaja i pogrešaka) i najsloženije – učenje putem uviđanja i

učenje putem rješavanja problema.

a. Učenje uslovljavanjem – po mnogima osnovni oblik učenja na koje je moguće

svesti sve ostale vidove učenja. Pavlov ga smatra i osnovom svih psihičkih

procesa. Suština uslovljavanja sastoji se u tome da nakon određenog broja

ponavljanja neutralne draži uz bezuslovnu draž, neutralna draž postaje uslovna

draž i počinje izazivati reakciju organizma koju je izazivala i bezuslovna draž.

b. Učenje putem pokušaja i pogrešaka (instrumentalno učenje) – Pri ovakvom

učenju pokušavamo sa različitim reakcijama dok najzad ne nađemo onu koja

će dati korisno rješenje problema, odnosno koja će dovesti do uspjeha.

Torndajk je vršio dosta eksperimenata na životinjama čime je dokazao da je

ovo učenje moguće, kao i da se broj suvišnih koraka u procesu učenja

postepeno smanjuje iz koraka u korak, da bi na kraju svi nepotrebni procesi bili

eliminisani. Ovo učenje se ne može smatrati dosta drugačijim od Pavlovljevog

uslovljavanja ali je složenije utoliko ukoliko životinja tek treba da nađe

sredstvo koje će biti ključno u postizanju uspjeha, dok su kod klasičnog

uslovljavanja svi elementi već poznati. Veliku važnost za ovo učenje ima

motivacija, potrebno je da jedinka bude nečim podstaknuta na učenje, da ima

određenu potrebu koja je podstiče na učenje (nagrada, razni biološki i socijalni

44


motivi). U ovom kontekstu govorimo o primarnom i sekundarnom

potkrepljivanju ili nagrađivanju. Primarno potkrepljivanje imamo kada naučeno

ponašanje dovodi do neposrednog zadovoljenja potrebe, neposredne koristi, a

o sekundarnom potkrepljivanju govorimo kada jedinku na učenje podstiče

nešto zato što je to nešto uslov za zadovoljenje potrebe, odnosno zato što će

nekad u budućnosti, nekad i indirektno dovesti do ostvarenja određene

potrebe (novac!). Instrumentalno učenje dosta je zastupljeno kod ljudi,

naročito pri sticanju različitih motornih vještina.

c. Učenje putem uviđanja – korištenje uviđanja predstavlja glavnu odliku ljudskog

učenja. Razlikuje se od gore navedenih vrsta učenja po tri stavke: 1. Do

uspjeha, do rješenja se dolazi naglo; 2. Kad jedan način postupanja dovede do

uspjeha, ne ponavljaju se više neodgovarajući načini i neuspjeli pokušaji; 3.

Način postupanja koji je uspio primjenjuje se i u sličnim situacijama. O ovoj

vrsti učenja govorimo kad se jedinka nađe pred novom situacijom o kojoj nema

iskustva. U takvoj situaciji nije dovoljno vršiti razne pokušaje, važno je da se

shvate odnosi u problemu. Pri takvom učenju u velikoj mjeri se angažuje

mišljenje.

d. Prelazni oblici učenja

i. Habituacija (navikavanje) – vrsta učenja u kojoj organizam nauči da ne

reaguje na draži koje za njega nisu opasne. Ako se draži ponavljaju u

nizu, vremenom reakcija na njih slabi, dok potpuno ne nestane (npr.

život pored željezničke stanice, habituira se zvuk voza)

ii. Senzitizacija – jednostavan način učenja gdje se nesvjesno nakon

uzastopnih draži u nizu, na poslednju reaguje vrlo intenzivno (npr. kap

po kap vode iz pokvarene česme)

iii. Afektivna vezanost – Pojava da dijete u toku prve dvije godine života

ostvaruje osjećaj emotivnog vezivanja prema primarnom staratelju,

najčešće majci

e. Socijalno učenje – poseban oblik učenja gdje ljudi uče jedni od drugih. Model

po kojem se uči je uvijek neki drugi čovjek čije ponašanje se posmatra i

preuzimaju se postupci. Postoje tri vrste ovakvog učenja – imitacija,

identifikacija i učenje socijalnih uloga.

Transfer učenja – prenošenje dejstva ranijeg učenja na kasnije, može biti pozitivan (kada

ranije učenje pomaže da kasnije učenje bude brže i lakše, npr. učenje nekog stranog jezika

može biti olakšano ako imamo dosta znanja iz nekog drugog srodnog stranog jezika), ali

postoji i druga krajnost kad ranije učenje otežava i ometa novo učenje, i ovu pojavu

nazivamo negativnim transferom (npr. kad nam lokalni dijalekat otežava da naučimo

književni govor).

Razlike između učenja kod životinja i kod čovjeka

45


1. Svjesnost – čovjek zna koje postupke vrši dok uči, on prati napredovanje u učenju i

uočava teškoće na koje nailazi

2. Sposobnost korištenja govora – govor omogućava da čovjek koristi svoje ranije

iskustvo, i opšte društveno iskustvo u razmjeni sa drugim ljudima

3. Sposobnost uviđanja – zbog razvijene sposobnosti išljenja čovjek je sposoban da uvidi

šta i zašto dovodi do uspjeha, i to mu je omogućilo da ostvari ogroman napredak i

prirodu podredi sebi.

Pamćenje

Pamćenje je složen kognitivni proces koji se sastoji od zadržavanja, prepoznavanja i

obnavljanja ranije doživljenih sadržaja. Možemo reći da je pamćenje rezultat procesa

učenja, odnosno učenje i pamćenje su dijelovi jedinstvenog procesa – učenje je početak a

pamćenje kraj tog procesa.

U pamćenju učestvuje više procesa:

1. Procesi zadržavanja promjena (retencija) – pojava da ono što smo učili, možemo

kasnije, nakon dužeg ili kraćeg vremena proteklog od učenja, da koristimo.

2. Prepoznavanje ranije učenog (rekognicija) – proces u kojem opažamo da su predmeti

i pojave koje sada opažamo bili dio našeg iskustva nekad u prošlosti kao nešto već

naučeno i doživljeno

3. Pravljenje kopije naučenog bez prisustva originala (reprodukcija) – najkvalitetniji oblik

pamćenja koji je potreban u školskom učenju kao i u svakodnevnom životu

Fiziološka osnova pamćenja – čine je prije svega promjene u kori velikog mozga, tragovi koji

se nazivaju engrami ili menomogrami. Još uvijek nije tačno utvrđeno kakve tačno promjene

nastaju ali su to vjerovatno promjene u strukturi nervnih ćelija u kori velikog mozga i u

vezama među nervnim ćelijama angažovanim pri učenju nekog sadržaja. Najveći doprinos u

ovom polju dao je sovjetski naučnik Aleksandar Lurija koji je ustanovio da u mozgu postoje

neuroni koji se aktiviraju samo na nove draži, i prestaju sa aktivnošću kada draž koju

spoznajemo postane spoznata, odnosno kada se struktura hemijskih impulsa promijeni tako

da se uklapa u strukture koje su već postojale.

Sistemi procesa pamćenja

1. Senzorno pamćenje – zasnovano na čulima, po kapacitetu veoma ograničeno;

osoba odjednom ne primjećuje više od 4 do 7 jedinica. Nestabilno je, uglavnom

nesvjesno i po trajanju veoma kratko, ispod 1 sekunde. Pošto stalno zapažamo nove

draži, obim podataka koji ulazi u senzornu memoriju u toku je ogroman, i za

čovjekovu aktivnost važno je i korisno da se pretežni dio senzornih informacija brzo

gubi iz pamćenja.

2. Operativno (kratkoročno) pamćenje – sa njim počinje „pravo“ pamćenje. O

kratkoročnom pamćenju govorimo kada razumijevamo izgovorenu i napisanu

rečenicu, kada pamtimo telefonski broj koji nam trenutno treba itd. Obim jedinica,

odnosno broj operacija koje ćovjek istovremeno može da zadrži u kratkoročnom

46


pamćenju je ograničen na 7 plus/minus 2, mada može biti veći ako se zapamćene

jedinice povežu u smislenu cjelinu. Za razliku od senzornog, upotreba kratkoročnog

pamćenja je apsolutno svjesna. Prelazak kratkoročnog pamćenja u dugoročno zavisi

od određenih strategija pamćenja (percepcija, kategorijska i semantička obrada

naučenog), te kognitivne i metakognitivne strategije (kognitivne – ponavljanje,

razrada, organizovanje gradiva; metakognitivne – planiranje, kontrola naučenog,

regulacija napora)

3. Skladištenje (dugoročno pamćenje) – iz kratkoročnog u dugoročno pamćenje

prelazi samo mali dio podataka, onaj za čije smo zadržavanje iz različitih uzroka

motivisani. Pogrešno je da dugoročno pamćenje nazivamo skladištem naučenog

materijala, jer postoji stalan proces reprodukcije tog materijala. Ključ za uspješnu

reprodukciju je postavljanje pitanja, ponavljanje (obično ili integracijsko – sa

povezivanjem i određivanjem prioriteta). Reprodukcija nikad nije doslovna

reprodukcija već uvijek postoji novo povezivanje, prerada, obrada i kombinovanje

informacija, odnosno davanje ličnog stava informacijama koje reprodukujemo

(zavisno od naše strukture ličnosti). Ovo je proučavao britanski psihholog Bartlet koji

je zapazio da se pri reprodukciji zapamćenih informacija javljaju određene promjene

kao što su simplifikacija, racionalizacija sadržaja, naglašavanje određenih pojedinosti,

transformacija riječi i transformacija cjeline.

Zaboravljanje

Predstavlja gubljenje naučenih sadržaja i nemogućnost njihovog prepoznavanja i

reprodukovanja. Javlja se i kao potreba da se ponovi učenje ranije zapamćenih sadržaja.

Najviše zaboravljamo neposredno nakon učenja (Ebinghaus), a brzina zaboravljanja zavisi

od stepena naučenosti učenog, od sadržaja koji se uči (brže se zaboravljaju misaono-

verbalni sadržaji od psiho-motoričkih radnji). Na zaboravljanje utiče i logičnost i

organizovanost materijala kao i aktivnosti koje upražnjavamo neposredno nakon procesa

učenja (dokazano je da spavanje neposredno poslije učenja ima povoljan efekat, tj. više

materijala su zapamtili pojedinci koji su spavali neko vrijeme neposredno nakon učenja od

onih koji su upražnjavali neke druge aktivnosti). Takođe su bitni i način učenja, motivacija

kao i emocionalna angažovanost u toku učenja (umjerena).

Uzroci zaboravljanja mogu biti višestruki:

Neupotrebljavanje i neobnavljanje upamćenih sadržaja

Potiskivanje neprijatnih događaja iz svijesti (Frojd)

Interferencija (ometanje) naučenog gradiva prethodnim i naknadnim aktivnostima

(retroaktivna i proaktivna inhibicija) – retroaktivna inhibicija: usvajanje novog

sadržaja ometa prethodno naučeno; proaktivna inhibicija: postojeći sadržaji ometaju

sadržaje koji treba da se usvoje. Uslovi u kojima će se javiti aktivno zaboravljanje:

sličnost dva gradiva, kratak vremenski razmak u učenju dva gradiva, stepen

naučenosti dva gradiva, razgraničavanje gradiva i organizovanost u smisaone cjeline

47


Teorije zaboravljanja

1. Teorija slabljenja traga – prema ovoj teoriji zaboravljanje je spontani proces koji se

dešava kako vrijeme protiče. Stari tragovi se „zatiru“ (blijede). Ova teorija pada jer je

dokazano da može proći dosta vremena nakon učenja i onda smo uspješniji u

reprodukciji nekog materijala nego što smo bili neposredno naokn učenja.

Prihvatljivije je učenje da će se nakon vremena tragovi mijenjati, ali ne nestajati.

2. Teorija interferencije – objašnjeno kao uzrok zaboravljanja

3. Teorija pogrešnog plana reprodukcije – najprihvatljivija teorija, vežemo je za navike u

učenju, kognitivne strategije i strategije kontrole učenja

Emocionalni procesiPorijeklo emocija

Emocionalno izražavanje zavisi od dva faktora – od naslijeđa i od socijalnog učenja.

Emocionalna ekspresija, po Darvinu, dijelom je neposredna posljedica fizioloških promjena

koje se zbivaju u emocionalnom stanju. Izvjesna sličnost u izražavanju emocionanih stanja

kod svih ljudi takođe govori o ulozi nasljeđa u emocionalnoj ekspresiji, međutim izražavanje

emocija zavisi i od učenja. Dokazano je da se iste emocije u različitim uslovima i sredinama

izražavaju na različit način. Katerin Bridžes je, posmatrajući djecu starosti od 0-2 godine,

uvidjela da su emocije uslovljene biološkim faktorom. To je objasnila tako da sva djeca u

isto vrijeme i istim redoslijedom razvijaju iste emocije, nezavisno od svih ostalih faktora.

Međutim, Votson je pobio tu teoriju i, iskorištivši znanje o refleksima, došao do zaključka da

se dijete refleksno ponaša izražavajući strah kada čuje glasan zvuk, kada izgubi podlogu

pod nogama ili kada je izloženo fizičkom bolu, ali da su svi drugi strahovi naučeni u toku

života. Danas je podržan stav da poslije druge godine pod dejstvom socijalnog učenja

jedinke nauče šta smiju a šta ne smiju, te na osnovu toga stvaraju strahove. Iz socijalne

sredine učimo takođe i kakvu motoriku da izražavamo u situacijama straha i pojačanih

emocija. Takođe, naš emocionalni život dobija na kvalitetu samo ako naučimo da ga

kontrolišemo, a to se takođe uspijeva učenjem.

Fizionomija emocija

Prilikom emocionalnog reagovanja prvo se aktivira nervni sistem i endokrine žlijezde i mišići

(efektori). Za emocionalne reakcije zaduženi su talamus i hipotalamus (centri vegetativnog

nervnog sistema) koji regulišu lučenje hormona, ali određenu ulogu kod emocija igra i

moždana kora, kao i limbički sistem (prsten nervnih struktura iznad talamusa i

hipotalamusa). Preko talamusa i hipotalamusa razmjenjuju se nervni impulsi između

unutrašnjih organa i kore velikog mozga pa perko njih organizam ostvaruje kontrolu nad

različitim fiziološkim procesima. Hipotalamus je povezan sa moždanom korom koja takođe

ima značajnu ulogu pri javljanju emocija, njeno aktiviranje omogućava da opažamo situacije

i da ih ocjenjujemo kao važne ili nevažne, opasne ili neopasne. Od moždane kore takođe

zavisi da li će emocionalno stanje potrajati ili će prestati čim nestane situacija u vezi sa

kojom se emocija pojavila. Naročito je važna njena uloga što koči i ublažava intenzitet

48


reakcija različitih organa pri emocijama. Posredstvom limbičkog sistema postajemo svjesni

visceralnih promjena pri emocijama. Drugi element je objektivno (vanjsko) ponašanje –

gestikulacije, motorika, govor, stav tijela, a treći i najteži za dokazati su subjektivni

doživljaji emocija – doživljaji prijatnosti i neprijatnosti (tzv. afektivni ton), radost, gnjev,

tuga, strah, ljubomora...

Vrste emocija

Postoji više kriterijuma po kojima možemo klasifikovati emocije:

1. Kad se javljaju u ontogenezi? Po ovom kriterijumu ih dijelimo na dvije grupe:

1.1. Primarne emocije (javljaju se do druge godine) – strah, bijes, radost, žalost

1.2. Sekundarne emocije (nastaju socijalnim učenjem)

2. Podjela prema području na koje se odnose:

2.1. Čulne emocije (emocije koje se javljaju uz čulne utiske, osjete)

2.2. Intelektualne emocije (zadovoljstvo, nezadovoljstvo, ponos itd.)

3. Podjela prema usmjerenosti emocija:

3.1. Emocije usmjerene prema sebi (osjećanje zadovoljstva, nezadovoljstva,

ponosa, stida; tzv. „moralna osjećanja“)

3.2. Emocije usmjerene prema drugima (ljubav kao osnovna, zatim ljubomora,

zavist, mržnja, simpatije, sažaljenje)

Kako prepoznati emocije kod drugih ljudi?

Postoji više vrsta emocionalnog izraza, odnosno više faktora na koje trebamo obratiti pažnju

želimo li pročitati nečije emocionalno stanje. Emocije se manifestuju u različitim pokretima,

a prije svega u izrazu lica, pokretima tijela i promjenama glasa. Što se tiče pokreta lica,

dokazano je da su u izražavanju emocija najaktivniji mišići oko očiju i usta i na osnovu

različitih pokreta ovih mišića formiraju se karakteristične crte u izrazu lica. Česti

karakteristični pokreti za određene emocije su i pokreti tijela (pantomimika). Za strah je,

naprimjer, karakteristično udaljavanje od izvora straha. Kod bijesa su to česti i intenzivni

nekoordinisani pokreti. Žalost karakteriše mlitavo držanje, a radost uspravno i čvrsto

držanje tijela. Glas je takođe izrazit znak emocija, na prvom mjestu specifične glasovne

reakcije na emotivne promjene (jecanje, plač, smijeh, nagli vrisak itd.), ali i uopštena visina

glasa pri određenim emocijama (pri bijesu glas je povišen, riječi kratke sa malim pauzama,

kod žalosti obrnuto).

Emocionalna stanja nastaju kao posljedica izrazitog intenziteta emocija ili njihovog dugog i

konstantnog trajanja i predstavljaju složene emocionalne procese koji imaju velikog uticaja

na ličnost u cjelini. Razlikujemo više emocionalnih stanja:

1. Raspoloženja – stanja malog intenziteta ali dugog trajanja koja ne moraju biti

izazvana konkretnom situacijom ali su često izazvana događajima koji su proizveli

intenzivne emocije prijatnosti ili neprijatnosti.

2. Afekti – intenzivna emocionalna stanja koja se naglo javljaju, kratko traju i praćena

su izrazitim tjelesnim promjenama. Svaka emocija (a naročito primarna) postaje

49


afekat kada se razvije do određenog intenziteta. Kod afekata je uticaj na

intelektualne procese veoma izrazit i jako je smanjena kontrola svjesnih

intelektualnih postupaka – mišljenje postaje ograničeno i nekritično, učenje je

nemoguće. Takođe, afekti dovode do pretjerane aktivnosti organizma, ali to je

pozitivno jer potiskivanje reakcija u afektnim stanjima može dovesti do

psihosomatskih poremećaja, pa čak i neuroza.

Čemu služe emocije?

Riječ emocija potiče od latinske riječi emovere, što znači pokretati. Dakle, emocije služe da

nas pokrenu na određena ponašanja, ali ne bilo koja ponašanja, nego ona koja su značajna

za naše preživljavanje. Funkcija emocija je da nas pokrenu na akciju kako bismo se bolje

prilagodili sredini i, ugrubo rečeno, preživjeli. Teoretičari evolucije kažu da je funkcija

emocija da omoguće čovjekov opstanak. Današnja psihologija ih tumači tako da čovjeku

omogućavaju angažman, aktivnost, rad i bez emocija čovjek nikad ne bi mogao završiti

započetu radnju.

Motivacioni procesiMotivacioni procesi – procesi pokretanja aktivnosti radi ostvarenja određenih ciljeva,

usmjeravanja aktivnosti na određene objekte i regulisanja načina na koji će se postupiti,

kao i određivanja njenog trajanja.

Motivi su unutrašnji činioci koji pokreću na aktivnost, koji je usmjeravaju i njome upravljaju

radi ostvarenja određenih ciljeva. Motivi su organski ili psihološki činioci koji pokreću ili

usmjeravaju ponašanje čovjeka, kako njegovo ponašanje, tako i njegovo opažanje, učenje i

mišljenje. Motivi su osobine, ali ih svrstavamo u posebnu vrstu osobina – dinamičke osobine

ličnosti (pokretači na stvaralaštvo, rad, aktivnost).

Struktura motiva

1. Potreba ili nedostatak – mogu postojati određeni nedostaci u organizmu ali da mi

ništa ne registrujemo niti preduzimamo. Potrebe ne izazivaju uvijek neposredno

ostvarivanje ciljeva kojima se one mogu zadovoljiti, one prvenstveno izazivaju

aktivnost organizma, odnosno određenih fizioloških ili psihičkih procesa. To

aktiviranje organizma kao posljedica nedostataka nazivamo nagonima

2. Nagon – izrazom potreba se označava neki nedostatak u organizmu, a izrazom nagon

se izražava aktiviranje organizma usljed tog nedostatka. Za nagone još možemo reći

da su svjesno doživljene potrebe, jer kad potreba dovede do aktivnosti organizma, mi

to doživljavamo kao napregnutost ili tenziju organizma.

3. Cilj – kod čovjeka je taj doživljaj potrebe obavezno praćen zamišljanjem objekata i

situacija kojima potrebe možemo zadovoljiti. Taj doživljaj kojim osmišljavamo načine

zadovoljenja potrebe nazivamo ciljem.

U psihologiji postoji nejedinstven pristup o vrstama motiva i njihovom pojedinačnom

značaju u životu.

50


1. Prema postanku dijelimo ih na urođene i stečene, zavisno od toga da li počivaju na

urođenim potrebama ili na stečenim potrebama.

2. Prema ulozi i nivou prioriteta razlikujemo primarne i sekundarne.

3. Najčešća podela motiva je na biološke, socijalne i lične motive

a. Pod biološkim (organskim) motivima podrauzmijevamo one koji počivaju na

tjelesnim potrebama – egzistencijalni motivi. Nazivamo ih još i urođenim i

univerzalnim motivima.

b. Socijalni motivi počivaju na psihološkim potrebama koje nisu izazvane

nedostatkom nečega u organizmu, za njihovo ostvarenje je neophodan kontakt

sa drugim ljudima i oni su zajednički većem broju ljudi.

c. Naučeni (lični, stečeni) motivi – počivaju na psihološkim potrebama i usmjereni

su prije svega na razvoj i interese vlastite ličnosti. Oni zavise prvenstveno od

ličnog iskustva irazlikuju se od pojedinca do pojedinca. Uglavnom ukazuju na

stepen civilizacijske razvijenosti jedinke.

Razvoj motivacije

1. Dijete u mlađem uzrastu teži da zadovoljava potrebe čim se one javljaju. Ovaj period

nazivamo periodom infantilne motivacije i zasnovan je na principu zadovoljstva.

2. Sazrijevanjem djeteta motivacija se razvija i dovodi do razvoja sposobnosti da se

odloži zadovoljenje potreba jer se počinje uzimati u kontekst situacija, odnosno njeno

zadovoljenje.

3. Odrastao čovjek je u stanju da odloži zadovoljenje veoma privlačnih ciljeva da

postigne one koji su trenutno manje privlačni ali koji će kasnije priuštiti veće

zadovoljstvo nego oni koji bi dali trenutno zadovoljstvo. Ovde do izražaja dolazi

odabir, selekcija, vrednovanje u čemu uticaja imaju i kognicija i moralne norme.

Frustracija

Frustracijom nazivamo osjećaj spriječenosti, osujećenosti u postizanju ciljeva, odnosno

zadovoljenju motiva. Ljudi se različito ponašaju u tzv. frustracionim situacijama – neke ljude

i manji neuspjeh u zadovoljenju motiva obeshrabruje ili dovodi do ljutnje i bijesa, dok drugi,

međutim, pojačanim naporom ili nekim novim načinima zadovoljenja potreba pokušavaju

da dođu do ostvarenja postavljenih ciljeva. Načini rješavanja frustracija mogu biti realistički

i nerealistički. Realistički način je razvijanje frustracione tolerancije, te pojačavanje napora i

nove metode zadovoljenja motiva, a o nerealističkom reagovanju govorimo kad na različite

načine (najčešće nesvjesno) pokušavamo da svoj neuspjeh prikrijemo i prikažemo kao

uspjeh. Otpornost prema neuspjehu, odnosno metod koji ima za svrhu izlazak i stanja

frustracije, naziva se frustraciona tolerancija. Imati FT znači imati sposobnost da se

odupremo odlaganju i sprečavanju zadovoljenja motiva, da se odupremo konfliktima kao i

da održimo efikasnost u radu i ponašanju.

Do frustracije može doći iz više uzroka. Uzroci mogu biti objektivni (fizičke prepreke ili

barijere). Zatim, uzroci mogu biti socijalne prirode (prepreka su drugi ljudi, njihovi stavovi i

51


shvatanja), a problem može biti i u nama samima, odnosno nesposobnosti naše ličnosti da

postigne ono što je sebi zacrtala za cilj. Ipak, uzroci najjače frustracije su sukobi različitih

motiva u čovjeku – konflikti.

Posljedice frustracija mogu biti pozitivne kad utiču na razvoj ličnosti pojedinca na način da

ga tjeraju da preispituje svoje mogućnosti, analizira i traži nove načine rješavanja

problema, odnosno izvlači maksimum iz svoje ličnosti. Ali, posljedice frustracija su najčešće

negativne – javljanje agresivnosti, dezorganizovano ponašanje, učestala upotreba

odbrambenih mehanizama i, na kraju, pojava anksioznosti kao najznačajnija negativna

posljedica frustracija. Anksioznost je osjećanje nespokojstva, tjeskobe, neodređenog straha

koje se prije svega javlja zbog ugroženosti osjećanja samopoštovanja.

Hijerarhija motiva (pogledati Maslovljevu piramidu motiva, str. 15)

LičnostPredstavlja jedinstvenu organizaciju osobina koje se razvijaju uzajamnim dejstvom

organizma i socijalne sredine i koje obezbjeđuju jedno dosljedno ponašanje.

Osobine (crte ličnosti)

Pod crtama ličnosti podrazumijevamo i psihološke i fiziološke sistema koji određuju svaku

ličnost, odnosno daju joj fizionomiju.

Osobine crta ličnosti:

1. Generalizovanost – neke osobine se ispoljavaju u svim postupcima, dok se druge

iskazuju samo u ograničenom broju postupaka.

2. Univerzalnost – javljaju se kod većine ljudi, ali dimenzije ispoljavanja su veoma

specifične.

3. Dosljednost – pojedine karakteristike se javljaju veoma često (ove više zavise od

bioloških faktora ali nije isključeno ni učenje (tj. temperament))

4. Javljaju se u psihološkom kontinuumu i bipolarne su

Po Olportu, razlikujemo 4 vrste osobina ličnosti:

1. Osobine temperamenta

2. Osobine karaktera

3. Sposobnosti

4. Tjelesne osobine

Gilfordova tipologija ličnosti kaže da svaku ličnost određuju 3 grupe osobina:

1. Temperament – osobine koje govore na koji način neko nešto radi

2. Sposobnosti – govore kako neko uočava i rješava probleme, percipira, analizira

3. Dinamičke crte ličnosti

52


**Materijali sa vježbi**Vježba 1 – rast i razvojRAST se veže za fizičke promjene tijela koje se ispoljavaju u promjeni težine, visine,

proporcionalnosti, razvijaju se mišićna, koštana, nervna i sunđerasta tkiva i rastu organi koji

su sastavljeni od tih tkiva. Na intenzitet rasta utiče ishrana i aktivnost jedinke, ali i njeno

zdravstveno stanje. Rast je proces koji je uslovljen biološkim predispozicijama jer se sve što

donesemo na svijet razvija po nekom planu i redoslijedu (zubi, sazrijevanje nervnog i

mišićnog tkiva itd.). Kod pojedinaca se može javiti ranije ili kasnije, a završava se fizičkom

zrelošću.

RAZVOJ – Pod razvojem podrazumijevamo kvalitativne i kvantitativne promjene u

ponašanju, građi i socijalnom prilagođavanju djeteta. Kvantitativne se odnose na

raznovrsnost našeg ponašanja, a kvalitativne na to kada se smisleno organizuju i upotrijebe

kvantitativne vještine (učenje nekih riječi, sklapanje rečenice). Promjene su najuočljivije u

kognitivnom razvoju (opažanje, pamćenje, mišljenje, pažnja...). Razvoj je složenije zbivanje

koje obuhvata promjene u građi, diferenciranje, sazrijevanje biohemijskog sastava,

prilagođavanje tkiva, organa i funkcije organizma. Razvoj podrazumijeva i tjelesni i psihički

razvoj, kao i socijalnu prilagodbu.

Razlika između pojmova rast i razvoj se ogleda u par stvari:

Rast prestaje sa fizičkom zrelošću a razvoj traje od začetka do kraja životne dobi

Rast je dio razvoja, ograničen na fizičke promjene

53


Rast je promjena u obliku, formi, strukturi i veličini tijela dok razvoj obuhvata

strukturalne promjene i funkcionalni napredak tijela.

Rast može biti precizno izmjeren, razvoj je lična interpretacija promjene jedinke.

Vježba 2 – razvojna razdobljaRAZVOJNA RAZDOBLJA – periodi u kojima većina ljudi ostvaruje određeni segment

razvijenosti biološko – psiholoških struktura i ostvaruje određenu ulogu koju je definisalo

društvo. U savremenoj psihologiji razvojna razdoblja nisu vezana za vrijeme, nego za

procese, funkcije ili za promjene koje su evidentne u ponašanju jedinke. Klasična psihologija

razvoj čovjeka dijeli u 4 velika perioda:

1. Djetinjstvo

2. Mladalaštvo

3. Zrelost

4. Starost

KRITIČNA RAZDOBLJA – predstavljaju kratke vremenske raspone u sklopu kojih se moraju

javiti međusobni uticaji nasljednih struktura i socijalne sredine, tj. u kome mora doći do

odgovarajuće aktivnosti nervnih struktura u razdoblju njihove najveće osjetljivosti. Ako to

izostane, nervno tkivo će izgubiti naslijeđene biološke komponente, tj. dispozicije će ostati

neiskorištene. U ovim razdobljima najvažniji je razvoj govora kada stimulacijom jedinka

aktivira moždane strukture koje se usložnjavaju i omogućuju kulturni razvoj. Ako znamo za

kritična razdoblja, jako važno je posmatranje (opservacija) jedinke i njenih interesa u tom

periodu. Treba podržati aktivnost za koju dijete pokazuje interes, posmatrati koliko dugo

interes traje i da li se u aktivnosti potaknutoj interesom zapaža napredak i koliki.

Vježba 3 – pubertetZašto je pubertet kritičnije razdoblje čak i od prve godine života? –Za razliku od

novorođečeta koje je na svijet donijelo neke fiziološke procese kojima upravlja autonomni

nervni sistem, kao i reflekse kao odgovore na draži iz spoljašnje sredine ali nema razvijen

intelekt i samostalnu svijest, u pubertetu se možemo sami brinuti o sebi, kognitivno smo se

razvili do određenog nivoa (analiziramo, zaključujemo, vrednujemo, predviđamo), ali još

uvijek nedovoljno da bismo se samostalno nosili sa fizičkim i emocionalnim promjenama

kroz koje prolazimo, pa zato pravimo greške u djelovanju i odlučivanju. Zato nam je

neophodna pomoć od strane porodice i društva da ne bi došlo do emocionalnih problema,

prvenstveno zbog osjećaja neprihvaćenosti i vidljivih tjelesnih promjena, kao i nedostatka

znanja i iskustva. U suprotnom nećemo širiti znanja i iskustva i ostaćemo rigidni,

izbjegavaćemo izlazak iz svoje „zone komfora“, a samim tim i situacije koje bi nas dovele

do proširenja znanja i sticanja novih iskustava.

Promjene u pubertetu dijelimo na primarne i sekundarne:

Primarne promjene su proizvedene radom žlijezda sa unutrašnjim lučenjem koje su

latentne do puberteta a onda rastu i masom i oblikom i kod svakog čovjeka

funkcionišu na jedinstven način. Hipofiza luči 8 različitih hormona i ima funkciju

54


„dirigenta“ u sistemu žlijezda sa unutrašnjim lučenjem – šalje poruku drugim

žlijezdama da pojačaju ili smanje lučenje. Hipofiza takođe utiče na razvoj polnih

žlijezda (gonada - jajnika i testisa). Hipofiza utiče i na funkciju nadbubrežne žlijezde

koja luči adrenalin (srž) i kortizon (kora)

Posljedice lučenja hormona se nazivaju sekundarne promjene – menstruacija i rast

grudi kod djevojaka, maljavost i fizičko izduženje tijela, te promjene na testisima kod

dječaka.

LIČNOST – predstavlja jedinstvenu organizaciju osobina koje se razvijaju uzajamnim

dejstvom organizma i socijalne sredine i koje obezbjeđuju jedno dosljedno ponašanje.

Vježba 4, 5, 6 – psihološke teorije (pravci)**Nastavlja se na predavanja (str. 12)

psihologija 1 predavanja - skripta cijela.docx

Documents