POMOĆNI MATERIJAL ZA PRIPREMU ISPITA

BOSANSKO KOMPARATIVNO PRAVO

I. POJAM I METOD PROUČAVANJA BOSANSKOG PRAVA

1. Pojam bosanskog prava

1. Bosansko pravo je cjelokupno pravo u Bosni od srednjeg vijeka do danas;

2. Etape razvoja bosanskog prava (srednjovjekovno, osmansko, pravo modernog doba)

a) Bosansko srednjovjekovno pravo (na staro slavensko običajno dolaze elementi srednjoevropskog feudalnog, dubrovačkog, mletačkog i germanskog rudarskog prava (Sasi),

b) Bosansko pravo u osmanskom periodu (uz osmansko pravo vojno-upravno, agrarno i zemljišno, prisutno je šerijatsko, te kanonsko pravo katoličke i pravoslavne crkve i jevrejsko običajno pravo i konačno, tanzimatsko zakonodavstvo)

c) Bosansko pravo modernog doba (dolazi sa Austro-Ugarskom, vrijeme prve i druge Jugoslavije)

3. U svim etapama razvoja - bosansko pravo bilo je izvjestan sistem

4. Glavne odlike modernih i savršenih pravnih sistema

a) Odlike modernih pravnih sistema (povezanost pravnih propisa i postojanje hijerarhije)

b) Odlike savršenih pravnih sistema (kad može riješiti svako konkretno pitanje koje se pred njim pojavi)

5. Glavne odlike bosanskog prava (moderno i savršeno pravo)

a) Bosansko pravo ima sve odlike modernog prava u svakoj fazi svog razvitka.

b) Bosansko pravo ima sve odlike savršenog pravnog sistema – može rješavati svako konkretno pitanje koje se pred njim pojavi

2. Komparativno pravo

1. Komparativno pravo – svako proučavanje putem poređenja dva ili više pravnih sistema ili pravnih instituta unutar istog pravnog sistema

2. Primjena uporednog metoda u proučavanju pojedinih pravnih oblasti ili disciplina (nije posebna grana kao krivično, procesno, građansko…),

3. Historijat primjene uporednog metoda u sferi prava

a) Antika i stari vijek

b) 19. stoljeće (prvi međunarodni kongres za komparativno pravo)

c) Period poslije Prvog, a naročito poslije Drugog sv. rata (UN, EU)

4. U svim tim procesima ima mjesta komparativni pristup u proučavanju bosanskog prava u njegovom historijskom razvitku

BOSANSKO SREDNJOVJEKOVNO PRAVO

I – FEUDALNO STATUSNO PRAVO

1. Pravna priroda feudalnog posjeda u Bosni

sva vlastela u posjedu svojih feuda, feude uzivali kao očevinu odnosno posjed koji su naslijedili od svojih predaka.

nosioci prava nisu bili pojedinci nego cijela rodovi ili cijela bratstva, pa se vlastelinske baštine zovu plemenita baština ili plemenština.

jednom darovana baština nije se mogla povratiti, a vladar je mogao oduzeti baštinu samo ako neki vlastelin izvrši izdaju.

2. Sistem vazaliteta u Bosni

odnos vladara i njegovih feudalaca naziva se vazalitetom i postojala su dva vazaliteta: krunski i hijerarhijski

krunski gdje je centralna vlast bila jaka i gdje su svi feudalci bili direktno vezani za vladara (krunu) a u Bosni je to bila samo krupna vlastela, a obična vlastela je zavisila od krupne vlastele.

pripadnici nize vlastele bili obavezni na vjernu sluzbu (vojna obaveza i sluzenje na dvoru svog gospodara).

vazilo pravilo vazal mog vazala nije moj vazal to jeste Vladar je sa nizom vlastelom mogao komunicirati samo posredstvom krupne vlastele (vodilo do velikog uticaja i moći krupne vlastele a slabljenja centralne vlasti).

3. Imunitetska prava vlastele

to su prava feudalca na posjedu i svaki je uzivao trojaki imunitet: ekonomski, administrativni i sudski.

ekonomski: pravo vlastelina da ubire feudalnu rentu (radna-kuluk, naturalna i novčana renta).

administrativni: pravo vršenja upravno policijske vlasti nad naseljenicima njegovog posjeda, kao i da sudi svim naseljenicima feuda- sudski (vrlo snazan i samostalan polozaj).

obaveze vlastele prema vladaru bile neodredjene i labave (vojna-da sluzi vladaru oruzjem vladaru kako najbolje moze) i nisu davali vladaru nikakvu odredjenu godišnju dadzbinu.

4. Zavisni zemljoradnici

obično se nazivali kmetovima ili kmetićima i bilo im je zabranjeno napuštanje vlastelinskih posjeda samovoljno odn. prelazenje s jednog vlastelinstva na drugo.

obaveze prema gospodaru nisu izričito poznate a vjerovatno su bili obavezni da rade na imanju gospodara-kuluče 90 dana (u Srbiji 104, a u Slavoniji 150 dana)

imali su obavezu zalaznine po kojoj su bili duzni davati smještaj i hranu svom vlastelinu i njegovoj pratnji te stranim poslanicima kad putuju kroz Bosnu.

teško su zivjeli i ne pruzaju nikakav otpor Osmanlijama.

5. Vlasi (stočari)

zavisni stočar Vlah (riječ starogermanskog porijekla znači Rimljanin).

tokom vremena postepeno nastanjivali Bosnu i od nekadašnjeg nomadskog načina zivota prelaze na zivot u katunima u kojima provode zimske mjesece,a kasnije se spominju i stalna stočarska sela.

u direktnom odnosu prema vladaru sa obavezom da mu daju dio proizvoda u stoci i da vrše komordzijsku sluzbu u ratu i daju tovarne konje za prijenos soli iz dalmatinskih gradova.

imali su lakši polozaj od zemljoradnika jer su po katunima imali odredjenu samoupravu sa svojim vlaškim starješinama.

6. Robovi

vlastela nikad nije drzala robove jer se trgovina robljem smatrala nedostojnom i sramnom pa su se njom zanimali uglavnom stranci.

katolička crkva zabranjivala drzanje robova katoličke vjere.

u 15 vijeku povećao se obim trgovine bosanskim robljem, a su i seljaci prodavali svoju djecu u ropstvo za vrijeme gladnih vremena.

7. Gradovi i gradsko stanovništvo

već u doba Kulina bana tri veća grada sa utvrdama: Vrhbosna, Visoko i Drijeva (Narenta).

mirna vladavina Stjepana II obiljezena privrednim usponom (razvoj rudarstva te trgovina i eksploatacija plemenitih metala-razvila se trgovina sa dalmatinskim i prekomorskim gradovima.

formiraju se rudarska naselja: Srebrenica, Olovo, Kreševo, Fojnica… a najveću korist imaju vladari i krupna vlastela kuje se prvi bosanski srebreni novac-dinar.

glavni uvozni artikl bila so iz dubrovačkih solana, te luksuzna roba za potrebe vlastele.

izvozili se lovački i stočarski proizvodi.

razvijaju se domaći rudarski i trgovački centri: Foča, Jeleč, Jajce, Konjic, Zvornik, Srebrenik, Rogatica, Prozor, Trebinje.

stanovnici gradova pretezno trgovci, zanatlije i rudari, a većinu gradskog stanovništva činili su stranci (Dubrovčani kao trgovci i Sasi kao rudari) dok je domaće gradsko stanovništvo bilo malobrojno i nikad se nije oformilo kao poseban gradjanski stalez i nije u političkom zivotu Bosne igralo nikakvu posebnu ulogu.

II – PRAVNI SISTEM

1. Sudovi

bili vlastelinski (patrimonijalni) i svaki vlastelin imao pravo da sudi zavisnim ljudima svog posjeda (sudio tako što je sjedio na nekoj kamenoj stolici, odatle pratio raspravu i izricao presudu) .

sporovi izmedju bosanskih podanika i Dubrovčana raspravljani u jednom mješovitom pograničnom sudu koji se zvao stanak (sud se sastojao od 12 porotnika i jednog sudskog izvršitelja sa obje strane).

Dubrovčani su imali i svoje konzule koji su rješavali njihove medjusobne sporove nastale iz trgovačkih poslova i drugih odnosa po Bosni.

Sasima i drugim stanovnicima gradova sudio je knez koga je imenovao vladar, a u nekim gradovima postojalo je i gradsko vijeće.

nije bilo posebnih drzavnih sudova ili sudova na dvoru vladara.

2. Sudski postupak

1. Načelo mjesne nadležnosti u sporovima između Bosanaca i Dubrovčana (tužba se podnosila sudu nadležnom za tuženu stranu)

2. Dokazna sredstva i ostala načela sudskog postupka (zakletva, pravo azila)

a) Zakletva (zakletvenici, rotnici, „samošesta“ ili „samosedma“ prisega)

b) Pravo azila (utočišta, u nemirnim vremenima, ugovori vlastele s Dubrovnikom, Crkva bosanska omogućavala azil u svojim „hižama“)

3. Krivično pravo i sistem kazni

• podaci malobrojni, a u pogledu odredjivanja mjesne nadleznosti u sporovima izmedju Bosanaca i Dubrovčana tuzba se podnosila sudu nadleznom za tuzenu stranu.

• dokazna sredstva najčešće zakletva, a stranci su pri zaklinjanju pomagali i saklevetnici.

• značajna ustanova u sudskom postupku bilo je pravo azila koje je bilo razvijeno i često korišteno u nemirnim bosanskim vremenima

• Dubrovčani su pravo utočišta davali bosanskoj vlasteli, a i crkvi je pripadalo pravo azila.

4. Brak i porodica

1. Patrijarhalna porodica (kolektivna svojina nad zemljom i vlast oca porodice)

a) Vladajući oblik porodične zajednice u srednjovjekovnoj Bosni bila je velika patrijarhalna porodica, kasnije u 18. i 19. stoljeću – zadruga;

b) Glavna obilježja porodične zajednice: kolektivna svojina nad zemljom i vlast oca u porodici (posebno kod sklapanja braka, raspolaganja imovnom itd.)

2. Brak – necrkveni laički (po paganskoj tradiciji, krađa ili otmica djevojke, ugovor porodica ili kupovina),

3. Razvod (jednostavan za muža „ako mu žena nije bila ugodna“; žena je mogla napustiti muža, ali joj se oduzimalo imanje)

4. Jednostavnost razvoda – jedan od razloga odbijanja katolicizma

5. Nasljeđivanje:

a) muški potomci - nasljednici: – nije primjenjivan princip primogeniture, već se nasljedstvo dijelilo jednako na sve sinove;

b) ženski potomci – nasljednici: ženska djeca su imala pravo nasljeđivanja pokretnih stvari, a ako nije bilo muškog potomstva, onda su imanje nasljeđivale kćeri;

c) praksa u veliki patrijarhalnim porodicama: poslije očeve smrti najstariji sin postajao glava porodice;

6. Ekonomska osnova patrijarhalne porodice oličena u kolektivnom vlasništvu - nije bilo testamenta, ali se pravila razlika između baštine (očevine) i stečevine (obično novac i dragocjenosti, koje su se deponovale u Dubrovniku i bile predmet testamenta).

5. Vlasništvo (svojina) i obligacije

1. Svaki oblik svojine predstavlja pravni izraz odnosa proizvodnje (u srednjovjekovnoj Bosni - feudalni karakter svojine)

2. Svojina u feudalizmu (uglavnom, zemljišna) bila je podijeljena na više titulara (za razliku od rimskog privatnog vlasništva)

3. Direktna ili prava svojina zemljišnih posjeda (vladar: vlasnik cjelokupnog zemljišta, direktna svojina feudalnih gospodara, zavisna svojina seljaka)

4. Svojina na zemlju sticala se na dva načina: originarnim (zakonsko zaposjedanje napuštenih nekretnina – stvari) i derivativnim putem (kupoprodajom, nasljedstvom – voljom prethodnog i novog vlasnika)

5. Obligacioni i depozitarni poslovi sa Dubrovnikom (povećavali se sa razvojem trgovine u 14. i 15. st.);

6. Testament gosta Radina

1. Starješine Crkve bosanske uključuju se u novčanu privredu u 15. st.

2. Gost Radin živio životom kao i ostala tadašnja feudalna gospoda – jedan od posljednjih istaknutih starješina Crkve bosanske

3. Sadržaj testamenta sastavljenog u Dubrovniku (raznim nasljednicima i za različite svrhe zavještao svoje veliko bogatstvo.

4. Odricanje od moralnih načela Crkve - što je nagovještavalo kraj i crkve i srednjovjekovne bosanske države;

III - IZVORI PRAVA SREDNJOVJEKOVNE BOSNE

1. Izvori prava i pitanje zakona

nije bilo općih pravnih pravila u vidu pisanih zakona, medjutim podaci iz Ljetopisa popa Dukljanina ukazuju na mogućnost da je ipak postojao jedan pisani zakon

Ljetopis se smatra jednim od najstarijih knjizevnih dijela medju Juznim Slavenima, a napisao ga je nepoznati svećenik iz Barske nadbiskupije.

njegova hronika u opisivanju dogadjaja u vremenu od 10-15 vijeka je puna nevjerovatnih vijesti pa je postao predmet brojnih historijskih analiza.

Ljetopis ima legendaran karakter ne odnosi se ni na jednu konkretnu juznoslavensku feudalnu drzavu, te stoga ima veliki značaj za pravnu historiju svih juznoslavenskih naroda.

2. Javne isprave ili listine

to su osnovni izvori prava koje je u vidu povelja vladar izdavao pojedinim fizičkim i pravnim licima, a veći dio povelja imao je karakter medjunarodnih ugovora .

ostale javne isprave predstavljale su vlasteoske povelje (sačuvane neke u Veneciji) kojima su bosanski vladari davali zemljišne posjede svojoj vlasteli.

kako dvorska kancelarija nije bila čvrsto organizovana listine i povelje nisu bile tipizirane (svaka za sebe bila je posebna tvorevina).

povelja se sastojala iz tri osnovna dijela: protokol (uvod), tekst i završna odredba.

protokol se sastojao iz invokacije (prizivanje Boga- U ime oca i sina i svetog duha amen!), a poslije toga išla je titula i ime vladara koji izdaje povelju (Ja ban bosanski..).

u tekstu povelje se izlaze kako je došlo do njenog izdavanja odnosno dogadjaj usljed kojih je konkretna isprava izdata.

povelja je propisivala pravilo ponašanja i predvidjala kaznu u slučaju nepoštivanja pravila (sankcija ili kazna nije nikad bila konkretizirana).

završni dio povelje se sastojao od potpisa i pečata a obično je potpisivao pisar zvani dijak kao šef dvorske kancelarije (pečat u vidu metalnog privjeska sa grbom i likom izdavača).

dosta podataka za historiju prava sadrze i natpisi na stećcima.

3. Dubrovačko i bosansko pravo

imovinsko pravni i drugi odnosi su regulirani običajnim pravom (consuetudo).

u početku mješavina rimskog i bizantskog prava i slavenskih običaja a kasnije prava srednjovjekovnih trgovačkih gradova u Italiji.

politička autonomija manifestirala se donošenjem Statutarnih odredaba kojima se regulirao javni i privatni zivot.

kodifikacija statutarnih odredaba potvrdjena na gradskom zboru 1272 godine čime je Dubrovnik dobio svoj temeljni zakon.

Dubrovački statut prvobitno se sastojao od 7 knjiga.

poslije Statuta 1277 godine objavljen carinski zakon iz kojeg se vidi čime su sve Dubrovčani trgovali.

od 1301 redovno vodjeni zapisnici sjednica Malog i Velikog vijeća i Vijeća umoljenih (senata).

u dva zbornika nazvana po boji svojih korica Zelena i Zuta knjiga upisivane su odredbe statutarnog karaktera.

1794 godine objavljuje se i pomorski zakon koji se temeljio na dubrovačkim pravilnicima o plovidbi iz 1745 i 1781 godine.

PRAVO U OSMANSKOJ BOSNI (Osmanlı Bosna'sında Hukuk)

I –VJERSKA STRUKTURA OSMANSKE DRZAVE (Osmanlı Devletinin Dini Yapısı)

1. Proces prihvatanja Islama (İslam dini kabullenme süreci)

dugo vremena se odrzalo uvjerenje da su bosanski muslimani potomci starih bogumila bosanskih koji su usljed stalnih nasrtaja katolicizma i pravoslavlja prihvatili islam da bi se uz pomoć ove uzvišene vjere zaštitili od obiju crkava (po tom svatanju prihvatanje islama dogodilo se masovno i u jedan mah po padu Jajca 1463 godine dok je još sultan Mehmed II Fatih bio u Bosni)

širenje islama bio je proces koji je trajao nekih 250.godina te da su islam prihvatili kako bivši bosanski krstjani tako i katolici i pravoslavni te pripadnici svih slojeva stanovništva a posebno seljaštva

popularna predrasuda da je bosanska vlastela prva prihvatila islam kako bi sačuvala svoje posjede

nacionalistička srpsko i hrvatsko historiografija insistiraju da se prihvatanje islama odigralo u znaku psihološke i fizičke prinude (to mišljenje oborio Vladislav Skarić-19 vijek ne bi zatekao nijednog kršćanina)

islam su jednostavno širile ljudske prilike i okolnosti

2. Milet sistem (Millet sistemi)

u Osmanskom carstvu zivio veliki broj etnički, vjerski i jezički raznorodnog nemuslimanskog stanovništva (u prvom redu kršćani pravoslavne vjeroispovijesti) koji su imali status zaštićene manjine a zvali su se milleti

oni su svoje statusne, privatno-pravne i porodične odnose regulirali na osnovu kanonskog prava (izuzetak su bili bosanski katolici franjevačkog reda koji su uzivali slobodu vjeroispovijesti iako im je vjerski poglavar-papa bio stranac sa stanovišta osmanske drzave

3. Bosna Srebrena (Bosna Srebrena kuruluşu)

Franjevci se istakli kao rodoljubi i čuvari uspomene na bosansku srednjovjekovnu drzavu

njihov starješina fra Andjeo Zvizdović hrabro je izašao pred sultana Mehmeda II Fatiha i zatrazio slobodu daljeg vjerskog djelovanja što mu je ovaj i odobrio te izdao 28. maja 1464 godine ahdnamu to jest obavezu-jamstvo čime su katolici u Bosni dobili mir i pravo vjeroispovjedanja

time je u Bosni nastala franjevačka provincija kasnije nazvana Bosna Srebrena

4. Pravoslavna crkva

pravoslavno stanovništvo imalo status zaštićene manjine (zimmi)

već početkom 16 vijeka spominje se u Sarajevu prvo pravoslavno naselje Gornja Varoš u blizini Baščaršije gdje je podignuta stara pravoslavna crkva

1557 godine uspostavljena je Pećka patrijaršija a odluku je donio sultan Sulejman I Veličanstveni jer su srbi kao pripadnici pomoćnih vojnih redova imali značajnu ulogu prilikom osmanskih osvajanja u Podunavlju

srpska crkva imala feudalni status i organizaciju sa brojnim povlasticama (jedan od najvećih feudalnih zemljoposjednika)

crkva djelovala slobodno a pojedinim manastirima dodjeljivani zemljišni posjedi kao timari, crkve i manastiri nabavljaju i štamparije (prva štamparija 1519 godine nabavljena u Veneciji i prenijeta u Gorazde u crkvu sv. Đordja, a u Banjoj Luci je otvorena pravoslavna bogoslovija

5. Sefardi

izgonom iz Španije 1492 godine i Portugala 1496 godine brojni Jevreji našli utočište u Osmanskom carstvu jer im je sultan Bajezit II iz osjećaja čovječnosti dozvolio da se nasele

na čelu Jevrejske zajednice bio je nadrabin Moša Kapsali i imao je sa osmanskim dvorom veoma dobre odnose

u Sarajevo su se Jevreji doselili najkasnije 1540/41 godine (nekih 30 porodica) a kasnije su im se pridruzile i nove skupine pa je 1565 godine osnovana sefardska jevrejska općina

u Sarajevu nikad nisu zivjeli u getu, rasuli su se po mnogim gradovima Bosne i izgradili 37 sinagoga (8 u Sarajevu) a Bosna je bila rasadište rabina i hahama

Jevreji su imali značajnu ulogu u kulturno-političkom i privrednom zivotu Sarajeva i BiH (ljubomorno čuvali svoj vjerko-kulturni identitet, hebrejski kao obredni i španski-ladino kao svoj govorni jezik)

II – PRAVO I SUDSTVO U OSMANSKOJ BOSNI

1. Izvori prava u osmanskoj drzavi

osnov pravnog poretka činilo je muslimansko pravo općenito poznato kao šerijat (jasni ili pravni put)

izvori šerijatskog prava su Kuran i suna (hadis) , a postupak tumačenja šerijatskog prava naziva se idztihad pa se analogijom zvanom kijas stvaralo pravo na osnovu osjećaja pravičnosti

kao sistem normi šerijatsko pravo je slično rimskom pravu, a u procesu tumačenja šerijata formirale su se i pravne škole zvane mezhebi koje se po njihovim osnivačima nazivaju hanefijska, malikijska, šafijska i hanbelijska

šerijatsko pravo je u načelu nastojalo obuhvatiti cjelokupni zivot muslimana pa je sadrzavalo kako propise o vjerskim obredima tako i razne svjetovne norme

obligaciono pravo kao i agrarno i finansijsko ostalo je izvan domena šerijata ali su jazovi izmedju šerijatskog prava i normativnih potreba drzave premoštavani zakonodavnom aktivnosti sultana kroz zakonike zvane kanuni, fermani i hatišerifi

2. Izvori katoličkog kanonskog prava

1. „Kanon“ označava crkveno pravilo, odnosno crkveni zakon kojim se regulišu unutrašnja pitanja crkve

a) Skup tekstova koji za crkvu imaju vrijednost svetih spisa,

b) izvori katoličkog kanonskog prava (biblija, crkveno predanje, crkveno zakonodavstvo i običajno crkveno pravo),

2. Biblija ili Sveto pismo sveta knjiga svih kršćana ili hrišćana (Stari i Novi zavjet),

a) Struktura i obim Svetog pisma (Stari zavjet - 46 knjiga i Novi zavjet - 27 knjiga),

b) Kanon Svetog pisma - službeni popis biblijskih knjiga iz kojih jedna vjerska zajednica crpi svoj identitet,

c) Spasenje ljudskog roda – nit koja povezuje različite biblijske knjige (Otuda proizlazi i shvatanje da Biblija predstavlja i ljudsku i Božju riječ),

d) Biblija je očigledno, djelo ljudi koji su vjerovali u Boga. Oni su dokaze Božjeg prisustva nalazili u historiji starih Jevreja, životu Isusa Krista (Hrista) i razvitku ranog kršćanstva i crkve u Rimskom carstvu;

3. Crkveno zakonodavstvo kao izvor kanonskog prava (to su odluke crkvenih sinoda i sabora, papski dekreti i enciklike, zatim konkordati i razni drugi akti visokih crkvenih vlasti);

4. Usaglašavanje ili kodifikacija crkvenih akata i propisa (traje od sredine 12. stoljeća, rimokatoličko crkveno zakonodavstvo konačno službeno kodificirano tek 1917.);

5. Običaji kao izvori crkvenog prava – samo ako nisu bili u suprotnosti sa vjerom;

6. Usmena crkvena predaja kao izvor prava (apokrifne knjige);

3. Izvori pravoslavnog crkvenog prava

1. Osnovni izvori: Biblija, sveto predanje, odluke prvih sedam vaseljenskih sabora, razni akti Carigradske patrijaršije,

2. Pravoslavni kanon Svetog pisma (takođe 46 knjiga Starog i 27 knjiga Novog zavjeta koje se dijele na: zakonske, historijske, poučne i proročke knjige).

3. Struktura Novog zavjeta

a) četiri jevanđelja u kojima su opisani život, rad i nauka Isusa Hrista,

b) samo jedna historijska knjiga: „Djela apostola“, u kojoj se opisuje razvitak ranog hrišćanstva i postanka prve hrišćanske crkve.

c) poučne knjige koje se sastoje od apostolskih poslanica, uglavnom apostola Pavla, koji je novu religiju širio po Rimskom carstvu, daleko izvan granica Palestine

d) samo jedna knjiga proroka zvana Apokalipsa ili Otkrovenje Jovana Bogoslova. (alegorijski opis sudbine Crkve, posebno pred drugi Hristov dolazak, u koji hrišćani vjeruju, te ga očekuju).

4. Sveto predanje kao izvor prava (spisi koji potiču od svetih otaca)

5. Kanonske odluke sedam prvih vaseljenskih sabora od četvrtog do druge polovine 8. st. (arbitraža u velikim crkvenim sporovima – šta je pravovjerno, a šta heretičko)

6. Nomokanon ili zbornik državnih (nomos) i crkvenih (kanon) propisa kao priručni izvor prava:

a) Kao oblik kodifikacije, nomokanon se pojavio još u Bizantu (priručni izvor prava, često se javljaju u autokefalnim crkvama, kakva je bila i srpska)

b) Nomokanon prvog srpskog arhijepiskopa Save Nemanića iz 1219. (Svetosavska krmčija, pored vjerskog sadržavao i odredbe građanskog prava)

4. Izvori jevrejskog prava

1. Osnovni izvori (u bliskoj vezi sa judaizmom, Hebrejska biblija i Talmud)

2. Hebrejska biblija

a) Hebrejska biblija je ista knjiga koju kršćani ili hrišćani zovu Starim zavjetom (sadrži 39 knjiga)

b) Tora u pr. sa hebr.- Zakon (Petoknjižje ili Pentateuh.), obuhvata prvih 5 knjiga Biblije, opisuje historiju Jevreja do Mojsijeve smrti u 13. st. p.n.e, deset zapovijesti, vjerskog i svjetovnog karaktera:

2. Talmud (uputa u građanske i vjerske zakone judaizma)

a) Talmud - drugi osnovni izvor jevrejskog prava (priručnik, uputa, zbirka vjerskih i svjetovnih zakona),

b) Struktura Talmuda: sastoji se od dva dijela: Mišne (pisana verzija jevrejskog običajnog prava) i Gemare (tumačenje Mišne)

2. Krivično pravo

osnov krivičnog prava bilo šerijatsko pravo a sva su se krivična djela dijelila u tri grupe: u prvu grupu spadala krivična djela za koja su kazne bile tačno odredjene (blud , kleveta, alkohol, kradja i razbojništvo); u drugu grupu spadala su krivična djela za koja su kao kazna bili predvidjeni odmazda i plaćanje umira ; u treću grupu spadala su krivična djela za koja je bila predvidjena samo vrsta kazne kao što je batinanje, globa odnosno novčana kazna

sultan je kao šef drzave odmjeravao svojim kanunnamama vrstu i visinu kazne za mnoga krivična djela (nastojeći da svoju kaznenu politiku prilagodi fiskalnim potrebama drzave pa su preovladavale imovinske kazne)

šerijat nije pravio razliku u kaznjavanju s obzirom na stalešku pripadnost počinioca krivičnog djela (pravila se jedino vjerska i spolna razlika)

6. Šerijatsko bračno pravo

1. Brak u šerijatskom pravu – građanskopravni, ugovorni odnos,

a) Punovažnost braka (nije vezan ni za kakvu vjersku ceremoniju),

b)Davanje saglasnosti za sklapanje braka (u prisustvu dva svjedoka),

c) Bračni poklon (mehr),

d) Bračni ugovor;

2. Punoljetstvo mladenaca i prava žene u vezi sa sklapanjem braka

a) Punoljetstvo i prava žene u braku (sa 12 godina)

b) Punoljetstvo muškarca (sa 14 godina)

3. Smetnje za sklapanje braka po šerijatu (krvno srodstvo, srodstvo po tazbini, muslimanka se nije mogla udati za nemuslimana)

4. Razvod braka (talak)- je stvar zakonita, „ali je Bog ne voli“

7. Ženidbeno pravo katoličke crkve

1. Brak kao božanska i istovremeno ustanova prirodnog, ljudskog prava

a) Ženidba ili brak kao nerazdvojna životna zajednica

b) Ženidba je znak Božje milosti (sakrament), a brak pravno neraskidiva veza.

2. Uslovi i smetnje za sklapanje braka

a) Punoljetstvo i drugi uslovi za sklapanje braka (dvije krštene osobe, žena sa 14, muškarac sa navršenih 16 godna)

b) Smetnje za sklapanje braka (maloljetstvo, polna nemoć, različitost vjere, krvno srodstvo).

b) Mješoviti bakovi (sa pojavom protestantizma, Tridentski sabor 1563., Kanon iz 1917. priznaje mješovite brakove samo između krštenih osoba),

8. Bračno pravo pravoslavne crkve

1. Brak kao sveta tajna i duhovno druženje

a) Potpuna duhovna i tjelesna zajednica (radi uzajamnog života i rađanja djece)

b) Mjesto, vrijeme i procedura sklapanja braka (u crkvi u prisustvu sveštenika i najmanje dva svjedoka u dane kada to crkva dozvoljava)

2. Smetnje za sklapanje baka (neotklonjive i otklonjive)

3. Razvod braka (dozvoljen: preljuba, nestanak bračnog druga, bolest, otpadništvo od vjere), ali je u „Božjim očima prvi brak najveći“;

4. Mješoviti bakovi (u početku samo sa svojom vjerom, od 1933. pod posebnim uslovima)

9. Bračno pravo Jevreja

1. Brak kao povezivanje dviju familija radi osiguranja potomstva, a manje kao lični odnos supružnika

2. Prema jevrejskom običajnom pravu, čin ženidbe ima četiri etape: dogovor familija, predaja mohara, prosidba, vjenčanje)

a) prva je sporazum između članova dviju porodica kojim se nevjesta obećava mladoženji, uz dogovoren vjerenički dar - mohar.

b) Druga etapa je, ustvari, predaja tog mohara, kojom prilikom je mladoženja, po običaju, mogao prirediti gozbu.

c) Treća etapa je kada mladoženja na osnovu snage mohara zatraži nevjestu, kojom je prilikom punac priređivao gozbu,

d) Vjenčanje kao posljednja, četvrta etapa u postupku zaključenja braka, koje se završava čitanjem i potpisivanjem bračnog ugovora, čime je brak sklopljen).

3. Razvod baka: jednostrani čin muža jednostavnom izjavom da mu žena više nije žena i da on nije njen muž.

10. Šerijatsko nasljedno pravo

1. Nasljedno pravo skoro u cijelosti regulirano odredbama Kur¨ana – osnovni principi (muškarcu kao nasljedniku pripadalo onoliko koliko dvjema ženama nasljednicama)

2. Nasljednici i podjela imovine:

a) Nasljednici: normalni – univerzalni (asaba) nasljednici – srodnici po muškoj liniji; udjelni: 12 kategorija pobočnih i daljih srodnika

b) Podjela imovine: Srodnici po muškoj liniji (Asaba) dobijali su cijelu imovinu, ali pošto se prvo podmire „udjelni nasljednici“.

2. Testament ili oporuka

a) Poziv na nasljedstvo, tek poslije izvršenja testamenta i podmirenja eventualnog duga umrlog (opći okvir testamenta utvrđen Kur¨anskom odredbom)

b) Ostavilac i nasljednici u testamentu (ostavilac raspolagao do 1/3 imovine, a preko toga samo uz suglasnost zakonskih nasljednika)

c) Zavještanje se poništavalo ako ga ne potvrde svi ostali nasljednici;

3. Posljedica dosljedne primjena šerijatskog nasljednog prav: usitnjavanje posjeda – zbog velikog broja nasljednika

3. Sudska organizacija

sudsku vlast vršio kadija (presudjivao, vodio krivične sporove po šerijatskom pravu, a večinu sporova nemuslimani su rješavali na osnovu svog milletskog prava

kadija bio nadlezan za sve sporove koji su se ticali administrativnog, poreskog i zemljišnog prava, vodio poslove starateljstva nad maloljetnicima, vršio nadzor nad poslovanjem vakufa, u njegovom prisustvu odredjivane su cijene u čaršiji…

svim poslovima koje je obavljao kadija je vodio posebne knjige zvane sidzili, a sudjenjima i vijećanjima kod kadije prisustvovalo je 10-12 vjerodostojnih ljudi muslimana i nemuslimana (neformalna porota)

nije postojala institucija apelacije to jest zalbe a stranka je mogla nezadovoljna presudom obnoviti postupak ali pred istim kadijom

pored kadije organ sudske vlasti bio je i muftija kao najstariji islamski svećenik koji je u obliku fetve davao odgovore kako da se riješi izvjesno konkretno šerijatsko pitanje

4. Gradska i druga lokalna uprava i samouprava

u Carstvu su se razlikovale četiri vrste naselja, to su bili velegradovi (šeher), mali gradovi ili (kasabe), zatim trgovi ili (bazari) i sela (karije)

stvarna urbanizacija Bosne počela je, ustvari, sa uspostavom osmanske vlasti

Znatnu ulogu u toj ranoj organizaciji Bosne imali su različiti derviški redovi koji svoje tekije ili staništa uspostavljaju pored vode ili drugih zgodnih i pogodnih mjesta

tako su nastali i razvijali se šeher Sarajevo, šeher Banja Luka i drugi gradovi i kasabe

stanovništvo pojedinih gradova moglo je posebnom carskom poveljom biti oslobodjeno izvjesnih nameta i obaveza, u Bosni je to bio jedino slučaj sa Sarajevom, čije je stanovništvo bilo oslobodjeno izvjesnih obaveza u korist bosanskog (vezira)

u gradovima je postojala posebna samouprava

sve zanatske i trgovačke djelatnosti bile su obuhvaćene esnafskom organizacijom

esnafi su djelovali kao samostalne organizacije na osnovu svojih statuta. Time su bile propisane odredjene mjere i standardi kojih se svaki član esnafa morao pridrzavati u izradi ili proizvodnji svoje robe i pri pruzanju usluga mušterijama

tome su se starali organi esnafa, njegova skupština i uprava zvana (londza)

na čelu esnafa stajao čehaja ili ustabaša, to je u pravilu bio najbolji ili glavni majstor u jednom esnafu

esnafske uredbe u Bosni su ukinute 1850 godine za vrijeme Omer-paše Latasa, kada se prešlo na slobodno-trzište ili kapitalističke standarde i pravila privredjivanja

5. Vakufi

po šerijatskom pravu vakuf je dobro ili imovina koju zavještač, zvani vakif, dobrovoljno ostavlja na javnu upotrebu i općekorisne svrhe

vakufiti se mogla samo nepokretna imovina, kao što su zemlja, stambene zgrade i privredni objekti, odnosno izuzeta iz pravnog prometa

ta se imovina više nije mogla prodati ili na drugi način otudjiti,

ako neko kao svoj vakuf sagradi dzamiju, on gubi pravo vlasništva čim se u njoj obavi prva javna molitva

najčešće su se podizali imareti, musafirhane te vodovodi i javne česme

šerijatski sud je istovremeno, obično na prijedlog vakufa postavljao muteveliju (upravnika) koji je vodio poslove datog vakufa

vakuf je u pravilu bio opći i samostalni (srf) čijim se je dobrima koristila muslimanska zajednica, ali i nemuslimani, pa i stranci i svi putnici namjernici

u Bosni su postojali brojni mali i veliki vakufi

najpoznatiji su za bili vakufi Isa-bega Ishakovića, utemeljitelja Sarajeva, te Gazi Husrevbegov vakuf

6. Mulk

mulk ili erazi-memluke je bio privatna svojima za razliku od erazi-mirije, drzavnog vlasništva

posjednik mulka imao neograničeno pravo raspolaganja svojim posjedom

posjednik je mogao svoj mulk za zivota prodati ili na drugi način otudjiti, a u slučaju smrti njegova su mulkovna dobra nasljedjivana po odredbama šerijatskog prava

mulkom obično su bili obuhvaćeni kuća sa okućnicom, baščom i pola dunuma zemlje

u Bosni su u narodnom, kolokvijalnom govoru mulk zemlje obično nazivane (miljać) odnosno (miljćevi)

III – TANZIMAT (REFORMA) I TANZIMATSKO PRAVO

1. Pojam i počeci Tanzimata

1. Tanzimat: program i politika reformi u cilju sprečavanja propasti carstva, prvo vojske, uprave, te kodifikaciju osmanskog prava

2. Počeci Tanzimata – posljednja decenija 18. st. za vladavine sultana Selima III (prvo je 1792. uspostavio redovnu diplomatsku službu)

3. Reforme sultana Selima III: program zv. Novi red (Nizam-i-džedid), novi ustroj vojske i lok. uprave; teškoće - Napoleon u Egiptu 1799., Srpski ustanak, rat sa Rusima, unutrašnji otpori, napuštanje reformi i tragičan kraj 1807.

4. Reforme sultana Mahmuda II (1808. – 1839.), sljedbenik Sultana Selima III.; okončao rat sa Rusima, slijedi likvidacija janjičarskog reda 1826. otvoren put ka redovnoj vojsci, obračun sa ajanima i kapetanima, reorganizacija lokalne uprave 1835.

1. Hatišerif od Gulhane

sultan Abdul Medzid počeo svoju vladavinu 1839 godine izdavanjem poznatog Hatišerifa od Gulhane (Plemenitog ili časnog dekreta iz kuće ruza) često naziva osmanskom Poveljom sloboda kao (Bill of Rights)

sultan ovim aktom na prvom mjestu garantira svim svojim podanicima, bez obzira na religiju ili sektu, potpunu sigurnost zivota, časti i imetka

dalje se obećava uvodjenje stalnog načina razrezivanja i ubiranja poreza (proklamira jednak i redovan sistem regrutiranja vojnika i trajanje njihove sluzbe)

odredjeno je da će ubuduće svako optuzeno lice, poslije istrage i ispitivanja, biti javno sudjeno u skladu sa carskim i (Bozanskim pravom)

svako ko posjeduje imovinu bilo koje vrste slobodan je s njom raspolagati bez ikakve smetnje od strane drugog lica

biće donijet rigorozan zakon protiv pristrasnosti i uzimanja mita (rušvet), koje (Bozanski zakon) proklinje i što je jedan od osnovnih uzroka raspadanja Carstva

Hatišerifom od Gulhane počelo je razdoblje reformi (tj.dovodjenja stvari u red)

2. Hati Humajun

pored Hatišerifa od Gulhane drugi temeljni pravno-politički akt Hati Humajun iz 1856 godine

Hati Humajun je u osnovi potvrdio i proširio listu obećanja datih Hatišerifom od Gulhane (Hati Humajun je direktan rezultat)

uslov za uzlazak u koncert Evrope bio je da osmanska vlada prihvati reforme kojima bi se garantirala jednakost svih gradjana Carstva. Porta se slozila da se izda nova reformska povelja u vidu (spontanog) carskog dekreta

svečano proglašenje Hati Humajuna obavio je sultan početkom 1856 godine u prisustvu velikog vezira i mnogih drugih uglednih ličnosti

ovom je poveljom proglašena jednakost svih sultanovih podanika, bez obzira na vjeru, jezik ili rasu

proglašeno striktno pridrzavanje godišnjeg budzeta, osnivanje banaka, angaziranje evropskog kapitala, kodifikacija krivičnog i trgovačkog prava, reforma zatvora, uspostavljanje mješovitih sudova, zabrana upotrebe uvredljivih epiteta i ukidanje smrtne kazne za otpadništvo od islama

Hati Hamujunom iz 1856 godine označen je početak druge evropeizacije osmanskih institucija

3. Ramazanski zakon (zakonik)

Osmanski zakon o vlasništvu nad nekretninama, pravnoj nauci je općenit kao Ramazanski zakon ili zakonik, jer je donijet u mjesecu ramazanu 1858 godine (regulirani oni odnosi u agraru koje je zatekao Hatišerif od Gulhane)

tom legalizacijom garantirano je čifluk-sahibijama baštinsko (nasljedno) pravo na zemlju

Ramazanski zakon razlikuje, s obzirom na njihovu pravnu prirodu pet kategorija zemljišne svojine (mulk)

mulk je predstavljao privatno vlasništvo kojim je njegov titular mogao neograničeno raspolagati, kako za zivota tako i u slučaju smrti (za zivota vlasnik je mogao svoj mulk prodati, dati u zakup

u slučaju smrti vlasnika mulk imanje je nasljedjivao po odredbama šerijatskog prava

erazi-mrija -tu je spadala sva ziratna, tj. obradiva zemlja i znatan dio šuma (na ovoj je zemlji vrhovno pravo vlasništva pripadalo drzavi) izuzeta iz pravnog prometa

tako su ovim zakonom posjednici mirijskih zemljišta (čifluk-sahibije i drugi) dobili odredjeno pravo raspolaganja svojim posjedom

mirijska zemlja, medjutim, nije mogla biti predmet testamentalnog nasljedjivanja (vakufske zemlje)

ramazanski zakon nije, donio nikakve bitne promjene

općinske zemlje (erezi-metruke) koje su bile u vlasništvu seoskih općina (tu su najčešće spadali zajednički pašaluci i ispaše, šume i vode, kojima su se seljaci slobodno koristili za svoje potrebe, petu kategoriju nekretnina spadale su puste zemlje (mevati) su obuhvatali ledine, močvarna i neplodna zemljišta

4. Saferska naredba

poslije donošenja Ramazanskog zakona osmanska vlada je u septembru 1859 godine izdala posebnu Uredbu o čiflucima u Bosni (Seferska naredba, jer je objavljena u mjesecu saferu

Saferskom su naredbom konačno ozakonjeni postojeći agrarni odnosi u Bosni (naredbom je ustvari, ozakonjeno postojeće običajno agrarno pravo, odnosno uspostavljanja čiflučkih odnosa)

tako je nastalo odredjeno običajno agrarno pravo

prema Seferskoj naredbi, posjednik zemljišta je vlasnik koji to zemljište moze uz suglasnost drzave prodati, zamijeniti, zaloziti i ostaviti svojim nasljednicima (seljaka koji drzi i obradjuje zemlju Seferska naredba smatra zakupcem nema svojinskih prava na zemlju, mada njegov zakup ima dugoročni i nasljedni karakter)

odnosi izmedju posjednika i kmeta reguliraju se putem medjusobnog zakupničkog ugovora koji se u načelu zaključivao na odredjeno vrijeme

kmet je mogao sam napustiti zemljište otkazati zakupnički ugovor, ali tek po završetku zetve i smirivanja ljetine (ako bi zakupac napustio zemlju prije nego što je ljetina smirena, morao bi nadoknaditi posjedniku svu eventualnu štetu)

kmet je imao pravo preće kupovine ukoliko bi vlasnik prodavao čifluk, sve ove gradnje na čifluku (kmetskom selištu) izvodio je zemljoposjednik, a odrzavanje i popravke vršio je kmet

ova naredba je zatečeno stanje agrarnih odnosa postavila na privatno-pravnu osnovu tretirajući ih kao dugoročni i nasljedni zakup zemljišta

5. Medzella (Osmanski gradjanski zakonik)

Osmanski gradjanski zakonik, knjiga pravnih propisa predstavlja sluzbenu kodifikaciju šerijatskog obligacijonog, parničnog i dijelom stvarnog prava (zakonik ustvari sadrzi jedno modernizirano i kodificirano hanefijsko tumačenje šerijata)

Medzella se sastoji od dva uvodna (govora) i šesnaest knjiga u govoru prvom daje se definicija pravničke nauke (llmi Fikjh) kao poznavanje šerijatskih pravila o postupanju i zivljenu

u drugom (govoru) skupljeno je i navedeno 99 (temeljnih pravičnih prava) odnosno općih pravnih načela

Medzella je i poslije propasti Carstva ostala u upotrebi u Turskoj do 1926 godine, kada je zamijenjena novim, sekularnim kodeksom gradjanskog prava (taj novi Turski gradjanski zakonik).

PRAVNI SISTEM BOSNE I HERCEGOVINE I AUSTRO-UGARSKA

1. Sudstvo

slično upravi u pravosudju je zadrzana osmanska organizacija sudstva.

prvostepeni su bili kotorski sudovi kojih je bilo 48. Apelacionu vlast vršilo je 6. okruznih sudova. U Sarajevu je od 7. jula 1879 godine počeo djelovati Vrhovni zemaljski sud

pri svim tim kotarskim sudovima postojali su i šerijatski sudovi

2. Izvori prava

1. Kontinuitet između starog osmanskog i novog austrougarskog prava (prekid sa zatečenim stanjem nije se mogao izvesti naglo iz više razloga, samo su ukinuti oni osmanski zakoni koji se protive općim pravnim načelima i građanskoj jednakosti; zadržavanje zatečenog prava, uz istovremeno veoma živu normativnu djelatnost austro-ugarske uprave, učinilo je pravni sistem BiH veoma složenim;

2. Postojalo je pet osnovnih vrsta izvora prava:

a) Zakoni, uredbe, naredbe i drugi akti koje je zajednička vlada propisivala za BiH, te odluke Vrhovnog suda u Sarajevu od načelnog značaja,

b) Osmansko pravo i propisi islama koji su u Bosni stvarno stupili u život (to su propisi šerijata i tanzimatski propisi koje je recipirala austrougarska vlast),

c) Kanonsko pravo pravoslavne i katoličke crkve, te bračno pravo Jevreja,

d) Bosansko običajno pravo, modificirano pod uticajem ugarskog, osmanskog i mletačkog prava (Zemaljska vlada je organizirano, putem anketa radila na prikupljanju pravnih običaja u BiH),

e) Kao pomoćni izvor sudovima je služio austrijski Opći građanski zakonik iz 1811.;

3. Opći građanski zakonik iz 1811.

1. Proces izrade i donošenja Zakona (spada u velike buržoaske kodifikacije 19. st., čiju osnovu čini recipirano rimsko pravo), nakon višegodišnjih dorada, car Franjo I proglasio je Opći austrijski građanski zakonik (OGZ), 1. 6. 1811.;

2. Sadržaj i struktura OGZ (uvod i tri dijela sa 1502 paragrafa ili člana)

a) Uvodni dio (podvučen poseban značaj prirodnog prava i potpuno „istisnuto“ običajno pravo)

b) Primijenjen sistem izlaganja građanskopravne materije po tripartitnom sistemu Gajevih Institucija, tj. lica, stvari i tužbe (personae, res, actiones; (1) prvi dio sadrži lično i porodično pravo; (2) drugi - stvarno pravo sa nasljednim pravom i jedan dio obligacionog prava i najzad (3), sadrži zajedničke odredbe ličnog i stvarnog prava, sa preostalim obligacijama i imovinski režim bračnih odnosa.

3. Glavne karakteristike OGZ

a) Kompromisna rješenja – izražavao ekonomske uslove i protivrječnosti na prelasku iz feudalnog ka modernom kapitalističkom poduzetništvu; afirmisao ideje građansko-pravne jednakosti, dok je s druge strane stajala socio-ekonomska stvarnost sa ostacima feudalizma,

b) Tendencija OGZ bila je olakšanje građanskog prometa, ali su istovremeno ostavljene netaknute mnogobrojne staleške privilegije koje su regulisane „političkim propisima“ pojedinih feudalnih pokrajina (lov, šume, posluga, trgovina, a posebno odnosi između posjednika i kmetova),

c) OGZ je bio daleko ispred ekonomske i političke stvarnosti,

d) Ukidanjem kmetstva 1848. i daljim promjenama agrarnih odnosa stvoreni su uslovi za punu primjenu OGZ; tek sedamdesetih i osamdesetih godina 19. st., pojedine odredbe OGZ došle su u sklad sa socijalnim i ekonomskim realnostima života u austrijskim zemljama Habsburške monarhije. Upravo je tada počelo postepeno uvođenje OGZ-a i u Bosne i Hercegovinu;

2. Finansijski sistem

jedno od centralnih pitanja bosansko-hercegovačke uprave u toku austrougarske vladavine predstavljale su finansije.

Novopazarskom konvencijom i Zakonom o upravljanju BiH postavljen je princip samofinansiranja bosanskohercegovačke uprave

naredbom od 24. decembra 1879 godine BiH je od 2. januara 1880 godine priključena općem carinskom području Austro-Ugarske monarhije. To je značilo da se ukida pogranična carinska linija izmedjuu Monarhije.

Zemaljska vlada je 1. marta 1880 godine izričito zabranila osmanski bakarni i papirni novac, osim zlatnih i srebrenih medzidija, altalika, bašlika i kasida.

3. Poreski i monopolski sistem

carine su donosile znatan prihod ali je osnovni teret samofinansiranja bosanskohercegovačke uprave snosio bosanski seljak u vidu neposrednih poreza (to je pripremno zadrzan osmanski sistem neposrednih poreza dok su svi posredni porezi vrlo brzo prenijeti u cijelosti iz Austro-Ugarske)

osnovni neposredni porez bila je stara osmanska zemljarina, zvana desetina

desetina je zato 1906 godine pretvorena u (desetinski paušal) što je bio jedan prelazni stadij izmedju desetine i modernog zemljišnog poreza

novim sistemom odredjena je prosječna desetina ili desetinski paušal za period od deset godina koji će se davati sa jednog zemljišta ili parcele

radi uspješnog obavljanja finansijskih poslova i privlačenja kapitala iz Monarhije nastojala je zemaljska uprava razviti u BiH odgovarajući bankarski sistem

4. Agrarni odnosi

trazeći za sebe BiH, Austro-Ugarska je tokom istočne krize i na Berlinskom kongresu stalno isticala da su agrarni odnosi osnovni uzrok sukoba koji potresaju Bosnu i da je osmanska uprava nesposobna da riješi to pitanje

Careva vojna kancelarija izdala je 12. oktobra 1878 godine naredbu zemaljskom poglavaru Josipu Filipoviću da se reguliranje agrarnih odnosa izmedju posjednika (čifluk-sahibija) i zakupca (kmetova) vrši na osnovu osmanskih zakona, posebno Saferske naredbe

istovremeno je izvršena sluzbena recepcija osmanskog zemljišnog i agrarnog prava

Monarhija se plašila da bi naglo i radikalno rješenje agrarnog pitanja izazvalo krupna ekonomska i demografska pomjeranja

Austro-Ugarska se orijentirala na rješavanje agrarnog pitanja putem fakultativnog otkupljivanja kmetovskih selišta, dobrovoljnim sporazumom izmedju age i kmeta ili zakupca (na toj je osnovi otkup tekao veoma sporo)

praksu dobrovoljnog otkupa kmetova uz pomoć vlade sankcionirao je poslije dugih političkih borbi Bosanskohercegovački sabor zakonom od 13. juna 1911 godine o davanju zajmova za fakultativno otkupljivanje kmetovskih selišta.

bez obzira na spor tempo otkupa, muslimanski su zemljoposjednici stalno slabili i propadali.

ta je situacija kulminirala u trenutku raspada Austo-Ugarske u jesen 1918 godine kada su seljaci silom i jednostrano prisvojili zemlju koju su, pod zakup drzali, paleći jednovremeno mnogim muslimanskim zemljoposjednicima kuće i gospodarske objekte (stanje anarhije i bezvlašća u agraru)

regent Aleksandar Karadjordjević faktički je sankcionirao svojom proklamacijom seljaštvo već 6. januara 1919 godine

5. Gradjanska prava

Članovi 2-30 bosansko-hercegovackog Ustava sadrze odredbe o gradjanskim slobodama, poznate iz većine gradjanskih ustava i deklaracija o pravima

To znači da je ovim članom u BiH proglašena opća gradjanska jednakost. U tom se smislu članom 8 svim gradjanima BiH (ujamčava sloboda vjere i savjesti)

prema Ustavu priznata vjerska udruzenja bila su: muslimansko, srpsko-pravoslavno, rimsko i grčko-katoličko, evangelističko uzivanje gradjanskih prava (nezavisno od ispovijedanja vjere) ali se (ispovijedanjem vjere ne smiju uskraćivati gradjanske duznosti)

BOSNA I HERCEGOVINA U PRAVNOM SISTEMU JUGOSLAVIJE IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA

I – VIDOVDANSKI USTAVNI I PRAVNI POREDAK

1. Pravni karakter i struktura Vidovdanskog ustava

Vidovdanski ustav je imao karakter jednog ustavnog pakta ili sporazuma zaključenog izmedju Ustavotvorne skupštine, kao narodnog predstavništva i kralja kao drzavnog suverena.

Vidovdanskim su ustavom ozakonjeni: (1) nacionalni unitarizam, (2) drzavni centralizam, (3) monarhijski oblik vladavine, (4) ograničeni parlamentarizam, (5) privatno-vlasnički (burzoaski) ekonomski poredak

- Nacionalni unitarizam se govori o nazivu drzave, njenom grbu, zastavi i jeziku. Ustav smatra da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan jedinstven narod koji ima imena.

- Logična posljedica nacionalnog unitarizma je drzavni centralizam.

- Monarhijski oblik vladavine, koji je već odredjen prvim članom Vidovdanskog ustava.

- Kraljeva ustavna ovlaštenja najviše su bila izrazena u odnosu na Narodnu skupštinu. Kralj je prema Ustavu imao prema Narodnoj skupštini izrazito nadredjen polozaj.

- Vidovdanski ustav je, najzad, ozakonio privatno-vlasnički sistem Privatno-vlasnički odnosi štićeni su nizom posebnih zakona.

2. Senzermenski ugovor i BiH

• Od svih medjunarodnih ugovora koje je Kraljevina SHS zaključila samo se Senzermenski ugovor, odnosno mir sa Austrijom, neposredno ticao Bosne i Hercegovine.

• Članom 204. ovog ugovora potvrdjena je teritorijalna cjelovitost Bosne i Hercegovine . Pored toga , odnosno Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca obavezala se da će muslimanima Bosne i Hercegovine pruziti punu zaštitu svim njihovim ustanovama.

• Senzermenski ugovor je 10. maja 1920 godine proglašen za privremeni, poslije donošenja Vidovdanskog ustava za stalni zakon, te je kao takav predstavljao osnovni pozitivno-pravni izvor zaštite manjina u Jugoslaviji.

3. Pravni sistem Kraljevine SHS

1. Osnovne karakteristike pravnog sistema Kraljevine SHS:

a) pravni partikularizam, uz istovremeni rad na izjednačavanju (unifikaciji) zakona, radi postizanja državnog jedinstva,osiguranja zajedničkog tržišta i pružanja jednake pravne zaštite svim građanima;

b) Unifikacija (izjednačavanje) zakonodavstva: u sastavu Kraljevine SHS odjedanput su se našle zemlje i pokrajine koje su stoljećima imale različit privredni i politički razvitak, pa prema tome i posebno pravo, pa je nova vlast unifikaciju stavila u svoje prioritete: ustanovljeno je posebno ministarstvo, time su se bavili kongresi jugoslovenskih pravnika itd)

2. Proces izjednačavanja prava (tekao sporo zbog suprotnosti interesa, različitih etničkih i vjerskih grupa)

a) Prva faza (organizacija države, izborni sistem, uprava i sudovi, vojska, položaj činovnika, zaštita radnika, socijalno osiguranje, stambeni odnosi, saobraćaj, zaštita seljaka)

b) Kasnije, vremenom je unificirano: materijalno i procesno krivično pravo, zemljišno-knjižno i građansko procesno pravo

3. Oblast materijalnog građanskog prava ostala neizjednačena (vladao pravni partikularizam kroz postojanje šest pravnih područja, svako sa svojim vrhovnim sudom: 1. bosanskohercegovačko, 2. hrvatsko-slavonsko, 3 dalmatinsko-slovensko, 4. vojvođansko, 5. srbijansko i 6. crnogorsko.

4. Primjena partikularnog zakonodavstva

1. BiH pravno područje: bilo u nadležnosti Vrhovnog suda u Sarajevu, u čijem se sastavu nalazio i Vrhovni šerijatski sud (važili su imovinsko-pravni propisi iz vremena austro-ugarske uprave; u bračnom pravu važilo je isključivo vjersko pravo svih priznatih konfesionalnih zajednica);

2. Hrvatsko-slavonsko pravno područje: nekadašnja Banska Hrvatska sa Slavonijom; važila tri partikularna prava: (1) autonomno pravo, nastalo normativnom djelatnošću Hrvatskog sabora i Zemaljske vlade u Zagrebu; (2) hrvatsko-ugarsko zajedničko pravo, nastalo zakonodavnom aktivnošću Ugarsko-hrvatskog sabora u Budimpešti; (3) recipirano austrijsko pravo čiju je okosnicu činio austrijski Opći građanski zakonik;

3. Slovensko-dalmatinsko pravno područje: važilo je austrijsko pravo i autonomno pokrajinsko pravo Dalmacije i slovenačkih zemalja koje su ušle u sastav jugoslovenske države;

4. Pravno područje Vojvodine, Međumurja (danas općina Čakovec) i Prekomurja (danas općine Murska Sobota i Lendava u Sloveniji), važilo mađarsko pravo;

5. Srbijansko pravno područje: obuhvatalo teritorije nekadašnje Kraljevine Srbije u granicama koje je imala pred Prvi svjetski rat 1914. godine; primjenjivani su zakoni bivše Kraljevine Srbije, među kojima je najznačajniji bio Srpski građanski zakonik iz 1844. godine;

6. Crnogorsko pravno područje (teritorij bivše Kraljevine Crne Gore u granicama koje je imala 1914. godine; najvažniji pravni zbornik primjenjivan na ovom području bio je Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru iz 1888. godine;

5. Srpski građanski zakonik, 1844. (SGZ)

1. Recepcija austrijskog Općeg građanskog zakonika, Miloš Obrenović angažovao književnika Jovana Hadžića, usvoje - proglašen zakonom 1844;

2. Obim, sadržaj i karakteristike SGZ: za jednu trećinu kraći od svog izvornika, sadrži svega 950 paragrafa prema 1502. u austrijskom originalu, Hadžć je kao redaktor iskrivio smisao, nekih paragrafa, pa su ostali nejasni;

3. Elementi običajnog prava pod uticajem konzervativne srbijanske sredine, konzervativna rješenja različita od izvornika: ženska djeca isključena iz nasljedstva, ograničavanje poslovne sposobnost udate žene itd. );

4. Odredbe o porodičnoj zadruzi – oslonac na običajno pravo, prilično površno obrađene i kontradiktorne: na jednoj strani zadruga se definira kao moralno, tj. pravno lice, a na drugoj kao obična susvojina ili zajednica imanja nekih njenih članova.

5. SGZ se primjenjivao bez obzira na slabosti – sve do 1945.

6. Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru,1888.

1. Izrada i karakteristike Zakonika - Valtazar (Baltazar) Bogišić, profesor historije slavenskih prava u Odesi i Kijevu - kojeg je angažovao crnogorski knjaz Nikola I Petrović, proglašen 1. 7.1888.,

2. Zakonik je obuhvatao samo stvarno i obligaciono pravo, (bez porodičnog i nasljednog, koja po Bogišićću još nisu bila zrela za kodifikaciju, kao opšti – primjenjivao se na sve imovinsko-pravne odnose);

3. Sadržaj, struktura i neke karakteristike Zakonika: sadrži 6 dijelova sa ukupno 1031 članom, sistem zakonika je postavljen vrlo originalno, dok je način izlaganja građe prilagođen kulturno-političkim prilikama tadašnje Crne Gore, istovremeno normira zakonsku materiju, ali i pruža pravnu poduku: u Zakoniku se zato prvo izlaže svojina, pa onda prava na tuđoj stvari (iura in re alineja),

4. Jezik i stil Zakonika (narodni, jezgrovit, tečan), završava se jednim nizom pravnih izreka („pravničkih zakonjača“), koje, kako Bogišić kaže, „iako ne mogu zakona ni preinačiti ni zamijeniti, mogu mu ipak objasniti razum i smisao“. (npr., „Ni svojim se pravom služiti ne moš, tek drugome na štetu il dosadu“, „Što dva uglave, trećega ne veže“ itd),

5. Najbolje zakonodavno djelo na tlu bivše Jugoslavije - po svojoj teorijskoj dubini, jasnoći i konciznosti; u njega su uz kodifikaciju običajnog prava, funkcionalno ugrađeni tadašnji najsavremeniji principi nauke građanskog prava, preveden na pet stranih jezika.

II – ŠESTOJANUARSKA DIKTATURA I RAD NA UNIFIKACIJI PRAVA

1. Unifikacija prava

1. Rad na unifikaciji prava, koji je u uslovima stalne krize vidovdanskog parlamentarizma išao veoma sporo, znatno je ubrzan nakon uvođenja diktature, posebno u periodu 1929. – 1931., kada je zakonodavna vlast bila direktno u nadležnosti kralja..

2. Vrijeme diktature – vrijeme zakonodavnog dinamizma: kada je ukinut parlament, 6. januara 1929., cjelokupna zakonodavna vlast prešla je u ruke Kralja - uspostavljen je Vrhovni zakonodavni savjet koji je sa Ministarstvom pravde i resornim ministarstvima pripremao projekte zakona koje je kralj ukazom izdavao i proglašavao; do donošenja Oktroisanog ustava u septembru 1931. izdato preko 160 osnovnih zakona i uredbi;

3. Četiri cilja „šestojanuarskog“ zakonodavstva (apsolutizam, centralizam, kapitalistički ek. poredak, održanje nacionalnog jedinstva) kojim je u osnovi bila podređena i unifikacija prava u nekoliko ključnih oblasti: organizacija i djelatnost vjerskih zajednica, agrarni i radni odnosi, te zaštita pravnog poretka kodifikacijom krivičnog zakonodavstva i građanskog procesnog prava.

1. Vjersko zakonodavstvo šestojanuarske diktature

Šestojanuarski rezim je odmah pristupio zakonskom uredjenju odnosa sa priznatim crkvama i vjeroispovijestima. U vrlo kratkom roku donijeti su, odnosno aktivirani zakoni o Srpskoj pravoslavnoj crkvi, Jevrejskoj i Islamskoj vjerskoj zajednici.

Zakon o izboru patrijarha SPC od 6. aprila 1930 godine i Zakon o izboru reisul-uleme od 4. juna iste godine. Ostao je jedini nerazjašnjen polozaj katoličke crkve, čiji se status nije mogao riješiti bez sporazumom sa Vatikanom.

Vjersko zakonodavstvo šestojanuarske diktature zasnivalo se na tri osnovna principa:

o (1) načelo su sve priznate vjeroispovijesti medjusobno ravnopravne; (2) vjerske zajednice su podredjene drzavi; i (3) vjerske zajednice imaju status javnih korporacija koje uzivaju drzavnu zaštitu i materijalnu pomoć

Drzava je ovim zakonodavstvom prenijela na crkve i vjerske zajednice neke svoje funkcije, u oblasti bračnog prava.

2. Likvidacija agrarne reforme u BiH

Jedan od osnovnih problema koji je diktatura naslijedila iz parlamentarnog rezima bilo je agrarno pitanje . Stanje anarhije i bezvlašća u agraru, Aleksandar ozakonio je u svom

manifestu 6. januara 1919 godine. U trenutku stvaranja zajedničke jugoslavenske drzave 1. decembra 1918 godine u BiH je preko 62% privatne zemlje bilo u muslimanskom (bošnjačkom) vlasništvu.

Trebalo je potpuno socijalno-ekonomski uništiti muslimanske zemljoposjednike, a Bošnjake u cijelosti nacionalno-politički razoriti i podjarmiti.

Šestojanuarskim rezim odlučio je likvidirati agrarnu reformu. To nije bio nimalo lahak zadatak. Trebalo je zadovoljiti zemljoposjednike i veleposjednike, ali i izbjeći nezadovoljstvo seljaštva i njegovo eventualno suprotstavljanje vlastima.

Nizom zakona, rezim je propisivao način likvidacije agrarne reforme posebno za svaku od pokrajina BiH je, u odnosu na druge pokrajine, prošla najgore. Naknada za jedan hektar za oduzeta kmetska selišta u BiH ispod svake stvarne vrijednosti zemlje.

BiH, kao i sve druge zemlje u Evropi, nije mogla izbjeći dokidanje ostataka bivših feudalnih odnosa. Problem je u tome što to nije učinjeno uz pravičnu naknadu i u skladu sa ekonomskim pravilima agrarne reforme. U stvarnosti agrara reforma posluzila je kao sredstvo jednostranog obezvlašćivanja Bošnjaka i postizanje odredjenih nacionalno-političkih ciljeva.

4. Zaštita zemljoradnika

1. Ekonomska kriza i težak položaj seljaštva (bez obzira na radikalizam agrarne reforme)

2. Mjere zaštite i pomoći seljaštvu:

a) Privilegirana agrarna banka osnovana je 1929. da bi olakšala položaj i prezaduženost seljaštva kao specijalizirana državna ustanova za kreditiranje seljaka i njihovih zadružnih organizacija, ali zaduženost seljaka nije smanjena, već povećana.

b) Zakon o zaštiti zemljoradnika, 1932. (proglašen šestomjesečni moratorij na vraćanje dugova, koji je produžavan još 4 godine)

c) Uredba o likvidaciji zemljoradničkih dugova: kada je istekao moratorij od 4,5 godine, krajem septembra 1936. godine donesena je Uredba o likvidaciji zemljoradničkih dugova; po ovoj uredbi, svi seljački dugovi raznim privatnim bankama i zadrugama preneseni su na Privilegovanu agrarnu banku, koja je preuzela njihovu djelimičnu isplatu.

3. Financijskim operacijama nije riješen problem seljačkih dugova (dužnici su samo promijenili povjerioca: umjesto da duguje nekoj privatnoj banci ili zadruzi, dugovao je državnoj Agrarnoj banci, pa su se morali opet zaduživati i tako dalje siromašiti i propadati.

4. Problem seljačkih dugova riješen je tek poslije 1945. (tada su svi dugovi do 5.000 dinara otpisani i brisani; u isto vrijeme su, bez obzira na visinu duga, otpisani svi dugovi učesnika NOR-a i njihovih porodica. Svi ostali seljački dugovi isplaćeni su u odnosu: 10 predratnih dinara za 1 novi dinar (10:1).

5. Kodifikacija krivičnog prava

1. Šestojanuarska diktatura – najplodotvornije zakonodavno razdoblje na izjednačavanju zakona, odnosno unifikaciji prava (za sve evropske građanske diktature tog doba karakterističan je taj „opći zakonodavni dinamizam“, kojim se isticao i šestojanuarski režim).

2. Krivični zakonik, od 27. 3. 1929., prvi kodifikacijski akt novog režima: po svom kvalitetu bio je u rangu sa drugim evropskim zakonima:

3. Glavne karakteristike i načela Zakonika: (1) da nema ni krivičnog djela, ni kazne ako prethodno nisu propisani odgovarajućom pravnom normom, (2) načelo individualne odgovornosti i subjektivnog stanja izvršioca krivičnog djela (stepen uračunljivosti, umišljaj, nehat),

4. Sva krivična djela ili delikti dijele se: na zločine i prestupe:

a) U glavne kazne Zakonik ubraja: smrtnu kaznu, kaznu lišenja slobode i to u četiri vida: kao robiju, zatočenje, strogi zatvor i zatvor i na kraju, novčanu kaznu;

b) kazne su zaprijećene relativno: između zakonskog minimuma i maksimuma, unutar kojeg sud odmjerava njenu visinu: omogućena individualizacija kazne, prema stepenu utvrđene odgovornosti okrivljenog.

2. Zakon o sudskom i krivičnom postupku

a) Osnova i proglašenje Zakona (odmah poslije Krivičnog zakonika, 16. 2. 1929. proglašen je i Zakon o sudskom i krivičnom postupku; kao osnova za izradu ovog zakona poslužio je hrvatski Zakonik o krivičnom postupku iz 1875. donesen kada je na dužnosti hrvatskog bana bio poznati pjesnik i političar Ivan Mažuranić.

b) Glavne karakteristike Zakona: (1) mjesna nadležnost (načelo teritorijalnosti, po kojem je nadležan sud na čijem je području izvršeno krivično djelo), (2) pokretanje postupka (u pravilu po službenoj dužnosti - po principu oficijelnosti), (3) vođenje postupka po načelu usmenosti, neposrednosti i javnosti, (4) slobodno sudijsko uvjerenje (čime je odbačen stari sistem „vezanih dokaza“).

6. Unifikacija građanskog procesnog prava

1. Zakonik o sudskom postupku u građanskim parnicama od 13. 7. 1929. (bolje poznat kao Građanski parnični postupak), donesen bez mnogo rasprava jer je direktno uticala na pravnu sigurnost građana

a) Cilj: jačanje pravne sigurnosti građana – doslovna recepcija zakona austrijskog Zakona o sudskom postupku u građansko-pravnim sporovima iz 1895., koji je važio na slovensko-dalmatinskom pravnom području,

b) Formalizam u sudskoj proceduri kao jedna od karakteristika Zakona, koji je u osnovi stajao na principu materijalne istine i slobodnog sudijskog uvjerenja, ali je „bolovao“ od formalizma (npr. zabrana promjene tužbenog zahtjeva i iznošenja novih dokaza nakon početka parnice, odnosno zaključenja dokaznog postupka, što je pogađalo neuke i siromašne stranke u postupku

3. Zakon o sudskom vanparničnom postupku, od 24. 7. 1934.

a) Ovim zakonom kompletirana je unifikacija građanskog procesnog prava i regulisani oni civilnopravni odnosi, čije je rješavanje izuzeto iz parničnog postupka, kao što su ostavinski postupak, poslovi starateljstva, usvajanje i ozakonjenje djece, proglašenje nestalih lica za umrle, izdavanje i ovjeravanje javnih isprava kod suda itd.

b) Jedan od najboljih zakonodavnih akata jugoslovenske države između dva rata: odlikovao se naglašenom brigom suda za interese stranaka, zatim ekonomičnošću, brzinom i jednostavnošću, bez ikakvog suvišnog formalizma, spadao među najsavremenije kodifikacije vanparničnog postupka u Evropi tog vremena.

7. Radno zakonodavstvo

1. Prava radnika u Vidovdanskom ustavu: proklamovano da „radna snaga stoji pod zaštitom države“ i obavezao zakonodavca da posebnim zakonima reguliše „bezbjednost i zaštitu radnika“, propiše „radno vrijeme u svim preduzećima“ i uradi osiguranje radnika za slučaj nesreće, bolesti, nezaposlenosti, invalidnosti, starosti i smrti.

2. Zakon o zaštiti radnika od 22. 2. 1922.:

a) Najvažniji zakon iz oblasti radnog zakonodavstva (bilo ih je više iz te oblasti),

b) Zakon uređuje mnoge odnose iz oblasti radnog prava: 48-časovno radno vrijeme (uz mnogo izuzetaka), zabranjen noćni rad ženama i maloljetnicima, porodiljsko odsustvo 4 mjeseca, mjere zaštite na radu, pravo na sindikalno organizovanje, uspostavljanje radničkih komora i berzi rada

3. Zakon o radnjama od 5. 11. 1931.: detaljno regulisani odnosi „služboprimaca“, t.j. svih lica koja „na osnovu ma kakvog radnog odnosa daju svoju tjelesnu ili umnu snagu u najam“ (najamni radnici i namještenici), kao i uslovi sklapanja kolektivnih ugovora između poslodavaca i radničkih sindikata.

BOSANSKO PRAVO U USLOVIMA NARODNOOSLOBODILAČKOG RATA

Fočanski propisi

Načela iznijeta u članku E. Kardelja posluzila su kao osnov za donošenje prvih propisa o NOO-a. Te propise donio je Vrhovni štab Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) za vrijeme svog boravka u Foči u februara 1942 godine.Odatle se popularno zovu Fočanski propisi.

Ovi propisi sastoje se iz dva akta. U prvom se govori o zadacima i ustrojstvu NOO-a, a u drugom se daju objašnjenja i upustva za rad NOO-a u oslobodjenim krajevima.

Prema propisima NOO su privremeni i izborni organi vlasti sa osnovnim zadatkom da aktiviraju i ujedine sav narod u (borbi protiv okupatora i njegovih domaćih slugu)

Njihov zadatak je, takodjer, da u borbi protiv fasizma ostvaraju jedinstvo čitavog naroda i svih njegovih rodoljubivih snaga.

Sve što je bilo uz okupatora, a protiv NOB-e i NOP-a predstavljalo je (staru vlast)

Krajiški propisi

U septembru 1942 godine negdje u Bosanskoj Krajini Vrhovni štab izdao je nove propise o NOO-ma kojima su oni dobili potpunu potvrdu kao pravi, stalni i jedini organi narodne vlasti.

Po mjesecu u kojemu su objavljeni ovi propisi se zovu (Septembarski) a po kraju u kojem su donijeti (Krajiški)

Krajiški propisi se ustvari sastoje iz dvije naredbe Vrhovnog štaba. Prvom naredbom regulira se način iznova NOO-a, drugom se obrazuju vojnopozadinski organi vlasti

Smisao donošenja ovih novih propisa o NOO-ima što oni prestaju više biti privremeni i postaju stalni organi narodne vlasti.

Krajiškim propisima ozakonjeno je opće i jednako pravo glasa po kojem pravo da biraju i budu birani imaju svi muškarci i zene sa navršenih 18 godina zivota.

Krajiškim propisima, najzad, formirani su i vojnopozadinski organi. To su bile komande područja, komande mjesta i partizanske ili seoske straze. U zadatke vojnopozadinskih organa spadali mobilizacija ljudstva, staranje o ishrani snabdijevanju vojske, obrazovanje vojnih radionica i organiziranje javnih radova.

3. Pravo za vrijeme NOR-a

1. Normativna prinudna, ratom iznuđena djelatnost organa NOP-a, koji su se rukovodili pragmatičnim principom: da je zakonito samo ono što pomaže interesu NOB-e, dok je nezakonito sve ono što je za tu borbu bilo štetno;

2. Glavni nosioci normativne aktivnosti (Vrhovni štab, IO AVNOJ-a, niži vojni štabovi, okružni i sreski NOO)

3. Odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, o odobravanju ranijih akata VŠ i IO AVNOJ-a, koja ima konstitutivni, tj. ustavni značaj, jer je njom svim ranije donesenim aktima, različitog oblika i naziva, data snaga državnih propisa, donosno pravnih normi, čime je istovremeno, van snage stavljen pravni poredak Kraljevine Jugoslavije, čime je formalno obznanjeno da između stare i nove Jugoslavije ne postoji unutrašnji pravni kontinuitet.

4. Sudstvo u NOR-u

1. Početak organizovane normativne djelatnosti označen je odlukama Drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a ( osnovni principi tog normativnog poretka postavljeni su Olukom o ustrojstvu i radu narodnooslobodilačkih odbora i narodnooslobodilačkih skupština u federalnoj BiH i Deklaracijom o pravima građana BiH).

2. Upute za organizaciju i rad narodnih sudova – izdalo je Odjeljenje za pravosuđe Predsjedništva ZAVNOBiH-a oktobra 1944.; prema tim uputama, sudovi će se u obavljanju svojih funkcija koristiti odlukama, zakonima i zakonskim odredbama AVNOJ-a i ZAVNOBiH-a., ali su se mogli služiti i narodnim pravnim običajima, kao i prijeratnim propisima iako o tome ništa izričito nije rečeno.

3. Primjena i recepcija starog prava bila je u praksi sve češća (u nedostatku novih propisa), pa kako je vladala neujednačenost, 3. 2. 1945. AVNOJ donosi posebnu odluku kojom su bezuvjetno ukinuti i proglašeni nevažećim svi pravni propisi koje je donio okupator i njegovi pomagači. Istovremeno su ukinuti i svi pravni propisi koji su bili na snazi u času neprijateljske okupacije, ukoliko su u suprotnosti s tekovinama NOB-e i pravnim propisima koje su donijeli organi nove narodne vlasti.

5. Deklaracija o pravima građana BiH

1. Deklaracija - historijski je najznačajniji pravni akt – donesena na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH u Sanskom Mostu 2. jula 1944. godine, sažet izraz cjelokupne dotadašnje zakonodavne aktivnosti ZAVNOBiH-a, sa temeljnim principima građanske jednakosti, političkih, nacionalnih i vjerskih prava i sloboda, po svim obilježjima imala je karakter ustavnog akta, kojim je jasno opredijeljen državnopravni položaj BiH u okviru nove federativne Jugoslavije.

2. Sadržina Deklaracije: jedinstven akt, koji se može podijeliti na dva dijela:

a) u prvom ima karakter političke proklamacije, ističe značaj NOB-e, bratstvo Srba, Muslimana i Hrvata, što je temelj slobodne BiH, kao ravnopravne federalne jedinice u Demokratskoj Federativnoj Jugoslaviji. Deklaracija je u tom smislu izraz težnje naroda za humanim životom u slobodi i dostojanstvu.

b) drugi dio ima normativni karakter, gdje se pojedinačno navode i reguliraju ona prava i slobode koje ZAVNOBiH kao nosilac vlasti u BiH garantuje njenim građanima. To su ona ljudska prava koja čine sadržinu svakog demokratskog ustava, a na prvom mjestu ravnopravnost Srba, Hrvata i Muslimana BiH, „koja je njihova zajednička i nedjeljiva domovina“.

c) Deklaracija – garancija prava i sloboda građana (zajamčuje se sloboda vjeroispovijesti i savjesti sa ravnopravnošću svih vjerskih zajednica, zatim sloboda zbora i dogovora, udruživanja i štampe, lična i imovinska sigurnost, sa slobodom privatne inicijative u privrednom životu, ravnopravnost spolova, izborno pravo koje se vrši tajnim glasanjem na osnovu općeg, jednakog i neposrednog prava glasa, aktivno i pasivno pravo glasa stiče se sa 18 godina)

d) Svakom građaninu zajamčeno pravo žalbe na rješenje organa vlasti, istovremeno afirmisano poznato pravno načelo da „niko ne može biti osuđen bez prethodnog sudskog postupka.“

e) Vojna obaveza: s obzirom na okolnosti i trajanje oslobodilačkog rata, Deklaracijom je proglašena vojna obaveza za sve građane BiH, sposobne za nošenje oružja.

3. Prioriteti nove vlasti (po Deklaraciji): odlučna borba za likvidaciju nepismenosti, unapređenje općeg obrazovanja i podizanja nivoa narodnog zdravlja, te što brži ekonomski i kulturni razvitak,

4. Zabrana fašističkih i profašističkih organizacija (imajući u vidu antifašističku borbu, rezultate i ciljeve NOP-a, a radi učvršćivanja bratstva naroda BiH), Deklaracija o pravima građana BiH je, prema tome, bio i ostao akt u potpunoj funkciji BiH kao države.

SOCIJALIZAM I PRAVO U BOSNI I HERCEGOVINI

I – PRAVO NA OSNOVAMA DRZAVNOG SOCIJALIZMA

1. Agrarni i drugi imovinski zakoni

Privremena narodna skupština je po hitnom postupku pristupila donošenju zakona o agrarnoj reformi kolonizaciji i eksproprijaciji.(zakon o agrarnoj reformi)

Zakon je postavio princip da zemlja pripada onom ko je obradjuje. Cilj agrarne reforme bio je da se ograniči i postepeno ukloni eksploatacija tudjeg rada na bazi posjedovanja zemlje.

Bez naknade je oduzet i višak zemlje preko 10 hektara, crkvama, manastirima, samostanima i drugim vjerskim ustanovama, kao što su vakufi.

Uz naknadu u visini jednogodišnjeg prinosa ili prihoda oduzet je zemljoradnicima višak zemlje preko 3 hektara kao i zemljoradnicima koji su posjedovali više od 20 hektara.

Sva tako oduzeta zemlja ušla je u zemljišni fond općenarodne imovine. U taj fond ušla je i zemlja oduzeta od protjeranih pripadnika njemačke narodnosti iz Vojvodine tako zvanih folksdojčera. Rukovanje i nadzor nad tom imovinom vršila je Drzavna uprava narodnih dobara (DUND)

Na dijelu te zemlje zasnovana su krupna drzavna poljoprivredna dobra, ali je najveći dio te zemlje, posebno u Vojvodini i dijelovima Slavonije, dat takozvanim kolonistima. Kolonisti su bili manje ili više siromašni seljaci iz takozvanih pasivnih i (ustaničkih) krajeva, uglavnom iz Bosanske Krajine, Like i Crne Gore,

Zakonom o eksproprijaciji izvršeno je razvlašćivanje, lišavanje prava svojine i oduzimanje drugih imovinskih prava svim onim koji su sudskom presudom proglašeni saradnicima okupatora.

2. Ustav FNRJ i BiH

1. Šesta buktinja u državnom grbu: govor Milovana Đilasa na Ustavotvornoj skupštini: u toku rada na Ustavu, Ustavotvornoj skupštini sustizali od građana različiti prijedlozi i sugestije u pogledu nekih ustavnih rješenja i formulacija, Đilas nije podržao „prijedlog jednog muslimana, da bi trebalo unijeti šestu buktinju u naš državni grb“, jer bi se time priznalo da su Bošnjaci šesta nacija u FNRJ,

2.Reagovanje Huseina Husage Šišića, poslanika iz Mostara u Ustavotvornoj skupštini Demokratske Jugoslavije, koji je otvoreno prigovorio Predsjedništvu Ustavotvorne skupštine što se u Ustavu, uz ostale južnoslavenske narode ne pojavljuju i Bošnjaci. Niko ga nje podržao i on je bio jedini poslanik koji je glasao protiv tog ustava.

3. Nakon izglasavanja ustava, 31. 1. 1946, Ustavotvorna skupština nastavila je rad kao redovna: zadržala je dvodomnu strukturu. Dotadašnja Savezna skupština preimenovana je u Savezno vijeće, a Skupština naroda u Vijeće naroda.

3. Novi pravni poredak

1. Ustavotvorna skupština potvrđuje sve oduke i druge akte koje su donijeli AVNOJ i njegovo Predsjedništvo do 9. 8. 1948.: na svojoj drugoj sjednici, održanoj 2. 12. 1945., sankcionisala je cjelokupni dotadašnji proces revolucionarne izgradnje novog političkog i pravnog poretka, a nešto kasnije potvrdila sve odluke i druge akte koje su donijeli AVNOJ i njegovo Predsjedništvo u vremenu od 29. 11. 1943. do 9. 8. 1945., kao i sve zakone koje je usvojila Privremena narodna skupština tokom svog rada od 10. 8. do 28. 10. 1945.; od ove normativne osnove počeo je proces izgradnje novog pravnog poretka ili sistema.

2. Zakon o nevažnosti pravnih propisa donesenih prije 6. aprila 1941. godine i za vrijeme neprijateljske okupacije - Narodna skupština FNRJ usvojila je 23. 10. 1946., kako bi se otklonile sve nejasnoće i nesporazumi u vezi sa primjenom pravnih normi i propisa predratne države.

3. Pravne praznine, mogle su se popuniti predratnim propisima samo kao pomoćni pravni okvir, a ne kao pozitivno pravo nove države - samo ako neki od konkretnih pravnih odnosa nije uređen pozitivnim pravnim normama, o čemu je odlučivo sud (staro pravno pravilo nije se moglo primijeniti ako sud ili drugi državni organ ocijene da je u suprotnosti sa načelima ustavnog poretka FNRJ i njenih republika.)

3. Nacionalizacija i druge privredne mjere

Nova vlast je za osnov ekonomske politike, po sovjetskom uzoru, uzela nacionalizaciju privrede.

Nacionalizacija se kao vid podrzavljanja, odnosno oduzimanja privatne imovine u korist drzave počela provoditi još od 1946 godine.

Od bivših vlasnika preuzeta su sva velika privredna, industrija druga preduzeća domaćeg i stranog privatnog kapitala.

Novi Zakonom o nacionalizaciji iz 1948 godine nacionalizirana su i sva manja trgovačka preduzeća i radnje.

Tom imovinom upravljala je i rukovala Drzavna uprava narodnih dobara (spomenuti DUND)

DUND je postavljala prinudne upravitelje, prinudne uprave i delegate. Ekspropriiranu, konfisciranu, sekvestriranu i nacionaliziranu imovinu DUND je potom predavala na korištenje odgovarajućim saveznim i republičkim ministarstvima. Proces nacionalizacije u Jugoslaviji dovršen je zakonom iz 1958 godine.

4. Kolektivizacija poljoprivrede

Uporedo sa agrarnom reformom i kolonizacijom pristupilo osnivanju seljačkih radnih zadruga sa različitim stepenom podruštvljavanja zemlje, stoke i orudja za rad

Tom je akcijom KPJ htjela opovrgnuti optuzbe sa sovjetske strane da je skrenula sa puta socijalističke izgradnje. Cijela je akcija bila kontraproduktivna, a zbog manje-više prisilnog načina na koji je provodjena izazvala je mnoge otpore medju seljaštvom.

1950 godine u zemlji bilo skoro sedam hiljada seljačkih radnih zadruga. Vlasti nakon toga, počinju sa postepenim rasformiranjem seljačkih radnih zadruga. Sluzbena odluka o njihovom raspuštanju donijeta je 1953 godine.

II – PRAVO SAMOUPRAVNOG SOCIJALIZMA

1. Ustav 1963. godine

Vlast je sve ove procese normativno objedinila i podigla na nivo formalnih ustavnih principa, donošenjem novog Ustava 7. aprila 1963 godine Ovim ustavom dotadašnja FNRJ dobila je novi sluzbeni naziv Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ), koji će zadrzati do kraja svog postojanja 1992 godine.

Ovim je ustavom, kao osnova SFRJ definiran slobodan udruzeni rad i samoupravljanje radnih ljudi i gradjana, uz pravo odlučivanja o proizvodnji na društvenim sredstvima i drugim oblicima rada i raspodjeli njihovih rezultata u sferi društvenih djelatnosti.

U praksi se ubrzo pokazalo da je cijeli sistem društvenog samoupravljanja od početka bio i ostao birokratiziran. On je u biti predstavljao puku transmisiju partijske drzave koja je putem partijskih komiteta sve kontrolirala i drzala u svojim rukama.

2. Ustav 1974. godine

Ustav iz 1974 godine je rezultat jedne od najtezih i najslozenijih drzavnopravnih i političkih kriza kroz koje je Jugoslavija prošla u vremenu od 1945 godine pa do svog raspada 1991/92 godine .Taj je ustav predstavljao zadnju Titovu veliku političku pobjedu.

Sredinom šezdesetih godina, u uslovima sve veće privredne krize, izradjen je koncept sveobuhvatne reforme jugoslavenske ekonomije, sam SKJ inicirao ovu reformu, cijeli je proces zakočen upravo od strane raznih partijskih komitetskih kadrova koji su shvatili da bi realizacijom ovog pokreta ostali bez dotadašnje direktivne vlasti u sferi ekonomije. Ta je oblast bila centralizirana, velikih privrednih sistema čije je središte i sjedište bilo u Beogradu.

Polarizacija i sukob se kreću uglavnom na liniji Hrvatska-Srbija kao dva glavna konstituensa Jugoslavije. U Hrvatskoj se formira jedno partijsko političko jezgro, nastoji iznuditi amandmane na Ustav SFRJ, kojima bi se Jugoslavija od federacije pravno i faktički pretvorila u konfederaciju. U cijelom tom projektu Vojvodina i Kosovo, dobile bi jednak status sa republikama kao konstituensima Federacije.

Nasuprot tome, tadašnje srbijansko liberalno vodstvo pristaju na redefiniranje federalne drzave, ali bez diranja u status autonomija u sastavu Srbije.

1971 godine izglasani u Saveznoj skupštini ustavni amandmani, kojima je Jugoslavija iz federalne faktički pretvorena u konfederalnu drzavu.

Tito je na partijskom plenumu, krajem 1971 godine jednostavno smijenio cjelokupno hrvatsko vodstvo, a ubrzo potom i nosioce liberalizma u Srbiji.

Njihovim uklanjanjem sa političke scene stvoren je prostor za donošenje novog ustava.

Novi odnosno zadnji ustav SFRJ, u koji su ugradjeni svi amandmani iz 1971 godine usvojen je krajem februara 1974 godine.

3. Ljudska i gradjanska prava prema Ustavu iz 1974. godine

U načelnom smislu riječi prava gradjana su veoma široko postavljena. Ona se mogu klasificirati u tri osnovne grupe: (1) pravo na samoupravljanje i društveno-političku aktivnost, (2) lična prava i slobode gradjana, (3) socijalno-ekonomska prava. Uz prava Ustav je gradjanima odredio i odredjene duznosti.

o U prvu je grupu Ustav svrstao pravo gradjana na samoupravljanje, koje je u načelu obuhvatilo slobodu udruzivanja, slobodu ugovora i javnog istupanja, slobodu izrazavanja nacionalne pripadnosti i vjeroispovijesti.

o Medju lična prava spadalo je pravo na zivot i drzavljanstvo, slobodu kretanja i nastanjivanja, pravo na nasljedjivanje.

o Ustav 1974 godine je odredio da je za svakog zaposlenog najduze radno vrijeme u sedmici 42 sata. Svaki je zaposleni imao pravo na dnevni i nedjeljni odmor, svaki je zaposleni uzivao potpuno socijalno osiguranje, koje mu je osiguravalo mnoga prava, kako za zivota, tako i u slučaju smrti.

Ustav iz 1974 godine je članom utvrdio slučajeve besplatne zdravstvene zaštite gradjana koji takav tretman nemaju po osnovu radnog odnosa i iz radnog odnosa.

Ustav je utvrdio posebnu zaštitu majke, djece i maloljetnih lica, te boraca, vojnih invalida i članova porodica palih boraca.

Ustav iz 1974 godine garantirao svim gradjanima SFRJ pravo na obrazovanje. Po tom članu Drzava, ili po tadašnjoj ustavnoj terminologiji (društvena zajednica) je bila duzna da osigura materijalne i druge uslove za osnivanje i rad škola i obrazovnih institucija svih nivoa. Ovim je ustvari potvrdjena praksa besplatnog školovanja uvedena još 1945 godine.

Na osnovu besplatnog i slobodnog obrazovanja iškolovale su se generacije intelektualaca iz do tada potisnutih naroda.

4. Zakon o udruženom radu

1. Pojam „udruženi rad“ - spoj minulog i tekućeg rada, po čijem osnovu radnici i radne organizacije u različitim oblastima života ostvaruju svoje interese i prava. Poslije donošenja Ustava 1974. godine pristupilo se kodifikaciji cjelokupnog samoupravnog prava na nivou radnih organizacija, odnosno udruženog rada.

2. Zakon o udruženom radu (donošenje u skupštini SFRJ, 25. 11. 1976.) - dovršena kodifikacija samoupravnog prava, s ciljem da se osigura kontinuitet samoupravljanja na Marksovoj ideji „slobodnih asocijacija proizvođača“, u kojima će „slobodni razvitak svakog pojedinca predstavljati uslov slobodnog razvitka za sve.

3. ZUR obuhvata oblast radnog i privrednog prava: na prvom mjestu zasnivanje, vršenje i prestanak radnog odnosa, sticanje i raspodjelu dohotka i zaštitu prava radnika koja proističu iz radnog odnosa; detaljno je regulisao osnivanje radne organizacije, njenu registraciju i poslovanje, sa kaznenim odredbama za privredne prestupe i prekršaje; najzad, ZUR reguliše načine udruživanja osnovnih organizacija udruženog rada (OOUR-a) u složene organizacije udruženog rada (SOUR-a); pored toga, otvorio je nove mogućnosti za udruživanje zemljoradnika u zadruge i udruživanje samostalnog ličnog rada, odnosno udruživanja sredstava u svojini građana sa udruženim radom na društvenim sredstvima.

VIII. PRAVO U BOSNI I HERCEGOVINI KAO SAMOSTALNOJ DRŽAVI

1. Pravni kontinuitet

1. Jednom stvoreno pravo, po pravilu, nadživljava državu i sistem u čijem je okviru nastalo što je posljedica određene statičnosti prava, čiji je jedan od osnovnih ciljeva da stabilizira društvene odnose i obezbijedi sigurnost pojedinaca i zajednice. Upravo je radi te sigurnosti nužno održavanje pravnog kontinuiteta. U tom smislu, postoji vrlo jasan kontinuitet između bosanskog prava prije i poslije 1992.

2. Kontinuitet je opća pojava u historiji bosanskog prava (tako se već u osmanskom pravu mogu naći elementi rudarskog prava srednjovjekovne Bosne; Austrougarska je u trenutku okupacije BiH, 1878. preuzela to jest recipirala svo osmansko tanzimatsko pravo koje se primjenjivalo u Bosni; Ovi procesi su kontinuirano nastavljeni u okviru jugoslavenske države između dva svjetska rata, čak je i u uslovima revolucionarne smjene vlasti do koje je došlo 1941. – 1945. održan određeni kontinuitet između starog i novog prava;

3. Samostalna BiH je od 1992. zadržala kontinuitet prava iz socijalističkog perioda Predsjedništvo osnažilo ili recipiralo oko 200 zakona bivše vlasti); od tada traje izgradnja i oblikovanje novog pravnog sistema i poretka u BiH, u kojem se zapažaju dvije komparativne komponente: stara evropska i nova anglosaksonska.); bosansko pravo po svojim institucijama u osnovi pripada evropskom pravu, čiji se korijeni nalaze u recipiranom rimskom pravu i tekovinama buržoasko-demokratskih revolucija.

2. Anglosaksonsko pravo u BiH

1. Historijsko značenje anglosaksonskog prava: staro englesko pravo koje je bilo u primjeni prije normanske invazije u drugoj polovini 11. stoljeća; karakteristično po tome što se kao pravo plemenskih kraljevstava Engleske, autonomno razvijalo, bez posebnog uticaja rimskog prava; uglavnom se odnosilo na oblast krivičnog prava i sudskog postupka, ali je poznavalo i određene građanskopravne institute, u prvom redu statusnog i porodičnog prava.

2. Savremeno značenje anglosaksonskog prava: pozitivno pravo Engleske i nekih njenih bivših kolonija, na prvom mjestu SAD. Ove zemlje obično i nazivaju anglosaksonskim zemljama. Njihovo pravo razlikuje se od prava evropskih zemalja nizom osobenih crta, posebno velikom ulogom običajnog prava i sudske prakse. Ono se razvijalo samostalno, daleko od rimske pravne tradicije i drugih evropskih uticaja. Različiti historijski i društveni uslovi doveli su vremenom do značajnih razlika između pojedinih anglosaksonskih prava, na prvom mjestu između engleskog i američkog prava.

3. Elementi anglosaksonskog prava u bosanskom pravu: od vremena Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995., u BiH zakonodavstvo prodiru izvjesni elementi anglosaksonskog, u prvom redu američkog prava. To je, prije svega slučaj sa procesualnim pravom, posebno krivičnim postupkom. Ti procesi odvijaju se prvenstveno usljed uticaja međunarodnog krivičnog pravosuđa, koje uglavnom radi po proceduralnim pravilima anglosaksonskog prava, ali i zbog odgovornost koju su SAD preuzele u pogledu reforme BiH pravosudnih institucija. Odatle se u bosansko pravo, svjesno ili nesvjesno, unosi jedna nova komparativna

komponenta anglosaksonskog prava. Kako će se ona uskladiti sa pravom Evropske unije, kojoj BiH teži, stvar je razvoja bosanskog prava.

PITANJA:

I. POJAM I METOD PROUČAVANJA BOSANSKOG PRAVA

1. Pojam bosanskog prava

2. Komparativno pravo

II. BOSANSKO SREDNJOVJEKOVNO PRAVO

A. FEUDALNO STATUSNO PRAVO

VLASTELA

1. Pravna priroda feudalnog posjeda u Bosni

2. Sistem vazaliteta u Bosni (odnos vladara kao seniora i njegovih feudalaca – vazalni odnos)

3. Imunitetska prava vlastele (to su, u stvari, prava feudalca na posjedu)

4. Zavisni zemljoradnici

5.Vlasi (stočari)

6. Robovi

7. Gradovi i gradsko stanovništvo

B. PRAVNI SISTEM

1. Sudovi

2. Sudski postupak

3. Krivično pravo i sistem kazni

4. Brak i porodica

5. Vlasništvo (svojina) i obligacije

6. Testament gosta Radina

C. IZVORI PRAVA SREDNJOVJEKOVNE BOSNE

1. Izvori prava i pitanje zakona

2. Javne isprave ili listine

3. Dubrovačko i bosansko pravo

III. PRAVO U OSMANSKOJ BOSNI

A. VJERSKA STRUKTURA OSMANSKE BOSNE

B. PRAVO I SUDSTVO U OSMANSKOJ BOSNI

C. TANZIMAT (REFORMA) I TANZIMATSKO PRAVO

A. VJERSKA STRUKTURA OSMANSKE BOSNE

1. Proces prihvatanja islama

2.Millet sistem

2. Bosna Srebrena

3. Pravoslavna crkva

4. Sefardi

B. PRAVO I SUDSTVO U OSMANSKOJ BOSNI

1. Izvori prava u osmanskoj državi

2. Izvori katoličkog kanonskog prava

3. Izvori pravoslavnog crkvenog prava

4. Izvori jevrejskog prava

5. Krivično pravo

6. Šerijatsko bračno pravo

7. Ženidbeno pravo katoličke crkve

8. Bračno pravo pravoslavne crkve

9. Bračno pravo Jevreja

10. Šerijatsko nasljedno pravo

11. Sudska organizacija

12. Gradska i druga lokalna uprava i samouprava

13. Vakufi

14. Mulk

C. TANZIMAT (REFORMA) I TANZIMATSKO PRAVO

1. Pojam i počeci Tanzimata

2. Hatišerif od Gülhane

3. Hati Humajun (Hatt-i Humayun) 1856.

4. Ramazanski zakon, osmanski zemljišni zakon, 1858.

5. Saferska naredba (Uredba o čiflucima), 1859.

6. Medžela (Osmanski građanski zakonik)

IV. PRAVNI SISTEM BOSNE I HERCEGOVINE I AUSTRO-UGARSKA

1. Sudstvo

2. Izvori prava

3. Opći građanski zakonik iz 1811.

4. Finansijski sistem

5. Poreski i monopolski sistem

6. Agrarni odnosi

7. Građanska prava

V. BOSNA I HERCEGOVINA U PRAVNOM SISTEMU JUGOSLAVIJE IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA

A. VIDOVDANSKI USTAVNI I PRAVNI POREDAK

B. ŠESTOJANUARSKA DIKTATURA I RAD NA UNIFIKACIJI PRAVA

1. Pravni karakter i struktura Vidovdanskog ustava

2. Senžermenski ugovor BiH (zaključen 10. 9. 1919.)

3. Pravni sistem Kraljevine SHS

4. Primjena partikularnog zakonodavstva

5. Srpski građanski zakonik, 1844. (SGZ)

6. Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru,1888.

B. ŠESTOJANUARSKA DIKTATURA I RAD NA UNIFIKACIJI PRAVA

1. Unifikacija prava

2. Vjersko zakonodavstvo šestojanuarske diktature

3. Likvidacija agrarne reforme u BiH

4. Zaštita zemljoradnika

5. Kodifikacija krivičnog prava

6. Unifikacija građanskog procesnog prava

7. Radno zakonodavstvo

VI. BOSANSKO PRAVO U USLOVIMA NARODNOOSLOBODILAČKOG RATA

1. Fočanski propisi

2. Krajiški propisi

3. Pravo za vrijeme NOR-a

4. Sudstvo u NOR-u

5. Deklaracija o pravima građana BiH

VII. SOCIJALIZAM I PRAVO U BiH

A. PRAVO NA OSNOVAMA DRŽAVNOG SOCIJALIZMA

B. PRAVO SAMOUPRAVNOG SOCIJALIZMA

A. PRAVO NA OSNOVAMA DRŽAVNOG SOCIJALIZMA

1. Agrarni i drugi imovinski zakoni

2. Ustav FNRJ i BiH

3. Novi pravni poredak

4. Nacionalizacija i druge privredne mjere

5. Kolektivizacija poljoprivrede

B. PRAVO SAMOUPRAVNOG SOCIJALIZMA

1. Ustav 1963.

2. Ustav 1974.

3. Ljudska i građanska prava prema Ustavu iz 1974.

4. Zakon o udruženom radu

VIII. PRAVO U BOSNI I HERCEGOVINI KAO SAMOSTALNOJ DRŽAVI

1. Pravni kontinuitet

2. Anglosaksonsko pravo u BiH