likovno obrazovanie za 6to oddelenie

LIKOVNO OBRAZOVANIE6

ODDELENIE

Skopje, 2011

3

Po~ituvani u~enici!

U~ebnikot koj go imate e ispolnet so mnogu novi i in-teresni sodrìni. Celta na ovoj u~ebnik e da gi pro{iri i dopolni znaewata koi gi steknavte vo prethodnite oddelenija. Tvore~kata rabota }e gi usovr{i va{ite znaewa i sposobnosti za pouspe{no pretstavuvawe na va{ite likovni idei vo crtaweto, slikaweto, skulptu-rata, grafikata i dizajnot. Informaciite i znaewata koi vi se dostapni vo nego }e moète da gi iskoristite za svoite sekojdneveni potrebi.

Vo nego }e najdete mno{tvo reprodukcii na umetni~ki dela koi gi sozdavale umetnicite niz razli~ni periodi od ~ovekovata istorija. Pa, dokolku ne moète da pojdete vo nekoj od svetskite muzei i da se voodu{evuvate na nivnata ubavina }e moète da gi vidite vo ovoj u~ebnik i da uìvate vo nivnite formi, boi i s# ona {to gi pravi impresivni.

Vo u~ebnikov }e najdete i reprodukcii na del od umetni~koto bogatstvo na na{ava zemja. Se nadevame deka toa }e ve pottikne da gi osoznaete vrednostite na ova bogatstvo i da go ~uvate i po~ituvate seto ona {to go sozdavale na{ite predci, a ni go ostavile nam vo ama-net da go neguvame, no i da prodolìme da sozdavame.

Od avtorite

KARAKTERISTIKI NA LIKOVNATA UMETNOST

4

Osnovnata karakteristika na likovnata umetnost e deka ja vospri-emame so setiloto za vid, odnosno so na{ite o~i. Zatoa ja narekuvame vizuel-na umetnost. Likovnata umetnost, kako {to ve}e znaete, se deli na crtawe, slikawe, skulptura, grafika, dizajn i vizuelni ko-munikacii i arhitektura. Sekoj od ovie delovi, nare~eni likovni podra~ja, ima svoi karakteristiki. Vo sekoe od ovie likovni podra~ja ima likovni elementi koi se karakteristi~ni za odredenoto likovno podra~je.

Vo crtaweto osnoven likoven element e linijata. Toa zna~i deka crteòt se sozdava so pomo{ na linija. Pritoa se ko-ristat najrazli~ni linii, vo najrazli~ni odnosi. Naj~esto likovnite dela od ova likovno podra~je se ednobojni, no moàt i da bidat vo pove}e boi. Crteòt koj e vo pove}e boi go narekuvame koloristi~ki crte` ili crte` vo boja. Kaj crteòt vo boja samo liniite se vo razli~ni boi, (dodeka povr{inite se vo boja na podlo-gata na koja se crta). Crteòt moè da se sozdade so razli~ni materijali. Materi-jali so koi crtame se: molivot, jaglenot, tu{ot i perceto, tu{ot i ~etkata, bajc, drveni boi, pastel, flomasteri i drugo.

Slikata se sozdava so pomo{ na oboeni povr{ini. Osnoven likoven el-ement vo slikaweto se boite. So boite se ispolnuva celosno povr{inata vrz koja se slika. Kako i vo crtaweto, taka i vo slikaweto, se koristat razli~ni materi-jali i tehniki. Podlogi na koi se slika se: hartija, platno, staklo, drvo, yid, koà, pergament i drugo. Vo zavisnost od toa dali boite koi se koristat za slikawe se te~ni ili tvrdi, slikarskite tehniki se delat na suvi i vla`ni. Suvi slikar-ski tehniki se: kola`, mozaik, vitra`, pastel, drveni boi, flomasteri i drugi, a vla`ni slikarski tehniki se: tempera, gva{, akvarel, akril, masleni boi, fres-

Slika vo maslena tehnika

Slika so tehnikata akvarel

Crte` izraboten so eden vid na crvena kreda

5

Skulpturi vo kamen (mermer)

Grafika izrabotena vo dlabok pe~at

Dizajn na enterier

ko, batik, tu{evi vo boja i dr. Vo likovnoto podra~je skulptura se

sozdavaat tridimenzionalni likovni dela. Skulpturite zafa}aat odreden prostor, odnosno imaat volumen. Osnoven likoven element vo skulpturata e vol-umenot. Skulpturite ne se sozdavaat na dvodimenzionalna povr{ina kako crteòt i slikata, niv moème da gi vidime i dop-reme od site strani. Skulpturite spored goleminata se delat na minijaturni, galer-iski i monumentalni skulpturi. Moàt da se izrabotat vo: glina, gips, drvo, metal, beton, hartija, poliester, staklo i drugo.

Isto kako skulpturata i arhitektura-ta e tridimenzionalna umetnost. Vo nea se sozdavaat gradbi so estetska vrednost koi ~ovekot gi koristi za ìveewe, rabo-ta i zabava. Toa se objekti so najrazli~na namena, odnosno ku}i i zgradi, mostovi, muzei, teatri, sportski objekti...

Grafikata e edinstvenoto likov-no podra~je vo koe delata moàt da se umnoùvaat, a se sozdavaat so pe~atewe. Vo zavisnost od toa koi de-lovi od grafi~kata podloga se pe~atat, grafi~kite tehniki se delat na tehniki na visok pe~at, dlabok pe~at i ramen pe~at. Kako podloga na koja moè da se sozdade grafika se upotrebuvaat razli~ni ma-terijali: karton, linoleum, drvo, gips, ba-karni plo~i, aluminiumski plo~i i drugo. Od koja bilo plo~a se sozdava otpe~atok vrz hartija, odnosno se sozdava grafika.

Vo dizajnot i vizuelnite komunikacii se sozdava izgledot na predmetite koi gi koristime vo sekojdnevniot ìvot. Zna~i se sozdava izgledot na avtomobil-ite, mebelot, oblekata, poku}ninata, pak-uvaweto na prehranbenite i kozmeti~kite proizvodi, knigi, reklami, ilustracii i plakati, kostimografija, scenografija i drugo. Vo zavisnost od vidot na pred-metite koi se sozdavaat, dizajnot moè da bide: industriski dizajn, grafi~ki dizajn, vizuelna komunikacija i primeneta umet-nost.

ZAPOMNI: Vo razli~nite likovni podra~ja moàt da se koristat razni materijali i podlogi za sozdavawe na likovno delo.

CRTAWE

Nabquduvaj}i ja prirodata i na{ata okolina moème da zabeleìme deka nasekade okolu nas postojat najrazli~ni ne{ta koi ni izgledaat kako linii. Lini-jata moème da ja vidime vo ogolenite granki na drvjata, trevkite i steblencata na cvetovite, rabovite na ku}ite i ogra-dite, na{iot moliv ili ~etka, vlaknata na kosata itn.

Likovniot element linija se ko-risti vo site likovni podra~ja, no vo likovnoto podra~je crtawe taa e osno-ven likoven element. Za da izrabotime crte` sekoga{ koristime najrazli~ni linii so koi gi iskaùvame na{ite mis-li, idei i ~uvstva. Vo osnova postojat dva vida linii-prava i kriva linija. Krivata linija moè da bide branovid-na, isprekr{ena, vdlabnata, ispaknata, spiralna... Sekoja linija moème da ja nacrtame vo tri nasoki: horizontalna, vertikalna ili kosa nasoka ili, pak, da bide bez nasoka, odnosno kru`na. Liniite moàt da bidat kratki i dolgi, debeli i tenki, polni i isprekinati, harmoni~ni i kontrastni.

Za da sozdademe kakva bilo linija,

RAZNOVIDNI LINII I INTENZITET NA LINIJA

Antonio Man~ini: Portret, jaglen, primer za meka linija

6

treba vrz nekoja podloga za crtawe da ostavime traga. Dokolku pritisokot vrz podlogata so materijalot za crtawe e posilen, toga{ velime deka intenzite-tot na linijata e pogolem. Intenzitetot na linijata }e bide razli~en i ako ja pov-toruvame linijata pove}e pati ili ako izbereme razli~ni materijali za crtawe, odnosno nekoi materijali ostavaat posi-len, a nekoi poslab intenzitet na lini-jata. Zna~i, na~inot na koj ja iscrtuvame linijata go opredeluva nejziniot in-tenzitetot. Intenzitetot na linijata, pak, ni ovozmoùva da ja prikaème for-mata ili pak da istakneme odredni de-lovi od nea. Isto taka, razli~niot in-tenzitetot ni pokaùva {to vo crteòt e ponapred, a {to e ponazad, odnosno go prikaùva prostorot

Na list od tvojot blok so pomo{ na moliv sozdadi crte` na tema: „Ptica na granka”. Obidi se da koristi{ najrazli~ni linii so razli~en intenzitet.

Piter Pol Rubens: Portret, tu{ i pero, linii so razli~en intenzitet

ZAPOMNI: Liniite moàt da bidat so razli~en intenzitet vo likovno-to delo. Tie mu davaat ubavina i dinamika na crteòt.

CRTAWE

Nikola Martinoski: Devojka sedi, pastel, linii so razli~en intenzitet

Gerhard Rihter: Zatvorenik, jaglen, primer za meka, ne`na linija

Dominik Engr: Portret na sestrite Kaunic, moliv, linii so razli~en

intenzitet

Sigmar Polke: Karneval, kombinirana tehnika, linii so razli~en intenzitet

7

CRTAWE

Iako osnoven likoven element vo crtaweto e linijata, koga crtame koris-time i drugi likovni elementi kako {to se: forma, tekstura, ton, nasoka, golemi-na, prostor i ponekoga{ boja.

Nekoi od ovie likovni elementi gi sozdavame koristej}i ja linijata. Pa taka, formata ja sozdavame so pomo{ na linija, odnosno koga linijata }e se zatvori vo svoeto dvièwe dobivame forma. For-mata nastanuva so edna kriva zatvorena linija ili, pak, koga }e se prese~at naj-malku tri linii. Nadvore{nata linija koja ja opi{uva formata se narekuva konturna linija. Konturnata linija ja crtame podebela vo odnos na drugite linii. Taa ja istaknuva formata i gi pokaùva osnovnite karakteristiki na ona {to go crtame. Strukturnite linii se vnatre{nite linii, tie ja doob-jasnuvaat gradbata ili sostavot na predmetot ili oblikot koj go crtame.

Obi~no, strukturnite linii gi crtame potenki vo odnos na konturnite linii. Teksturnite linii isto taka moàt da bidat vnatre{ni linii. Ovie linii ni pokaùvaat kakva e povr{inata na toa {to go crtame. Edna konturna linija moè da se razlikuva od druga konturna linija vo odnos na debelinata, a toa zavisi od ona {to sakame da e najzabele`livo na na{iot crte`.

Koristej}i konturni i strukturni linii nacrtaj crte` na tema: „Jas i moeto ku~e”. Za izrazuvawe na ovoj motiv koris-ti tehnika moliv.

8

Gustav Klimt: Devojka so dolga kosa, sin moliv, crte` so strukturna linija

Pablo Pikaso: Glava, tu{ i perce, primer za konturna linija

KONTURNA, STRUKTURNA I TEKSTURNA LINIJA

ZAPOMNI: Konturni linii se nadvore{nite linii koi ja opi{uvaat formata. Teksturnite i strukturni linii se vnatre{ni linii koi go doob-jasnuvaat kvalitetot na povr{inata ili ja doobjasnuvaat gradbata ili sostavot na oblikot koj go crtame.

CRTAWE

Nikola Martinoski: Tanc, moliv, crte` so konturna linija

U~eni~ka tvorba: Orawe, tu{ i perce, strukturni linii

9

U~eni~ka tvorba: Mojot dom, tu{ i perce, konturni linii

U~eni~ka tvorba: Primer za teksturni linii, tu{ i perce

Anri Matis: @ena so sklopeni dlanki,crte` so konturna i strukturna linija

Ernst Ludvig Kirhner: Portret, tu{ i perce, strukturni linii

CRTAWE

Nabquduvaj}i gi predmetite, ̀ ivotnite i rastenijata moème da zabeleìme deka imaat razli~na povr{ina. Dokolku ja dop-reme korata na drvoto }e po~uvstvuvame deka taa e rapava, a krznoto na zajakot, pak, e meko i mazno. Site povr{ini okolu nas imaat razli~ni kvaliteti, odnosno razli~no izgledaat. Za da gi izrazime, vo crte`, ovie razliki koi gi gledame i ~uvstvuvame pri dopir na razli~ni povr{ini, upotrebuvame razli~ni vidovi linii. Liniite so koi prikaùvame ka-kov e kvalitetot na edna povr{ina (ma-terijal), dali e rapava ili e mazna, gi narekuvame teksturni linii. (Pro~itaj vo lekcijata na str. 8) Teksturnite linii, isto kako i strukturnite linii, sluàt za da ni go doobjasnat izgledot i materi-jalot na formata koja ja crtame, so niv ja ispolnuvame vnatre{nosta na formata koja ja opi{uva konturnata linija, a toa moè da se vidi i na delata na Pablo Pi-kaso i Matijas Grunevald.

êsto, teksturnite linii gi iscrtu-vame blizu edna do druga, taka {to tie ja

POVR[INA DEFINIRANA SO TEKSTURNA LINIJA

Matijas Grunevald: Race (detal), jaglen, prikaz na tekstura na koà

10

Leonardo da Vin~i: Avtoportret, tu{ i perce, teksturna linija

Pablo Pikaso: Muza, moliv, crte` so konturna i teksturna linija

CRTAWE

Xorxo Morandi: Mrtva priroda, tu{ i perce, povr{ina prikaàna so tekstura

prikaùvaat formata bez da upotrebime konturna linija. Zna~i, formata moè da se sozdade i bez da nacrtame konturna linija. Odnosno, formata moè da se definira so pomo{ na gusto iscrtani teksturni linii. Vo u~eni~kata tvorba od desnata strana, sozdadeni se formi isklu~ivo so teksturni linii. Pa taka, istovremeno, so koristewe na tekstur-ni linii, moème da go prikaème i iz-gledot na formata i da pokaème dali povr{inata e rapava, kako, na primer, vo deloto na Xorxo Morandi.

Koristej}i ja tehnikata tu{ i perce, sozdadi crte` na tema: „Traktor na niva” ili „Ma~ka so ma~iwa”. Obidi se for-mite da gi sozdava{ bez konturna lini-ja, samo so teksturni linii, taka {to }e prikaè{ kakva e povr{inata na s# ona {to go crta{.

Vinsent Van Gog: Yvezdena no}, tu{ i ~etki, povr{ina i forma prikaàni so

tekstura

11

ZAPOMNI: Teksturnite linii go prikaùvaat kvalitetot na povr{inite i materijalot. So tek-sturnite linii moè da se definira formata.

Ogist Renoar: Dve devojki, jaglen, prikaz na povr{ina so tekstura

U~eni~ka tvorba, moliv, povr{ina definirana so teksturna linija

CRTAWE

Za da moème da gi vospriemame likovnite dela potrebno ni e setiloto za vid i svetlina. Vsu{nost, za da moème da gledame potrebna ni e svetlina. Pa zatoa svetlinata e mnogu va`na koga sozdavame likovno delo. Dokolku gi nabquduvame predmetite okolu nas }e zabeleìme deka nekoi od niv se posvetli, a nekoi se potem-ni, odnosno velime deka imaat razli~ni tonski vrednosti. Razlikite vo tonskite vrednosti gi izrazuvaat svetlinskite razliki. Za da gi prikaème tonskite vrednosti vo crtaweto upotrebuvame linii so razli~ni gustini. Tamu kade {to sakame da sozdademe temna povr{ina vnesuvame pogusti linii, a posvetlite povr{ini gi prikaùvame so poretki linii. Ako vo crteòt preovladuvaat mnogu svet-li i mnogu temni povr{ini toga{ velime deka sme sozdale svetlo-temen kontrast vo crteòt. Dokolku tonskite (svetlinskite) razliki ne se golemi, toga{ vo crteòt

SVETLINA VO CRTE@OT

postoi harmonija na tonovite.Tonskite vrednosti moème da gi izraz-

ime so upotreba na krivi ili pravi, krat-ki ili dolgi, debeli ili tenki linii. Bez razlika na vidot na linijata, gustinata na linijata odreduva kade }e bide svetla, a kade temna povr{inata. Za prikaùvawe na svetlo-temnite razliki na povr{inite moè da gi iskoristime i teksturnite linii. Pritoa, osven {to }e gi izrazime tonskite vrednosti }e pokaème i kakva e povr{inata (rapava ili mazna).

Obidi se da gi prikaè{ tonskite vred-nosti koi }e gi zabeleì{, nabquduvaj}i edna avtobuska stanica. Zna~i so razli~ni gustini na liniite sozdadi gi svetlite i temnite povr{ini vo motivot: „Avtobuska stanica”, so tehnikata tu{ i perce.

Rafael: Studija na portreti, tonski razliki vo crteòt

12

ZAPOMNI: Razlikite vo svetlo-tem-no gi izrazuvame so razli~na gustina na liniite.

Piter Pol Rubens: Studija na figura, crte` so kontrasni tonovi

CRTAWE

@ak-Luj David: Pogled na Tibar i zamo-kot Sent Angelo, laviran tu{, harmonija

na tonovi

U~eni~ka tvorba: Ov~ar~e, tonovi sozdadeni so razli~na tekstura

Augustin Lermit: Portret na Eduar Mane, kompozicija so harmonija na tonovi

U~eni~ka tvorba: Pazar, tonovi izrazeni so razli~na gustina na linii

Klod Loren: Sudeweto na Paris, laviran tu{ so kontrasni tonovi

Anselm Kifer: Son~ogledi, crte` so silen kontrast na svetlo - temno

13

CRTAWE

Sekoga{ koga sozdavame likovno delo, gi izrazuvame na{ite misli, idei, ~uvst-va i stavovi. Tie moàt da bidat plod na na{ata fantazija ili, pak, da bidat pottiknati od ne{to {to sme go videle vo na{ata okolina. Koga crtame ne{to {to vo toj moment go gledame, toga{ ve-lime deka crtame po nabquduvawe. Ako crtame ne{to {to sme go videle pre-thodno zna~i deka crtame po se}avawe. Dokolku sozdavame crte` koj e plod na na{ata fantazija toga{ velima deka sozdavame crte` po fantazija.

Osnovnata odlika na crteòt po nabquduvawe e vo to~nosta na toa {to go crtame. Vsu{nost, koga go prenesuvame, vo crte`, ona {to go gledame se obidu-vame da gi nacrtame site detali {to }e gi zabeleìme. Koga pravime, pak, crte` po se}avawe toga{ gi crtame site detali na koi moème da se setime. Vo crteòt po se}avawe vsu{nost gi crtame na{ite vpe~atoci od toa {to ne inspiriralo da tvorime. Toa zna~i deka ne sekoga{ tie vpe~atoci se to~ni, odnosno vo na{ite vpe~atoci moè da ima del i od na{ata fantazija. Vo crteòt po fantazija

CRTE@ PO NABQUDUVAWE, CRTE@ PO SE]AVAWE I CRTE@ PO FANTAZIJA

Vinsent Van Gog: Ve~era, crte` po nabquduvawe

14

site formi {to gi crtame se rezultat na na{ata imaginacija. Vo ovoj crte` to~nosta nema nikakva uloga, vsu{nost moème da nacrtame ne{to {to voop{to ne sme go videle ili, pak, nema da ne pot-setuva na ni{to {to sme go videle.

Vo tvore~kiot proces najva`na uloga imaat likovnite elementi i principi so koi go sozdavame crteòt, zavisno kako gi koristime. Tie odreduvaat kolku dobro }e ja izrazime na{ata inspiracija za crte` i kolku kvaliteten }e bide crteòt.

Najnapred odlu~i dali }e sozdade{ crte` po nabquduvawe, crte` po se}avawe ili crte` po fantazija. Temata na koja }e tvori{ neka bide „Pogled niz prozorec”, a tehnikata drveni boi.

ZAPOMNI: Crte` po nabquduvawe e koga go crtame toa {to go gledame. Crte` po se}avawe e koga go crtame toa {to sme go memorirale, odnosno zapomnile. Crte` po fantazija e koga vo deloto ja prikaùvame-ilustri-rame na{ata fantazija.

Kanaleto: Pejza` od London, crte` po nabquduvawe

CRTAWE

Edgar Dega: Balerini, jaglen i kreda,crte` po nabquduvawe

Andrea Mantewa: Bitka na vodnite bo`estva, crte` po fantazija

15

Pablo Pikaso: Gernika (skica), motiv po fantazija

Fransoa Mile: Sobira~ki na `ito, crte` po se}avawe

Piter Brojgel: Prolet, crte` po se}avawe

U~eni~ka tvorba: Mojot dom, crte` izraboten po se}avawe

CRTAWE

RITAM VO CRTE@OT

Nabquduvaj}i okolu nas }e zabeleìme mno{tvo ne{ta koi se povtoruvaat. Vo eden dvor se povtoruvaat cve}iwata, vo piqa-rnicata se povtoruvaat jabolkata, vo zgra-data se povtoruvaat skalite i prozorcite itn. Site ovie povtoruvawa ni ostavaat pove}e ili pomalku interesni vpe~atoci.

Ve}e spomenavme deka linijata moè da ja upotrebuvame kako samostoen likoven element, no moè i so pomo{ na linijata da sozdademe nekoi drugi likovni elementi. Ve}e pokaàvme kako so linija se sozdavaat formata i teksturata. Linijata moème da ja iskoristime i za da sozdademe ritam.

16

Ritamot e likoven princip i ozna~uva povtoruvawe na likovnite elementi vo edna tvorba. Vo likovnoto delo moè da se povtoruva koj bilo likoven element. Ritamot koj go sozdavame moè da bide: prost ritam, alternativen (naizmeni~en) ili sloèn ritam. Kakov }e bide vidot na ritamot zavisi od toa kolku i kakvi likov-ni elementi se povtoruvaat. Na primer, koga vo geometrijata crtame pravi para-lelni linii toga{ sozdavame prost ritam. I vo na{ite tvorbi koristime paralelni linii so koi sozdavame ritam. Kaj alterna-tivniot ritam se povtoruvaat naizmeni~no dva ili pove}e likovni elementi. Kaj pros-tiot i alternativniot ritam elementite se povtoruvaat spored opredelen redosled. Sloèniot ritam se sozdava koga se pov-toruvaat pove}e elementi, no bez opredel-en redosled.

Sozdadi crte` na tema: „Vo prodavnica za igra~ki” so flomasteri. Obidi se da gi upotrebi{ trite vidovi ritam.

ZAPOMNI: Ritamot e likoven princip i ozna~uva povtoruvawe na likovnite elementi vo edna tvorba.

Drvena ograda, primer za prost ritam vo na{ata neposredna okolina

Pateka so obloèna so plo~ki, primer za alternativen ritam

Drva za ogrev koi pretstavuvaat primer za sloèn ritam

CRTAWE

Pol Kle: Pejza`, primer za slo`en ritam

17

U~eni~ka tvorba: Yidar, kompozicija so prost ritam

Frenk Stela: Studija za “Gavot”, moliv, primer za alternativen ritam

Urlih Rikrim: Kompozicija, primer za alternativen ritam

U~eni~ka tvorba: Dizajn na CD, primer so alternativen ritam

Sol Le Vit: Yiden crte`, primer na prost ritam

CRTAWE

KARAKTERISTIKI NA CRTA^KITE TEHNIKI

Sekoja tehnika ima specifi~ni postapki koi gi koristime koga crtame. Naj~esto vo u~ili{te crtame so moliv. Postojat razli~ni vidovi molivi, koi gi razlikuvame vo odnos na toa kakva traga ostavaat na podlogata. Sli~na tehnika na molivot e jaglenot, so toa {to jagle-not ostava potemna traga vrz podloga-ta.

Mnogu ~esto vo crtaweto go koristime tu{ot. Tu{ot e te~nost koja na podlogata ja nanesuvame ili so perce ili so ~etka. Tu{ i perce i tu{ i ~etka se dve sos-ema razli~ni tehniki. Tu{ot i perceto gi koristime koga sakame da crtame pre-cizni linii, a debelinata na linijata se menuva so razli~na dimenzija na perceto. So tehnikata tu{ i ~etka moème da so-zadavame linii koi ne se tolku precizni kako liniite iscrtani so tu{ i perce, no zatoa pak so ovaa tehnika sozdavame bo-gatstvo od linii raznovidni po svojata debelina.

Koga crtame so moliv, so jaglen, tu{ i perce... ~esto moème da prikaème svetlo-temni odnosi so koristewe

na postapkata sen~awe. Svetlo-tem-nite odnosi moè da gi prikaème i so postapkata tufirawe. Za tufirawe koristime sun|er~e ili pamuk~e koi gi navla`nuvame so boja ili tu{ i potoa so niv ja nanesuvame bojata vrz podlogata. Za crtawe gi koristime drvenite boi, flomasterite ili pastel so niv moè da izrabotime crte` vo edna boja ili koloristi~ki crte`. Kaj koloristi~kiot crte` liniite gi crtame vo razli~ni boi. Drvenite boi, flomasterite i pas-telot moè da se koristat i kako ma-terijali za slikawe. (Vidi vo lekcijata „Karakteristiki na slikarski tehniki”, str. 28).

Sozdadi crte` na tema: „Kaktusi” vo tehnika koja sam }e ja izbere{, istovre-meno obidi se da koristi{ nekoja od post-apkite sen~awe, tufirawe ili lavirawe vo zavisnost koja tehnika si ja odbral.

ZAPOMNI: Vo crta~kite tehniki se koristat razli~ni materijali: moliv, jaglen, tu{ i perce, tu{ i ~etka, drve-ni boi, bajc, flomasteri, pastel...

Alfred Sisli: Mojot sin Pjer, moliv

Vinsent Van Gog: Taga, moliv

18

CRTAWE

Rembrant van Rijn: Kompozicija, tu{ i perce

Edgar Dega: Studija na peja~ka, kombi-nacija na jaglen i pastel na hartija

Ogist Renoar: Dete crta, crte` izraboten so jaglen

U~eni~ka tvorba: Skejter, kombinacija na tu{ i moliv

U~eni~ka tvorba: Ptica so piliwa, kombinacija na laviran tu{ i pastelPol Sezan: Kapa~i, moliv

19

CRTAWE

Lu|eto sekojdnevno pronao|aat ma{ini i aparati so koi si go olesnuvaat ̀ ivotot. Takva ma{ina e kompjuterot koj ~ovekot go koristi s# pove}e i nao|a primena vo site oblasti od negoviot ìvot. Se razbira, kompjuterot nao|a primena i vo likovna-ta umetnost. Postojat mnogu na~ini na koi moè da se iskoristi kompjuterot vo sozdavawe na likovno delo. So pomo{ na kompjuterot moè da se sozdade i crte`.

Postojat pove}e kompjuterski programi so koi moè da se crta. Takvi se: Gimp, Photoshop, Paint, Corel Draw, Adobe Il-lustrator, Corel Painter itn. Kompjuterot i kompjuterskite crta~ki programi se sredstvo, odnosno crta~ka tehnika, kako {to se molivot, jaglenot, tu{ot i per-ceto i drugite ve}e spomenati crta~ki tehniki. Se razbira deka so kompjuterot ne sozdavame crte` direktno na hartija kako so drugite tehniki. Crteòt koj go sozdavame digitalno moème da go vi-dime na monitorot, a dokolku sakame da go imame na hartija treba da go otpe~atime so pe~atar. Sekoja kompjuterska pro-grama sodrì taka nare~eni alatki so koi crtame. Pa taka, moè da izbereme da crtame so alatkata moliv ili so ~etka na

CRTE@ SOZDADEN SO KOMPJUTER

koi moème da im ja menuvame debelinata. Moème da izbirame boi, formi i vidovi linii koi sakame da gi koristime. Isto taka moème da koristime i ve}e gotovi fotografii koi moème da gi „se~eme”, premestuvame i „prilepuvame” na drugi delovi od crteòt.

Vo likovnoto izrazuvawe kompjuterot najgolema primena ima vo dizajnot (Pro~itaj ja lekcijata na str. 68). Se raz-bira, postojat i mnogu drugi mo`nosti koi se koristat, a se zavisi od toa koja pro-grama ja koristime. Sepak, i pri crtawe so kompjuter kvalitetot na tvorbata zavisi od toa kako sme gi iskoristile likovnite elementi i principi koi vaàt za soz-davawe na crte` vo koja bilo tehnika.

Zaedno so nastavnikot odberete vo koja kompjuterska programa }e tvori{ i soz-dadi crte` na tema: „Detska igra”, Potoa na istata tema sozdadi crte` i vo nekoja druga crta~ka tehnika. Otpe~ati go tvo-jot kompjuterski crte` i sporedi gi dvata crteì.

ZAPOMNI: Crte` sozdaden so kompjuter moè da se napravi na pove}e programi: Gimp, Photoshop, Paint, Corel Draw, Adobe Illustrator, Corel Painter itn.

20

U~eni~ka tvorba: Vo dnevnata soba, kompjuterski crte`

U~eni~ka tvorba: Igra, kompjuterski crte`

CRTAWE

21

U~eni~ka tvorba: Moite drugari, kompjuterski crte`

U~eni~ka tvorba: Cve}iwa, kompjuterski crte`

U~eni~ka tvorba: Pejza`, kompjuterski crte`

U~eni~ka tvorba: Mojata soba, kompjuterski crte`

U~eni~ka tvorba: Klovn, kompjuterski crte`

U~eni~ka tvorba: Yvezdena no}, kompjuterski crte`

CRTAWE

22

ESTETSKA ANALIZA NA CRTE@I

Leonardo Da Vin~i: Leda

- [to e prikaàno na ovoj crte`?- Objasni kade umetnikot ima upotrebeno linii so razli~en intenzitet?- Dali vo ovoj crte` umetnikot sozdal povr{ini so upotreba na teksturni linii?- Obidi se da doznae{ kako se vika pravecot i vremeto vo koj sozdaval Leonardo da Vin~i.

- Kakov vid linii upotrebil umetnikot vo ovoj crte`?- Dali moè{ da pronajde{ strukturni linii vo ova delo?- Koja tehnika ja upotrebil avtorot za da go sozdade crteòv?- Obidi se da pronajde{ (vo literaturata ili na Internet) u{te nekoe delo {to go sozdal umetnikot Anri Matis.

Anri Matis: Akt

Piter Pol Rubens: Portret na Nikolas Rubens

Viktor Vazareli: Zebri

- Dali ova likovno delo e slika ili crte`?- So kakvi linii ja izrazil razlika-ta pome|u povr{inata na kosata i povr{inata na kapata?- Obidi se da doznae{ koi motivi se naj~esto prisutni vo delata na Piter Pol Rubens.

- Dali vo deloto „Zebri” na Vazareli ima povtoruvawe?- Kakov vid ritam upotrebil umetnikot?- Dali vo deloto postoi kontrast na svetlo-temno?- Umetnikot Viktor Vazareli tvorel vo pravecot Op-Art. Doznaj {to zna~i toa i pronajdi u{te dela koi pripa|aat na ovoj pravec.

CRTAWE

23

Pra{awa za povtoruvawe na temata

crtawe:

1. Kakva umetnost e likovnata umetnost?

2. Kako se deli likovnata umetnost?

3. Objasni kade vo prirodata moè da se vidat linii?

4. Koj e osnoven likoven element vo crtaweto?

5. [to e intenzitet na linija?

6. Nabroj likovni elementi koi se upotrebuvaat vo crtaweto?

7. Koja e razlikata me|u konturnite i strukturnite linii?

8. Objasni kako so pomo{ na konturna linija se sozdava forma?

9. Dali moè da se dobie forma bez kon-turna linija?

10. [to se teksturni linii?

11. Kako moè vo crte` da se prikaàt svetlo-temnite odnosi?

12. [to e svetlo-temen kontrast vo crte`?

13. [to e crte` po nabquduvawe?

14. Koja e razlikata me|u crte` izrabo-ten po se}avawe i crte` po fantazija?

15. Dokolku vo eden crte` sme povtorile nekoj likoven element pove}e pati, koj likoven princip sme go upotrebile?

16. Nabroj gi vidovite ritam.

17. Nabroj nekolku crta~ki tehniki.

18. Moè li vo crtaweto da se koristi ~etka kako alatka za rabota?

19. [to e koloristi~ki crte`?

20. So koi kompjuterski programi moè da se sozdade crte`?

Borko Lazeski: Skica za freska za NOV

Rembrant van Rijn: Avtoportret

- Dali vo ova delo se prikaàni tonski vrednosti?- Kako umetnikot gi dolovil svetlin-skite razliki?- Dali umetnokot ja koristel tehnikata laviran tu{ za da go sozdade ova delo?- Doznaj ne{to pove}e za barokniot umetnik Rembrant van Rijn.

-Kakov vid crte` e ova delo, opservacis-ki crte`, crte` po se}avawe ili crte` po fantazija?-Dali umetnikot upotrebil teksturni linii?-Kakov vid kontrast postoi vo deloto?-Borko Lazeski e eden od osnovopolo`-nicite na makedonskata moderna umet-nost. Doznaj ne{to pove}e za nego.

SLIKAWE

LIKOVNI ELEMENTI VO SLIKARSTVOTO

Osnoven likoven element koj se ko-risti vo slikaweto e bojata. No, osven bojata se koristat i drugi elementi koi ja pravat slikata da bide interesna za gleda~ot. Pa taka, nanesuvaj}i boja na podlogata sozdavame povr{ina, odnosno forma koja e oboena, toa zna~i deka i formata se koristi kako likoven ele-ment vo slikata. êsto koga slikame go prikaùvame kvalitetot na povr{inata koja ja slikame, odnosno dali e rapava ili e mazna. Na toj na~in vo slikata go koristime i likovniot element tekstura. Teksturata moème da ja prikaème so nanesuvawe na gust i debel sloj na boja ili so lepewe na materijali koi se oboeni i imaat nekakva rapavost. Isto kako i vo crtaweto, taka i vo slikaweto, moème da gi prikaème svetlinskite odnosi me|u formite koi gi slikame. Zna~i, odnosot na svetlo-temno vo slikata igra va`na uloga vo slikata. Za da gi prikaème ovie odnosi gi upotrebuvame ahromatskite boi, a toa se crnata i belata, so ~ie dodavawe vo drugite boi dobivame razli~ni tonovi

na boite. Iako linijata kako likoven el-ement najkarakteristi~na primena ima vo crteòt, taa ne izostanuva i vo slikawe-to. Vo slikata se prisutni i site drugi likovni elementi, kako {to se: golemina, nasoka, prostor i dr. Site ovie elementi pridonesuvaat da sozdademe kvalitetna slika, odnosno da sozdademe slikarska kompozicija. Od nas, od na{ata èlba i ideja zavisi koi likovni elementi }e gi iskoristime i na koj na~in.

Razmisli koi likovni elementi saka{ da gi iskoristi{ za da sozdade{ slika. Za dene{niov ~as koristi ja tehnikata tempera koja ve}e ti e poznata, a motivot na koj {to }e tvori{ neka bide: „Rascu-teni drvja”.

Anri Matis: @ena vo sino, primer na povr{ini slikani so ~ista boja

Vinsent Van Gog: Portret na d-r Ga{et, primer za tekstura vo slikata

24

ZAPOMNI: Osnoven likoven ele-ment koj se koristi vo slikaweto e bojata, no isto taka va`no e kako gi koristime i drugite likovni elemen-ti: forma, tekstura, linija, svetlina, golemina, nasoka i prostor.

SLIKAWE

Diego Velaskez: Pijanici, prikaz na volumen vo slika

Xorxo Morandi: Mrtva priroda, tonski razliki vo slika

U~eni~ka tvorba: Slobodna kompozicija,linijata kako likoven element vo slika

U~eni~ka tvorba: Tigar, kombinacija na boja i linija

25

Jorg Imendorf: Gintiana,linijata vo slikarstvoto Pit Mondrijan: Wujork Siti,

primer za linijata kako likoven element

SLIKAWE

OSNOVNI I DOBIENI BOI

Vo prirodata postojat mnogu boi koi ~ovekot gi gleda i uìva vo niv. ôve-kovoto oko e sposobno da razlikuva mno{tvo boi i tonovi na boite, no od site onie boi koi ~ovekot gi prepoznava edinstveno tri od niv se narekuvaat os-novni boi. Osnovnite boi ne moàt da se dobijat so me{awe na drugi boi, no so nivno me{awe se dobivaat site dru-gi boi. Osnovni boi se: crvena, sina i òlta boja. Pri toa osnovni se onie boi (crvena, sina i òlta boja) koi moème da gi vidime vo vinoìtoto, Ovie tonovi se narekuvaat ~isti tonovi na boi zatoa {to vo niv nema primesi na drugi boi. So me{awe na dve osnovni boi se dobivaat sekundarnite boi ili vtorostepeni boi, a toa se: portokalova, zelena i violetova. Portokalovata se dobiva so me{awe na crvena i òlta, zelenata so me{awe na sina i òlta, a violetova so me{awe na sina i crvena. Terciernite boi ili tretostepeni boi se dobivaat so me{awe na sekundarnite boi. Vo ter-cierni boi spa|aat na primer kafenata i okerot i mnogu drugi boi. Site boi koi gi

26

prepoznava okoto moè da se me{aat so crna ili bela boja. Ovie dve, crnata i belata boja, se narekuvaat ahromatski boi ili bezbojni boi. Koga drugite boi se me{aat so ahromatskite boi toga{ ne se dobiva nova boja, tuku se dobiva samo razli~en svetlinski ton na istata boja. Pa taka, i svetlata sina i temnata sina boja se sina boja, no tie se razlikuvaat samo vo koli~estvoto na svetlina koe go sodrì ~istiot ton na sinata.

Na ovoj ~as vnimavaj da koristi{ osnov-ni i dobieni boi. Obidi se i sekundar-nite i terciernite boi da gi dobiva{ so me{awe na osnovnite vo tvojata paleta. Naslikaj motiv so tema “Lu|e na ulica”.

ZAPOMNI: Osnovni boi se: crvena, sina i ̀ olta boja, sekundarni se: por-tokalova, zelena i violetova. Ter-ciernite boi se dobivaat so me{awe na sekundarnite boi.

Nikola Martinoski: Mese~ina, maslo na platno, osnovni i sekundarni boi

Tome Mi{ev: Majka so dete, maslo na platno, osnovni i sekundarni boi

SLIKAWE

U~eni~ka tvorba: Mojot grad, tempera,osnovni i dobieni boi

Gligor ^emerski: Oplakuvawe, maslo na platno, osnovni i dobieni boi

27

Pol Gogen: Avtoportret, maslo na platno, osnovni i sekundarni boi

Dimitar Filev: Tri gracii, maslo na platno, osnovni i sekundarni boi

U~eni~ka tvorba: Na ulica, tempera,osnovni i dobieni boi

Ernst Ludvig Kirhner: Ku}i vo Drezden, maslo na platno, osnovni i dobieni boi

SLIKAWE

28

KARAKTERISTIKI NA SLIKARSKITE TEHNIKI

Likovno delo slika moè da se sozdade na najrazli~ni na~ini so najrazli~ni materijali i tehniki. Pod-logata na koja se slika moè da bide: razli~ni hartii, platna, razli~ni drveni plo~i, malter podgotven za slikawe, staklo, metal... Zavisno so koj vid boi }e slikame, taka treba i da se podgotvi podlogata, a isto taka i koja podloga }e ja koristime zavisi od vidot na bojata.

So temperni boi i so akvarel slikame na hartija koja vpiva pogolemo koli~estvo voda. Na hartija slikame i so pastel, drve-ni boi i flomasteri ili, pak, so tu{evi vo boja. (Pro~itaj ja lekcijata na str.18 i potseti se za upotrebata na drvenite boi, flomasterite i pastelot vo crtaweto). Za da se slika so tempera ili masleni boi, podlogata treba da se prema~ka so grund, a toa e smesa koja e sostavena od razli~ni materijali i masla koi soz-davaat vrska pome|u podlogata i boite.

Tempernite boi, akvarelot, gva{ot i akrilnite boi se rastvoraat so voda, dodeka maslenite boi se rastvoraat so terpentin i leneno maslo. Za da se slika na platno toa treba da bide rastegnato na drvena ramka. Platnoto na koe se slika moè isto taka da e razli~no, moè da se koristi leneno ili pamu~no platno, svi-la i drugi prirodni i sinteti~ki platna.

Interesna slikarska tehnika e ba-tikot. Toj naj~esto se izrabotuva na svi-

la ili pamu~no platno, taka {to delovi na platnoto se prema~kuvaat so te~en (za-grean) vosok, pa duri potoa se boi.

Tehnikata kola` moè da se raboti na razni podlogi. Kolaòt se izveduva so lepewe na najrazli~ni materijali vrz podlogata. Moè da se lepi s# {to mislime deka ja izrazuva na{ate ideja, oboeni hartii, platno, drvo i lisja, preh-ranbeni produkti (oriz, grav, le}a, tes-tenini...), staklo, plasti~ni predmeti i drugo.

Mnogu specifi~ni i interesni tehni-ki se mozaik, vitra` i fresko. Mozaikot se izrabotuva so oboeni kam~iwa koi se re-dat vrz vlaèn malter ili kam~iwata se redat, pa se lijat so malter. Kaj vitraòt na poseben na~in se prilepuvaat edno do drugo oboeni staklenca ili, pak, so boi za staklo se slika vrz staklo. Tehnikata fresko e tehnika na slikawe na yid vrz vlaèn ili suv malter. Koja tehnika }e ja odbereme za da se izrazime zavisi od toa {to sakame da naslikame i kako sakame da go naslikame.

Odberi tehnika so koja }e izraboti{ slika na tema: „Neobi~na ku}a”.

[arena xamija, yidno slikarstvo od Tetovo, Makedonija

ZAPOMNI: Slika moè da se soz-dade vo razli~ni tehniki: tempera, gva{, akvarel, pastel, drveni boi, flomasteri, akril, masleni boi, mo-zaik, kola`, vitra`, fresko i drugi.

Emil Nolde: Crveni bulki, akvarel

SLIKAWE

Mozaik od Stobi, Makedonija

29

Anri Matis: Moreto vo Polinezija, kombinacija na gva{ i kola`

Keraca Visul~eva: Citadela, maslo na platno

Oplakuvawe od Sv. Pantelejmon, s.Nerezi kraj Skopje, Makedonija, freska

Sandro Boti~eli: Blagovesti, tempera

Blagovesti, Ohridska ikona, tempera

SLIKAWE

30

TEKSTURA SOZDADENA SO BOJA

Razlikite na povr{inata na koj bilo materijal koi moème da gi vi-dime ili po~uvstvuvame na dopir se narekuvaat tekstura. Tekstura e svo-jstvo koe go poseduvaat site materi-jali, a naj~esto se odnesuva na toa dali e povr{inata rapava ili mazna, tvrda ili meka, proyirna ili ne, sjajna ili matna. Teksturata moè da bide prirod-na ili ve{ta~ka. Prirodna tekstura imaat prirodnite materjali: drvoto, ka-menot, krznoto, pesokot, razni plodovi... Ve{ta~ki teksturi se na onie materijali koi gi sozdal ~ovekot. Kako likoven el-ement teksturata gi izrazuva site ovie svojstva na povr{inite, a se prikaàni vo edno likovno delo. Teksturata se ko-risti vo site likovni podra~ja i za sekoe od niv e karakteristi~na vo zavisnost od osobenostite na podra~jeto.

Vo slikarstvoto teksturata e lik-oven element koj moè da ja zbogati slikata i da pridonese taa da bide interesna, so kvaliteti koi ne moàt da se postignat so drugi likovni el-ementi. Vo slikarstvoto teksturata se postignuva na razli~ni na~ini. Vo tehni-kite tempera ili masleni boi teksturata

se postignuva so nanesuvawe na gusti slo-evi boja taka {to povr{inata na slikata stanuva rapava. Vo tehnikata kola` tek-sturata se postignuva taka {to se lepat materijali koi ve}e imaat nekakva teks-tura. Pa taka, za da postigneme tekstura i ~uvstvo na pesok moè da zalepime pesok vrz podlogata, a ova moè da se napra-vi i so site drugi materijali. Vo tehni-kite akvarel, gva{ ili tu{evi vo boja teksturata se postignuva so koristewe na razli~ni linii i to~ki so razli~na gustina, nasoka i debelina, pri {to se obiduvame da ja pretstavime povr{inata koja sakame da ja naslikame.

Na ovoj ~as obidi se da sozdade{ kola` na tema: “Ma~ka so ma~iwa”, a pritoa da sozdade{ i povr{ini so tekstura.

Dimitar Pandilov: @etvarki, maslo na platno

ZAPOMNI: Tekstura e povr{inata na koj bilo materijal, a se odnesu-va na kvalitetite koi moème da gi vidime ili po~uvstvuvame na dop-ir. Taa e likoven element so koj vo slikata gi prikaùvame svojstvata na povr{inite koi gi gledame ili ~uvst-vuvame na dopir.

Valbona Rexepi: Igra na yidovite, akrilik

SLIKAWE

31

Alberto Buri: Bela kreda, kombinirana tehnika

@or` Brak: Purpurni slivi, maslo na platno

[enon Vilis: Mojata zemja, kombinirana tehnika

Sergej Andreevski: Bez naslov, akrilik

U~eni~ka tvorba: Apstraktna kompozicija, tempera

Nehat Be}iri: Kompozicija, kombinirana tehnika

SLIKAWE

32

PRIRODATA KAKO INSPIRACIJA

ôvekot otsekoga{ i se voodu{evuval na prirodata i prirodnite ubavini mu bile inspiracija za da sozdade mnogu-brojni umetni~ki dela. Postojat ogromen broj muzi~ki, literaturni, filmski i likovni dela vo koi se vozdignuva priro-data. Nabquduvaj}i ja prirodata moème da pronajdeme beskone~en broj vpe~atoci koi }e ja razbudat na{ata ̀ elba za tvore-we i izrazuvawe na na{ite idei i emo-cii. Koga vo likovnata umetnost inspi-racijata za sozdavawe na likovno delo e del od prirodata koja n# opkruùva, vklu~uvaj}i i arhitektura, toga{ toa delo se narekuva pejza`.

Istorijata na umetnosta zabeleàla deka prirodata kako inspiracija e prisutna duri i kaj pe{terskite sliki najdeni, na primer, vo Lasko i Altamira. Prvite pretstavi na pejza` vo koj nema lu|e datiraat od minoska kultura 1500 god. pred na{a era. Vo vremeto na rims-kata civilizacija boìca na rastitel-niot svet bila Flora, a na ìvotinskiot

svet Fauna, s# do denes ovie dva zbora se upotrebuvaat za da go ozna~at rastitel-niot i ìvotinskiot svet i ~esto se ko-ristat vo opi{uvaweto na pejzaòt koj e inspiracija za slika. Pejzaòt e pove}e ili pomalku prisuten niz site periodi vo istorijata na umetnosta. Otsekoga{ umet-nicite nastojuvale da go prikaàt toa {to go gledaat vo prirodata na svoite likovni dela. Se obiduvale da gi do-lovat boite na cve}iwata, verodosto-jno da go prikaàt krznoto na ìvotnite ili, pak, da ja naslikaat atmosferata na do`dliviot den. Del od ovie obidi se nekoi od najpoznatite i najcenetite umetni~ki dela.

Sozdadi slika na tema: „Pejza`” so kombinirawe na tehnikite tempera i kola`. Sam izberi koe godi{no vreme }e go naslika{ vo pejzaòt.

Xon Konstabl: Pole so p~enka, maslo na platno

ZAPOMNI: Pejza` e likovno delo vo koe motivot za deloto e prirodata.

Klod Mone: Liljani, maslo na platno

SLIKAWE

33

Tomas Geinsbro: Pejza` od Safolk, maslo na platno

Vangel Koxoman: Son~ogledi, maslo na platno

Lazar Li~enovski: Afioni, maslo na platno

Viljam Tarner: Po`ar vo parlamentot, maslo na platno, slu~uvawata vo okolinata mo`at da bidat motiv

Pol Gogen: Premin, maslo na platno

Tomo Vladimirski: @ito, maslo na platno

SLIKAWE

34

KONTRAST NA BOI

êsto vo likovnoto izrazuvawe go upotrebuvame likovniot princip kontrast. Likovnite principi ni pokaùvaat vo kakvi odnosi se likovnite elementi. Kontrastot ni pokaùva deka likovnite elementi se vo sprotivstaveni odnosi. Kontrast e sinonim za sprotivno, odnos-no ja naglasuva razli~nosta. Kontrastni odnosi moàt da imaat site likovni el-ementi. Pa taka, vo edna slika moè da postoi kontrast na linii, kontrast na boi, kontrast na golemini, kontrast na formi, kontrast na teksturi, kontrast na toplo-studeni boi ili kontrast na svetlo-temno.

Kontrastot na boi e eden od najin-teresnite kontrasti koj moè da se upotrebi vo slika. Za da se razbere kon-trastot na boi treba da gi razgledame os-novnite i sekundarnite boi. Kontrastot na boi se sozdava pome|u boi koi ne se sodràt edna vo druga. Pa taka, os-novnite boi se kontrastni edna na druga. Sepak, najkarakteristi~en i najizrazen e kontrastot koj se sozdava me|u osnovnite

i sekundarnite boi, odnosno komplementa-rniot kontrast. Ovoj vid kontrast se soz-dava me|u osnovna boja i sekundarna boja vo koja osnovnata boja ne e upotrebena za nejzino dobivawe. Parovi na komplemen-tarni boi se: crvena i zelena, sina i por-tokalova, òlta i viletova. Vo krugot na boi ovie parovi na boi stojat edna naspro-ti druga. Kontrastot na boi ne se sozdava samo me|u ~istite boi, tuku se sozdava i me|u tonovite na ovie boi. Me|u parovite na komplementarni boi osven {to postoi kontrast na boi se sozdava i kontrast na toplo-studeno, a me|u sina i portokalova i ̀ olta i violetova se sozdava i kontrast na svetlo-temno.

So kola` sozdadi kontrast na boi na tema „Papagal na granka”, so toa {to }e vnimava{ kontrastnite boi da stojat edna kraj druga.

ZAPOMNI: Kontrastot na boi se soz-dava me|u boi koi ne se sodràt edna vo druga.

Huan Miro: Dremka, maslo na platnoPrimer za komplementaren kontrast na osnovnite i sekundarnite boi

SLIKAWE

35

Ilija Penu{liski: Grad, maslo na plat-no, kontrast na svetlo-temno

Franc Mark: Kow vo pejza`, maslo na platno, slika so komplementaren kon-

trast na boi

Vinsent Van Gog: Seja~, maslo na platno, komplementaren kontrast na `olta i

violetova

Petar Mazev: Nevesta, maslo i akrilik na platno, kontrast na svetlo-temno

Oskar Koko{ka: Mo}ta na muzikata, maslo, komplementaren kontrast

U~eni~ka tvorba: Bazen, tempera, tvorba so kontrast na boi

SLIKAWE

36

BOJA I SVETLINA

Za da moème da gledame potrebna ni e svetlina. Svetot okolu nas, site formi i boi {to gi gledame postojat blagodare-nie na svetlinata. Bojata i svetlinata se tesno povrzani i prisutni vo sekoja slika. Vo sekoja boja ima odredeno koli~estvo svetlina. Koli~estvoto svetlina koe e prisutno vo edna boja se narekuva ton. Tonot na bojata vsu{nost pokaùva dali e bojata svetla ili temna. Duri i ~istite tonovi na boi imaat odredeno koli~estvo svetlina, odnosno imaat nekakov ton. Do-kolku gi razgledame osnovnite i sekundar-nite boi }e zabeleìme deka me|u niv òltata boja e najsvetla, portokalovata, crvenata i zelenata se potemni, a sinata i violetovata se najtemni.

Ve}e znaete deka sekoja boja moè da se osvetli ako vo nea se dodade bela boja, a }e se zatemni ako se pome{a so crna boja. Belata, crnata i sivata boja se narekuvaat ahromatski boi. Slika moè da se sozdade koristej}i samo ahro-matski boi, crna, bela i razli~ni tonovi na siva. So ahromatskite boi go menu-vame koli~estvoto svetlina vo nekoja boja. Se razbira, kolku pove}e dodavame bela boja tolku pove}e go zgolemuvame koli~estvoto svetlina i obratno, so

zgolemuvawe na prisustvoto na crnata se namaluva koli~estvoto svetlina. Edna boja moè tonski da se stepenuva ili da se podredat nejzinite svetlinski tonovi od najsvetol do najtemen ton. Vakvoto podreduvawe se narekuva tonska skala. Tonskite skali se razlikuvaat vo odnos na toa kolku tonovi sodràt i koi tonovi gi sodràt. Nekoi tonski skali sodràt pogolem broj tonovi i gi sodràt od najsvetliot do najtemniot ton. Nekoi sodràt samo svetli ili samo temni to-novi. Stepenuvaweto postoi i me|u tono-vi od razli~ni boi, toa zna~i najsvetliot ton da e od edna boja, potemniot od druga boja, a najtemniot od treta boja i me|u niv }e se sozdade tonsko stepenuvawe.

Sozdadi slika vo koja }e upotrebi{ tonsko stepenuvawe me|u ista boja i me|u dve ili pove}e razli~ni boi. Za ovaa cel upotrebi temperni boi, a motivot neka bide „Kako izgledam koga pla~am ili koga sum lut ili taèn”.

Nikola Pusen: Grabnuvawe na Sabiwankite, maslo na platno

Piter Pol Rubens: Tanc, maslo na platno

ZAPOMNI: Koli~estvoto svetlina vo bojata odreduva dali taa boja e svetla ili temna.

SLIKAWE

37

Eduar Mane: Portret na Emil Zola, maslo na platno

@ak Luj David: Zakletvata na Horacij, maslo na platno

Onore Domie: Pera~ka, maslo na platno

Eugen Delakroa: Al`irski `eni, maslo na platno

Gerhard Rihter: @ena {to ~ita, maslo na platno

Robert Madervel: Elegija za {panskata republika br.110, maslo na platno

SLIKAWE

SVETLO-TEMEN KONTRAST

Kako {to ve}e rekovme, postojat razli~ni vidovi kontrast, a eden od niv e kontrastot na svetlo i temno, koj ~esto go upotrebuvame vo tvoreweto. Dokolku ja nabquduvame prirodata }e zabeleìme deka ovoj vid kontrast e ~esto prisuten. Najkarakteristi~en e kontrastot me|u de-not i no}ta, senkata i osvetleniot del od predmetite, beloto ma~e i crnoto ma~e i golem broj drugi primeri.

Kontrastot na svetlo-temno gi opfa}a razlikite i sprotivnostite vo koli~estvoto svetlina. Dokolku gi razgleduvame spektralnite boi }e vi-dime deka nekoi se posvetli, nekoi se potemni. Na primer, parot na komplemen-tarni boi òlta i violetova, osven {to se kontrastni vo boja tie se kontrastni i vo svetlina. Sepak, najizrazen kontrast na svetlo-temno se sozdava me|u ahro-matskite boi, odnosno me|u belata i crna-ta boja. So osvetluvawe i so zatemnuvawe na boite, isto taka, moè da se sozdade kontrast vo svetlina. Zna~i, me|u naj-svetliot ton i najtemniot ton od edna boja ima svetlosen kontrast. No, isto

38

Diego Velaskez: Podgotovka na ve~era, maslo na platno, kontrast na svetlo-

temno

ZAPOMNI: Kontrastot na svetlo-temno gi obrabotuva sprotivnostite na svetlinskite tonovi.

Karavaxo: Simnuvawe od krst, maslo na platno, kontrast na svetlo-temno

taka, kontrast se sozdava i me|u najsve-tol ton od edna boja so najtemen ton od druga boja.

Vo istorijata na umetnosta se zableàni mnogubrojni slikarski dela vo koi glavna odlika e tokmu ovoj vid kontrast. Umet-nicite naj~esto go koristat za da izrazat nekoja dramati~na, napnata sostojba. êsto koga sakame nekoj del da go odvoime i da go istakneme go slikame mnogu posve-tol vo odnos na preostanatite delovi od slikata koi gi slikame so potemni boi, odnosno toa {to najnapred go zabeleùva gleda~ot e osvetleniot del.

Obidi se odnosite na svetlo i temno da gi prikaè{ vo motivot: „Vselenska stan-ica” so tehnikata suv pastel ili voso~en pastel. Vnimavaj, nekoi delovi vo tvojata slika da bidat mnogu potemni vo odnos na nekoi koi }e bidat mnogu posvetli.

SLIKAWE

Teodor @eriko: Splavot na Meduza, maslo na platno

39

Rembrant van Rijn: Aristotel so bista na Homer, maslo na platno

El Greko: Agonija vo gradinata, maslo na platno

U~eni~ka tvorba: Vselenska stanica, temperaU~eni~ka tvorba: Astronaut, tempera

Jovan Balov: Mojot tatko, akrilik

SLIKAWE

ESTETSKA ANALIZA NA SLIKI

40

Vinsent Van Gog: Yvezdena no}-[to e motiv vo ovaa slika?-Dali vo ovaa slika umetnikot koristel razli~ni svetlinski tonovi na boja i ako koristel na koi boi?-Vinsent Van Gog e holandski slikar, obidi se da doznae{ koi se negovi najpoznati dela.

-Kako se sozdava tehnikata kola` i dali e upotrebena vo ovaa slika?-Kade na slikava e najubedlivo prika`ana teksturata?-Dali vo slikata se upotrebeni osnovni, sekundarni ili tercierni boi?-Obidi se da doznae{ ne{to pove}e za Pablo Pikaso, eden od najpoznatite svetski umetnici.

Pablo Pikaso: Mrtva priroda

-[to e inspiracija na umetnikot za da go sozdade ova delo?-Koi boi gi upotrebil Sezan?-Koi likovni elementi mo`e{ da gi pro-najde{ vo ovaa slika?-Sezan e francuski umetnik, doznaj {to e naj~esta inspiracija vo negovite dela.

Pol Sezan: Planinata Sent Vitoar

-Dali vo slikava ima tonsko stepenu-vawe na bojata ili ima kontrast na svet-lo-temno?-Dali boite vo slikava se kontrastni?-Dali ovaa slika e pejza`?-Rafael e renesansen slikar. Doznaj ne{to pove}e za nego, za renesansata i za drugi renesansni umetnici.

Rafael: Atinska {kola

SLIKAWE

41

Pra{awa za povtoruvawe na temata slikawe:

1. Koja e razlikata me|u crte` i slika?

2. Objasni ja razlikata me|u koloristi~ki crte` i slika.

3. Koi likovni elementi se upotrebuvaat vo slikarstvoto i dali se razli~ni od onie {to se upotrebuvaat vo crtaweto?

4. Zo{to crvenata, sinata i òltata boja se osnovni boi?

5. Kako se dobivaat sekundarnite boi?

6. Kako se dobivaat terciernite boi?

7. [to se dobiva koga nekoja hromatska boja }e se pome{a so nekoja ahromatska boja?

8. Nabroj nekolku tercierni boi.

9. Nabroj nekolku podlogi na koi moè da se sozdade slika.

10. [to e mozaik?

10a. [to e vitra`?

10b. [to e freska?

11. [to e tekstura?

12. Koi svojstva gi prikaùvame so tek-sturata?

13. Kakva moè da bide teksturata?

14. [to e flora, a {to e fauna?

15. Kako se narekuva deloto vo koe e naslikan del od prirodata?

16. [to se likovni principi?

17. [to e kontrast na boja?

18. Kakvi vidovi kontrast postojat?

19. Od {to zavisi dali edna boja e svet-la ili temna?

20. Me|u koi tonovi se sozdava svetlo-te-men kontrast?

-Kako vo ova delo makedonskiot slikar Mazev ja pretstavil slikarskata tekstura?-Dali vo slikata se upotrebeni samo ~isti tonovi na boite?-Dali moè{ da prepoznae{ koj e motiv-ot vo ovaa slika?-Petar Mazev e eden od najzna~ajnite makedonski slikari, obidi se da najde{ pove}e informacii za negoviot ìvot i tvore{tvo.

Petar Mazev: Bez naslov

-Dali vo slikata „Detski igri” umetnikot upotrebil ~isti tonovi na osnovni boi?-Dali sozdal razli~ni tonovi na boite?-Koja boja preovladuva na slikata?-Piter Brojgel postariot e pretstavnik na renesansata vo Holandija, pronajdi i doznaj koi se drugi negovi poznati dela.

Piter Brojgel: Detski igri

SKULPTURA I ARHITEKTURA

42

Asirska umetnost: ûvar na bogatstvo,

plitok reljef

OBLIKUVAWE VO PROSTOROT

Likovnata umetnost e podelena na nekolku podra~ja: crte`, slika, grafika, skulptura, dizajn i vizuelni komunikacii i arhitektura. Od site ovie delovi edin-stveno skulpturata i arhitekturata se tridimenzionalni umetnosti, dodeka vo dizajnot moè da bide i dvodimenzion-alen i tridimenzionalen. Skulptorskite i arhitektonskite dela se oblikuvaat vo prostorot, odnosno imaat volumen. Da se oblikuva zna~i da se sozdade nova forma ili da se promeni nekoja {to ve}e postoi. Toa se narekuva kreativnost.

Osnoven likoven element vo skulp-turata e volumenot, odnosno tridi-menzionalnata forma. Sekoe skulptor-sko delo ima {irina, visina i dolìna (dlabo~ina). Toa zna~i deka so nekakov materijal pravime ispaknuvawa ili vd-labnuvawa i taka ja izrazuvame na{ata ideja. Naj~esto skulpturata se deli na:polna plastika i reljef. Pod poimot pol-na plastika se podrazbira delo koe e slo-bodno postaveno vo prostorot i moème da go vidime od site strani. Reljefot e vid na skulptorsko delo koe ne stoi slobodno vo prostorot, tuku e povrzano za odrede-na povr{ina, pozadina. Polnata plastika

se deli na: minijatura, galeriska i monu-mentalna skulptura, spored dimenziite. Kako skulptura se ozna~uvaat i delata koi se nare~eni instalacii. Instalaci-ite se skulptorski dela koi osven {to se samite tridimenzionalni vo svojata realizacija go vklu~uvaat i prostorot okolu niv. Reljefite se delat na visok i nizok reljef. Podelbata e napravena spored toa kolku se odvojuvaat delovite na reljefot od povr{inata. Koga vdlab-natinite i ispaknatinite na reljefot ne se razlikuvaat mnogu vo visina toga{ toa e nizok reljef, ako, pak, samo mal del od reljefot e povrzan so povr{inata, a raz-likite me|u delovite se pogolemi toga{ stanuva zbor za visok reljef.

Arhitektonskite dela zafa}aat pros-tor koj ima nekakva funkcija. Ovie dela osven {to se umetni~ki, ni sluàt i za ìveewe, za rabota i za site potrebi na ~ovekot.

So pomo{ na materijalot glina sozdadi nizok reljef na tema: „Mrtva priroda”.

ZAPOMNI: Skulptorskite i arhi-tektonskite dela se oblikuvaat vo prostorot, odnosno imaat volumen.

@an-Gilijam Moit: Herodot, visok reljef

Rimska umetnost: Satir so kaval (detal),

visok reljef


43

Figura na Dedal pronajdena na Plao{nik, Ohrid, minijaturna skulptura

Monumentalni skulpturi od civili-zacijata na Veligdenskite ostrovi

Ri{ard Sera: Zmija, metal, monumentalna skulptura

Benvenuto ^elini: Solarnik, primer za minijaturna skulptura

Sovremena arhitektura proektirana za Pariz, Francija

Alan MekKolum: Proekt “Oblici”, primer za umetni~ka instalacija


44

LINIJA I TEKSTURA VO SKULPTURATA

Isto kako vo crteòt i vo slikata, taka i vo skulpturata se primenuvaat likovni elementi i principi za da moè da se sozdade skulptura. Osnoven likoven el-ement vo skulpturata e volumenot, no pokraj volumenot vo sozdavaweto na skulpturata va`na uloga imaat i dru-gite likovni elementi.

Pri sozdavaweto na skulpturata va`na uloga ima izborot na materijal. Bidej}i sekoj materijal ima sopstvena teks-tura, so izborot na materijal vo koj }e ja izrabotuvame skulpturata izbirame i kakva }e bide teksturata. Na primer, tekstura na skulptura izrabotena vo drvo i skulptura izrabotena vo kamen e sosema razli~na. Obrabotkata na materijalot igra uloga za toa kakva tekstura }e ima skulpturata. So razli~ni postapki moème da sozdademe razli~ni teksturi vrz materijalot od koj ja izrabotuvame skulpturata. Odnosno, obrabotuvaj}i go materijalot moème da postigneme nego-vata povr{ina da bide pove}e ili pomal-ku rapava.

Vo skulpturata, isto taka, se upotrebuva i likovniot element lini-ja. Naj~esto linijata vo skulpturata ja zabeleùvame me|u dve povr{ini, kako gi razdvojuva povr{inite. So linijata moème da sozdademe i tekstura vrz povr{inata na glinata, na primer. Umet-nicite ponekoga{ svoite skulpturi gi izrabotuvaat od ìca koja ne potsetuva na linija. Toa zna~i deka so vitkawe na ìcata se oblikuva volumenot na skulp-turata, taka {to vnatre{nosta na oblikot moè da ostane prazna.

Upotrebi ìca za da sozdade{ skulp-tura na tema: „@ivotno”, obidi se krzno-to odnosno koàta na ìvotnoto da ja prikaè{ so prilepuvawe na razni ma-terijali, na nekoi delovi, koi }e ja prikaàt teksturata.

ZAPOMNI: Vo skulpturata se upotrebuvaat razli~ni likovni ele-menti: volumen, linija, tekstura, boja ,forma, nasoka, golemina.

Du{an Xamowa: Skulptura DP-V, linija i tekstura vo skulpturata

Vasil Vasilev: Asocijativna forma,linija i tekstura vo skulpturata


Stefan Manevski: Krilesta skulptura, metal, kontrast na tekstura

Alberto Xakometi: Ku~e, bronza, tekstura vo skulpturata

45

Naum Gabo: Linearna konstrukcija vo prostor br.3 vo crveno

Antoni Gormli: Figura, metal,linija vo skulpturata

Antoni Gormli: Figura, metal,tekstura vo skulpturata

Gligor Stefanov: Skopje graba vo prostorot, tekstura vo skulptura


46

MODELIRAWE SO GLINA

Postojat razli~ni slkulptorski materi-jali: glina, gips, drvo, metal, kamen, poli-ester, ve}e upotrebeni materijali i drugo. Materijal koj naj~esto go koristime vo u~ili{tata za da sozdademe skulptura e glinata. Glinata vo osnova e eden vid na zemja koja nie ja kupuvame kako pre~istena od primesi i moème da ja oblikuvame. Postojat razli~ni vidovi glina.

Glinata koga e meka i vla`na moè lesno da se obrabotuva. Koga ja obrabo-tuvame glinata velime deka ja modeli-rame. Glinata ja modelirame so na{ite prsti i taka ja dobivame sakanata forma. Prstite se najdobrata alatka pri rabota so glina. Isto taka moèma da ja obrabotu-vame i so razni alatki. Alatkite se eden vid no`, a moàt da bidat napraveni od razni materijali: od drvo, od plastika ili od metal. Toa moète da go zabeleìte i na ilustracijata vo gorniot del od strani-cata. Postojat dva na~ini na modelirawe na glinata: so odzemawe ili so dodavawe. Koga rabotime so odzemawe toa zna~i deka od edna pogolema masa na glina ot-

sekuvame par~iwa od glinata za da ja do-bieme posakuvanata forma. Koga rabotime so dodavawe na glina toa zna~i deka za da ja dobieme posakuvanata forma prilepu-vame par~iwa glina i taka ja oformuvame skulpturata. Glinata e materijal koj pod dejstvo na vozduhot i toplinata se su{i, a koga }e se isu{i ne moè da se obrabo-tuva. Za da se odrùva glinata meka treba povremeno da ja navla`nuvame.

Obidi se od glina da izmodelira{ „Muzi~ar so instrument”. Dokolku saka{ glinata da ja obrabotuva{ pove}e denovi, toga{ za da ne se isu{i glinata koga ne raboti{, treba da ja zavitka{ vo vla`na krpa, a potoa vo najlon. Ne dozvoluvaj krpata da se isu{i, tuku vla`ni ja povre-meno.

ZAPOMNI: Glinata e eden od naj~esto upotrebuvanite materijali so koj se izrabotuva skulptura. Najdo-bro se modelira so prsti.

Raznovidni alatki za obrabotka na glina


Skulptor kraj figura od glina

Modelirawe na glina: Rabota na reqef

U~eni~ka tvorba: Slon, glina

U~eni~ka tvorba: Kowanik, glina

Skulptor so modelirana monumentalna skulptura

47

Modelirawe na monumentalna skulptura


48

ASAMBLA@

Zborot asambla` poteknuva od fran-cuskiot zbor assemblage koj zna~i spo-juvawe, sklopuvawe. Vo likovnoto iz-razuvawe asambla` e skulptorska tehnika vo koja delata se sozdavaat so sklopuvawe, spojuvawe na najrazli~ni materijali i predmeti, koi ve}e bile upotrebeni za druga namena ili od otpaden materijal. Ovaa skulptorska tehnika umetnicite po~nale da ja koristat vo minatiot vek. Prvi koi po~nale da soz-davaat skulpturi od najdeni i upotrebeni predmeti se umetnicite Pablo Pikaso i Marsel Di{an.

Kako materijal za sozdavawe na asamb-la` moè da ni posluì s#. Vo u~ili{te, asamblaìte naj~esto gi sklopuvame od kartonska ili plasti~na ambalaà, od razni kartonski kutiv~iwa, plasti~ni {i{iwa ili kutii koi prethodno bile iskoristeni za druga namena. Umetnic-

ite, pak, spojuvaat najrazli~ni metalni predmeti, drveni ili, pak, plasti~ni. Vsu{nost, vo eden asambla` moè da se upotrebi s# {to mislime deka e interes-no i deka }e pridonese za izrazuvawe na na{ata ideja. Koga gi pribirame pred-metite koi sakame da gi upotrebime vo na{iot asambla` gi izbirame onie koj n# inspiriraat so svojata forma, golemina i boja. Predmetite koi gi spojuvame moème da gi rasklopuvame i se~eme.

Sozdadi asambla` so tema spored toa na {to te asocira materijalot koj }e go upotrebi{. Pred da po~ne{ so izrabotka dobro razmisli {to }e upotrebi{ i kako }e gi spoi{ delovite.

Luis Nevelson: Bela kapela 4

ZAPOMNI: Asambla` e skulptura sozdadena so spojuvawe na razni ma-terijali i predmeti.

Arman: Trubi


49

Pablo Pikaso: Glava na bik Jozef Kornel: Bez naslov

@an Dibife: Coursegoules

Marsel Di{an: Trkalo od velosiped

Robert Rau{enberg: Monogram

Xef Vasman: Odi napred!


50

ARHITEKTURA

Arhitekturata, isto kako i skulptu-rata, e prostorna umetnost. Arhitekton-skite dela se oblikuvaat taka {to zat-voraat odreden prostor, a toj zatvoren prostor lu|eto go koristat za odredeni nameni. Vo arhitektonski dela spa|aat zgradi i ku}i, mostovi, plo{tadi, par-kovi, u~ili{ta, bolnici, teatri, muzei, crkvi i xamii i najrazli~ni drugi objekti vo koi ~ovekot gi izvr{uva svoite se- kojdnevni potrebi. Pri izrabotkata na nacrt za nekoe arhitektonsko delo, mora da se usoglasi namenata na toj prostor so negoviot estetski izgled. Ottuka, ne site arhitektonski dela se i umetni~ki dela. Ponekoga{ funkcijata koja ja ima objek-tot e pova`na od izgledot ili estetskite vrednosti se zanemareni, pa toj objekt ne e umetni~ko delo. Arhitekturata pod-ednakvo se zanimava so nadvore{niot i so vnatre{niot izgled i ureduvawe na objektite. Pritoa, se razbira, soz-davaweto na nadvore{niot izgled na ob-jektot se razlikuva od sozdavaweto na vnatre{nata arhitektura. Eksterierot,

odnosno nadvore{niot izgled na objek-tot, treba so svoite estetski vrednosti da bide vpe~atliv i prijaten za lu|eto. Dodeka enterierot, ili vnatre{nosta na objektot, pred s# treba da bide funkcio-nalen, a estetskite vrednosti treba da go dopolnuvaat i da ovozmoàt nepre~eno odvivawe na rabotata i ìveeweto.

Vo minatoto lu|eto ~esto gradele kral-ski dvorci i tvrdini so uredeni parkovi i razni dopolnitelni objekti koi i do den dene{en n# voodu{evuvaat so nivna-ta ubavina, kako na eksterierot, taka i na enterierot. Obidi se da izgradi{ dvorec, taka {to }e go prikaè{ negoviot nadvore{en izgled. Tvojata gradba neka bide od karton i ne zaboravaj, neka bide toa tvojot „Dvorec od soni{tata”.

Samoilovata tvrdina vo Ohrid, primer za srednovekovna arhitektura

ZAPOMNI: Arhitektura e obliku-vawe na prostor so odredena namena. Eksterier e nadvore{nosta, a enter-ier e vnatre{nosta na arhitektons-koto delo.

Konacite na Markov manastir kraj Skopje, primer za makedonska tradicionalna arhitektura


51

Sovremena arhitektura - objekt na delovna zgrada

Sovremen objekt za individualno `iveewe

Zamokot Konvi vo Vels

Zamokot Babelsberg vo Germanija

Zamok vo Antverpen, Belgija

Zamokot Bodiam vo Anglija

Sovremena arhitektura - enterier na individualna ku}a


BOJA VO SKULPTURATA

Kako {to ve}e znaeme, bojata kako likoven element najva`na uloga ima vo slikarstvoto, no bojata e sekako prisut-na i vo drugite likovni podra~ja. Bojata e va`no izrazno sredstvo i vo skulp-turata. Sekoj materijal koj se koristi za izrabotka na skulptura ima nekak-va boja, koja igra uloga vo izgledot na skulpturata. Isto taka skulpturite mo~eme i da gi oboime. Pri izborot na materijalot treba da znaeme kakva e ne-govata boja i dali sakame da ja menuvame vo natamo{nata obrabotka.

Skulpturite izraboteni od kamen-mermer se so bela boja. Skulpturite od drvo moàt da imaat razli~ni boi na drvo, a moème i da go oboime i vo nekoja druga boja. @elezoto ima siva boja, a pod dejstvo na vozduhot ‘r|osuva i dobiva kaf-ena boja, i ̀ elezoto, isto taka, moème da go boime i da go za{titime od r|osuvawe. Glinata i gipsot, isto taka, moàt da se bojat otkako }e ja izmodelirame forma-

ta. Kerami~kite predmeti koi se izrabo-tuvaat od glina, po nivnoto oblikuvawe se pe~at otkako }e ja naneseme bojata i taka go dobivaat tonot na bojata. Kaj asamblaòt predmetite koi gi sobirame imaat nekakva boja, a pri spojuvaweto, isto taka, moème da gi boime.

Bojata vo skulpturata ja upotrebuvame za da vneseme nov kvalitet vo deloto. So bojata odredeni delovi na skulpturata gi odvojuvame edni od drugi osven kako razli~ni formi i kako razli~ni boi. Taka skulpturata e vpe~atliva i interesna.

Izmodeliraj skulptura vo glina na tema: „Petel” i potoa oboi ja so temperni boi. Dokolku saka{ bojata da ja za{titi{ od bri{ewe otkako }e se isu{i, prema~kaj ja skulpturata so proyiren lak za nokti ili isprskaj ja so lak za kosa.

52

Edgar Dega: Balerina

ZAPOMNI: Bojata e va`no izrazno sredstvo i vo skulpturata. Sekoj ma-terijal ima sopstvena boja.

Aleksandar Kalder: Mobil


53

Ani{ Kapor: Bez naslov

Niki de Sent Fale: Delfin

Vasil Vasilev: Golema kariatida

Stefan Manevski: Semafor 2

U~eni~ka tvorba: Kowanik

U~eni~ka tvorba: Bokseri

Sol Levit: Ma~kanica br.3

U~eni~ka tvorba: Ptica so gnezdo


ESTETSKA ANALIZA NA SKULPTURI

Alberto Xakometi: Ma~ka

- Koi likovni elementi gi upotrebil umetnikot vo ovaa skulptura?- Kakvi ~uvstva pobuduva ovaa skulptura kaj tebe?- Dali e prikaàno realno ìvotnoto vo ova delo?- Obidi se da najde{ na internet pove}e reprodukcii na dela od Xakometi.

54

Mikelanxelo: Lorenco Medi~iEgipetska skulptura

- Kakov vid na skulptura e ova delo, polna plastika ili reqef?- Po {to se razlikuvaat polnata plas-tika i reqefot?- Odredi kade vo delovo se upotrebeni likovnite elementi linija i tekstura.- Ovaa skulptura e sozdadena vo Egipet koga vladeele faraoni. Doznaj ne{to pove}e za egipetskata civilizacija.

Arman: Bokali- Dali prepoznava{ {to upotrebil umet-nikot za da go sozdade ova delo?- Kako se narekuvaat umetni~kite dela koi se sozdavaat so spojuvawe na upotrebni predmeti?- Dali vo ova delo postoi ritam?- Obidi se da doznae{ ne{to pove}e za asamblaòt.

- Kakov vid likovno delo e prikaànoto delo?- Dali moè{ da odredi{ vo kakov ma-terijal e izraboteno delovo?- Dali umetnikot pretstavil tekstura?- Mikelanxelo e renesansen umetnik, doznaj dali sozdaval samo skulpturi ili bil i slikar i arhitekt.


Pra{awa za povtoruvawe na temata skulptura:

1. Koi likovni podra~ja se tridimenzi-onalni?

2. Koja e razlikata me|u polna plastika i reljef?

3. Kako se deli polnata plastika spored dimenziite na delata?

4. [to e visok reljef,a {to e nizok reljef?

5. Objasni ja razlikata me|u skulptura i arhitektura.

6. Kako se upotrebuva likovniot element linija vo skulpturata?

7. Kako vo skulptura se prikaùva teks-tura?

8. Dali teksturata vo skulpturata zavisi od materijalot od koj se sozdava skulptu-rata?

9. Objasni kako moè so ìca da se soz-dade skulptura?

10. Koj materijal naj~esto se koristi za izrabotka na skulptura?

11. [to e modelirawe?

12. Objasni kako se modelira so odze-mawe, a kako so dodavawe?

13. [to e asambla`?

14. Nabroj nekoi materijali i predmeti so koi moè da se sozdade asambla`.

15. [to e eksterier?

16. [to e enterier?

17. Kako se narekuva umetnosta koja zafa}a prostor vo koj lu|eto izvr{uvaat odredeni funkcii?

18. Koi ~ovekovi tvorbi se arhitekton-ski dela?

19. Dali likovniot element boja se ko-risti vo skulpturata?

20. Dali i kako moè da se oboi skulp-tura od glina?

55

Antoni Gaudi: Ku}ata na Batilo

- Dali na fotografijata e pretstavena skulptura ili e arhitektura?- [to misli{, kako uspeal da go oboi ova svoe delo umetnikot?- Dali vo ova umetni~ko delo moè da se koristi za nekoja ~ovekova potreba?- Obidi se da najde{ informacii za de-lata na Antoni Gaudi.

Jordan Grabuloski: Paradoks na egzistencijata

- Dali vo ovaa skulptura e upotreben likovniot element boja?- Moè{ li da pretpostavi{ od koj ma-terijal e izrabotena skulpturava?- Jordan Grabulovski e eminenten make-donski skulptor koj tvorel vo vtorata polovina od XX vek. Doznaj ne{to pove}e za nego.

GRAFIKA

PODGOTVITELEN CRTE@ (SKICA) ZA GRAFIKA

Grafikata e likovno podra~je vo koe delata se dobivaat so pe~atewe i edinstveno vo grafikata delata moàt da se umnoùvaat. Grafi~kite tehniki se delat na: visok pe~at, dlabok i ra-men pe~at. Ovaa podelba e napravena za-visno od toa koi delovi od podlogata za pe~atewe se otpe~atuvaat na grafi~kiot list. Kaj tehnikite od visok pe~at se otpe~atuvaat izdignatite delovi, kaj dlabok pe~at se otpe~atuvaat vdlab-natite delovi, dodeka kaj tehnikite od ramen pe~at se otpe~atuvaat delovite na plo~ata na koi ima naneseno boja.

Pred da po~neme so realizacija na koja bilo grafi~ka tehnika najnapred izrabotuvame podgotvitelen crte`, odnosno skica spored koja }e ja rabo-time grafikata. Skicata za grafika se razlikuva od crteòt kako gotovo likovno delo, a isto taka i od skicata za slika. Ovoj vid crte` go sozdavame so koja bilo crta~ka tehnika. Vo skicata za grafika osven {to ja prikaùvame ide-jata za grafikata treba da odredime koi

delovi potoa }e bidat vdlabnati, a koi ispaknati. Isto taka, bi bilo dobro da ja prikaème teksturata i vo koi delovi od matricata (podloga spremna za pe~atewe) }e ja upotrebime. Vo skicata za grafika treba da go opredelime sekoj likoven element {to }e go iskoristime na matri-cata. Grafikata naj~esto ja pe~atime vo edna boja, no se razbira, moè da bide i vo pove}e boi. Koi boi i koi delovi od grafikata }e bidat oboeni isto taka treba da odredime na podgotvitelniot crte`. Za sekoja boja se izrabotuva poseb-na matrica.

So crta~kata tehnika tu{ i perce soz-dadi skica za grafika na tema: „Dete {to mie zabi”. Skicata neka bide nameneta za grafika vo visok pe~at. Na skicata odre-di koi delovi }e se otpe~atat, a koi ne.

56

ZAPOMNI: Podgotvitelen crte` za grafika e skica vo koja preku ideja-ta odreduvame koi likovni elemen-ti i principi }e gi iskoristime vo grafikata.

Alatki za izrabotka na linorez

GRAFIKA

57

Pablo Pikaso: Toreador, linorez vo boja

Erik Hekel: Arlekin, linorez vo boja

Elizabet Katlet: Malklom H zboruva za nas, grafika vo pove}e boi

Franc Mark: Kowi, linorez

U~eni~ka tvorba: Mojot dedo, linorez

Linorez vo proces na rabota

GRAFIKA

58

LINIJA, FORMA I TEKSTURA VO GRAFIKATA

Vo grafikata moè da se koristat site likovni elementi: linija, forma, tekstura, golemina, nasoka, ton, boja, prostor.

Linijata i vo grafikata igra va`na uloga. So nea se realizira podgotvitel-niot crte`, a pri podgotovkata na matri-cata treba da odredime dali sakame edna linija da bide otpe~atena. Kaj tehnikite od visok pe~at linijata ili plo{tinata koja sakame da se otpe~ati ne ja dlabime, a onaa linija ili plo{tina koja sakame da ne se otpe~ati treba da ja izdlabime. Kaj linorezot dokolku sakame da ni se otpe~ati nekoja linija treba linijata da ne ja dlabime, a povr{inite okolu nea da gi izdlabime. Sosema obratno e kaj tehni-kite od dlabok pe~at. Kaj niv izdlaben-ite linii se otpe~atuvaat.

Formata ili povr{inata vo grafi-kata isto taka ja dobivame so dlabe-we. Povr{inite koi ne se izdlabeni vo linorezot se otpe~atuvaat, niv moème

da gi otpe~atime vo razli~ni boi. Za sekoja povr{ina so razli~na boja podgot-vuvame razli~na matrica, a sekoja matri-ca se pe~ati posebno.

Na onie mesta kade {to linoleumot e delumno izdlaben sozdavame povr{ina so tekstura. Teksturata i vo linorezot se dobiva so razli~ni vidovi linii, koi se so razli~na dolìna, debelina, gustina i nasoka. Razli~na debelina na liniite sozdavame so koristewe na razli~ni dleta.

Koi likovni elementi }e gi upotrebime zavisi od na{ata ideja, a tie pridonesu-vaat grafikata da bide estetski interes-na.

Spored skicata „Dete {to mie zabi” koja ja sozdade minatiot ~as, izrezbaj matrica za visok pe~at vo tehnikata linorez.

ZAPOMNI: Estetskite vrednosti na grafikata zavisat od primenata na likovnite elementi.

Anri Matis: Tinejxerka, linorez, linija vo grafikata

Alik Tipoti: Kobupa thoerapiese, linorez, tekstura vo grafikata

GRAFIKA

59

Gjorg Tapert: Dama vo kafeana, linorez

Ernst Ludvig Kirhner: Most, linorez

U~eni~ka tvorba: Dete mie zabi, linorez

U~eni~ka tvorba: Dete mie zabi, linorez

Karl [mit Rotluf: Dve ma~ki, linorez

U~eni~ka tvorba: Ma~ka, linorez

GRAFIKA

60

OD SKICA DO OTPEÂTOK VO LINOREZ

Linorezot e grafi~ka tehnika od vi-sok pe~at. Materijal vo koj se realizira linorezot e linoleumot, odnosno matri-cata e od linoleum. Pritoa onie delovi koi se izdlabeni ne se otpe~atuvaat, a onie koi ne se izdlabeni se otpe~atuvaat. Koga izrabotuvame skica za linorez vo nea treba da odredime {to }e izreème na matricata, a {to ne. Skicata na koja sme ja prikaàle na{ata ideja treba da ja preneseme (precrtame) na linoleumot za da moème da po~neme so dlabewe. Potoa po~nuvame so dlabewe, reèwe na lino-leumot. Linoleumot se rezba so speci-jalni noìwa-dleta. Dokolku sakame da postigneme nekakva tekstura toa go pravime so dleta koi se so razli~na {iri-na, taka {to koga dlabime ostavaat tragi so razli~na {iro~ina. Dokolku sakame da otpe~atime linorez vo pove}e boi treba da znaeme deka za sekoja boja treba da podgotvime razli~na, nova matrica. Ot-kako sme go izreàle linoleumot, odnos-no matricata e podgotvena za pe~atewe, po~nuvame da pe~atime. Najnapred, vrz celata matrica se nanesuva pe~atarska

boja. Bojata se nanesuva so gumen val-jak. Potoa vrz matricata go postavuvame listot na koj }e pe~atime i taka podgot-veni listot i matricata treba da pomi-nat niz pe~atarska presa. Pod dejstvo na pritisokot koj go sozdava presata bojata od matricata so otpe~atuva na listot i dobivame grafika. Pe~ateweto moè da se povtoruva onolku pati kolku {to sakame da dobieme otpe~atoci.

Obidi se skicata na tema: „Dete {to mie zabi” da ja prenese{ na linoleum, a potoa da go izdlabi{ i otpe~ati{. Do-kolku vo u~ili{teto nemate pe~atarska presa pe~ateweto moè{ da go izvede{ taka {to vrz listot i marticata, koi se podrgotveni za pe~atewe, }e pritiska{ so svojata raka ili so nekoj mazen i zao-blen predmet.

ZAPOMNI: Za da sozdademe grafi-ka vo tehnikata linorez najnapred izrabotuvame skica, pa matrica i na kraj matricata ja pe~atime i dobivame grafika.

Proces na izrabotka na grafika vo tehnikata linorez

GRAFIKA

Pablo Pikaso: Mrtva priroda, linorez

61

Gjorg Bazelic: Vo {umata..., linorez, kontrast na svetlo-temno

Dragutin Avramovski-Gute: Kompozicija 1drvorez, tehnika sli~na na linorezot

U~eni~ka tvorba: [ahisti, linorez

U~eni~ka tvorba: Grozdober, linorez

Karl Eugen Kil: Bar, linorez

GRAFIKA

62

KONTRAST VO GRAFIKATA

Kontrastot e likoven princip koj gi objasnuva sprotivnostite me|u likovnite elementi. Vo grafikata najm-nogu se koristi kontrastot na svetlo-tem-no, potoa kontrast na formi i golemini, kontrast na boja i kontrast na linii i tekstura. Osobeno vo linorezot do iz-raz doa|a kontrastot na svetlo i temno, me|u povr{inite koi se otpe~atuvaat i povr{inite koi ne se otpe~atuvaat. Ovoj vid kontrast se sozdava osobeno zatoa {to naj~esto grafikata se pe~ati na bel list so crna boja, pa taka se sozdava kon-trast me|u crnata i belata povr{ina, odnosno ahromatski kontrast.

Kontrastot vo boja se sozdava me|u kom-plementarnite boi. Odnosno me|u crvena i zelena, sina i portokalova, `olta i

Mark [agal: Mojata ku}a, drvorez

violetova, isto kako i vo slikaweto. Is-toto se slu~uva i so drugite kontrasti. Kontrastot na teksturi se sozdava me|u povr{ini koi se rapavi i onie {to se maz-ni. Kontrastot na golemini e me|u golemi i mali formi, a kontrastot na formi me|u geometriski i negeometriski ili pravil-ni i nepravilni formi.

Vo tehnikata karton pe~at sozdadi grafika na tema: „Gradina so jagotki”. Obidi se istovremeno da sozdade{ kon-trast na boja i kontrast na tekstura.

ZAPOMNI: Vo grafikata se upotrebuva likovniot princip kon-trast.

Frans Masarel: Portret, drvorez

GRAFIKA

63

U~eni~ka tvorba: Izmamnik, linorez

Kejt Kolovic: Avtoportret, drvorez

U~eni~ka tvorba: Kockari, linorez

Lajonel Fajninger: Pristani{te, drvorez

[iko Munakata: Ptici, linorez

M.S. E{er: Avtoportret, drvorez

GRAFIKA

64

ESTETSKO PROCENUVAWE VO GRAFIKATA

Dragutin Avramovski-Gute: Borba na bikovi

-Dali moè{ da ja prepoznae{ tehnikata vo koja e izrabotena ovaa grafika?-Dali e upotreben likovniot element tekstura?-Objasni kako se dobivaat svetlite povr{ini kaj grafi~kite tehniki od vi-sok pe~at.-Dragutin Avramvski- Gute e eden od osnovopolo`nicite na makedonskata sovremena grafika, najdi u{te nekoi informacii za nego.

Francisko Goja: Nema kade da izbega{

- Dali umetnikot go upotrebil likovniot element linija i kade?- Dali grafikite vo dlabok pe~at moàt da se pe~atat pove}e pati?-Francisko Goja osven {to sozdaval grafiki, sozdaval i drugi vidovi umetni~ki dela. Doznaj koi se negovi najpoznati dela.

Albreht Direr: êtiri java~i na apokalipsata

-Ovaa grafika e izrabotena vo tehnikata drvorez koja e sli~na so linorezot. -Objasni go procesot na pe~atewe grafi-ki do visok pe~at.-Dali vo ovaa grafika ima temni i svet-li linii, kako se dobivaat ovie linii kaj tehnikite od visok pe~at?Albreht Direr e renesansen umetnik, doznaj koi se negovi najpoznati dela.

Dimitar Malidanov: Rosa-Vo kakov odnos se svetlite i temnite povr{ini vo ova delo?-Koi povr{ini dominiraat vo grafi-kava?-[to pretstavuva prikaànovo delo, skica ili otpe~atok?-Dimitar Malidanov e sovremen make-donski grafi~ar pronajdi na internet reprodukcii od nekolku negovi dela.

GRAFIKA

65

Pra{awa za povtoruvawe na temata grafika:

1. Vo koe likovno podra~je delata gi dobivame so pe~atewe?

2. [to s# treba da sodrì podgotvi-telniot crte` za grafika?

3. Vo koja tehnika moè da se izraboti skica za grafika?

4. Kako se delat grafi~kite tehniki?

5. Vo kolku boi moè da se otpe~ati grafikata?

6. Kolku matrici sozdavame koga pe~atime grafika vo pove}e boi?

7.Koi likovni elementi gi koristime vo grafikata?

8. Kako se dobiva tekstura vo grafi-kata?

9. Koi povr{ini od matricata se otpe~atuvaat kaj tehnikite od visok pe~at?

10. Objasni kako vo linorez se dobiva svetla linija, a kako temna linija?

11. Opi{i go procesot na sozdavawe na grafika vo tehnikata linorez, od skica do otpe~atok.

12. So {to se dlabi linoleumot?

13. Objasni go procesot na pe~atewe.

14. Kakva boja se koristi za pe~atewe na linorez?

15. So {to ja nanesuvame bojata vrz matricata?

16. Za {to sluì pe~atarskata presa?

17. Dali moè da se povtoruva pe~ateweto na edna matrica i ako moè kolku pati moè da se povtori?

18. Objasni kako se sozdava kontrast na svetlo- temno vo linorez?

19. Kakvi odnosi na likovnite ele-menti se sozdavaat koga se upotrebuva likovniot princip kontrast?

20. Nabroj koi vidovi kontrast se upotrebuvaat vo grafikata.

Anri Tuluz Lotrek: @an Avril

- Ovaa grafika e ramen pe~at, {to se otpe~atuva kaj ramniot pe~at?-Nabroj koj likovni elementi gi upotre-bil umetnikot vo ova delo.-Koga se pe~ati grafika vo boja, kolku matrici se izrabotuvaat?-Anri Tuluz Lotrek e francuski umetnik, najdi na internet pove}e informacii za nego.

Pablo Pikaso: Svira~-Dali e upotreben likovniot element boja?-Kolku boi ima vo ovaa grafika?-Dali znae{ kolku matrici se sozdadeni za da se otpe~ati grafikava? -Pablo Pikaso ve}e go zapozna kako slikar. Obidi se da najde{ na internet reprodukcii od negovi linorezi.

DIZAJN I VIZUELNI KOMUNIKACII

66

LIKOVNATA UMETNOST I PREDMETITE ZA SEKOJDNEVNA UPOTREBA

Predmetite koi gi koristime vo sekoj-dnevniot ìvot se proizveduvaat vo fab-riki i vo golemi koli~estva. No, pred da se po~ne so proizvodstvo na nekoj proiz-vod najnapred se izrabotuva dizajn na toj proizvod. Toa zna~i deka dizajnerot go osmisluva izgledot na predmetite za sekojdnevna upotreba. Se razbira, iz-gledot na predmetot treba da bide vo so-glasnost so funkcijata koja ja ima odrede-niot proizvod, a istovremeno da poseduva i estetski kvaliteti.

Za da se sozdade izgledot na nekoj proizvod dizajnerot upotrebuva likov-ni elementi i principi. Pri izrabot-kata na dizajnot moè da se koristat site likovni elementi i principi. Koga upotrebuvame nekoj likoven element i princip treba da znaeme kakov vpe~atok }e ostavi kaj onoj {to }e go kupi proiz-vodot. Toa zna~i deka dizajnerot treba da znae, na primer, kako nekoja boja vli-jae vrz lu|eto ili da ja odredi golemi-nata na proizvodot taka {to }e i odgo-vara na funkcijata. Isto taka, treba da odredi dali e podobro da upotrebi kon-

trast na boi ili pak harmonija, dali da ima ritam ili ne. Seto ova e potrebno zatoa {to sekoga{ koga kupuvame ne{to najnapred n# privlekuva ili odbiva neg-oviot izgled, a potoa gi doznavme karak-teristikite na proizvodot. Ako nabqudu-vame nekoj predmet od na{ata okolina }e zabeleìme deka toj predmet ima nekakva forma i golemina, }e pronajdeme odedeni linii, razli~ni boi ili teksturi, koi se razli~no osvetleni. Koga go odbirame proizvodot odbirame spored na{ite èlbi i potrebi.

Kombiniraj}i gi tehnikite kola`, tem-pera i flomasteri sozdadi dizajn na „[i{e za parfem” ili na „Avtomobil”, otkako }e go sozdade{ dizajnot, dozvoli tvoite sou~enici da komentiraat vo vr-ska so likovnite elementi i principi {to si gi upotrebil i se razbira, neka da-dat svoe mislewe dali im se dopa|a.

Dizajnerski crte` za modna kreacija na obleka

ZAPOMNI: Za da se sozdade dizajn na proizvod se koristat likovni el-ementi i principi.

Dizajnerski crte` za oblikuvawe na sovremeno vozilo


67

Dizajn na garnitura za sedewe so harmoni~ni linii

Plakar so moderen dizajn

Dizajn na sovremen avtomobil Idejno re{enie za moderna jahta

Ednostaven dizajn na ~inii za sekojdnevna upotreba

Dizajn na {i{e za parfem


68

UPOTREBATA NA KOMPJUTER VO DIZAJNOT

So razvojot na informati~kata tehnologija, kompjuterite se koristat vo sekoj del od ~ovekoviot ìvot, od seko-jdnevna komunikacija i zabava, pa s# do sloèni tehnolo{ki procesi. Vo umet-nosta kompjuterot najgolema primena nao|a vo dizajnot i toa vo site negovi de-lovi. Mo`nostite koi gi nudat raznite kompjuterski grafi~ki programi im ja olesnuvaat i zabrzuvaat rabotata na dizajnerite. Pa taka mnogu polesno i pobrzo e da se sozdade dizajn na nekoj proizvod vo Photoshop, Corel Draw, Autocad ili druga grafi~ka programa, otkolku so pomo{ na nekoja druga likovna tehnika. (Por~itaj ja lekcijata na str.20)

Sekoja grafi~ka programa nudi iz-bor na alatki so koi se sluìme za da ja sozdademe svojata kreacija. Alatki koi se naj~esto koristeni se: moliv (pen-cil), ~etka (brush), guma (eraser) paleta so boi, formi (shapes). Samite imiwa na alatkite se prezemeni od poimite so koi

se koristime vo likovnoto izrazuvawe. Pa taka, so alatkata pencil crtame kako so moliv na hartija so toa {to moème da gi menuvame vidot i debelinata na linijata. Alatkata brush se koristi za boewe, a koja boja i ton na boja }e gi upotrebime izbi-rame vo paletata na boi vo koja moàt da se pronajdat site boi koi gi poznava ~ove-kovoto oko. Programite nudat mo`nosti za dodavawe senki, 3D efekti i razli~ni teksturi. Mo`nosta koja ja nudat kompjut-erskite programi lesno da se menuva iz-borot i mo`nosta mnogu brzo da isprobame razli~ni varijanti na ona {to go izrabo-tuvame sekako ja olesnuva rabotata.

Vo kompjuterska grafi~ka programa iz-raboti „Pokana za u~ili{niot patronat, za detska izlo`ba ili za detski festi-val”. Obidi se na eden motiv da izrabo-ti{ pove}e varijanti.

ZAPOMNI: Vo dene{no vreme najgolem del od dizajnite se izrabo-tuvaat so pomo{ na kompjuter.

Dizajn na naslovni stranici na knigi


69

Dizajner na avtomobili vo proces na rabota

Posteri za filmovi izraboteni na kompjuterski programi

Kompjuterskata tehnologija nao|a prime-na i vo dizajniraweto vo arhitekturata

Pra{awa za povtoruvawe za temata dizajn i vizuelni komunikacii:

1. Nabroj nekolku predmeti koi seko-jdnevno gi upotrebuva{, a nivniot izgled da ti se dopa|a.

2. [to treba da napravi dizajnerot pred da po~ne da se izrabotuva eden proizvod vo fabrika?

3. Vo kakov odnos treba da bidat iz-gledot na proizvodot i funkcijata na proizvodot?

4. Dali vo dizajnot se koristat likovni elementi?

5. Kako e podeleno likovnoto podra~je dizajn?

6. Koja e razlikata me|u industriskiot i grafi~kiot dizajn?

7. [to e za{titen znak- logo?

8. Koja e celta na izrabotka na za{titen znak?

9. Dali vo edno logo mo`e da se upotrebi tekst?

10. [to e filigran?

11. Kako se izrabotuva filigranski na-kit?

12. Dali kako filigran se izrabouva samo nakit?


70

ZA[TITEN ZNAK-LOGO

Dizajnot se dali na industriski i grafi~ki dizajn i primeneta umet-nost. Vo industriskiot dizajn se izrabo-tuva: obleka, mebel, prevozni sredstva, ambalaà na prehranbeni i kozmeti~ki proizvodi, sadovi koi gi koristime vo doma}instvoto i drugo. (Pogledni gi prim-erite na str.66 i str.67) Vo grafi~kiot dizajn se sozdavaat: reklami, plakati, bilbordi, korici i ilustracii za knigi, naslovni stranici na spisanija, za{titni znaci, pokani, ~estitki i drugo.

Vo grafi~kiot dizajn se izrabotuva za{ititen znak ili logo. Logo e nekakov simbol, amblem so koj se prezentira nekoja firma ili nekoja li~nost. Celta na izrabotkata na za{titen znak, odnos-no logo, e pred javnosta da se promovira firmata ili li~nosta i da bide lesno prepoznatliva. êsto logoto se sostoi od imeto na firmata. Toa zna~i deka diza-jnerot treba da izraboti bukvi koi }e go privle~at vnimanieto i }e bidat lesno prepoznatlivi. Isto taka, logoto moè da bide slika koja na odreden na~in ja

prikaùva dejnosta koja ja izveduva fir-mata i sekako povtorno treba da bide lesno prepoznatliva. Pri sozdavaweto na za{titniot znak golema uloga igraat boite i formite koi dizajnerot }e gi upotrebi, zatoa {to razli~ni boi i for-mi imaat razli~no zna~ewe. Na primer, aglestite formi deluvaat cvrsto, dodeka zaoblenite meko. Crvenata boja e boja za predupreduvawe, a zelenata ne asocira na priroda i ~istota. Site ovie karak-teristiki treba da se zemat predvid koga se izrabotuva logo.

Naj~esto logot go izrabotuvame so nekoja kompjuterska grafi~ka pro-grama. (Pro~itaj gi lekciite na str. 20 i str.68)

Izraboti za{titen znak za tvoeto u~ili{te. Kombiniraj gi tehnikite tu{ i perce i flomasteri za da go izraboti{ logoto.

ZAPOMNI: Logo e simbol so koj se prezentira nekoja firma ili li~nost.

Logo na razli~ni IKT firmi


71

Logo na avtomobilski firmi

Logo na firmi koi izrabotuvaat sportska oprema

Za{titni znaci na ekolo{ki organizacii

Za{titni znaci vo koi se upotrebeni samo bukvi

Za{titni znaci na Olimpiski igri


72

TRADICIONALNA IZRABOTKA NA NAKIT VO MAKEDONIJA - FILIGRAN

Kiteweto i ukrasuvaweto na lu|eto u{te od predistorijata e del od oblekata na lu|eto. Vo razli~ni vremenski epohi na-kitot imal razli~no zna~ewe i razli~en izgled. Naj~esto nakitot i ukrasuvaweto na upotrebnite predmeti sluèl kako be-leg na vozrasta, op{testveniot status, religiski beleg, izraz na bogatstvoto i se razbira esetski ukras. Nakitot i ukras-nite predmeti se zanaet~iski proizvodi, odnosno spa|aat vo poleto na interes na primenetata umetnost. Pri izrabotkata na nakit estetskite vrednosti se osobeno va`ni za vredosta na nakitot.

Vo Makedonija tradicionalen na~in na izrabotka na nakit i ukrasuvaweto na predmetite e filigranot. Nakitot i ukrasite na upotrebnite predmeti se izrabotuvaat od srebrena, bakarna ili zlatna ìca, koja se zagreva, a potoa so vitkawe se odbivaat sakanite formi. So isprepletuvawe na tenkite nitki na ìcata, se dobivaat impresivni formi

na najrazli~en nakit. Naj~esto se izrabo-tuvale prsteni, obetki i |erdani, pojasi i pafti (ukras na pojasot), tabakeri (ku-tija za cigari), razni ukrasi za na glava i drugi vidovi nakit. Kako motivi koi se najprisutni vo izrabotkata na nakitot se floralnite pretstavi, odnosno raz-ni vidovi gran~iwa, listovi i cvetovi. (Pro~itaj ja lekcijata na str. 32) êsto ovie motivi se stilizirani. Stilizaci-ja e na~in na prikaùvawe na motivot so negovo poednostavuvawe i oformu-vawe spored nekakva {ema.

Izraboti nacrt za nakit-filigran (ka-kov vid nakit izberi samiot), vo tehni-ka tu{ i perce. Vo nacrtot upotrebi stilizirani floralni motivi.

ZAPOMNI: Filigran e na~in na iz-rabotka na nakit i ukrasi na upotreb-ni predmeti od srebrena i zlatna ìca.

Najpoznatiot makedonski majstor na filigran: Vangel Dereban vo proces na rabota


73

Nakit izraboten so tehnikata filigran

\erdan od nepoznato poteklo



Arhierejsko `ezlo od Makedonija

Srebreni peperutki izraboteni vo filigran

74

UMETNOSTA VO MAKEDONIJA

Arheolo{kite istraùvawa pokaù-vaat deka na tloto na Makedonija se sozdavala umetnost u{te od praisto-rijata, pa se do denes. Pronajdocite od arheolo{kite lokaliteti pokaùvaat deka ~ovekot sekoga{ vgraduval estets-ki vrednosti vo ona {to go sozdaval. Vo Makedonija se pronajdeni ogromen broj na predmeti so neprocenliva umetni~ka vrednost. Takvi predmeti se: „Golemata majka boìca”, „Tetovska menada”, „Ohrid-skite zlatni maski”, „Skulpturata na Dedal” , „Terakotnite ikoni” od vini~ko i drugi. So svojata ubavina osoben vpe~atok ostavaat mozaicite kako {to se mozaicite vo „Stobi”, „Heraklea” ili „Plao{nik”.

Od neprocenliva vrednost se mnogu-brojnite crkvi koi plenat so svoite arhitektonski kvaliteti i so freskite, ikonite i rezbite vo vnatre{nosta na crkvite i xamiite. Nekoi od ovie crkvi se: Sv. Sofija i Sv.Bogorodica Periv-lepta vo Ohrid, crkvite vo s. Nerezi, s. Kurbinovo, s. Staro Nagori~ani, s. Zrze, manastirskite kompleksi vo s. Lesnovo, s. Treskavec, manastirot sv. Jovan Bigorski, Markov Manastir, crkvata Sv. Andrea kaj

Golemata majka bogiwa, paistoriski naod od lokalitetot Tumba Maxari

Menada, naod od Tetovo, skulptura od VI vek p.n.e.

branata Matka, Mustafapa{ina xamija vo Skopje, [arena xamija vo Tetovo itn.

Kon krajot na devetnaesetiot vek se pojavuvaat prvite umetnici koi po~nale da slikaat temi koi bile od sekojdnevniot ìvot na lu|eto i ne bile povrzani so religijata. Dimitar Andonov Papradi{ki i \or|i Zografski se predvesnici na makedonskata moderna umenost. Vo XX vek se za~etocite na make-donskata moderna umetnost. Pozna~ajni umetnici koi rabotele vo toj period se Dimitar Pandilov, Lazar Li~enoski, Nikola Martinoski, Vangel Koxoman, Tomo Vladimirski, Qubomir Belogaski, Dimo Todorovski koi rabotele vo peri-odot pred i po vtorata svetska vojna. Po niv sledat generacii na makedonski umetnici koi sozdavaat likovni dela koi ja nadograduvaat makedonskata kultura i tradicijata.

Seto ova ja pravi Makedonija zem-ja so isklu~itelno bogata kultura i tradicija {to n# obvrzuva da go ~uvame i za{tituvame ova bogatstvo.

zabele{ka: Objasnuvawe za site nepoznati zborovi pobaraj vo Re~nikot

75

Ranohristijanski terakotni ikoni, pronadeni vo Vinica

Mozaici od Stobi

Zlatna maska, pronajdena vo Ohrid

Crkva Sv. Sofija vo Ohrid, primer za srednovekovna arhitektura

Srednovekovno freskoslikarstvo na teritorijata na Makedonija

Mustafapa{ina xamija vo Skopje

Dimitar Andonov Papradi{ki: Selanki i ni{alka, maslo na platno

Dimitar Pandilov: Pazar, maslo Lazar Li~enoski: Ulica, maslo

Sv. Kiril i Metodij, ikona od Di~o zograf

Grozdober, detal od ikonostasot vo crkvata Sv. Spas vo Skopje

76

Nikola Martinoski: Tri deca, maslo na platno

Petar Haxi Bo{kov: Vo centarot, metal

Ismet Rami~evi}: Info fabric@aneta Vangeli: Postnacionalizam

77

Goce Nanevski: 50 ili 50

Valentina Stefanovska: Voin na kow

Borko Lazeski: Vitra` na spomenikot “Makedonium” vo Kru{evo

akvarel - (vodeni boi) slikarska tehnika vo koja deloto se sozdava so boi koi se razredu-vaat so voda i izgledaat kako providnialternativen ritam - ritam vo koj se pov-toruvaat edno po drugo dva ili pove}e likovni elementiarheologija - nauka koja gi izu~uva pred-metite koi ~ovekot gi ostavil vo minatoto so cel da doznae razli~ni informacii za vremeto i prostorot vo koj bile sozdadeni ovie predmetiarhitektura - likovno podra~je vo koe se sozdavaat umetni~ki dela koi ~ovekot gi koristi za ìveewe, rabota i zabavaasambla` - skulptorska tehnika vo koja de-lata se sozdavaat so sklopuvawe, spojuvawe na najrazli~ni materijali i predmeti, koi ve}e bile upotrebeni za druga namenaahromatski boi - bezbojni boi, crna, bela i siva bojabatik - slikarska tehnika koja se izveduva na svila ili pamu~no platno vrz koe se nane-suva zagrean vosok i potoa se nanesuva boja bajc - te~nost so kafena boja koja se upotrebuva kako crta~ki materijalvajarstvo (vajawe) - skulptura - likovno podra~je vo koe se sozdavaat trodimenzion-alni likovni dela koi zafa}aat prostorvizuelna komunikacija - razmena na infor-macii koi gi primame preku setiloto za vidvizuelno - ne{to {to go gledame, drazbi koi gi primame preku setilito za vidvitra` - slikarska tehnika vo koja deloto se sozdava so lepaewe na oboeni staklenca edno do drugo ili so slikawe na staklo volumen - likoven element koj ja opredeluva trodimenzionalnosta na oblicitegva{ - slikarska tehnika vo koja boite se razreduvaat so voda, no boite ne se premnogu retkigrafika - likovno delo (likovno podra~je) koe se sozdava so pomo{ na pe~atewe i edinstveno vo ova likovno podra~je delata moàt da se umnoùvaatgrafi~ki tehniki - materijali i postapki koi se koristat za izrabotka na grafikagrund - smesa koja e sostavena od razli~ni materijali i masla koi sozdavaat vrska pome|u podlogata i boite

golemina - likoven element koj se koristi vo site likovni podra~jadizajn - likovno podra~jevo koe se sozdava izgledot na predmetite koi gi koristime vo sekojdnevniot ìvotdizajner - li~nost koja go osmisluva iz-gledot na predmetotdleto - vid na alatka koja sluì za ob-rabotuvawe na skulptorskite materijali, grafi~kite podlogi ili za nanesuvawe na boja vrz slikarska podlogaeksterier - nadvore{en izgled na arhitek-tonskoto deloenterier - vnatre{nosta na arhitektonskoto deloestetika - nauka za ubavotoza{titen znak (logo) - simbol, amblem so koj se prezentira nekoja firma ili nekoja li~nostikona - slika sozdadena so slikawe na drve-na plo~a naj~esto so motivi od Biblijatainstalacii - skulptorski dela koi osven {to se samite trodimenzionalni vo svojata realizacija go vklu~uvaat i prostorot okolu nivintenzitet - ja~inakarton pe~at - grafi~ka tehnika od visok pe~at kaj koja matricata se izrabotuva od kartonkeramika - naziv za site predmeti izrabo-teni od glina i potoa pe~eni na visoka temperaturakola` - slikarska tehnika vo koja deloto se sozdava so lepewe na razli~ni materijali (hartija, plastika, metal...) vrz podlogatakomplementaren kontrast - kontrast koj se sozdava pome|u komplementarnite boi: crvena-zelena, sina-portokalova, òlta-violetovakompozicija - celina vo koja se orga-niziraat likovnite elementi i principi vo umetni~ko delokomunikacija - me|usebno razbirawe na lu|eto koristej}i razli~ni znaci (bukvi, glasovi i zvuci, formi i boi, dvièwa i gestovi)kontrast - sprotivnost, likoven princip koi gi opfa}a odnosite na likovnite elementi koi se mnogu razli~ni

RE^NIK NA NEPOZNATI ZBOROVI

78

konturna linija - nadvore{na linija koja go opi{uva oblikot i koja e podebela od dru-gite liniilikovnata umetnost - termin koj gi opfa}a site likovni podra~ja: slikarstvo, skulp-tura, grafika, arhitektura, dizajn...likovno podra~je - del od likovnata umet-nost koe ima svoi odliki karakteristi~ni samo za toj dellikovni principi - odnos pome|u likovnite elementilinija - likoven element koj nastanuva so ostavawe na traga so nekakov materijal vrz podlogalinorez - grafi~ka tehnika od visok pe~at logo - vidi za{titen znak vo re~nikotminijatura - likovno delo so mal formatmozaik - slikarska tehnika vo koja deloto se sozdava so redewe na oboeni kam~iwa matrica - grafi~ka podloga spremna za pe~ateweosnovni boi - boi koi ne moàt da se dobijat so me{awe na drugi boi, a so nivno me{awe se dobivaat site ostanati boi: crve-na, sina i òlta bojapafti - tradicionalni ukrasi na pojasite vo narodnite nosii vo Makedonija izrabo-teni naj~esto od srebro, zlato ili nekoj drug metal i ukrasena so filigransi ukrasipejza` - likovno delo vo koe motivot e del od prirodata pe~atewe - proces vo grafikata vo koj do matricata se dobiva grafi~ki otpe~atokpolna plastika - skulptura koja e postavena slobodno vo prostorot, odnosno delo koe e tridimenzionalno, moè da se gleda od site stranipraistorija - vremenski period od ~oveko-voto minato koj trae od pojavata na ~ovekot do pojavata na nekoi od prvite pismaprostor - se ona {to ne pokruùvaritam - likoven princip koj ozna~uva pov-toruvawe na nekoj likoven elementrejlef - vid na skulptorsko delo kaj koe motivot ne stoi slobodno vo prostorot, tuku e povrzano za odredena povr{ina, pozadinasekundarnite boi - vtorostepeni boi koi se dobivaat so me{awe na dve osnovni boi, a toa se: portokalova, zelena i violetovaskulptura (vajawe) - likovno delo (likovno podra~je) koe e trodimenzionalno odnosno zafa}a prostor

skulptorski tehniki - materijali i pos-tapki koi se koristat za modeliraweslika (slikawe) - likovno delo (likovno podra~je) koe se sozdava so pomo{ na oboeni povr{inislikarski tehniki - materijali i postapki koi se koristat vo slikarstvotospektralni boi - boi koi go so~inuvaat spe-ktarot na belata svetlina (vinoìtoto)struktusna linija-vnatre{na linija koja go doobjasnuva izgledot na oblikotstudeni boi - boi koi ne potsetuvaat na ne{to studeno: sina, zelenatabakera - kutija za ~uvawe na cigari iz-rabotena naj~esto od srebro, zlato ili nekoj drug metal i ukrasena so filigransi ukrasitekstura - kvalitet na povr{inata koj moè da go vidime ili dopreme (rapava, mazna, prozirna, matna, tvrda, meka...)teksturna linija - linija so koja se prikaùva kvalitetot na povr{inata dali e rapava, mazna, matna, tvrda, meka...tercierni boi - tretostepeni boi se dobivaat so me{awe na sekundarnite boiton - koli~estvo na svetlina vo edna bojatonska skala - redewe na tonovite od naj-svetol ton do najtemen ili obratnotopli boi - boi koi ne potsetuvaat na top-lina: crvena, òlta, portokalovafauna - rimska boìca na ìvotinskiot svetfiligran - tradicionalen na~in na izrabot-ka na nakit i ukrasuvaweto na predmetite, a se izabotuva od srebrena,bakarna ili zlatna ìca, koja se zagreva, a potoa so vitkawe se dobivaat sakanite formiflora - rimska boìca na rastitelniot svetfloralni motivi - motivi vo likovnoto delo koi se od rastitelniot svetfreska - yidna slika sozdadena so slikawe na sve` ili suv malterharmonija - likoven princip koi gi opfa}a odnosite na likovnite elementi koi se izedna~eni, odnosno razlikiteme|u elemen-titese mnogu malicrte` (crtewe) - likovno delo (likovno podra~je) koe se sozdava so pomo{ na linii i naj~esto e ednobojnocrta~ki tehniki - materijali i postapki koi se koristat za crtawe

79

SODR@INA:

KARAKTERISTIKI NA LIKOVNATA UMETNOST...............................................................4

CRTAWE

INTENZITET NA LINIJA.....................................................................................................6

KONTURNA I STRUKTURNA LINIJA..................................................................................8

POVR[INA DEFINIRANA SO TEKSTURNA LINIJA......................................................10

SVETLINATA VO CRTE@OT...............................................................................................12

OPSERVACISKI CRTE@, CRTE@ PO SE]AVAWE I CRTE@ PO FANTAZIJA..........14

RITAM VO CRTE@OT..........................................................................................................16

KARAKTERISTIKI NA CRTA^KITE TEHNIKI................................................................18

CRTE@ SOZDADEN SO KOMPJUTER..................................................................................20

ESTETSKA ANALIZA NA CRTE@I.....................................................................................22

SLIKAWE

LIKOVNI ELEMENTI VO SLIKARSTVOTO.....................................................................24

OSNOVNI I DOBIENI BOI...............................................................................................26

KARAKTERISTIKI NA SLIKARSKITE TEHNIKI..........................................................28

TEKSTURA SOZDADENA SO BOJA......................................................................................30

PRIRODATA KAKO INSPIRACIJA...................................................................................32

KONTRAST NA BOJA............................................................................................................34

BOJATA I SVETLINATA......................................................................................................36

SVETLO-TEMEN KONTRAST...............................................................................................38

ESTETSKA ANALIZA NA SLIKI........................................................................................40


OBLIKUVAWE VO PROSTOROT........................................................................................42

LINIJA I TEKSTURA VO SKULPTURATA.........................................................................44

MODELIRAWE SO GLINA..................................................................................................46

ASAMBLA@...........................................................................................................................48

ARHITEKTURA......................................................................................................................50

BOJA VO SKULPTURATA......................................................................................................52

ESTETSKA ANALIZA NA SKULPTURI...............................................................................54

80

GRAFIKA

PODGOTVITELEN CRTE@ (SKICA) ZA GRAFIKA...........................................................56

LINIJA, FORMA I TEKSTURA VO GRAFIKATA................................................................58

OD SKICA DO OTPE^ATOK VO LINOREZ........................................................................60

KONTRAST VO GRAFIKATA................................................................................................62

ESTETSKO PROCENUVAWE VO GRAFIKATA...................................................................64


LIKOVNATA UMETNOST I PREDMETITE ZA SEKOJDNEVNA UPOTREBA...................66

UPOTREBATA NA KOMPJUTER VO DIZAJNOT..................................................................68

ZA[TITEN ZNAK-LOGO.......................................................................................................70

TRADICIONALNA IZRABOTKA NA NAKIT VO MAKEDONIJA- FILIGRANSTVO.......72

UMETNOSTA VO MAKEDONIJA ..............................................................................................74

RE^NIK NA NEPOZNATI ZBOROVI .................................................................................78

81

likovno obrazovanie za 6to oddelenie

Documents