Ranovizantijska faza Gamzigradapregled pokretnih i nepokretnih arheoloških nalaza

Gamzigrad se nalazi u unutrašnjosti Srbije, u Crnoj Reci, u dolini Timoka, 11 kilometara zapadno od Zaječara.

Prvi opis i prvu stručnu ocenu Gamzigrada dao je saksonski rudarski glavar baron Herder u delu Rudarski put po Srbiji , koje je prevedeno i u izvodu odštampano u Beogradu 1845. godine1. Nakon barona Herdera prvi se za Gamzigrad ozbiljno zainteresovao Feliks Kanic, austrijski arheolog i putopisac.1860. godine Kanic je obišao Gamzigrad i skicirao vidljive delove zidina sa okolinom. 1864. godine on ponovo obilazi Gamzigrad, ispituje njegove kule i bedeme i skicira severozapadnu ugaonu kulu.Na osnovu svojih zapažanja izradio je novi crtež Gamzigrada sa okolinom koji je prikazao u svom delu Serbien, objavljenom u Lajpcigu 1868. godine.Interesovanje za ovaj lokalitet ubrzo pokazuju i drugi naučnici. O Gamzigradu pišu : M. \. Milicević (1876), J. Dragačević (1877), V.Karić (1887), J. Mirković (1887), M. Valtrović (1890), S, Mačaj (1892).

Pocetkom XX veka interesovanje za ovaj lokalitet se jednostavno ugasilo. Tokom cele prve polovine XX veka Gamzigrad je pomenut samo nekoliko puta: u Arheoloskim beleskama N .Vulica (1901),u Narodnoj enciklopediji S, Stanojevića (1925), u članku D. Pantelića O prošlosti Timočke krajine (1933) i sasvim uzgredno u monografiji Timok M.Stanojevića (1940).

U drugoj polovini XX veka interesovanje za Gamzigrad je obnovljeno. B. Bošković je izradio novu osnovu Gamzigradskih bedema 1950. godine i istakao potrebu da se ovaj važan kasnoantički spomenik istraži i zaštiti. To je i ostvareno 1953. godine zahvaljujući zalaganju Vjekoslava Popovića, prvog upravnika Narodnog muzeja u Zaječaru.Od 1953 do 1957. godine iskopavawima je rukovodio Prof. Đorđe Mano-Zisi.Od 1957 do 1963. godine Dr. Đorđe Stričević.Od 1970 . godine Dr. Dragoslav Srejović.

U novije vreme o Gamzigradu pišu i: A. Lalović, M. Čanak-Medić, M, Mirković, ^. Vasi}, S. Jovanović, B Stojaković- Pavelka, Đ. Janković, M. Lazić i drugi.

U prvim izveštajima i raspravama Gamzigrad je na osnovu vidqivih ostataka smatran vojnim logorom. Kanic je zapazio da naselje potiče iz kasnoantičkog vremena, pa je pretpostavio da je ovaj lokalitet jedan od kastela koje je Justinijan obnovio u Dakiji.2 Prof. Đ. Mano-Zisi zaključio je da je naselje kastrum i da je, pošto je najznačajniji lokalitet u oblasti koja je osobito bogata rudama, bio administrativni centar za ispirališta zlata, rudnike i kamenolome.3Međutim, proučavanjem fortifikacionog sistema, otkrivenog u toku iskopavanja od 1961 do 1963. godine, utvrđene su osnovne karakteristike urbanog sklopa naselja. Sada se moglo zaključiti da naselje potiče sa kraja III veka i da je u pitanju luksuzna rezidencija. Trebalo je još otkriti čija je to rezidencija.1984. godine u jugozapadnom delu palate, u jednoj građevini sa mozaičkim podovima i zidovima oslikanim freskama nađena je arhivoluta od tufopeščara na kojoj je uklesan natpis FELIX ROMULIANA4 (sl.2).

1 Opširnije o istorijatu istraživanja: M.^anak-Medi}, Kasnoantička palata kod Gamzigrada, 61-63; i Gamzigrad kasnoantički carski dvorac, Galerija SANU, 5-7.2 M.^anak-Medi}, Kasnoanti~ka palata kod Gamzigrada, 61. 3 Ibid, 63.4 Više o tome: D. Srejović, Felix Romuliana, Galerijeva palata u Gamzigradu, 53;D. Srejović, Felix Romuliana- Galerijev ideološki testament, 320-322.

Romuliana se pominje u dva istorijska izvora , u Epitomae, delu nepoznatog autora iz oko 360. godine, pripisanom Aureliju Viktoru i u Prokopijevom delu De aedificiis, koje je nastalo oko 555. godine. Dakle, naziv mesta je posvedočen u tri oblika, i to kao Felix Romuliana, na natpisu iz Gamzigrada5, kao Romulianum 6 i kao Romuliana 7.

Još je K.Jiriček uočio da se nazivi mesta izvedeni iz Rimskih ličnih imena sa nastavkom –iana odnose na vila, casa, ili turris, a oni sa nastavkom –ianum, odnosno –ianus na neku imenicu srednjeg i li muškog roda, npr. na fundus. Dakle, naziv Romuliana podrazumevao bi vilu ili kuću Galerijeve majke Romule, odnosno u bukvalnom prevodu bi značio Romulina kuća ili Romulina vila. Ali Felix koji se u nazivima i imenima nikad ne koristi kao jednostavan ukrasni pridev, već kao predikat bogova careva, carica, oblasti ili gradova kojim se izražava njihova svetost, slava, prosperitet, ukazuje na to da je Felix Romuliana naziv mesta gde je rođen novi Romul - Galerije, a koje je posvećeno njegovoj roditeljki Romuli . Naziv Felix Romuliana treba shvatiti kao oznaku za sveto mesto, za neki večni, nebeski grad8Sama promena naziva, nezavisno od arheoloških istraživanja pokazuje da je to mesto vremenom menjalo izgled i funkciju.

Naime, već u drugoj polovini IV veka Romulijani više nije dolikovao epitet felix, jer je u to vreme to bila zapuštena palata koja je zbog svojih visokih bedema nalikovala na vojni logor, te je stoga nepoznati pisac i naziva Romulianum. Nakon provale Gota i Huna na balkansko poluostrvo postala je malo Vizantijsko naselje koje se pod nazivom Romuliana našlo na dugom spisku mesta koje je Justinijan obnovio.9

Danas, na osnovu arheoloških nalaza, Gamzigrad možemo sagledati u 6 posebnih vidova,10 i to kao:

1. praistorijsko naselje (sredina III, prva polovina I milenijuma)2. Rimsko poljsko imanje-villa rustica (III vek)3. carski dvorac (kraj III, prve dve decenije IV veka)4. crkveno dobro ( druga polovina IV i prva polovina V veka)5. ranovizantijsko naselje (od sredine V veka do prvih decenija VII veka)6. srednjevekovni grad ( XI vek ).

Sudeći po nalazima kremenog oruđa pronašenog u Lazarevoj pećini11, Istočna Srbija je bila naseljena još u toku pleistocena, tačnije krajem starijeg kamenog doba.

U toku srednjeg kamenog doba na pojasu od Đerdapa do ušća Timoka razvijala se kultura Lepenskog vira.

Međutim, u unutrašnjosti Istočne Srbije, u Crnoj Reci, kultura se javlja tek krajem mlađeg kamenog doba, oko 4000. godine pre nove ere, u periodu najvećeg uspona vinčanske kulture.Oblast Crne reke je uspostavljanjem rudarstva i metalurgije zadobila centralno mesto u okvirima vinčanske kulture, kao i u okvirima tadašnjeg civilizovanog sveta.12

U periodu bronzanog doba u Timočkoj krajini razvijala se Gamzigradska kultura13, koja spada u grupu srodnih kultura centralno-balkanskog kulturnog kompleksa.

5 Arhivoluta sa natpisom Felix Romuliana datovana je između 306 i 311. godine6 u delu pripisanom Aureliju Viktoru 7 u Prokopijevom delu8D. Srejović, Iskustva prošlosti, 307. 9 D. Srejović,Felix Romuliana, Galerijeva palata u Gamzigradu, 64.10 Gamzigrad kasnoantički carski dvorac, Galerija SANU, 1611 gamzigrad kasnoantički carski dvorac, Galerija SANU, 8. 12 Loc. cit.13 Naziv je predložio D.Srejović na osnovu broja i značaja nalazišta istraženih u Gamzigradu i njegovoj okolini. Danas je poznato blizu dvadeset nalazišta Gamzigradske kulture. Tu spadaju naselje i nekropola u Trnjanima, naselje i nekropola u Gamzigradskoj palati. Nekropola na brdu Magura,nekropola na putu Zvezdan-Zaječar, itd.( M. Lazić, Gamzigradska kultura-poslednje otkriće Dragoslava srejovića.148-149.

3

U kasnijim razdobljima praistorije, posebno krajem bronzanog i početkom gvozdenog doba, Istočnu Srbiju u nekoliko mahova naseljavaju nomadi sa leve obale Dunava.Neizvesno je koje su stanovništvo Rimljani zatekli na ovoj teritoriji.U VII veku Gamzigrad su naseljavali pastiri i ratnici Basarabi kulture.14U V-IV zajednice sa ovih prostora treba poistovetiti sa Tribalima.15Tokom IV veka Gamzigrad je napušten.

Na području Crne Reke do sada nisu pronađeni arheološki spomenici iz poslednjih vekova stare ere. Izvesno je, međutim da ova oblast nije bila gušće naseljena u vreme koje neposredno prethodi rimskim osvajanjima, pa je moguće da su ovde uz proređene i oslabljene Tribalske zajednice živele i manje grupe Mza i Skordiska.16

Teritorija Istočne Srbije je priključena Rimskom carstvu početkom I veka i to kao deo Gornje Mezije.17 Do pokoravanja plemena između Makedonije i Dunava došlo je zbog potrebe Rimljana da zaštite svoje oblasti na jugu Balkanskog poluostrva od pljačkaških pohoda sa severa. Rimsku intervenciju na dunavu 29. godine izvršio je prokonzul Ahaje i Makedonije M. Licinije Kras.Pokorivši Meze on je osvojio deo kasnije provincije Gornje Mezije.Reka Timok se može uzeti kao granica Krasovog prodiranja na zapad.

Ratovi Rimljana za pokoravanje malobrojnog stanovništva zapadno od Timoka u izvorima se ne spominju. Moguće je da je ova oblast, do ušća reke Save bez otpora prikiljučena carstvu. Teško se može utvrditi u kojoj je meri Rimska pobeda značila kraj samostalnosti ovih plemena. Može se pretpostaviti da su ona izvesnu slobodu sačuvala sve do postavljanja stalne rimske posade. U svakom slučaju posle rimske intervencije krajem I veka pre n. e. plemena iz podunavlja nisu više ugrožavala sigurnost granica provincije Makedonije. Vojna organizacija na Dunavu prethodila je stvaranju provincije.

Verovatno je u poslednjoj deceniji I veka pre nove ere usledilo pomeranje legija iz Makedonije na sever, u kasniju Meziju. Pretpostavlja se da je centar vojne komande u to vreme bio Naissus, a jedan od legata koji je komandovao Mezijskom vojskom pre stvaranja provincije bio je Cecina Sever. Pretvaranje Mezije u provinciju obično se datuje u 15. godinu.Pompej Sabin bio je prvi potvrđeni namesnik Mezije. Pod upravom jednog namesnika Mezija je ostala zajedno sa Ahajom i Mmakedonijom do 45. godine.Pri novoj organizaciji osvojenih oblasti na Balkanskom poluostrvu, u vreme Klaudija, Mezija je izdvojena kao posebna provincija i data na upravu carskom legatu konzularnog ranga.U vreme Domicijana, radi efikasnije zaštite granice carstva Mezija je 86 god. podeljena na Gornju i Donju Meziju.

Tokom prva dva veka Rimske okupacije u čitavom Timočkom basenu podignuto je samo jedno veće naseqe, kod današwe Ravne, verovatno Timacum minus. Poljsko dobro u Gamzigradu nastalo je čim su u oblasti Crne Reke oživeli rudnici i saobraćaj, možda već tridesetih godina III veka.Krajem III veka, nakon povlačenja Rimljana iz Dakije, u Timočkom basenu započinje nagli uspon kulture. Otpočinje intenzivno korišćenje prirodnih bogatstava u ovoj oblasti, jer je Rimu bila potrebna zamena za izgubljene sirovine u Dakiji, pre svega za erdeljsko zlato i rude.

14 kultura nazvana basarabi prema istoimenom lokalitetu u Olteniji. ( Gamzigrad kasnoantički carski dvorac, Galerija SANU, 20-21). 15 O predrimskim plemenima na teritoriji Srbije : M. Mirković, Rimski gradovi na dunavu u gornjoj Meziji. 13-1916 Gamzigrad kasnoantički carski dvorac, Galerija SANU, 21.17 moesia superior.O širenju Rimske vlasti na teritoriji današnje Srbije: M.Mirković, Rimski gradovi na Dunavu u Gorwoj Meziji, 21-35.

4

Usledila je podela starih provincija na manje jedinice, tako da su oblasti istočne Srbije ušle u sastav tri novoosnovane provincije: Priobalske Dakije , Sredozemne Dakije, i Prve Mezije.18 Crna reka sa dolinom Timoka činila je deo Priobalske Dakije.

Od III veka, pak, Iliri postaju najveća snaga imperije, pa se iz njihovih trupa imenuje niz imperatora među kojima je Aurelijan iz Sirmijuma, Maksimijan, takođe poreklom iz okoline Sirmijuma, Galerije, Konstantin, Licinije, sva trojica iz Dakije. U to vreme provincije ujedno postaju najjači centri umetničke delatnosti. 19

Do pred kraj III veka graditeljska delatnost u rimskim gradovima na teritoriji Srbije bila je u okvirima standardne provincijske arhitekture, u razdoblju tetrarhije , i u narednih nekoliko decenija situacija se iz osnova promenila. Sirmijum dobija u južnom delu carsku palatu sa hipodromom i nove bedeme, u Gamzigradu su izgrađeni džinovska palata i džinovski mauzoleji, a u Medijani je nastao kompleks luksuznih vila, verovatno oko carskog letnjikovca. Ostaci monumentalnih građevina iz ovog razdoblja otkriveni su i u Naisu i Remezijani.20

Kasnoantičku palatu u Gamzigradu podigao je Galerije.Odluku da sagradi Romulijanu doneo je nakon pobede nad Persijancima, najverovatnije 298. godine. Trijumf nad Persijancima. omogućio mu je da postane centralna ličnost tetrarhije, da prokamuje mit o sebi i svojoj majci Romuli i da pristupi gradnji koja će nositi njegov pečat.Romulijana je podignuta u slavu Galerija i njegovog velikog dela. Njena namena je dvojaka : da velikom vladaru omogući da poslednje dane provede u najvećem sjaju, a da posle njegove smrti i apoteoze postane mesto trajnog hodočašća, neka vrsta političkog i ideoločkog zaveštanja svim podanicima Rimskog carstva21

Svoje bitne funkcije otpočela je da gubi već posle Konstantinovih pobeda nad Maksencijem i Licinijem, odnosno posle ukidanja tetrarhije i uspostavljanja nasledne monarhije.

Arheološkim istraživanjima je utvrđeno da je već od sredine IV veka otpočeo proces preoblikovanja pojedinih građevina koji je trajao sve do sredine V veka. Ipak, tokom čitavog tog razdoblja Romulijana je sačuvala reprezentativni karakter tj. služila je kao boravište neke veoma ugledne ličnosti sa carskog dvora ili nekog visokog crkvenog velikodostojnika22.Za vreme Konstantinovih naslednika dolazi do slabljenja centralne vlasti.

Za vreme Valensa i Valentijana pojavili su se ozbiljni neprijatelji Carstva, Zapadni Goti23. Valens se uspešno odupirao pritisku varvara sve do velike seobe naroda, kada su Huni 375. godine prošavši kroz vrata naroda i savladavši Istočno Gotski savez ozbiljno ugrozili Zapadne Gote. Tada Valens dozvoljava Zapadnim Gotima da se nasele južno od Dunava, u Trakijskoj dijacezi, ali pod uslovom da brane granicu Carstva. Međutim, pokušaj njihovog uključivanja u poreski sistem doveo je do zapadnogotske bune koju su pomagali Huni i drugi varvari severno od Dunava,a koja je pretila da ugrozi i sam Carigrad. Valens se sukobio sa njima kod Hadrijanopolja ( Jedrene), ali je Rimska vojska poražena, a Valens je poginuo. Iskoristivši rasulo u Rimskoj vojsci, Goti su se raširili po Balkanskom poluostrvu, pljačkajući provincije.

1818 Dacia ripensis, dacia mediteranea, moesia prima

1919.M. ^anak-Medić, Kasnoantička palata kod Gamzigrada, 69.20 D.Srejović, Rimski carski gradovi i palate u Srbiji, 341.21D. Srejović. Felix Romuliana-Galerijev ideološki testament, 33722 Gaudencijus, koji se pominje na jednom nadgrobnom spomeniku iz Gamzigrada, možda je jedan od crkvenih velikodostojnika Romulijane sa kraja 4 veka. (Gamzigrad kasnoantički carski dvorac, galerija SANU, 107) 23 Goti, germansko pleme koje je do 376 živelo na severnim obalama crnog mora. Potisnuti najezdom Huna zapadni Goti naseljavaju istočne delove Balkana. Odatle kreću ka zapadu. 410 pljačkaju Rim, a zatim u j. Francuskoj i s. španiji stvaraju državu sa prestonicom u Tuluzi, koju je 555 uništio Justinijan.

5

U blizini Gamzigrada tada je stradalo rimsko naselje iz III-IV veka u Kostolu kod Zaječara i naselje kod Rgotine.24

Opasnost od Gota je ubrzo je otklonjena. Teodosije I sklapa sa njima mir 382. godine. Goti su priznati za saveznike Rimskog nroda. Dobili su potpunu autonomiju ali su kao federati bili dužni da pružaju vojnu pomoć.25Istočni Goti su naseljeni u Panoniji, a Zapadni Goti u severnom delu Trakijske dijaceze.26U takvim okolnostima naseljen je i Gamzigrad.27 Posle mira sklopljenog sa Gotima 382. godine stanje u Priobalskoj Dakiji se sredilo.

No, nakon Teodosijeve smrti njegova gotska politika doživljavala je tešku krizu. Zapadni Goti su se digli pod Alarihom i pustošli Balkansko poluostrvo. Mir je uspostavljen tako što je Alarihu predata komanda nad carskom vojskom u centralnim oblastima Balkana.28 Ubrzo nakon toga Alarih je sa svojim trupama krenuo u Italiju, i posle tri opsade zauzeo Rim 410 godine.U međuvremenu, Huni29 su stigli do Dunava i počeli da upadaju na Rimsku teritoriju.Teodosije II je u početku uspevao da otkupi mir plaćajući danak Hunima, ali su oni ipak 441-442. godine osvojili niz gradova i tvrđava duž Dunava. 447. godine napali su ponovo i opljačkali podunavske provincije. Atila je tom prilikom zauzeo Prvu Meziju, Priobalsku Dakiju i Drugu Meziju sve do Nova, granica je pomerena do Niša, a Teodosije je ponovo platio otkup.Markijan je odbio da plaća danak i Huni su ponovo provalili u Trakiju. Nakon Atiline smrti Hunski savez se raspao pa je i opasnost od velikih organizovanih napada prestala. Za vreme hunskih napada stanovništvo osvojenih oblasti je delimično pobijeno, delimično odvedeno u ropstvo, a manji broj je ostao na svom tlu potčinjen Hunima. Tom prilikom stradao je i Gamzigrad, koji je opljačkan i spaljen posle čega je za neko vreme zapusteo. 30

Nakon raspada Hunskog saveza najznačajniji neprijatelji Carstva postaju Istočni Goti koji pustoše Balkansko poluostrvo. Posle nekoliko pljačkaških pohoda oni su 481.godine dobili zemljište za naseljavanje oko donjomezijskih Nova, odnosno Donju Meziju i istočni deo Priobalske Dakije. Ali 488. godine Carska vlada je uspela da Istočne Gote koji su ugrožavali i sam Carigrad pošalje protiv Odoakara u Italiju.

Posle njihovog odlaska počinje obnova granice na Dunavu.Prve mere preduzeo je već Zenon, ali su obimni građevinski radovi obavljeni tek za vreme Anastasija. 31Odlaskom Istočnih Gota nije prestala opasnost za Priobalsku Dakiju. Hunobugarska plemena su nastavila pljačkaške pohode naročito krajem V i početkom VI veka.U jednom takvom pohodu napadnut je i Gamzigrad.Slaba strana odbrane Gamzigrada, kao i čitave pogranične oblasti u kojoj se nalazio bila je slaba naseljenost, odnosno malobrojnost branilaca. Tek od Anastasijevog vremena počinje da se povećava broj stanovnika u Gamzigradu. Pošto su sa leve strane Dunava stalno nadirali Hunobugari, a od vremena vladavine Justina I i Sloveni32 Justinijan I je morao da obezbedi granicu duž Dunava, kako bi se nesmetano posvetio ratovima za obnovu Carstva na istoku i zapadu.

24 Gamzigrad kasnoantički carski dvorac,Katalog sanu,10725G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, 72.26 Loc. cit.27 Gamzigrad kasnoantički carski dvorac , Katalog sanu,10928 postavljen je za magistra militum per illiricym.( G. Ostrogorski, Istorija Vizantije,74).29 azijski nomadski narod, tursko-tatarskog porekla. Oko 200 god. pne.osnovali su snažnu državu u Mongoliji I istočnom Turkestanu odakle su dugo napadali kinu. Kada su ih Kinezi odbili od svojih granica krenuli su prema zapadu. 375 god. Pod vođom Balamirom prolaze kroz vrata naroda i osvajaju panoniju. 30 sanu31 za vreme justinijanove vladavine obnova porušenih gradova dostiže svoj vrhunac32 već za vreme justina I Anti su izvršili jak napad na teritoriju carstva, a od prvih godina justinijanove vladavine slovenska plemena u zajednici sa hunobugarima počela su da upadaju u balkanske pokraine. (G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, 90).

6

Justinijanova živa graditeljska delatnost u severnoj Iliriji krunisana je osnivanjem nove arhiepiskopije u novopodignutom gradu Prvoj Justinijani 33. Novom episkopu potčinjen je grad Akvis, njegovi kasteli, među njima i Gamzigrad, zemlja i ecclesias. Gamzigrad je bio značajno mesto u oblasti Akvisa. Među utvrdama oko Crnog Timoka i Zaječara bio je najveći i sa najstarijom crkvom. Pošto je uz crkvu postojala i krstionica, mogao je biti središte crkvene opštine.Mada je cela obala Dunava utvrđena gusto raspore|enim utvrđenjima, napadi Hunobugara nisu prestajali, a Slovenski pohodi postali su sve učestaliji.34 Ipak, odlučujući za sudbinu podunavskih gradova bili su napadi Avara.35 582. godine hagan Bajan uspeva da osvoji Sirmijum nakon trogodišnje opsade.Ubrzo zatim osvaja i Viminacijum., Bononiju, Raciariju, Akvis, kao i druge utvrde u Priobalskoj Dakiji. Tek nakon završetka Persijskog rata Vizantija je bila u stanju da preduzme veliku ofanzivu u podunavlju.592 . godine počinje rat za dominaciju nad Balkanskim poluostrvom.U početku Vizantijci su imali uspeha. Više puta su prelazili na desnu obalu Dunava. Ali borba se otegla i borbenost Vizantijske vojske počela je da opada. A kada je 602 godine vojska dobila naređenje da prezimi sa one strane Dunava izbila je pobuna.36 Pobunjeni vojnici su proglasili za cara Foku, podoficira poluvarvarskog porekla, napustili su svoje položaje i vratili se u Carigrad. Slom Vizantijske vojske na Dunavu nakon desetogodišnje uzaludne borbe, zapečatio je sudbinu Balkanskog poluostrva.37

Nakon propasti Mavrikijeve Dunavske ekspedicije otpočela je masovna kolonizacija.Sloveni i Avari raširili su se po celom Balkanskom poluostrvu. Dok su se Avari posle pljačkawa i razaranja uglavnom povlačili preko Dunava, Sloveni su se trajno naseljavali na Balkanskom poluostrvu. Smatra se da su poslednja uporišta u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva pala oko 615. godine... za Gamzigrad nije pouzdano ustanovljeno kada je napušten. Arheološki slojevi ukazuju da je najmanje dva puta bio osvajan, najpre između 585 i 591. godine, a zatim u toku prve polovine VII veka38Dakle, početkom VII veka u vreme učestalih prodora Avara i Slovena Gamzigrad je opusteo .Naseljen je ponovo u XI veku, naselilo ga je slovensko stanovništvo, koje je za stanovanje koristilo porušene kule ili je gradilo trošne kuće od kamena i blata.Podaci o oblasti Timoka od VII do XI veka veoma su oskudni. U tom periodu kao novi neprijatelji Carstva na severu pojavljuju se Bugari.39U IX veku oblast Timoka potpada pod Bugarsku vlast i ostaje potčinjena Bugarima više od 150 godina40.Naime, car Simeon41 uspeo je da otme Vizantiji Povardarje, Pomoravlje i Rašku.

33 caričin grad34 Prvi slovenski prodor dolinom Timoka, koji je verovatno ugrozio i sam Gamzigrad, dogodio se 550. godine, kada se Sloveni iz donjeg podunavlja pojavljuju kod Niša. Taj pohod bio je početak velikih slovenskih pustošenja Balkana, posle čega se neke grupe Slovena i naseljavaju u unutrašnjosti provincije Dalmacije. Narednih godina ređaju se slovenski napadi a postepeno se nastavlja i njihovo naseljavanje. Neki od tih napada pogodili su i oblast Akvisa, kao oni iz sredine I iz sedamdesetih godina 6 veka.sanu35 avari=obri. Turska nomadska plemena. Sredinom 6 veka potukli su ih turci u turkestanu i potisnuli prema zapadu preko crnomorske stepe doprli su do ušća Dunava a zatim pod haganom Bajanom 568 do panonske nizije. Sa slovenima su vršili pljačkaške pohode po Balkanskom poluostrvu. Posle neuspele opsade Carigrada Sloveni raskidaju veze sa Avarima. Uništili su ih Franci u pohodima 791-796.36 G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, 10137loc. cit.38 sanu39 Vizantija je u Iraklijevo doba održavala dobre odnose sa bugarskim plemenskim savezom. Kuvrat je, oslobodivši se vlasti Avara stupio u savez sa Vizantijom i dobio počasnu vizantijsku titulu patricija. Međutim bugarski savez se sredinom sedmog veka raspao pod pritiskom hazara, više bugarskih plemena napustilo je svoja sedišta i krenulo pod asparuhom na zapad.Konstantin IV je pokušao da zaustavi Bugare 680 god. Ali je poražen. Ostrogorski, 1329-14040 sanu41 893-927

7

971. godine Vizantijski car Jovan Cimiskije uspeo je da osvoji Bugarsku prestonicu i da osvojene oblasti priključi Vizantiji.

Međutim već 976. godine u zapadnim oblastima izbija ustanak pod vođstvom četvorice Kometopula, sinova vojvode-komesa Nikole42. Ustanak je poprimio ogromne razmere. Pretvorivši se u borbu za oslobođenje od vizantijske vlasti postepeno je obuhvatio veći deo Balkanskog poluostrva.

Vasilije II je uspeo da povrati čitavo Balkansko boluostrvo.Odlučujuće uspehe postigao je između 1001 i 1004. godine kada je osvojio prostor između Soluna i Vidina. 43

Tada su osvojena i druga uporišta u oblasti Vidina i Timoka. Nije jasno kojim se putevima kretala Vizantijska vojska, ali dolinu Timoka nije zaobišla jer je ona povezivala Vidin sa Nišem, od koga su vodili putevi za Triadiku (Sofija) i Skoplje. 44U takvim okolnostima nastao je u nekadašnjem utvrđenom dvorcu srednjevekovni grad.45 Naselje je nastalo kada su ratni uslovi prinudili stanovništvo da potraži zaštitu unutar bedema. Pošto do sada nije utvrđeno da je Gamzigrad bio osvojen između 971. i 1002. godine, izgleda da je naselje osnovano u vreme opsade Vidina. 46 Značaj Gamzigrada kao utvrđenog mesta pokazao se već u prvoj polovini XI veka, kada su Vizantiju napali Pečenezi i nešto kasnije Uzi.Napadi nomadskih plemena nisu ozbiljnije ugrozili Gamzigrad. Prilikom iskopavanja nisu zabeleženi slojevi ili nalazi koji bi se mogli povezati sa osvajanjem Gamzigrada.Za sudbinu Gamzigrada odlučujući su bili ustanci srednjobalkanskih Slovena.Nemilosrdni vladin fiskalizam izazvao je na Balkanskom poluostrvu veliki ustanak Slovena.47.Ustanak je buknuo je u Beogradu, gde se Petar Deljan 1040. godine proglasio za cara. Ustanak se brzo širio i zahvatio ne samo Slovenske zemlje nego i oblasti severne Grčke. Ipak, zbog unutrašnjih razmirica, pre svega sukoba Deljana i Alusijana, ustanak je ugušen već 1041. godine.Srednjebalkanski Sloveni ponovo su podigli ustanak 1072. godine. Pobunjenički pokret je našao snažan oslonac u nezavisnoj Zetskoj kneževini. Sin Mihaila zetskog, Konstantin Bodin proglašen je u Prizrenu za cara i tek nakon dužih borbi Vizantija je uspela da savlada ustanak, 1081. godine. Koristeći nemire u Vizantiji i Ugri kreću u napad. Oni osvajaju Beograd i neke druge gradove. U tom periodu su teško stradali gradovi pored dunava, između Beograda i Vidina. Smatra se da su se i ti gradovi priključili ustanku, mada ima i mišljenja da su ih napali Ugri. 48Većina tih gradova više nije obnovljena. Da su stradali od spoljnog neprijatelja ti gradovi bi verovatno bili obnovljeni. Verovatnije je da je vlada radi sprečavanja ponovnih ustanaka nepouzdanog stanovništva raselila gradove. U to vreme život je prestao na Velikom Gradcu, u Đerdapu i u Prahovu. Svi gradovi uzvodno od Đerdapoa su obnovljeni, jer su bili neophodni kao zaštita od opasnog suseda, Ugarske. U istočnoj srbiji obnovljeno je jedino utvrđenje kod Kostola, opet zbog Ugarske, koja je svoje najjužnije uporište imala u današnjem Turn Severinu.Početkom XII veka Gamzigrad je konačno napušten. 49

Arheološki nalazi iz Gamzigrada pokazuju da je u njemu život naglo prekinutAli, napuštanjem Gamzigrada nije završena njegova srednjevekovna istorija. Nastavljeno je sahranjivanje, ali ne za dugo. Iz razdoblja od XI do kraja XIV veka u Gamzigradu nije pronađen ni jedan predmet. Sa kraja XIV - početka XV g veka potiče jedna zdela50 , tri 42 Ubrzo se među njima istakao Samuilo, koji je vladao kao car od 976-101443Opsada Vidina je trajala osam meseci. 44 sanu45 Pod gradom tog vremena treba podrazumevati utvrđeno naselje u kome je upravno crkveno i vojno sedište određene oblasti. Gamzigrad je u XI veku mogao ispunjavati sve te uslove46 sanu47 G, Ostrogorski, Istorija Vizantije,30948 sanu49 felix romulijana. Lalović-Srejović.50 istovremena grnčarija nije nađena

8

prstena i deo mamuze51.Zbog toga se može pretpostaviti da su ruševine Gamzigrada u vreme turskih osvajanja poslužile kao privremeno sklonište.

Ranovizantijski Gamzigrad

Ranovizantijski Gamzigrad obuhvata period od sredine V do prvih decenija VII veka. U tom periodu severne oblasti Balkanskog poluostrva bile su često izlagane napadima varvara.Pljačkaške napade su vršili Germani, Hunobugari i Sloveni, tako da je i Gamzigrad, koji se nalazio u blizini granice, tokom ovog razdoblja stradao više puta.Sve građevine koje su podignute tokom druge polovine V i u VI veku skromnih su razmera i od lošeg materijala. U svim zgradama otkrivena je velika količina kuhinjske keramike i razne vrste gvozdenog alata, najčešće kovačkog i poljoprivrednog. Sve to pokazuje da je romulijana kroz ceo VI vek bila skromno naselje poljoprivrednika i zanatlija bez pravih urbanih odlika.52

Na osnovu stratigrafije, kao i nalaza grnčarije i novca, u okviru ranovizantijskog Gamzigrada možemo izdvojiti pet slojeva (A-E).

Sloj A je nastao je između Hunske najezde i prvih godina VI veka. Sačuvan je samo u nekim kolibama.Sadrži mali broj pokretnih arheoloških nalaza.Iz ovog sloja potiče ostava bronzanog novca dospela u zemqu 499. ili 501. godine53

Sloj B je formiran je tokom prve polovine VI veka.Tada su podignute zgrade od kamena vezanog glinom i blatom, kao i brvnare u kojima se živelo sve do poslednje četvrtine VI veka.Na podovima zgrada otkrivena je samo grnčarija u sitnim ulomcima, a ostali predmeti potiču uglavnom iz brvnara.

Sloj C je nastao je prilikom osvajanja Gamzigrada u poslednjoj četvrtini VI veka. Odlikuje se raznovrsnim pokretnim arheološkim nalazima i ostacima izgorelih kuća.

Sloj D je izdvojen samo u nekim kućama.Za ovaj sloj su karakteristični nalazi koji se u utvrdama duž Dunava pojavljuju posle 585/6 godine.U tom sloju javlja se grnčarija rađena i na brzom i na sporom vitlu54.

Sloj E odgovara ranom VII veku. U ovom sloju je pronađena grnčarija rađena isključivo od gline sa mnogo liskuna, modelovana na sporom vitlu.

Grnčarija

Ranovizantijska grnčarija Gamzigrada se zasniva na lokalnim tradicijama.55

Tek u poslednjoj četvrtini VI veka pojavljuje se keramika modelovana na sporom vitlu. Uočava se nedostatak keramike ukrašene glačanjem, koja je uobičajena u utvrdama iz VI veka duž Dunava56, kao i nedostatak određene vrste amfora koje, kao i drugde u unutrašnjosti zamenjuju pitosi.Nije pronađeno ni luksuzno posuđe ukrašeno pečatima, a gleđosane posude su otkrivene jedino u sloju D.

Sloj A sadrži malo keramike, izdvojene u zgradi uz veliki hram.Grnčarija sloja B je nedovoljno poznata. Sačuvana je uglavnom u sitnim ulomcima, na podovima zgrada koje su porušene u poslednjoj četvrtini VI veka.

Grnčarija slojeva C i D je pronađena u kućama koje su stradale prilikom varvarske najezde, tako da su ustanovljene pouzdane zatvorene celine.Grnčarija sloja E je karakteristična po osobenoj izradi sa mnogo dodatnih liskuna.

51 kat.33052D. Srejović-A. Lalović, Felix Romuliana-Galerijeva palata u Gamzigradu, 15. 53 O ovoj ostavi bilo je reči na strani-------------54 možda se ovaj sloj vremenski podudara sa prethodnim. Gamzigrad kasnoantički carski dvorac, Galerija SANU,52. 55To se ogleda pre svega u oblicima pojedinih vrsta posuđa (slojevi A-C). ibid, 130. 56 uglavnom krčazi. Ta keramika se vezuje za germane naseljene duž granice

9

Za sloj A karakteristično je grublje posuđe slično kasnoantičkom ali širokih oboda, zastupljeno malim brojem vrsta. Izuzetno se koristi sporo vitlo.

Najraznovrsniji oblici i vrste zastupljeni su u slojevima B-C (sl. 123).Od oblika su najčešći lonci, poklopci, zdele, lonci- bokali, pe}njaci, pitosi. Ređi su krčazi i veliki lonci sa piskom ili bez piska, bokali sa piskom, zdele sa valjkastom drškom i sačevi. Sve vrste posuđa su izrađene na brzom vitlu, osim pitosa, koji potiču iz lokalnih radionica. Osobeni su lonci naglašenog vrata i ramena.

U sloju C se javljaju uvezeni lončići zaobljenog trbuha, jedva naglašenog ramena. Zajednička osobina raznovrsnih lonaca, zdela i bokala je izdužen tanki obod.Na nekim primercima grnčarije nalaze se pečati utisnuti različitim predmetima (sl. 106/11, 107/2) .Za slojeve B i C vezuju se i amfore, najčešće su male i vretenaste, ali su pronađene i one ukrašene rebrima ili češljem.

U slojevima D i E uočava se promena. Grnčarija tih slojeva je rađena na sporom vitlu., što se objašnjava opštim padom proizvodnje posle avarske najezde osamdesetih godina VI veka. U sloju D javlja se i keramika rađena na brzom vitlu, pa i gleđosani krčazi. Gleđosana keramika iz VI veka nije uobičajena za oblast Akvisa , stoga se pretpostavlja da ova keramika pripada doseljenicima iz Pomoravlja, verovatno iz oblasti koje su opustošili Avari.57 U sloju E javljaju se lonci, zdele , poklopci i pe}njaci.Krčazi i lonci sa izlivnikom su veoma retki. (sl. 125 ).Za lonce je karakterističan zdepast oblik, a za zdele zaobljena profilacija. Ni lonci ni zdele nemaju naglašen vrat, što je posledica upotrebe sporog vitla.

Žižci su u ranovizantijskom Gamzigradu veoma retki. Nađeno je svega desetak komada. Najbrojniji su žižci ukrašeni bobicama, otkriveni u okviru sloja C. Pronađen je i mali broj žižaka grube izrade rađenih po uzoru na afričke žižke, potiču iz slojeva C-D. 58

Na primer, fragmentovani kruškoliki žižak svetlocrvenkaste boje izrađen od fine prečišćene gline, pronađen je u okviru sloja C. Disk je sa kljunom povezan kanalom, a na ramenima je ukrašen bobicama. Oko dna su dva kružna žleba, između kojih je krst, a sa strane polumesec. Dužina ovog `i`ka je 8,5 cm. (sl. 172).Iz sloja C potiče i fragmentovan kruškoliki žižak crvenkaste boje, izrađen u kalupu. Disk, naglašen ispupčenim prstenom, ukrašen je prelomljenim {tapi}ima oko otvora. Rame je ukrašeno nizom kružića sa bobicom u sredini i nizom {tapi}a. na kljunu je šest {tapi}a. na dnu su tri plastična prstena, od kojih polaze dva rebra prema dršci. Dužina ovog primerka je 9 cm. (sl. 173).Iz sloja C-D potiče gornji deo kruškolikog žižka crvenkaste boje, izrađenog u kalupu. Disk je rebrom naglašen i povezan sa kljunom, a ukrašen je {tapi}ima spiralno povijenim oko otvora. Rame je odvojeno od diska i plastičnom linijom koja se završava volutama, a ukrašeno je plastičnom spiralom( sl. 174).Iz istog sloja je i gorwi deo kruškolikog žižka crvenosive boje izrađen u kalupu, kome nedostaje deo kljuna. Disk je rebrom naglašen i povezan sa kljunom, a ukrašen je stilizovanom lozom. Rame je ukrašeno plasdtičnom linijom uz disk, od koje se odvajaju poprečni štapići. Drška je oblikovana u vidu ljudskog lica. (sl. 175). Posebno treba istaći kruškoliki gvozdeni žižak, sa tragovima bakarne obloge na unutrašnjoj strani. (sloj C-E). Nedostaje mu drška. Sa strane, između tela i kljuna, nalazi se po jedan mali otvor. Izra|đn je kovanjem, od jednog komada gvozdenog lima, tako da je odozgo bio otvoren. 59 Dužina ovog žižka iznosi 13 cm. (sl. 176. )

Predmeti od metala i kosti

57 Gamzigrad kasnoanti~ka palata. Galerija SANU, 131.58 Drška nalepqena na rame uz disk često je plasti~no ukrašena. Tako je na jednom primerku prikazana ljudska glava. Sličnih primeraka ima od oblasti Akvisa do Male Skitije. Ibid, 13159 slični gvozdeni žižci poznati su i na drugim nalazištima iz VI veka, a njihova upotreba se povezuje sa rudarstvom. Ibid, 131

10

U ranovizantijskom gamzigradu nađeni su raznovrsni predmeti od bronze, gvožđa i kosti. Za okna su korišćene nepravilne četvorougaone pločice liskuna, sa rupicama duž ivica. Njihovim spajanjem dobijani su veći listovi koji ma su zatvarani prozori.

Od bronzanih predmeta,treba istaći nalaze različitih crkvenih rekvizita.Na primer, ostava crkvenih predmeta od bronze, otkrivena u kuli starije fortifikacije, sklonjena verovatno u poslednjoj četvrtini 6 veka, sastoji se od polijeleja, kadionice, kandelabra i okova u obliku pečurke.Polijelej je ceo, sa četiri ležišta za kandila. Visi na četiri lanca spojena pri vrhu kružnom pločicom,na kojoj se nalazi dugačka kuka za vešanje. Nije ukrašen (sl. 177)Kadionica je šestougaona. Izrađena je od bronze. Jednostavno je ukrašena, sa tri nožice i tri ušice. Okačena je na tri lanca koji su pri vrhu spojeni karikom u vidu osmice. Na jednoj strani kadionice nalazi se naknadno zatvoren pravougaoni otvor.Nedostaju krst i rukohvat. (sl. 178).Postolje trodelnog kandelabra od bronze se sastoji od tri nožice u obliku delfina, a između njih su stilizovani listovi vinove loze. Donji deo stabla je profilisan. Gornji, veći deo stabla je podeljen na šest uzdužnih rebara. Stablo je puno liveno. Recipijent sa trnom za sveću napravljen je u vidu vrlo stilizovanog dubokog cveta (sl. 179). Okov u obliku pečurke, od bronze, šuplje liven. Donji deo je šestougaon, sa nejednakim stranama.stepenasto profilisane osnove i sa dva kružna otvora. Poluloptasta glava je u vidu sedam režnjeva, koji su ukrašeni sa po dva ureza po sredini , a jednim urezom duž ivice. Na vrhu je četvorougaono udubljenje sa manjim pravougaonim otvorom u sredini. (sl. 180) .

Krstovi

Pronađena su dva velika krsta sa tulcem na zadnjoj strani, korišćena u bogosluženju.četiri manja krsta nošena su kao privesci60.(185)pr. Privezak u obliku latinskog krsta, izrađen je iz jednog dela, od bronzanog lima. Poprečni krakovi su polukružno zasečeni. Pri vrhu je kružni otvor za privezivanje. Nije ukrašen.Datuje se u VI vek. Pronađen je u sloju C-E( sl. 183) Privezak u obliku grčkog krsta sa proširenim krajevima krakova. Jedan krak nedostaje. Jednostavan geometrijski ukras izveden je livenjem.Na aversnoj strani duž ivica krakova nalaze se pseudo granule, a u sredini krsta koncentrični krugovi sa granulom u sredini. Izrađen je od bronze tehnikom livenja. Potiče iz VI veka. Pronađen je u sloju C-E (sl.185)Krstić liven od bronze, skoro jednakih krakova, ukrašen žlebom duž ivice, sa ušicom na vrhu. Sloj C-E61(sl.184)Veliki bronzani krst62 otkriven u poremećenom sloju, ispod fasade građevine sa koridorom. (sl. 182)Nedostaje mu gornji krak. Donji krak je najduži, a svi se završavaju kružnim proširenjem na uglovima. Na poleđini je kalajem zalemljen tulac od tankog bronzanog lima. Ukrašen je utiskivanjem i urezivanjem. Duž ivica je traka sa koncentričnim kružićima. Na krajevima krakova i kružnim proširenjima nalaze se jednostavne rozete, koje se sredinom krsta smenjuju sa stilizovanim biljnim ukrasom. Sa hrišćanskim kultom povezani su verovatno i metalni štapići sa pretstavom goluba. Najčešće su izrađivani od bronze ali ima i gvozdenih. (sl. 186-187-188)

Fibule

60 A. L alović navodi da se u zbirci predmeta otkrivenih prilikom istraživanja u Gamzigradu nalazi ukupno 11 krstova, ali da samo dva pripadaju ranovizantijskom dobu, dok su ostali karakteristični za XI i XII vek. A. Lalović, krstovi u zbirci gamzigrada-romulijane, 20761 A . Lalović smatra da ovaj krstić inv. Br. 105. treba datovati u XII vek. Ibid, 210 62 gamzigrad kasnoantički carski dvorac, katalog sanu, 136:

11

Fibule se mogu razvrstati u dve grupe. Prvoj grupi pripadaju vizantijske donjopodunavske fibule, poznate iz Akvisa, gde su i izrađivane, kao i sa drugih nalazišta.63

Brojni su mali komadi, uglavnom sa lukom trapezastog preseka, ali su poznati i veći primerci sa lukom polukružnog preseka.Vizantijska donjepodunavska bronzana fibula, livena tehnikom prolamanja. Na luku polukružnog preseka ukrašena je kružićima oko plitkog uzdužnog žleba. Stopa je ukrašena dijagonalnim urezima u dva polja. Nedostaje mehanizam za zakopčavanje. potiče iz sloja C. (sl. 198) Posle avarske najezde, kao posledica nedostatka dobrih zanatlija, izrađivane su varvarizovane fibule, jednostavnom tehnikom, od bronze i od gvožđa. svi takvi primerci nađeni u Gamzigradu međusobno se razlikuju, što ukazuje na različito vreme i poreklo izrade. Brojem ne zaostaju za prethodnim. Bliže se mogu datovati samo dve varvarizovane fibule. Prva, (sl. 193) od gvožđa, predstavlja prelazni oblik od prethodnih vizantijskih fibula, luk je trapezastog preseka. Na suženom kraju luka nalazi se otvor, a na korenu luka rebro. pripada kasnom VI veku. Pronađena je u sloju D-E. Druga (sl. 194), od bronze, česta je u akvisu i okolini. Stopa je ukrašena sa četiri dijagonalno utisnuta krstića. nedostaje gvozdeni mehanizam za zakopčavanje. Datuje se u rani VII vek. Pronađena je u sloju D-E. Posebno treba istaći jednu nedovršenu fibulu (sl. 109/2. kat. 196) koja dokazuje postojanje radionice za livenje bronzanih predmeta64

Fibula je izlivena u jednostranom kalupu, ali njena stopa nije savijena i vezana za luk; kraj fibule koji se vezivao ispod luka otkinut je. Ukras na ovoj fibuli nije dovršen. Osim uzdužnog žleba na luku, koji je izveden još prilikom livenja, nema drugog ukrasa.65 Može se datovati u prvu polovinu VII veka.Prvoj polovini VII veka pripadaju i tri gvozdene fibule ( sl. 109-3. 197, 198-199)U ranovizantijskom sloju nađeno je i nekoliko kopči i pređica različitih vrsta, od bronze i gvožđa.Bronzana kopča pravougaone pređice i dugačkog, uzanog okova. Na okovu su dva otvora za nitne na krilcima uz pređicu, a treći na narglašenom kraju. (sl. 201)Velika trodelna gvozdena pređica u obliku slova T (sl. 202).Pronađeni su i primerci nakita , naušnica i zvezdasti privezak.Zvezdasti privezak, od bronze liven je tehnikom prolamanja. Sastoji se od kružne pločice sa četiri okrugla otvora. Sa strane i u donjem delu su trokraka proširenja sa po jednim okruglim otvorom. Na gornjem kraju je ušica. ( sl. 200)Pronađene su i pisaljke, igle, drške itd.Bronzana pisaljka u vidu igle, sa kružnim proširenjem na jednom kraju. Kružnog preseka. Potiče iz sloja D. (sl. 204)Bronzana igla za šivenje sa ušicom. Kružnog preseka. Potiče iz sloja D (sl. 205)Poukružna bronzana drška za drvenu posudu, sa povijenim krajevima. Na krajevima su sačuvani zakivci. Potiče iz sloja D. (sl. 206)Iz ranovizantijskog sloja potiče i nekoliko zvona, izrađenih od bronze i gvožđa,( sl. 209, 210) kao i nekoliko tegova različite težine. (sl. 207)Među gvozdenim predmetima zastupljeni su dugački ključevi (sl. 212, 213), delovi bradva i različito oruđe, naročito zemljoradničko. Među oruđem se često nalaze makaze (sl.214), različite sekire ( sl. 216) i trnokopi.

63 gamzigrad kasnoantička palata. Galerija SANU,135 64 Gamzigrad, kasnoantička palata, galerija sanu, 13565 ova vrsta se razvila iz dalmatinskih fibula koje su joj veoma bliske po obliku I žlebu na luku. Izrađivane su i u Akvisu posle 582-589. godine. Gamzigrad kasnoantička palata, galerija sanu, 135

12

Koštani predmeti

Češljevi su dosta retki.(sl. 228) .Najčešći su prstenci i predmeti korišćeni prilikom tkanja. Prstenci su poluloptasti. Ukrašeni su zrakasto raspoređenim urezima na zaobljenoj strani.(sl. 218, 219, 220, 221)Predmeti korišćeni prilikom tkanja su cilindrični, sa širokim žlebom na široj strani. Ukrašeni su, po celoj površini, urezima i kružićima sa tačkom. (sl. 223, 224, 225, 226, ).Od koštanih nalaza treba pomenuti i koštane igle ( sl. 229), dršku šila (sl. 232), kao i koštanu oplatu drške noža. (230)

Epigrafski spomenici

Natpisi na različitim predmetima.Natpisi na kamenu su veoma retki u Gamzigradu. U zapadnoj dvorani palate otkriveni su delovi mermerne posude prečnika 52 cm. Na obodu je sačuvan deo natpisa sa hristovim monogramom i delom teksta, koji se izgleda vezuje za krštavanje. Posuda se može protumačiti kao piscina 66 .Natpis je moguće datovati u 5-6 vek. Na grnčariji, pre svega na amforama svi natpisi su iz 6 veka. Natpisi na amforama, hrišćanskog sadržaja napisani su crvenkastom bojom. Na delovima tri male vretenaste amfore sačuvani su takvi natpisi, od kojih se samo jedan može delimično pročitati.Deo natpisa nađen je i na amfori ukrašenoj rebrima.U najmlađem ranovizantijskom sloju otkrivena je drška krčaga ili bokala sa dva urezana krsta. Jedini natpis profanog sadržaja urezan je na obodu pitosa iz kuće u jugoistočnom delu palate. Na delu oboda sačuvano je ime GENTIODeo bronzane posude sa tekstom hrišćanskog sadržaja otkriven je u palati, u niši dvorane c . tekst na posudi je grčki, pa se i zbog toga može datovati u ranovizantijsko doba. Na bronzanom kantaru iz 6 veka ispisano je ime Rustikije67(sl.348)

Novac

Posle hunske najezde korišćenje novca u priobalskoj dakiji gotovo da je prestalo. U ranovizantijskoj fazi Gamzigrada Anastasijev novac je najbrojniji. Pored Anastasijevog, među ranovizantijskim novcem zastupljeni su i komadi drugih vladara iz 6 veka, zaključno sa Tiberijem. Justinijanovog novca ima najmanje, samo dva komada, što se objašnjava prodorima varvara, pre svega Slovena sredinom 6 veka. Pošto je priliv novca bio otežan usled stalnih varvarskih upada, njegov opticaj u unutrašnjosti balkanskog poluostrva postepeno je zamro. Doseljeni Sloveni nisu koristili novac. Njegova ponovna upotreba u podunavlju počinje tek početkom 10 veka, u vreme Lava 6.

Građevine

Kuće iz 6 veka bile su prilagođenje ostacima starijih zgrada (sl..).Zidane su kamenom, povezanim glinom i blatom, a veoma retko i krečnim malterom. Podizane su i brvnare.Osnove kuća su jednostavne. Sastoje se od glavne prostorije na koju se nadovezuju sporedne odaje, često naknadno dozidane.Glavna prostorija je najveća i u njoj se nalazila peć za grejanja sa pešnjacima. Pod je po pravilu bio od naboja.Mnogi raniji prostori korišćeni su uz male prepravke, na primer kule, kupatilo palate i hramovi.Najvažnije zgrade bile su crkve.

66 zapadna dvorana-priprata korišćena je i kao krstionica. 67 to je ime osobe koja je odgovarala za ispravnost kantara. Galerija sanu, 165

13

Bazilika II

Bazilika II 68 je trobrodna građevina 69.Oltarski prostor, sa spoljne strane petostran, sastoji se od pravougaonog dela70 i apside71 .Pošto su sačuvani samo temelji nije ustanovljena osnova nadzemnog dela bazilike niti položaj prolaza.Temelji su rađeni različitim kamenom povezanim krečnim malterom.Za spoljne uglove su upotrebljavani tesanici od peščara i krečnjaka.Pod bazilike nije pouzdano ustanovljen. U srednjem brodu neposredno ispod humusa primećen je sloj maltera, možda iz vremena podizanja zidova.Spolja uz južni zid otkrivena je deblja naslaga kreča za koju se pretpostavlja da je ostatak krečane.Za rekonstrukciju crkve i njeno datovanje značajan je izgled njenog zapadnog dela –priprate, posebno njenog severozapadnog ugla, tu se umesto temelja zapadnog zida severnog broda nalazi samo pilastar. Sa druge strane, severni deo zapadnog zida dvorane sačuvan je u znatnoj visini, pa izgleda da je bio uključen u novu baziliku.72U prostoru gde bi trebalo da bude priprata bazilike II73 , nađena je isključivo grnčarija iz 6 veka. Mahom pešnjaci. Pošto je ista vrsta pešnjaka nalažena u slojevima c, d, e, zidanje bazilike II nije moglo početi pre osamdesetih godina 6 veka. Ona je svakako korišćena u XI veku, ali se ne može pouzdano utvrditi da li je tada i podignuta ili samo obnovljena.Problem datovanja bazilike II i dalje ostaje nerešen.

Zgrada 1 sa atrijumom i crkvom.

Zgrada sa atrijumom izgrađena krajem IV veka, dobila je nakon hunske najezde drugačiju namenu.Sve odaje oko atrijuma korišćene su do početka VII veka. Sa nekoliko novih pregradnih zidova, gra|enih od kamena i blata, izdvojeno je još nekoliko prostorija. (sl..)Od starih ulaza zadržan je ulaz j iz atrijuma h ?? .visina tla u atrijumu, ostala je približno ista kao i u severnom dvorištu, dok se u prostorijama podigla.U atrijumu je iskopan bunar, koji isključuje dalje postojanje kolonade. U svim prostorijama nađeni su ulomci ranovizantijske grnčarije i drugi predmeti Pregradnjom apside, nekadašnja dvorana sa hipokaustom pretvorena je u jednobrodnu crkvu. Da bi se dobio oltarski prostor, bočni zidovi su iza pilastara produženi prema istoku 74 (sl..od tako produzenih bočnih zidova počinjao je istočni zid sa novoizgrađenom polukružnom apsidom75, unutar apside izgrađen je sintron76 .Sve pregradnje vršene su kamenom i krečnim malterom, a sedište je zidano pretežno opekom. Pod u apsidi podignut je kasnije kamenom vezanim glinom77.Značajni radovi preduzeti su i u zapadnom delu. Izvesne prepravke pretrpeo je i zapadni zid dvorane sa apsidom, a njen južni zid produžen je do zida palate 1.Na taj način je na zapadnoj strani nastala svojevrsna priprata, povezana sa atrijumom širim vratima. severni zid je produžen i obnovljen sve do istočnog zida atrijuma f i to kamenom vezanim glinom.Izgleda da je u to vreme srušen zapadni deo naosa .U nekadašnjoj južnoj prostoriji radionice za obradu tkanina, izgrađena je krstionica.

68 Podignuta je iznad bazilike iz prethodnog perioda, ?! koja je takođe bila trobrodna, samo manjih dimenzija Prilikom podizanja bazilike II zidovi bazilike I su potpuno srušeni, u zapadnom delu su izvađeni i temelji, a da bi pod nove bazilike bio višlji teren je nasut Nije pouzdano utvrđeno kada je bazilika porušena. Neki podaci ukazuju da je korišćena možda do poslednje četvrtine 6 veka. Sanu 12069 duzine, sa apsidom 31,5 m. širine, sa krstionicom 27,2 m. 70 5,7 x 3,3 m. 71 prečnika 4,8 m. dubine 3,2 m72 čini se da bazilika u ovom delu nije bila završena. Slčan slučaj je i sa pripratom. 73 Severni deo dvorane c palate 174 oko 1,5 m.75 unutrašnji prečnik apside iznosio je oko 4 m.76 širine oko 0,75 m. visine očuvanog dela 0,45 m.77 za oko 0,35 m.

14

Oivičena je već pomenutim severnim zidom i na isti način zidanim novim zidom na jugu koji se na istoku završavao apsidom.Tako je nastala krstionica jednobrodne osnove.Piscina, sa osnovom u vidu krsta nalazi se zapadno od apside, iznad poda. Njen bazen je četvorougaone osnove, sagrađen od mermernih ploča, spolja ozidanih komadima opeke i malterom.U crkvi i krstionici bilo je malo pokretnih arheoloških nbalaza. Nađena su tri jednostavna bronzana krsta78. Najveći krst je nađen u brodu crkve, a dva manja-priveska u krstionici i prostoriji zapadno od atrijuma.

Zgrada 2

Jedna od najvećih ranovizantijskih zgrada podignuta je u jugoistočnom delu palate I (sl..)dograđivana je u više navrata. Osnovno jezgro činila je velika prostorija79, prizidana uz jugoistočni ugao ulazne dvorane a.Zidovi80 su građeni slaganim kamenom vezanim blatom.Temelji leže na mozaičkom podu, približno na sredini severnog zida nalazi se prolaz81 sa soklom82 Drugi deo ove zgrade koji se prostirao prema severu, sastoji se iz 2 prostorije83, koje su prislonjene uz zapadni zid palate 1 .Jedan prolaz84 se nalazio na istočnom zidu, a drugi je vodio u hodnik izme|u oba dela zgrade. Oba dela zgrade bila su spojena pokrivenim hodnikom. Severni zid nekadašnje dvorane a sačuvan je samo naspram glavne prostorije, a dalje na zapad srušen je gotovo do temelja, odnosno očuvan je do visine ulaza u zgradu85, južni zid dvora bio je bolje sačuvan, te je služio kao ograda dvorišta.U nekadašnjem dvorištu palate 1 iskopan je bunar.U zgradi su otkriveni predmeti iz VI veka,veća količina pešnjaka, kružnog i četvorougaonog otvora nađena je oko ostatka peći u glavnoj odaji.Od peći su otkriveni ostaci vatrišta86, uz severni zid, blizu vrata.Iznad vatrišta i oko njega se nalazila konstrukcija od lepa ili gline , u koju su bili ugrađeni pešnjaci.Među grnčarijom koja pripada slojevima b-c pada u oči pitos sa natpisom na kome se čita gentio (kat.351), možda ime vlasnika zgrade i pitosaMeđu ostalim predmetima izdvaja se imitacija Folisa Justina 1 (kat. 383) nađena na podu glavne prostorije.U dvorištu zgrade nađen je i dobro očuvan kantar (kat 438).Nađeni su i žižak ukrašen bobicama, gvozdeni predmeti i svirala od kosti.

Zgrada 3

Ova zgrada je prislonjena uz južni zid dvorane a palate 1. sastoji se od 2 prostorije približno istih dimenzija.87 (sl). Zidovi su građeni lomljenim i tesanim kamemom , komadima opeke i mermernim spolijama povezanim glinom. Ulaz sa soklom 88 bio je na severnom zidu istočne prostorije. Pošto dovratnici nisu sačuvani ne zna se širina vrata kao ni onih koja su povezivala dve prostorije. Severni zid dvorane a bio je srušen tako da se ispred kuće nalazio otvoren prostor sve do južne bazilike. U obe prostorije sačuvan je pod od žute gline, a ostaci ugljenisanih greda svedoče o krovnoj konstrukciji od drveta.U istočnoj prostoriji uz zapadni zid nalazila se peć. Ona je kalotasta, kružne osnove, načinjena od gline, kao i bank na kome je

78 mogu se datovati u 6 vek79 14 x 5 m. 80 debljine oko 0,7 m. najveća visina zidova iznosi oko 11m.81 širine 1,8 m.82 sokl se nalazi na oko o,2 m. iznad mozaičkog poda83 6x11 m. i2x4m84 širine 1,85 m.85 oko 0,2 m.86 osnove o,5x o,4 m87 12x6 m.88 na 0,5 m. iznad mozaika

15

podignuta.Pokretni arheološki nalazi ukazuju na mogućnost da je kuća obnavljana posle varvarskih napada.Grnčarija pripada sloju c (sl..) i sloju d ( sl ..)Osim grnčarije na|eni su i različiti predmeti (klinovi, kosir, ključ, drvodeljski alat. zvono), listići liskuna i koštana drška, a od novca-dva folisa i dva polufolisa.Jedan od folisa pripada Anastasiju, a drugi , kovan u Carigradu 570/1. godine Justinu II.Sa ovom kućom mogu se povezati nalazi 2 fibule, od kojih jedna pripada sloju c (kat. Br191) a druga nedovršena sloju d-e (kat, 196)

Zgrada 4

Ova zgrada je podignuta između severnog zida atrijuma f i zapadnog zida dvorane g. Nije u celini istražena. Njen južni zid nastavlja se na severni zid atrijuma f, dok je severni zid postavljen pod pravim uglom na zapadni zid dvorane g .Zapadni zid nije otkopan. Oba zida su građena lomljenim kamenom vezanim krečnim malterom. Slojevi u okviru zgrade su poremećeni. Ostaci poda ustanovljeni su na dubini od o,55m . Grnčarija pripada sloju d (sl..)U jugoistočnom delu zgrade, na dubini od 0,92 m otkrivena je ostava gvozdenog oruđa. ostava je sadržala lopate, crtalo pluga, trnokop, list pluga, strugač za drvo ili kožu sa dve ručice, dugačko kašasto dleto i mali kružni okov.

Zgrada 5

Od ove zgrade sačuvana je samo zapadna strana, dok je južna polovina uništena ukopima iz XI veka. Zapadni zid je dug 6 m, a očuvani delovi južnog i severnog zida 3,5 m odnosno 3,75mm. Najveća visina zida iznosi oko 1 m. zidovi su građeni kamenom i blatom. Slojevi su poremećeni. Zastupljeni su nalazi od IV do XI veka.

Zgrada 6

Glavna prostorija ove zgrade89, bila je dužom stranom prislonjena uz južni zid hrama.Na nju se celom dužinom naslanjala prostorija90 koja je bila otvorena sa zapadne strane.Pregradnim zidom, unutar ove prostorije, sa otvorom za vrata91 načinjena je manja odaja92 . Na sredini južnog zida glavne prostorije nalaze se vrata93 .Drugi prolaz94 koji je naknadno probijen, nalazio se na istočnom zidu., a povezivao je glavnu prostoriju sa dozidanom odajom95. Njen ulaz bio je na južnom zidu. U sastavu kuće, na zapadnoj strani nalazilo se dvorište. Debljina zidova iznosi 0,5 m-0,75 m, a visina dostiže i 2 m uz južnu stranu hrama. Svi zidovi su građeni od lepo slaganog kamena i poneke opeke, vezanih žutom glinom. U sredini glavne odaje nalazi se tesanik sa kružnim udubljenjem, koji je služio kao ležište drvenog stožera. Još nekoliko tesanika bilo je raspoređeno u istoj odaji , ali njihova namena nije savim jasna.Uz južni zid nalazila se peć, sagrađena od gline i pešnjaka.Grnčarija tipična za slojeve c i e nalažena je u svim slojevima osim u dvorištu. U glavnoj odaji nalazeni su polomljeni ili veći delovi sudova. Među njima su naročito brojni pešnjaci četvorougaonog i kružnog otvora , karakteristični za sloj e (kat.166,167) Zanimljivim oblikom izdvaja se bokal iz istog vremena (kat.165)

89 10,5x6 m.90 širine 4-4,5 m. 91 širine 1,5m92 oko 3,25x4 m. 93 široka 2 m. 94 širine 1 m. 95 5x 5,5 m

16

Zgrada 7

Otkriven je samo jugozapadni deo ove zgrade.Čini se da je ona podignuta u slobodnom prostoru. Njeni sidovi su okrenuti prema glavnim stranama sveta. Juzni zid je otkriven u dužini oko 6 m , a zapadni 2,5 m očuvani su do visine 0,6m iznad poda.Građeni su lomljenim kamenom, delovima tesanog kamena i komadima mermera. Ulaz se nalazio na južnom zidu. Pod je izrađen od krečnog maltera u 2 sloja. U sredini zapadnog dela prostorije nalazilo se ognjište četvorougaone osnove načinjeno od opeke, dijagonalno postavljeno u odnosu na zidove.U slojevima iznad poda nađena je ranovizantijske keramika i drugi predmeti, ali iz različitih perioda-od kasne antike do XI veka. Na samom ognjištu i na podu kuće nađeni su delovi slovenskog lonca i pršljenka, izgrađenih bez upotrebe vitla, kao i deo topke. Zgrada se može datovati u poslednju četvrtinu 6 veka.

Zgrada 8

Otkriveni deo ove zgrade naslonjene uz hram izgrađen je od drveta.Njena širina na pravcu sever-jug iznosila je 5m, a sa obe strane prokopan je kanal za oticanje vode. Među ugqenisanim ostacima bilo je i, greda pravougaonog preseka (20 x 16 cm). Pošto je zgrada podignuta još u ranom VI veku prvobitni pod od gline je zasipan i obnavljan. Na dnu kulturnog sloja nađena je grnčarija karakteristična za sloj b, a u gornjem delu-grnčarija iz sloja c (sl..) Zgrada je stradala u požaru tokom poslednje četvrtine 6 veka.

Zgrada 9

Pošto je radionica za izradu staklenih predmeta (zgrada 2) izgorela sredinom 5 veka, u vreme hunske najezde, ona je obnovljena i u njoj je nastavljen život. Tako je u njenim okvirima nastao sloj koji sadrži ulomke grnčarije, nekoliko metalnih i staklenih predmeta, kao i ostavu novca (kat.379).Neposredno iznad ovog sloja nalazio se pod od nabačene žute gline. Ista glina nađena je u nekim gornjim delovima z spoljnih zidova prostorija 2 i 3. Obzirom na ostavu otkrivenu u sloju ispod podova može se pretpostaviti da je zgrada obnovljena početkom 6 veka.Obe prostorije spojene su u jednu, ali je nekakva pregrada i dalje postojala. Zidovi su zadržali istu debljinu, a od ulaza korišćen je samo istočni (vidi str 103!!!!).Iznad severoistočnog ugla nekadašnje prostorije 3 otkriveni su ostaci koša kružne površine, od gline, koja se uzdižu iznad poda dvadesetek centimetara.. u sredini južne odaje otkriven je nosač stožera. Zgrada je stradala u požaru, jer je sloj gareži prekrivao ceo pod. U gareži, naročito oko koša, nađena je velika količina ugljenisanog žita i raznih plodova. Na podu su otkriveni i žižak ukrašen bobicama, štapć}i sa pretstavom goluba, koštane oplate i drugi predmeti od keramike i metala. Sloj iznad poda bio je poremećen kasnijim ukopima, pa je zajedno sa grnčarijom iz sloja c nađena i ona iz sloja e kao i iz XI veka.

17