benac, alojz - ohridsko jezero i juzna pelagonija

8/7/2019 BENAC, Alojz - Ohridsko Jezero I Juzna Pelagonija

1/12

Alojz BENAC

OHRIDSKO JEZERO I JUNA PELAGONIJA

Ve je reeno da su u ovoj oblasti prelazne zone do sada poznata dva neolitskalokaliteta: A) Ustie na Drim na Ohridskom jezeru i B) Mala tumba kod sela Trn u junojPelagoniji.

A) Nalazite Ustie na Drim je smjeteno uz sam izvor Crnog Drima na Oh-ridskom jezeru. Ovdje je 1962. godine izvreno manje zatitno iskopavanje (prilikomureivanja obale), kojim je rukovodio S. Sarovski. Tom prilikom je ustanovljeno da seovdje nalazilo neoiitsko naselje sojenikog tipa, poto je otkriven velik broj drvenih

stubova, nosaa drvene terase u naselju. Zbog karaktera i naselja i radova nije ustanov-ljena nikakva stratigrafija, nego je uglavnom sakupljen materijal u sekundarnom polo-aju. To su: kremena, kamena i kotana orua i keramiki fragmenti. 1

Pokretni inventar. - Meu kremenim oruem najvie dolaze do izraaja razninoii uobiajenog tipa, za razliku od strugaa i strugalica koji su relativno slabo zas-tupljeni. Male i pljosnate kamene sjekire pripadaju jadranskom kulturnom kompleksu,ali su se nale i dvije kalupaste kamene sjekire, koje se, uglavnom, ne javljaju na Jad-ranu; one se, bez daljeg, mogu ubrojiti u tip sjekira vinanske i njoj srodnih grupa.

Specifinost nalazita Ustie na Drim se ogleda u kotanom orudu. U prvi redstavljamo krasne udice-harpune sa dva, tri ili etiri zupa (T. LXXI, 8-10), odlinoobraene i naene u relativno velikom broju. Iza toga dolaze kotane sjekire-ekii,duge i masivne, odlino uglaane i sa rupom za nasadivanje (T. LXXI, 6-7). Tu je, naj-zad, i znatan broj fino obraenih kotanih ila. Po svemu izgleda da su neolitski stanov-nici naselja Ustie poklanjali veu panju kotanim nego kremenim i kamenim alatkama-Vjerovatno je da bi vee sistematsko istraivanje dalo pravo bogatstvo ovakvog alata.

Kao to je sluaj sa Retanima, tako se i ovdje meu keramikim nalazima iz-dvajaju dvije vrste keramike robe: a) crnoglaana, odnosno sivoglaana roba i b) ke-ramika jadranskog tipa.

a. U prvoj vrsti preovlauju otro profilisani, bikonini oblici prilino dobroglaanih olja i zdjela. Uz njih se javljaju blae profilisane posude sa izvijenim obodom

1 Sve podatke o ovom naselju dugujem Ijubaznoj susretljivosti direktora Muzeja u StrugiAtanasu Kostajinovskom i Vladi Maleskom, arheologu Narodnog muzeja u Ohridu.


2/12

22 ALOJZ BENAC

i neto slabijom obradom (T. LXXI, 3, 5), kao i rijetke zaobljene zdjele. Svakako jezanimljivo da na ovoj keramikoj vrsti gotovo potpuno nedostaju ornamentalni ukrasi(jedini izuzetak ine zaobljene zdjele sa okomitim kaneiurama). Zbog toga ova ke-ramika i daje utisak jednostavnosti i nedoraenosti. Ni ovdje se ne bi moglo rei da je upitanju neka prava vinanska roba; to je samo - da tako kaemo - vinanoidna keramikauprotenog izraza, nastala pod kulturnim uticajem sa Jugoistoka, odnosno iz centralnogBalkana. Zapaen je i jedan fragmenat vie olje sa izvanredno sjajnom povrinom iirim okomitim kanelurama, koji se jako pribliava keramikoj robi iz Vrnika. Po tomese vidi da su uticaji sa Jugoistoka i Istoka bili mnogostruki i da ovu keramiku vrstu unaselju Ustie ne treba uklapati u neku sasvim odreenu kulturnu grupu.

b. Keramika jadranskog tipa ima prvenstveno odlike danilske grupe na Jadranu.

Radi se o sivoj i sivosmeoj keramikoj robi, neto slabije glaane povrine nego to jekod prve vrste, sa urezanim, inkrustiranim i crveno bojenim (u crusted-tehnici) orna-mentima. Po naenim fragmentima dosta je teko rekonstruisati sve oblike ove kera-mike vrste. ini se da su najvie izraivane loptaste i poluloptaste vaze, a zatim - imoda jo u veem broju - konine posude sa neto izvijenim obodom. Urezani motivi su

jednostavni: obino su to krivolinejne trake, dosta iroke i nepravilno rafirane. Ovi ure-zani motivi su redovno i crveno inkrustirani. Pored traka jedino su vrijedni panje redovirafiranih trouglova, dosta nemarno radenih, koji se potpuno uklapaju u danilskiomamentalni sistem. Ima i pojedinanih drugih, pa i komplikovanijih urezanih motiva, nooni su produkat momentane inspiracije majstora-lonara u ovom naselju (T. LXX, 1-9).

Crveno bojeni ukrasi se takoe iscrpljuju u trakastim (ali pravolinejnim) i trou-gaonim (izduenim) motivima. Primijenjena je tehnika dvostrukog glaanja: povrinamotiva je slabije obradena da bi mogla prihvatiti crvenu boju, a meuprostori su palji-vije uglaani (T. LXX, 10). To je i jedna od posebnih osobina naselja Ustie.

Kod keramike robe treba spomenuti jo tri pojave.

1. Prilino su brojni nalazi tzv. tava: plitkih, ovalnih posuda, sa okomitim stijen-kama i sa rupicama na dnu tave. Izrada ovakvih tava je vrlo gruba, povrina im je tam-nosiva ili aava, a bile su svakako namijenjene posebnoj upotrebi.

2. Naen je i jedan primjerak tzv. sunevog koluta od peene zemije, koji indi-cira vre duhovne veze sa jadranskim kulturnim podrujem.

3. Jedan primjerak pintadere, sa bogato graviranom donjom povrinom, upuuje,s druge strane, na vre veze sa Jugoistokom.

Kao to se vidi, dva pojedinana nalaza ukazuju na sasvim razliita izvorna pod-ruja i opet naglaavaju simbiozu jugoistonih, odnosno srednjobalkanskih i jadranskihkulturnih elemenata.

Kada je rije o ekonomskim aspektima u naselju Ustie na Drim, onda nam sas-vim sigurno mogu koristiti samo dvije vrste nalaza - udice-harpuni i plitke tave od pe-ene zemlje. Obadvije vrste ovih nalaza indiciraju ribarski nain ivota tamonjihstanovnika. Udice-harpuni su sluile za hvatanje ribe u jezeru i rijeci, a tave za peenjeribe i pripremanje odgovarajue hrane.2 S obzirom da je sojeniko naselje bilo podig-nuto na jezerskom izvoritu Cmog Drima, takvo zanimanje se moglo i oekivati. Cini

2 M. Vasi, 1936b, 99, (Jfs 965), 130, sl. 168.


3/12

OHRIDSKO JEZERO I JUNA PELAGONIJA 23

se, ak, da je ovo zanimanje bilo dominantno i da na lokalitetu Ustie na Drim imamo

pred sobom tipino ribarsko naselje iz neolitskog doba. - Teko je rei koliko su drugazanimanja bila zastupljena i jedino bogatstvo u kotanom oruu navodi na pomisao da

je stoarstvo bilo, takoe, dobro razvijeno, jer smo vidjeli da je stoarstvo u Obrima IIbilo podloga za razvijenu proizvodnju kotanog orua.

O duhovnom ivotu u naselju Ustie poneto govori nalaz suneva koluta i bogataupotreba crvene boje. Ve je u monografiji posveenoj Obrima II reeno da je kultsunca, iji je vjerovatni simbol bio okrugli kolut od peene zemlje, porijeklom saJadrana, gdje su ovakvi kolutovi poznati u danilskoj kulturnoj grupi.3 Kako je jadranskakomponenta u naselju Ustie dobro zasvjedoena keramikim nalazima, ovaj kolut se

javlja kao normalan sastavni dio te komponente. Kult vezan uz crvenu boju imaopenitiji karakter u neolitskom svijetu, no u konfrontaciji jadranske i srednjobalkanskezone upotreba crvene boje je znatno jae zastupljena u jadranskoj zoni. Prema tome, u

jadranskoj zoni su bili znatno razvijeniji i kultovi vezani za upotrebu crvene boje, paonda veliku upotrebu crvene boje u naselju Ustie treba zahvaliti jadranskoj komponentiu ovom naselju. Tako izlazi da je sve ono to znamo o duhovnom ivotu u ovom naseljuvezano za jadranski kulturni kompleks, odnosno za njegovu jadransku komponentu.

U genezi neolitske grupe Ustie uestvovale su, opet, dvije komponente: jednajadranska i druga jugoistona ili srednjobalkanska. Prva je pripadala danilskoj kulturnojgrupi, druga nekoj vinanoidnoj grupi sa suprotne geografske strane. Kako su pokazalinalazi keramike robe, prevagu u ovom naselju imala je jadranska komponenta, a doistog rezultata je dovela i analiza orua i nekih aspekata duhovnog ivota. Druga

komponenta ima pratei karakter. Oslanjajui se na ove pokazatelje, rekli bismo da sunosioci jadranske komponente sainjavali naseobinsku bazu u naselju Ustie na Drim, dasu vjerovatno prvi i glavni naseljenici na izvoru Crnog Drima. Njima su se pridruili no-sioci crnopolirane keramike robe sa Jugoistoka, odnosno Istoka, jer se ne bi moglo

pretpostaviti da se radi samo o kulturnom uticaju sa Istoka. Suvie su ostale izraeneobje navedene komponente. Mehanika i proces saivljavanja ovih dviju komponenti ilisu istim putem kao i u centralnoj Bosni i u junoj Metohiji.

Najzad, neto i o hronologiji naselja Ustie.

Na osnovu do sada sakupljenog materijala ne bi se moglo sasvim precizno odreditihronoloko mjesto grupe Ustie na Drim. Ipak, neke injenice navode na zakljuak da jeovo naselje neto mlae od onoga u Retanima. U njemu nije (bar do sada) pronaen

nijedan primjerak kultnog ritona, to bi znailo da je dolo do izumiranja ovog izvanrednosignifikantnog objekta. U centralnoj Bosni je izumiranje ritona vezano za I fazu butmirskekultume grupe, poto su oni u klasinoj butmirskoj fazi potpuno nepoznati. Tako bi senaselje Ustie na Drim moglo sinhronizirati sa krajem I faze i sa II fazom butmirskekultume grupe. U naselju Ustie na Drim nema, kao ni u Retanima, spiraloidnih ukrasa ikako su crveno bojene trake i trouglovi u Ustie na Drim preuzeli istaknuto mjesto uomamentici, ovo se naselje i u tom pogledu vie pribliava butmirskoj grupi. U istom pravcu su usmjereni i nalazi kotanog alata. Ovakvoj sinhronizaciji protive se jedinozvonolike noge koje odgovaraju razvijenoj kakanjsko-danilskoj fazi. Ovo je, meutim,krajnja periferija jadranskog kultumog kompleksa i velike retardacije su sasvim mogue.

3 J. Koroec, 1958, T. XLVII, 6.


4/12

24 ALOJZ BENAC

Crnoglaana keramika roba nije pruila podatke na koje bismo se mogli oslo-

niti u odreivanju hronolokog mjesta grupe Ustie na Drim. Stoga ostaje samo raz-matranje vezano za jadransku komponentu. Naselje Ustie na Drim bi moglo biti mlaeza jednu fazu od Retana i njegovi danilski elementi su samo tradicija, pa bi hronolokibili vie vezani za Lisiie nego za danilsku gmpu. Bila bi to preteno faza Butmir II -Hvar II.

B) Mala tumba u Trnu, juna Makedonija, najjuniji je lokalitet prelazne zone inalazi se u okolini Bitole (zvaemo je dalje Mala tmska tumba). Ona se uklapa, kako jena poetku reeno, u veliki sistem naselja tipa tumbe u junoj Pelagoniji, od kojih jesamo veoma mali broj arheoloki istraivan i prema dosadanjim podacima Mala tmskatumba reprezentuje jedan drugi kultumi izraz, nego to je sluaj u ostalim istraenim

lokalitetima.Zatitna, sondana istraivanja na Maloj tmskoj tumbi, pod vodstvom D. Simo-ske i V. Saneva, obavljena su, u ogranienom obimu, 1973. godine. Po svemu izgledada ovdje postoje dva neolitska horizonta, bez direktnog kontinuiteta, ali je sondanimistraivanjem bio obuhvaen samo gomji horizont. Zato emo na ovom mjestu biti umogunosti da iznesemo neke podatke samo o tom horizontu.4

Karakter iskopavanja je dozvolio jedino uvid u neke vrste pokretnog materijala;naseobinski i drugi objekti su ostali izvan domaaja istraivaa. U razmatranju pokret-nog materijala ograniavamo se, opet, na keramike nalaze, koji su izvanredno doku-mentami i dozvoljavaju neke sigumije zakljuke. To se ne bi moglo rei i za nalazeorua i oruja.

Keramiki nalazi iz Male tmske tumbe su vrlo brojni i u tom pogledu ne postojinikakva razlika prema drugim neolitskim tumbama na ovom podruju. Razlika je uoblicima, a poglavito u omamentalnom sistemu.

Meu sakupljenim komadima grabe keramike najvei dio otpada na obinugrubu keramiku, dok mali broj fragmenata pripada barbotinskoj keramikoj robi, kane-liranog tipa. Vei komadi upuuju na zaobljene, vee lonce i to e, vjerovatno, biti vo-dei oblik kod gmbe keramike.

Najvei dio keramikih nalaza otpada na monohromnu, osrednje glaanu kera-miku robu, preteno tamne, tamnosive i smee povrine. Prema dosada sakupljenimfragmentima, daleko je najvaniji oblik u ovoj vrsti bikonina zdjela sa - manje ili jae

- izvijenim obodom. Neke od njih lie na terine jadranskog tipa, sa dodatkom izvijenogoboda. Ipak, faktura monohromne keramike, boja povrine i itava obrada vaza, znatnose razlikuju od keramikog izraza monohromne keramike danilske kultume gmpe injene paralele treba traiti na junijem jadranskom podmju. Ovoj grupi treba pribrojitii dvije pune, zadebljale noge, koje jako lie nogama kultnih posuda na etiri noge-ritona. Kako te dvije noge ulaze u kmg monohromne keramike, eventualni ritoni izMale tmske tumbe bi nalikovali onima iz Retana ili iz Obra II, ali i odgovarajuimnogama ritona iz nalazita Cakran u srednjoj Albaniji.5

4 Za sve podatke sa ovog lokaliteta najljepe zahvaljujem Dragici Simoskoj, arheologu-kustosuNarodnog muzeja u Bitoli, koja mi ih je spremno stavila na raspolaganje.

5 M. Korkuti - Zh. Andrea, 1972, Pl. XI.


5/12


Poseban interes izazivaju u Maloj trnskoj tumbi nalazi ukraene keramike robe.

Ove keramike izraevine su znatno paljivije raene od one prethodne, premda i ovdjeodnose prevagu tamne i crnoglaane vaze. Njihova povrina je samo bolje glaana.

Oblici ornamentisane keramike nisu do kraja jasni, no - sa odreenom sigur-nou - moe se raunati na etiri forme. Cini se da najvei broj fragmenata pripadacilindrinim vazama (sa izvijenim gornjim dijelorn) i bikoninim oljama (sa niimdonjim i viim gomjim dijelom). Poto su naene i valjkaste noge sa proirenom bazom,nema sumnje da su u ovoj grupi bile zastupljene i vaze na nozi (pri tome je, vjerovatno,gomji dio tih vaza imao oblik plitkih, bikoninih ili zaobljenih zdjela). Konano, nekivei zaobljeni komadi ukraenih vaza indiciraju odreene loptaste oblike (nije isklju-eno da se pojave i piriformne vaze!).

Meu omamentima apsolutno dominiraju motivi urezanih rafiranih trouglova, uraznim kombinacijama, no, prvenstveno u vidu uspravnih i horizontalnih redova, spoje-nih linijom jednog kraka tih trouglova. Uz ovaj motiv upadaju u oi omamenti izvedeniiroko udubljenim linijama, kao to su: paralelne linije, koncentrini rombovi i spiralnimotivi sa velikim zavojem (T. LXXII).

Efekat ovakve omamentike pojaan je u Maloj tmskoj tumbi bogatom upotre-bom bijele i crvene inkrustacije u, ini se, podijeljenoj ulozi. Bijela inkrustacija se isko-ritavala kod urezanih motiva, poglavito kod urezanih trouglova, pa ovi motivi izgledajukao fmo izvedena bijela mrea na tamnom fonu. Crvenom inkrustacijom se, obino,ispunjavaju iroko udubljeni ukrasi u svim navedenim kombinacijama i to prua jedandmgi, barokniji efekat. Zapaeno je da se crvena boja (crusted) ponekad upotrebljavala i

za bojenje izvjesnih meuprostora kod udubljenih motiva, to samo pojaava kolorit oveornamentike.

Ovi podaci mogu indicirati i na izvjesna razmiljanja o d u h o v n o m i v o t ustanovnika Male tmske tumbe, pri emu mislimo na obilnu upotrebu crvene boje i naeventualno prisustvo kultnih ritona. Naravno, o znaenju upotrebe crvene boje ve jesve reeno i sva navedena tumaenja se odnose i na ovo nalazite. Mnogo e vanija bitidefmitivna identifikacija upotrebe kultnih ritona u ovom naselju. Geografski poloajMale tumbe i osnovne karakteristike njenih keramikih izraevina navode na zakljuakda bi ovdje morao postojati kult vezan za ritone, ime bi se ovaj lokalitet uvrstio u naudrugu oblast kultumog kompleksa sa kultnim ritonima (onu od centralne Bosne dosrednje Grke). Njihova defmitivna identifikacija bi samo jo vie uvrstila uvjerenje daMala tmska tumba pripada prelaznoj neolitskoj zoni u naoj zemlji.

U prouavanju geneze ove junopelagonijske kulture namee se jedna osnovnadilema: da li je kultura Male trnske tumbe sastavljena od dvije razliite komponente,kao to je sluaj sa ostalim kultumim grupama u prelaznoj zoni, ili je ona jedinstvenakultuma tvorevina. Na ovom mjestu treba prvenstveno podvui injenicu da meu kera-mikim nalazima Male tumbe nema izraevina koje bi ukazivale na vre veze savelikim srednjo-balkanskim, odnosno jugoistonim kultumim kompleksom crnopoli-rane keramike. Dobiva se utisak da je monohromna keramika sa ove tumbe relativnotua vinanskoj crnopoliranoj robi, koju uzimamo kao glavnog predstavnika navedenogsrednjobalkanskog kompleksa. Zbog toga e biti pravilnije, bar u ovoj fazi istraivanja,

kulturi Male tmske tumbe pripisati jednosmjeran karakter. Njena pripadnost prelaznoj


6/12

26 ALOJZ BENAC

zoni nee, onda, biti uslovljena mijeanjem dviju kulturnih komponenti, nego smjeta-

jem samog naselja meu neolitskim tumbama drugog kulturnog izraza (Porodin, Ve-luka tumba). I ovdje e se, dakle, raditi o zoni mijeanja, samo ne mijeanja kulturnihelemenata u jednom naselju, nego o mijeanju naselja razliitog karaktera na jednom teistom podruju.

U vezi sa ovom osnovnom dilemom namee se i itav niz drugih pitanja. Da li sekultura Male trnske tumbe naslanja na nekog razvijenog prethodnika u junoj Pelago-niji? Da li starije kulture ove oblasti sa bojenom keramikom imaju neke kulturne veze saovom iz Male tumbe? Zbog ega se na ovom terenu mijeaju dva kulturna izraza? Itd.

U vezi sa kulturnim vezama moramo se vratiti na nau tezu o prodoru nosilaca jadranskih elemenata prema junoj Peiagoniji. Ukoliko prihvatimo da su ovi elementi

ili dolinom rijeke Seman-Devoli (a to je najloginija pretpostavka), sasvim je oito da paralele i izvorite kulture Male trnske tumbe treba traiti sasvim na jugu Jadrana, od-nosno u srednjoj Albaniji. Put vodi, u stvari, do neolitskog kompleksa Cakran-Dunavec.

Kada se pregledaju svi podaci o keramikim nalazima u Cakranu,6 lako emo primijetiti da se tamo ponavljaju sve one osobine koje smo pripisali keramici Maletrnske tumbe: isti ili slini oblici, bogata urezana i udubljena ornamentika, upotreba bi-

jele inkrustacije. U Maloj trnskoj tumbi nema jedino prave bojene keramike, koja jeprisutna u Cakranu.

5 druge strane, pravac kulturnih veza produava se prema Tesaliji i srednjojGrkoj, gdje se i na ritonima i na crnoglaanoj keramici sreu slini omamentalni mo-

tivi.

7

Sigumo je, meutim, da su daleko vre i izvomije kultume veze Mala tmskatumba - Cakran nego veza Mala tmska tumba - Elateia. Tako bi ovaj na lokalitetmogao biti samo veza izmeu junog Jadrana i Tesalije, odnosno srednje Grke, u sred-njem neolitskom dobu. Ta veza je vjerovatno ila dolinom Haliakmona, kako je to ve

pretpostavio J. Glii.

Ostaje da sekaejo neto o hronolokom mjestu naseljau Maloj tmskoj tumbi.

Sami istraivai Male tumbe su njenu kulturu stavili u srednje neolitsko doba ivezali je za kultum Cakrana i Danila.8 U isto vrijeme oni u hronolokoj tabeli I fazuMale tmske tumbe stavljaju paralelno sa Sesklom, a II fazu sa Tsangli-Elateia-horizon-tom u Grkoj, sa Cakranom u Albaniji i Starevom Ilb u istonoj Makedoniji i Srbiji.9

Ovo su samo njihove usputne napomene u obradi Veluke tumbe i treba saekati siste-

matska iskopavanja da bi se potvrdilo odvajanje dviju faza u Maloj tmskoj tumbi.M. Korkuti - Zh. Andrea su naselje u Cakranu stavili, u hronolokom pogledu,

na prelaz iz starijeg u srednje neolitsko doba.10 U Maloj tmskoj tumbi je naeno netofragmenata barbotinske keramike, pa bi to opravdavalo isti hronoloki tretman. Nesigur-nost u tome izaziva nekoliko injenica. Prije svega, na Maloj tmskoj tumbi su izvedenasamo zatitna iskopavanja, ne znamo odnos izmeu ovog i, eventualno, jednog starijeg

6 Ibid., 18-20, Pl. III-XI.7 S. S. Weinberg, 1962, 190-195, Pl. 63-6.8 D. Simoska - V. Sanev, 1975, 82.9 Ibid., 78.10 M. Korkuti - Zh. Andrea, 1972, 29.


7/12

OHRIDSKO JEZERO I JUNA PELAGONIJA 2 7

kulturnog horizonta na ovom iokalitetu, ne znamo sigurno da li sporadini nalazi bar-

botinske keramike ne pripadaju jednom starijem horizontu. U neposrednoj blizini Malenalazi se u Trnu i Velika tumba koja e pripadati starijem neolitskom dobu. Nije li bar- botinska keramika na Maloj samo naplavina sa Velike trnske tumbe? Sve to trebasigurno utvrditi. Zapaeno je, nadaije, da se ponekad na keramici Male trnske tumbe

prevlae crvenom bojom, koja se otire, povrine izmeu udubljenih i urezanih ukrasa.Takav ornamentalni manir je svojstven keramici danilske kulturne grupe, a - isto tako -i spiralno-trakastoj keramici butmirske grupe. Pa i sam nain izvoenja udubljenih spi-ralnih ukrasa na keramici Male tumbe pribliava se tehnici izvodenja u starijoj but-mirskoj kulturi i sve to upuuje na jedno razvijeno ili kasno srednje neolitsko doba.

Uzimajui u obzir ove dileme, bie najprihvatljivije da kulturu Male trnsketumbe stavimo u srednje neolitsko doba, a samo sistematska istraivanja na licu mjesta

e pruiti preciznije stratigrafske i druge podatke za blie hronoloko opredjeljivanjeove, izuzetno vane, kulturne grupe u junoj Pelagoniji.

ZAKLJUNE NAPOMENE

Sistematski pregled nalaza u pojedinim, ovdje tretiranim. oblastima opravdao jeu potpunosti izdvajanje tih oblasti u jednu posebnu neolitsku zonu, koju smo nazvali

prelaznom zonom Jugoslavije. Nije tu rije o jedinstvenoj teritoriji, jer se u datimgeografskim uslovima nije mogla ni formirati takva neprekinuta teritorija, nego je rijeo oblastima u kojima se odigrao isti ili slian proces drutvenih i kulturnih kretanja uneolitskom dobu. Naa prelazna zona je smjetena izmeu jadranskog neolitskog komp-leksa (sa cardium/impresso, danilskom i hvarsko-lisiikom fazom) i srednjobalkanskogneolitskog kompieksa (sa starevakom i vinanskom fazom). Prirodno je da je uirenju nosilaca ova dva kompleksa prema unutranjosti Baikana, odnosno prema za-

padu, moralo doi do dodira i taj dodir se odigravao ba u, ovdje izdvojenoj, prelaznojzoni. Ovo u principu. Gledajui u pojedinostima, izlazi na vidjelo da posljedice irenjasa jedne ili sa druge strane nisu u svim oblastima preiazne zone jednake. O tome emoneto rei u ovim zakljunim napomenama.

1. Dosta je evidentno da su elementi jadranskih kulturnih grupa dolazili u preiaznu zonu u svom, relativno, izvornom obliku. To se naroito odnosi na danilsku i

hvarsko-lisiiku kuiturnu grupu, u emu se ogieda izvjesna konzervativnost i ilavostnosilaca tih grupa. Sa srednjo-balkanskim kulturnim elementima je neto drugaija si-tuacija. Elementi starevake grupe prodiru gotovo itavim spektrom u centralnu Bosnu,ali izvorne elemente vinanske kulturne grupe gotovo i ne nalazimo u neolitskim kultu-rama prelazne zone. Sreemo se obino sa crnopoliranom i sivopoliranom keramikomrobom posebnog tipa, koja, uz to, varira od oblasti do oblasti. Tako je velika vinanskakulturna grupa bila samo prenosnik jednog, vrlo rairenog, osnovnog stila i tehnikog procesa, a bogatstvo oblika i ukrasa na keramici, kao i specijalna plastina umjetnost,ostali su da karakteriu vinansku kulturu u njenim srednjobalkanskim oblastima i nje-nim varijantama. Prema tome, nosioci crnoglaane keramike su u krajeve prelazne zonedonosili samo osnovu jednog srednjo-balkanskog keramikog stila, izgubivi uz put

APXE0J10IUKHTE OTKPHTHJA HA HOHBATA HA MAKEIIOHHIA


8/12

28 ALOJZ BENAC

druge vane elemente te keramike produkcije. Ili su, na periferiji ovog kompleksa,

neke domae grupe preuzele navedenu stilsku osnovu i razvile je dalje u svojoj osiro-maenoj i jednostavnijoj interpretaciji.

2. Prema svim pokazateljima, trebalo bi u nekim mijeanim naseljima prelaznezone raunati sa jednom primarnijom i dmgom neto sekundarnijom kulturnom i etni-kom" komponentom. U starijem neolitu Obra I starevaka komponenta je odigralaulogu baze, a donekle skueni repertoar jadranske komponente ukazuje na sekundarnuulogu nosilaca ove komponente u sklopu toga naselja. U naseljima Retane i Ustie naDrim ulogu baze su odigrali nosioci jadranske komponente i ona se onda spojila sasrednjobalkanskom komponentom sa Istoka.

3. to se tie kakanjske i butmirske kulturne grupe, u njihovom formiranju

najvazniju ulogu odigrala je autohtona baza, na koju su se onda naslonili sekundarnikulturni i etniki" elementi. Koliko se moe vidjeti na osnovu ogranienih podataka,jedino u Maloj trnskoj tumbi nije dolo do mijeanja dviju komponenti, jer su se nosiocijadranskog stila sa Zapada u Pelagoniji smjestili meu nosioce drugih stilova.

4. Sasvim je oito da stilska raznovrsnost, odnosno stilska kompletnost, opadaod sjevernog prema junom dijelu prelazne zone. U centralnoj Bosni su bogatstvo iraznovrsnost nalaza najvei, u junoj Metohiji i na Ohridskom jezeru se to znatno sma-njuje. Tamo su elementi pojednostavljeni i svedeni na manji broj njihovih varijanti. Re-lativna blizina srednje Dalmacije (gdje je izvorno podruje cardium/impresso i danilskekulturne grupe) i jednog dijela Podunavlja (gdje je centralno podruje starevake ivinanske grupe) najvjerovatnije je uslovila izvjesnu stilsku punou u centralnoj Bosni.

Udaljenost i, to je naroito vano, vrlo oteana povezanost june Metohije i Ohrida saJadranom uslovila je osiromaenje jadranskih elemenata u ovim oblastima. A u timelementima se ogleda bazina kultura.

5. Mala trnska tumba je smjetena na krajnjem jugu prelazne zone i ona, zap-ravo, ve izmie normama te zone. Moda bi se moglo rei da ovaj lokalitet predstavlja,u neku ruku, kulturnu vezu izmeu junog Jadrana i Tesalije, odnosno srednje Grke,

preko balkanskog kopna, jer lei na sredokrai izmeu Cakrana i Elateie.

Ostaje da se istraivakim poduhvatima u iduim decenijama dogradi na preg-led karakteristika prelazne zone, to bi bilo osobito vano za june oblasti ove zone. Dotada se moramo zadovoljiti sa ovom, neto ogranienom, rekonstrukcijom.11

" Izvjesni keramiki elementi danilskog stila su se pojavili i u neolitskom naselju u Grivcu, kojese nalazi kod Kragujevca u Srbiji (B. Gavela, 1958, 256, sl. 41). Trebae u iduem periodu ispitati da li seradi o jednoj ozbiljnoj kulturnoj komponenti Danila i kojim putem je ona doprla do centralnog balkan-skog podruja.


9/12


f

SINHRONIS TlKA TABELA PRELAZNE ZONE

ITAUJA DALMACIJA CENTRALNABOSNA

PELAGONIJA SRBIJA

ENEDUT ENEOLITICO LJUBUANA

NAKOVANJ

VUEDOL

KOSTOLAC

BUBANJ-

HUM

DIANA HVAR N/M BUTM/R III V/NA D1

BELLAVISTA

HVAR N/M

1

s

DIANA I

SERRA D'ALK)

HVAR i / l l

BUTMIR II VINA C

3! CAPRI II(RtPOU)

SCALORIA

HVAR I

DAN/LO IV BUTMIR I

USTJE NA

DRIM VINA B2

CAPRI I TRNSKA

SCALORIA DAN/LO III KAKANJ III TUMBA VINCA B1

K. RESTANI

1CAPRI

(ADRIATICO) DANILO II KAKANJ II VINA A2

II

01 ADRIATICO Ujlll

STENTINELIDII

LA^OUEROA^

DANILO I KAKANJ I

PROTOKAKANJ

VINA A!

STAREVO III

ADRIATICO I CARD/UM- STAREVO- VELU/NA STAREVO

F

STARIJi

NEOUT CARDIUM-

IMPRESSO II

IMPRESSO

I I l / l I

IMPRESSOII

PORODIN II b _

F

STARIJi

NEOUT CARDIUM-

IMPRESSO II

IMPRESSO

I I l / l I STARCEVO -IMPRESSO I

-^DONJABRANJEVINA Ib,

APXE0J10I1IKHTE OTKPHTHJA HA nOMBATA HA MAKEflOHHJA


10/12

30alojz benac

*** "V V'Jt JU:^^

Srcdnji ncolit ohridskog pontl* ( '-


11/12

OHRIDSKO JEZERO I JUNA PELAGONI JA 12

T I W t* MiM-fmtr^*.

, tjm i:i;8lOsc I-4

APYPnnniTIK-HTF OTKPHTHJA HA nOHBATA HA MAKE7I0HHJA


12/12

32 ALOJZ BENAC

7

benac, alojz - ohridsko jezero i juzna pelagonija

Documents