artur ossowski. stanislaw sapocinski (1904-1939)

8/17/2019 Artur Ossowski. Stanislaw Sapocinski (1904-1939)

1/15

56 Biblioteka Kroniki miasta £odzi, t. X

2013Artur Ossowski

Stanis³aw Sapociñski

(1904-1939)Pozosta³o pióro i bilet…

26 paŸdziernika 1939 r. w mieszkaniu przyul. Piotrkowskiej 111 gestapo zatrzyma³o ³ódz-kiego dziennikarza, trzydziestopiêcioletniego Sta-nis³awa Sapociñskiego. Do wyprowadzanegoprzez funkcjonariuszy Polaka jeden z Niemców,cywil, mia³ powiedzieæ: „Drogi kolego, proszê iœæz nami, musimy wyjaœniæ niektóre rzeczy”. Wkrót-ce, bo dzieñ po Œwiêcie Niepodleg³oœci, niemiec-ki s¹d doraŸny skaza³ dziennikarza na œmieræ, a ca³a„rozprawa” nie trwa³a d³u¿ej ani¿eli piêæ minut. „Wy-rok” wykonano niezw³ocznie, bez powiadamianiarodziny, która ju¿ nigdy nie doczeka³a siê powro-tu swego bliskiego. Miejsce pochówku uda³o siêodkryæ dopiero w 2008 r., kiedy szcz¹tki dzien-nikarza odkopano wœród czterdziestu innychprzedstawicieli ³ódzkiej elity zamordowanych na

Brusie. Przy szkielecie Sapociñskiego archeolodzy znaleŸli resztki pióra ze z³ot¹ sta-lówk¹ oraz imienny bilet kolejowy. To pozwoli³o zidentyfikowaæ wa¿nego dla ³ódzkiejto¿samoœci cz³owieka, któremu 70 lat wczeœniej nie pozwolono powróciæ do domu.

Mordercy wkraczaj¹ do miastaSiódmego dnia od rozpoczêcia wojny na przedmieœcia £odzi dotar³y jednostki Wehr-machtu. 8 wrzeœnia 1939 r. wzd³u¿ ulic Pabianickiej, Rzgowskiej i Piotrkowskiej zgro-madzi³y siê t³umy miejscowych Niemców. Wielu z nich rzuca³o zdobywcom kwiaty,niektórzy proponowali poczêstunek, podawali napoje. Gdzieniegdzie ustawiono ³ukitriumfalne, na których widnia³ napis: „Herzlich willkommen”1 („Serdecznie witamy”).Przemarsz wrogich jednostek trwa³ nieprzerwanie przez kilka dni.


2/15

57Stanis³aw Sapociñski (1904-1939)Artur Ossowski

str. 2


b o h a t e

r o w i e t r u d n y c

h c z a s ó w

Od 9 wrzeœnia do £odzi zaczê³y nap³ywaæ transporty z rannymi ¿o³-nierzami niemieckimi. By³o ich coraz wiêcej, gdy¿ nad Bzur¹ polska armia przesz³a dokontrofensywy. Natarcia zapocz¹tkowa³y dwie polskie dywizje piechoty z Armii „Po-znañ”, które uderzy³y na skrzyd³o si³ niemieckich pod Pi¹tkiem2. Konsternacja w sztabieniemieckiej 8. Armii gen. por. Johannesa Blaskowitza by³a olbrzymia, przeb¹kiwanonawet o odwrocie z £odzi, lecz Adolf Hitler nie chcia³ o tym s³yszeæ i nakaza³ tward¹obronê. Dla podniesienia morale ¿o³nierzy 13 wrzeœnia Führer przejecha³ przez £ódŸi w D¹brówce Wielkiej pod Zgierzem odwiedzi³ wyczerpanych ¿o³nierzy, którzy podPi¹tkiem powstrzymywali ataki polskich formacji3. Odbicie £odzi by³o ju¿ jednak nie-mo¿liwe. Jednostki polskie zmieni³y kierunek natarcia i toczy³y zaciête boje o Socha-czew, chc¹c najkrótsz¹ drog¹ dotrzeæ do stolicy4. Wiedz¹c o tym, Niemcy znieœli bloka-dê £odzi i pozwolili powróciæ do miasta uciekinierom. Zorganizowali równie¿ drogoweposterunki kontrolne, obsadzaj¹c g³ówne arterie miasta. Dozorowano zw³aszcza okoli-ce Brzezin, sk¹d nadci¹gali niedoszli uciekinierzy. Kilka dni wczeœniej stanowili oni li-cz¹c¹ niemal 60 tysiêcy masê ludzk¹, która id¹c ku stolicy, nara¿a³a siê na ustawiczneataki Luftwaffe. Po okr¹¿eniu Warszawy przez si³y niemieckie ludzie ci znaleŸli siê nie-mal na linii frontu. W tej sytuacji wielu z nich wybra³o powrót do rodzinnego miasta.By³y to marsze z baga¿ami w rêku lub z plecakami na ramionach. Wœród powracaj¹cych³odzian przewa¿ali m³odzi mê¿czyŸni, którzy wyruszyli w kierunku wschodnim w dniach6-7 wrzeœnia, odpowiadaj¹c na apel radiowy o powszechnej mobilizacji, wyg³oszonyprzez p³k. Romana Umiastowskiego, szefa Biura Propagandy Kwatery G³ównej Naczel-nego Wodza5. Teraz rozgoryczeni, g³odni i brudni mijali posterunki wroga. Id¹cym bacznieprzygl¹dali siê niemieccy ¿o³nierze, co jakiœ czas wyci¹gali kogoœ z t³umu i drobiazgo-wo rewidowali. Podejrzani byli zw³aszcza mê¿czyŸni o krótko przystrzy¿onych w³osach,w oficerskich d³ugich butach i bryczesach. Najwiêcej zatrzymañ nast¹pi³o w dniu po-przedzaj¹cym przyjazd Hitlera do £odzi. Akcjê przeprowadzono przede wszystkim si³a-mi Wehrmachtu, a nie rêkoma niemieckiej policji bezpieczeñstwa.

Szybko jednak i tajna policja niemiecka przyst¹pi³a do dzia³ania,skupiaj¹c siê na poszukiwaniu osób figuruj¹cych na tzw. listach proskrypcyjnych (Son- derfahndungsbuch Polen). Organa przymusu III Rzeszy zaczê³y je tworzyæ ju¿ w maju1939 r. Dla województwa ³ódzkiego w przededniu wojny przygotowano spis zawieraj¹-cy oko³o 680 nazwisk6. Po kilku tygodniach okupacji liczba poszukiwanych przez nazi-stowskie s³u¿by wzros³a w £ódzkiem do prawie 2 tysiêcy7.

Najszybciej, bo ju¿ 10 wrzeœnia, dotar³o do £odzi Einsatzkomman-do 2 pod rozkazami by³ego szefa gestapo we Frankfurcie nad Odr¹, SS-Sturmbannführeradr. Fritza Liphardta8. Za sob¹ jednostka pozostawi³a spacyfikowane Kêpno oraz Kalisz.Przynale¿a³a ona do ok. 330-osobowego Einsatzgruppen Breslau pod dowództwemSS-Obersturmbannführera und Regierungsrata dr. Hansa Fischera, który do sierpnia1939 r. by³ szefem wroc³awskiego gestapo9. Jego oddzia³ by³ jedn¹ z oœmiu grup ope-racyjnych, które po 1 wrzeœnia 1939 r. wtargnê³y na terytorium pañstwa polskiego10.


3/15

58

Dowódca XIII Korpusu Armii, gen. Maximilian von Weichse,przyjmuje na pl. Wolnoœci paradê zwyciêstwa

17. Dywizji Piechoty – £ódŸ, 9 wrzeœnia 1939 r.(Instytut Pamiêci Narodowej)

str. 3

2013Biblioteka Kroniki miasta £odzi, t. X

Dwa tygodnie póŸniej do £odzi skierowano funkcjonariuszy z Einsatzgruppe II pod do-wództwem SS-Obersturmbannführera dr. Emanuela Schäfera ze sk³adu niemieckiej 10.Armii. Nowo przyby³ych pracowników podporz¹dkowano SS-Obersturmbannführero-wi dr. Fischerowi.

Nominalnie obydwie jednostki policyjne wci¹¿ podlega³y dowódcyniemieckiej 8. Armii, lecz zachowa³y daleko id¹c¹ autonomiê, co wywo³ywa³o licznespory kompetencyjne. Niekiedy wy¿si oficerowie Wehrmachtu protestowali przeciwsamowolnym dzia³aniom si³ policyjnych, które wszczynaj¹c represje, nie konsultowa³ysiê z wojskiem. Rzadko jednak przedmiotem konfliktu by³ los ofiar, najwy¿ej interwe-niowano w przypadku przeœladowanych Niemców, bêd¹cych do niedawna obywatela-mi II Rzeczypospolitej. Dlatego, aby unikn¹æ dalszych nieporozumieñ pomiêdzy woj-skiem a s³u¿bami policyjnymi, koordynacjê wspólnych dzia³añ oddano w rêce nadkwa-termistrzów poszczególnych armii oraz Szefów Zarz¹du Cywilnego11. Od ich kompe-tencji i mo¿liwoœci dialogu zale¿a³o zharmonizowanie poszczególnych akcji, tak by ra-porty do G³ównego Urzêdu Bezpieczeñstwa Rzeszy (Reichssichercheitshauptamt –RSHA) by³y satysfakcjonuj¹ce i spe³nia³y oczekiwania Hitlera12. Zgodnie z jego ¿¹da-niem wyeliminowanie polskich grup przywódczych mia³o byæ wykonane w jak najkrót-szym czasie, by nie mog³y one oddzia³ywaæ na œrodowiska nieinteligenckie i podburzaæje do dalszego oporu13. Jednoczeœnie przed niemieck¹ opini¹ publiczn¹ lansowano tezê,¿e represje w Polsce s¹ konsekwencjami wojny, a nie nastêpstwem zbrodniczych pla-


4/15


str. 4


b o h a t e


h c z a s ó w

nów, które stworzono na kilka miesiêcy przed agresj¹. Podkreœlano nawet, ¿e armianiemiecka zachowuje rycersk¹ postawê i prowadzi w Polsce wojnê zgodnie z prawemmiêdzynarodowym. Zapominano przy tym o wydatnej pomocy logistycznej Wehrmachtu,co by³o istotne dla operatywnoœci i skutecznoœci poszczególnych Einsatzgruppen14.

Ostatecznie 25 paŸdziernika 1939 r. administracjê wojskow¹ zast¹-piono w³adzami cywilnymi i rozwi¹zano poszczególne Einsatzgruppen. Funkcjonariu-sze z owych formacji – ju¿ po wcieleniu £odzi w granice Rzeszy – przeszli po 20 listo-pada 1939 r. do Dowództwa Policji Bezpieczeñstwa (Befehlshaber der Sicherheitspoli-zei – BdS) w £odzi15. Placówkê gestapo (Geheime Staatspolizei) usytuowano przyul. Anstadta 7 w budynku po nowoczesnej szkole ¿ydowskiej zbudowanej nied³ugoprzed wybuchem wojny. Jej pierwszym szefem zosta³ SS-Sturmbannführer GerhardFlesh, który we wrzeœniu 1939 r. dowodzi³ Einsatzkommando 14 (czêœæ Einsatzgrup-pen VI) i odpowiada³ za zbrodnie w Wielkopolsce16.

Jesienne aresztowaniaNiemiecka policja bezpieczeñstwa wiêksze zatrzymania przedsiêwziê³a w po³owie wrze-œnia 1939 r. na Chojnach. W akcji skierowanej pozornie przeciwko kryminalistom ujêtodwudziestu piêciu mê¿czyzn, którym zarzucono przeœladowanie w okresie miêdzywo-jennym miejscowych Niemców17. Wœród represjonowanych znalaz³ siê ³ódzki rzeŸbiarzStefan P³óciennik18, dzia³acz Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), którego aresztowanoju¿ 13 wrzeœnia pod zarzutem dzia³alnoœci antyfaszystowskiej19. 19 wrzeœnia policjanciujêli kolejne trzydzieœci dwie osoby20, szeœæ dni póŸniej do gmachu przy ul. Anstadta 7trafili zaœ dwaj urzêdnicy miejscy: Gierszon Lichtenstein, bêd¹cy zarazem wiceprze-wodnicz¹cym ¿ydowskiej partii Paolej Syjon21, oraz Wolf Wiener, wiceprzewodnicz¹cyzarz¹du Hitachduth22. Niebawem do zatrzymanych do³¹czy³ W³adys³aw Woyde³³o23,któ-ry od 1935 r. by³ we w³adzach PPS w Okrêgowym Komitecie Robotniczym w £odzi. Onrównie¿ wraz z innymi ³ódzkimi ¯ydami 27 paŸdziernika skierowany zosta³ do obozuprzejœciowego w Rawiczu. Odt¹d ci ³ódzcy wiêŸniowie podlegali wroc³awskiemu gesta-po i z Rawicza nierzadko kierowano ich do KL Gross-Rosen24. Nie zakoñczy³o to jednakrepresji wobec osób ¿ydowskiego pochodzenia, które w pocz¹tkowym etapie wpisywa-³y siê w scenariusz rozprawy z polsk¹ inteligencj¹. Wystarczy przypomnieæ chocia¿bylos ³ódzkiego pisarza i dzia³acza Bundu, Adolfa Ekmanna (1906-1940), po którego ge-stapo przysz³o 23 paŸdziernika 1939 r. Ostatecznie po kilku miesi¹cach izolacji straco-no go 17 marca 1940 r., prawdopodobnie w lesie luæmierskim25.

W sumie zatrzymania sta³y siê codziennoœci¹, a okupant coraz in-tensywniej godzi³ w ³ódzk¹ inteligencjê i dzia³aczy robotniczych. Dla przyk³adu 5 paŸ-dziernika 1939 r. doprowadzono kolejne trzydzieœci dwie osoby do aresztu œledczegoprzy ul. Anstadta 726. Mia³o siê okazaæ, ¿e jest to niestety dopiero preludium wielkiejakcji represyjnej. Na razie chciano ca³kowicie uœpiæ czujnoœæ wytypowanych ofiar, by tenie przedsiêwziê³y ucieczek, ale nieœwiadome zagro¿enia pozostawa³y w miejscach za-


5/15

60 Stanis³aw Sapociñski (1904-1939)Artur Ossowski


str. 5

mieszkania. Sposobem, który najlepiej przemawia³ do wyobraŸni przysz³ych ofiar, by³ozwalnianie wczeœniej zatrzymanych po spisaniu ich zeznañ. Tak uczyniono m.in. z pa-storem Aleksandrem Falzmannem (1887-1942) ze Zgierza27. Oczywiœcie nie by³y toczêste przypadki, lecz wp³ywa³y one na wyobraŸniê ³odzian. W tym czasie wielu z nich³udzi³o siê, ¿e zagro¿enie nie jest du¿e. Uwa¿ano, ¿e okupant niemiecki post¹pi jak zaczasów pierwszej wojny œwiatowej, czyli pomimo srogoœci jego decyzje bêd¹ racjonal-ne i przewidywalne, a terror przezeñ rozpêtany os³abnie. Szybko jednak okaza³o siê, jakbardzo takie oceny rozminê³y siê z rzeczywistoœci¹.

Œmieræ dziennikarzaGdy z koñcem paŸdziernika 1939 r. aresztowano Sapociñskiego, okupacyjny terror do-piero nabiera³ rozmachu. Z 1,5 tys. ujêtych w £odzi osób do wiosny 1940 r. Niemcystracili ok. 500. Wiêkszoœæ z nich zg³adzono w pod³ódzkich lasach, a wœród zamordowa-nych byli m.in. dawny prezydent £odzi Aleksy R¿ewski (1885-1939) oraz wybitny ma-larz i grafik Karol Hiller (1891-1939), zaanga¿owany w obronê praw cz³owieka. Do pierw-szych egzekucji dosz³o prawdopodobnie ju¿ w pierwszej po³owie listopada 1939 r.28

Zwiêkszona liczba zatrzymanych, zmusi³a w³adze niemieckie doutworzenia w £odzi prowizorycznych oœrodków odosobnienia, poniewa¿ dotychczaso-we areszty i wiêzienia zape³ni³y siê ju¿ wci¹gu kilku tygodni. Wœród nich obiektamio szczególnym nadzorze by³y dwa wiêzienia gestapo, tj. zak³ad karny dla mê¿czyzn przyul. Sterlinga 16 oraz wiêzienie dla kobiet przy ul. Gdañskiej 13. Istnia³ równie¿ tymcza-sowy obóz w cegielni Micha³a Glasera na Radogoszczu, przy ul. Krakowskiej 55 (ob. ul.Liœciasta 17)29. Warunki sanitarne w radogoskim kacecie by³y bardzo trudne, brakowa-³o wody, latryn, a hale by³y przepe³nione. Ludzie, nie rozbieraj¹c siê, spali na pod³odze,gdzie rozrzucano niewielk¹ iloœæ s³omy. O ciep³ej strawie mo¿na by³o zapomnieæ,a g³ównym dostarczycielem po¿ywienia by³y rodziny zatrzymanych i przede wszystkimosoby dzia³aj¹ce w Komitecie Pomocy WiêŸniom Radogoszcza. Osadzonych torturo-wano i stosowano wobec nich odpowiedzialnoœæ zbiorow¹30.

W styczniu 1940 r. wraz z likwidacj¹ obozu przy ul. Liœciastej 17zaniechano mordów, choæ zd¹¿ono zg³adziæ jeszcze 59 wiêŸniów. Za³adowano ich dociê¿arówek i wywieziono w niewiadomym kierunku, na dziedziñcu pozosta³y zaœ jedy-nie ich palta oraz ró¿ne nakrycia g³owy. Prowadzone od kilku lat przez archeologówprace na Brusie wskazuj¹, ¿e liczba tzw. zabytków odnalezionych w mogi³ach mo¿ewskazaæ na okres egzekucji, poniewa¿ osoby zamordowane jesieni¹ 1939 r. mia³y przysobie wiele cennych przedmiotów jak zegarki, obr¹czki i sygnety31. Sugeruje to zatemich krótki pobyt w obozie radogoskim oraz pobie¿noœæ samych kontroli. Wiêkszy nato-miast re¿im móg³ panowaæ wobec osób osadzonych w ³ódzkich wiêzieniach. D³ugoœæizolacji wymusza³a równie¿ na wiêŸniach potrzebê naprawy odzie¿y oraz obuwia. Nie-kiedy o higienê najbli¿szych dba³a rodzina, która przynosi³a im czyst¹ bieliznê i ubrania.W zamian od stra¿ników wiêziennych odbierano podarte i zakrwawione rzeczy. Wska-


6/15


str. 6


b o h a t e


h c z a s ó w

zuje na to zeznanie córki zamordowanego Bronis³awa Zieliñskiego (1875-1939). Tego³ódzkiego radnego Niemcy zatrzymali 7 listopada 1939 r. i umieœcili go w wiêzieniu przyul. Sterlinga 16. St¹d kilkakrotnie pod konwojem przeprowadzano go na przes³uchaniado siedziby gestapo przy ul. Anstadta 7. Czekaj¹ca pod wiêzienn¹ bram¹ dwudziesto-szeœcioletnia wówczas córka Regina widzia³a opuchniêt¹ i sin¹ twarz ojca32.

Ogó³em do po³owy grudnia 1939 r. przez obóz na Radogoszczuprzy ul. Liœciastej 17 przesz³o prawdopodobnie nawet 2 tys. osób, poniewa¿ niektórychz osadzonych dowo¿ono spoza £odzi. St¹d wœród licznych ³odzian byli przedstawicieleinteligencji ze Zgierza, Aleksandrowa, Konstantynowa, Ozorkowa i Pabianic. W obozieznalaz³o siê nawet kilka osób z Wielunia, Sieradza i £asku33. Wraz z likwidacj¹ oœrodkakilkuset jego wiêŸniów przewieziono do fabryki w³ókienniczej Samuela Abbego u zbie-gu ul. Zgierskiej i Sowiñskiego. W styczniu 1940 r. nowy obóz nazwano PowiêkszonymWiêzieniem Policyjnym Radogoszcz (Erweitertes Polizeigefängnis Radegast) i przezkolejne lata wojny kilkakrotnie go reorganizowano, a osoby w nim przetrzymywanemordowano w lasach nieopodal £odzi lub wywo¿ono je do obozów koncentracyjnych.Kilka pierwszych transportów do KL Dachau zorganizowano w £odzi ju¿ w kwietniui maju 1940 r., wysy³aj¹c wówczas do tego obozu ok. 2,9 tys. osób34.

Kto wskaza³ SapociñskiegoW sprawie aresztowania 26 paŸdziernika 1939 r. Stanis³awa Sapociñskiego jedn¹ z nie-wiadomych s¹ personalia owego Niemca, który powo³uj¹c siê na rzekom¹ przyjaŸñ,uczestniczy³ w zatrzymaniu dziennikarza. Mo¿liwe, ¿e chodzi o Adolfa Kragela, wspó³-redaktora niemieckojêzycznej gazety „Freie Presse”. Po zajêciu £odzi przez Niemcówjej druk wznowiono, a po up³ywie kolejnych tygodni przekszta³cono j¹ w „DeutscheLodzer Zeitung” (od kwietnia 1940 r. „Litzmannstädter Zeitung”)35. Wed³ug dziennika-rza Adama Ochockiego to ów zagorza³y hitlerowiec dostarczy³ gestapo listê cz³onkówSyndykatu Dziennikarzy £ódzkich36. Przygotowuj¹c j¹, Kragel uszczegó³owi³ dane 77zrzeszonych w nim Polaków, ¯ydów oraz Niemców tak¿e o adres zamieszkania i miej-sce zatrudnienia37.

Znaj¹c ¿yciorys Sapociñskiego, mo¿na domyœliæ siê przyczyn jegozatrzymania. Informacji na ten temat nie jest du¿o, lecz wiele istotnych szczegó³ówprzechowa³a Barbara Makowska, bratanica Marianny Sapociñskiej, wdowy po zamor-dowanym. Relacjê od niej w 2009 r. zebra³ i opracowa³ archeolog dr Olgierd £awryno-wicz, który uczestniczy³ w badaniach poligonu na Brusie przy ul. Konstantynowskiej,gdzie odkryto szcz¹tki pomordowanych. Przybli¿y³ on postaæ Sapociñskiego i pokaza³go jako utalentowanego publicystê38.

Utalentowany felietonistaWiadomo, ¿e przed wojn¹ Stanis³aw Sapociñski by³ kierownikiem Polskiej Agencji Tele-graficznej w £odzi, a jako felietonista pisywa³ do „Kuriera £ódzkiego” oraz „Echa”39.


7/15

62 Stanis³aw Sapociñski z ¿on¹ Mariann¹ str. 7


Swoje zami³owanie do krótkich i obdarzonych humorem wypowiedzi zapocz¹tkowa³jednak na ³amach tygodnika satyrycznego „Nocnik Teatralny”. Pismo powsta³o w lutym1922 r. i mia³o nied³ugi ¿ywot, ale w sk³adzie jego redakcji znaleŸli siê bardzo znaniludzie: Stanis³aw Kempner (ekonomista i redaktor naczelny „Nowej Gazety”)40, AndrzejPronaszko (scenograf wspó³pracuj¹cy z Leonem Schillerem i Aleksandrem Zelwerowi-czem)41 oraz malarz-miniaturzysta Artur Szyk. Wobec tego sk¹d pomys³, aby do takie-go zespo³u przyj¹æ nieznanego, wówczas osiemnastoletniego Sapociñskiego. Prawdo-podobnie ktoœ zauwa¿y³ ³atwoœæ pióra u m³odego cz³owieka. Nie decydowa³o tu bo-

wiem wykszta³cenie, gdy¿ przysz³y dziennikarz lizn¹³ jedynie semestr studiów prawni-czych w Poznaniu, które szybko porzuci³. Nad tym faktem zreszt¹ ubolewa³ jego ojciecHerman Sapociñski (zapisany w dokumentach tak¿e jako Sapoczyñski), który w £odziadministrowa³ kilkoma kamienicami w centrum miasta.

Po powrocie z Poznania do £odzi Stanis³aw o¿eni³ siê m³odoz ³odziank¹ Mariann¹ Szulc. Zamieszkali w kamienicy przy ul. Orlej. W 1929 r. ma³¿on-kowie doczekali siê dziecka p³ci mêskiej, nadaj¹c synowi imiê Andrzej42. By³ to równie¿pocz¹tek stabilizacji zawodowej Sapociñskiego, który zdoby³ sta³¹ posadê w „Echu”,popularnym dzienniku powsta³ym w 1925 r. i walcz¹cym w £odzi oraz w regionie


8/15


str. 8


b o h a t e


h c z a s ó w

z „Expressem Ilustrowanym”43. Sapociñski szybko da³ siê poznaæ jako utalentowanyfelietonista. Mia³ lekkie pióro i umiejêtnoœæ dotykania nim spraw powa¿nych, ale tak, bynie zraziæ odbiorcy. Wykorzystywa³ inteligentnie swoje poczucie humoru, balansuj¹cmiêdzy surowymi faktami a ironi¹, a styl ten przetestowa³ ju¿ na ³amach „Nocnika Te-atralnego” oraz „Kalejdoskopu” wydawanego w £odzi ju¿ od 1926 r.44 Wczeœniej, bolatach 1927-1929 pracowa³ dla prorz¹dowego dziennika „Has³o £ódzkie”, którego wy-dawc¹ by³o Towarzystwo Rzemieœlnicze Resursa. Dla gazety tej przygotowywa³ recen-zje teatralne, specjalizuj¹c siê w tej dziedzinie pod okiem redaktora naczelnego Stani-s³awa Targowskiego (1893-1944) oraz Mieczys³awa Jagoszewskiego (1897-1987), od-powiedzialnego za dzia³ kulturalny45. W 1929 r. przeszed³ ostatecznie do dziennika „Echo”kierowanego przez redaktora naczelnego Franciszka Probsta. Gazetê tê wydawa³ kon-cern prasowy Jana Stypu³kowskiego, który oprócz „Echa” by³ równie¿ w³aœcicielem„Kuriera £ódzkiego”46.

Ironista „Krzecki”W „Echu” Sapociñski mia³ sta³¹ rubrykê. Felietony zwane Karteczkami podpisywa³ pseu-donimem „Jerzy Krzecki”. By³y to ma³e, b³yskotliwe rozprawki na tematy bie¿¹ce, utrzy-mane w tonie lekkiej ironii. Wypowiada³ siê w nich przede wszystkim w sprawach spo-³ecznych, obyczajowych, czasem kryminalnych. Przez dziesiêæ lat napisa³ niemal 3,5tys. Karteczek 47. Pracuj¹c w „Echu”, nie ogranicza³ siê tylko do publicystyki gazetowej.W 1931 r. opublikowa³ broszurê literack¹ Sex appeal , której tytu³ zaczerpn¹³ ze znanegoszlagieru wykonywanego przez niezwykle popularnego wówczas aktora filmowego Eu-geniusza Bodo (1899-1943). W broszurze tej Sapociñski, pisz¹c o magnetyzmie s³abejp³ci, dowcipnie i przewrotnie odnosi³ siê do ³ódzkich korzeni s³awnego aktora, który zaspraw¹ swego ojca, Teodora Junoda – w³aœciciela kinoteatru „Urania” przy ul. Piotr-kowskiej, spêdzi³ dzieciñstwo i m³odoœæ w £odzi48. W 1936 r. Sapociñski wyda³ w Dru-karni Artystycznej kolejn¹ niewielk¹ ksi¹¿eczkê, w której opisa³ i zilustrowa³ szeœæ latistnienia ³ódzkiego radia49.

Wiêkszoœæ ¿ycia zawodowego poœwiêci³ jednak dziennikowi „Echo”,gdzie niezale¿nie od felietonistyki prowadzi³ dzia³ kryminalny, odpowiednio ubarwiaj¹cdoniesienia z sal s¹dowych50. Pisa³ zgodnie z trendami wyznaczonymi przez krakowski"Ilustrowany Kurier Codzienny", który swego czasu zmonopolizowa³ informacje z wo-kand s¹dowych II Rzeczypospolitej51.

Karteczki Sapociñski pisa³ a¿ do wrzeœnia 1939 r. W kwietniu 1939r., na kilka miesiêcy przed wybuchem wojny, przy gêstniej¹cej atmosferze, bo ju¿ pooddaniu Czechos³owacji Hitlerowi przez licz¹ce za wszelka cenê na pokój zachodnioeu-ropejskie mocarstwa, pisa³ ironicznie:

Nie rozumiem w³aœciwie, czego ludzie boj¹ siê, ¿e bêdzie wojna? Je¿eli nawet, toprzecie¿ ludnoœci cywilnej nic absolutnie nie grozi. Pewien adwokat opowiada³


9/15

64 Stanis³aw Sapociñskina spacerze po ul. Piotrkowskiej w £odzi

str. 9


mianowicie w tych dniach, ¿e dotychczas obowi¹zuje jeszcze prawo miêdzyna-rodowe, ¿e w ¿adnych „statkach powietrznych”, a wiêc w samolotach, balonachitp. nie wolno pod groŸb¹ nara¿enia siê na zarzut obra¿enia tego prawa, przewo-ziæ ani broni, ani amunicji. Nie wolno mieæ pasa¿erowi samolotu nawet skrom-

nego pistoletu, a to ze wzglêdu na dobro bezpieczeñstwa publicznego.Wystarczy wiêc niew¹tpliwie przypomnieæ ludziom istnienie tego prawa, a wszyst-kie samoloty bombowce zostan¹ bezzw³ocznie zamienione na turystyczne awio-netki. Przecie¿ nie wyobra¿am sobie, aby rz¹dy pañstw, które same podpisywa³ysiê pod owym miêdzynarodowym prawem, zechcia³y dzisiaj je ³amaæ. Bo i po coby podpisywa³y, prawda? – „Echo” z 21.04.1939 r.

Egzekucja dziennikarzyWspomnia³em, ¿e Sapociñskiego gestapo zatrzyma³o z koñcem paŸdziernika 1939 r.,

nakaz aresztowania wystawiono zaœ prawdopodobnie 8 listopada 1939 r. W listopadziearesztowano równie¿ jego dwóch przyjació³, tj. Stanis³awa Rachalewskiego (1900-1945),który by³ dziennikarzem i redaktorem „Kuriera £ódzkiego”52, oraz redaktora „Republiki”


10/15

65Stanis³aw Sapociñski z rodzin¹w Dolinie Koœcieliskiej, lata 30.

str. 10


b o h a t e


h c z a s ó w

Szymona Glücka-Barylskiego (1904-1939)53. Bardzo szybko rodziny zatrzymanych usta-li³y miejsce ich uwiêzienia w fabryce Micha³a Glazera na Radogoszczu. Przez kilka dniMarianna Sapociñska w towarzystwie ¿on innych uwiêzionych, tj. Leokadii Glück-Ba-rylskiej oraz Stanis³awy Furmañskiej54, przychodzi³a pod ogrodzenie obozu, by dostar-czyæ wiêŸniom czyst¹ odzie¿ oraz jedzenie. Pod koniec listopada 1939 r. jeden ze stra¿-ników poinformowa³ Sapociñsk¹, ¿e rzeczy dla mê¿a nie bêd¹ ju¿ przyjmowane. Swoj¹odmowê uzasadni³ faktem wywiezienia dziennikarza z obozu55.

Nadziejê oczekuj¹cych kobiet rozwia³ dopiero Stanis³aw Rachalew-ski, którego zwolniono z pocz¹tkiem 1940 r. z obozu na Radogoszczu56. Wed³ug jegoinformacji w listopadzie 1939 r. Glücka-Barylskiego, Sapociñskiego oraz innego dzienni-karza, Jana Wojtyñskiego, przewieziono samochodem ciê¿arowym do siedziby ³ódzkiegogestapo przy ul. Anstadta 7. W budynku rezydowa³ S¹d Specjalny (Sondergericht), któryhitlerowska administracja powo³a³a 22 wrzeœnia 1939 r. Rozprawy odbywa³y siê w przy-spieszonym trybie i wyroki nie podlega³y apelacji, a kary œmierci najczêœciej wykonywanotego samego dnia57. Sk³ad owego s¹du stanowi³ przewodnicz¹cy, bêd¹cy równoczeœniekierownikiem danej placówki gestapo, oraz dwóch mianowanych przez niego ³awników(Beisitzer)58. Po rozprawie przed tym s¹dem Sapociñski i Glück-Barylski stracili szansêprze¿ycia. Ocaleli jedynie Rachalewski oraz Wojtyñski, którzy potwierdzili, ¿e ich kole-gów rozstrzelano w lasach luæmierskich. W oparciu o te informacje ³ódzki s¹d w 1947 r.uzna³ Glücka-Barylskiego i Sapociñskiego za zmar³ych59. Wraz nimi mieli zgin¹æ rów-nie¿ inni ³ódzcy dziennikarze, m.in. Czes³aw O³taszewski (1895-1939)60, redaktor na-czelny dziennika ilustrowanego „Republika”, oraz jego dwaj wspó³pracownicy: AdamGrynfeld i Antoni Weiss61. Zamordowano tak¿e w majestacie wyroku niemieckiego s¹dunaczelnego redaktora „Kuriera £ódzkiego”, adwokata Jana Stypu³kowskiego62.


11/15

66 Mogi³a zbiorowa na Cmentarzu Do³y str. 11


Szcz¹tków pomordowanych przez wiele lat nie odnaleziono. Dopierow dniach 13-21 maja 2008 r. ³ódzcy archeolodzy, prowadz¹c badania na by³ym poligoniewojskowym na Brusie, odkryli szkielety czterdziestu mê¿czyzn. Po œledztwie wszczêtymprzez Okrêgow¹ Komisjê Œcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w £odzi usta-lono, ¿e ofiary zginê³y 12 listopada 1939 r. Sprawcami zbrodni byli Niemcy, choæ niedowiedziono, czy miejscem egzekucji by³ Brus. Istniej¹ przes³anki, ¿e dziennikarzy za-strzelono w siedzibie gestapo, a póŸniej cia³a pomordowanych przywieziono na poligon.Wszyscy zg³adzeni mieli powi¹zane z ty³u rêce, a strza³y oddano z bliskiej odleg³oœci w ty³czaszki, pos³uguj¹c siê broni¹ krótk¹. Do niektórych osób strzelano kilkakrotnie.

Uroczysty pogrzeb pomordowanych odby³ siê 1 wrzeœnia 2009 r.na cmentarzu komunalnym na Do³ach. Z czterdziestu ofiar zdo³ano zidentyfikowaæ je-dynie dziennikarza Stanis³awa Sapociñskiego (1904-1939), adwokata dr. Alfreda Belle-ra (1890-1939), prawnika Urzêdu Miasta £odzi W³adys³awa Krzemiñskiego (1904-1939),cz³onka Rady Miejskiej w £odzi Henryka Szulca (1903-1939) oraz pos³a na Sejm Toma-sza Tadeusza Wilkoñskiego (1885-1939)63.

Artur Ossowski


12/15


str. 12


b o h a t e


h c z a s ó w

Przypisy:1. G. Timofiejew, Mi³oœæ nie zna zmêczenia, £ódŸ 1959, s. 51-53.2. T. Jurga, Bzura 1939, Warszawa 2001, s. 17-25; A. Zawilski, Bitwa nad Bzur¹,

1939, Warszawa 1968, s. 49-57.3. P. Bauer, B. Polak, Armia Poznañ w wojnie obronnej 1939 , Poznañ 1982, s. 369.4. L. Moczulski, Wojna Polska 1939 , Warszawa 2009, s. 792-794; J. R. Godlew-

ski, Bitwa nad Bzur¹: historyczne studium operacyjne , Warszawa 1973, s. 79-80, 183-184; G. Knopp, Werhmacht. Od inwazji na Polskê do kapitulacji , War-szawa 2009, s. 39; A. Ossowski, Luftwaffe przeciw ludnoœci cywilnej regionu ³ódzkiego (1-17 wrzeœnia 1939 r.) [w:] Wieluñ by³ pierwszy. Bombardowanialotnicze miast regionu ³ódzkiego we wrzeœniu 1939 r., pod red. J. Wróbla, £ódŸ2009, s. 194-196.

5. M. Drozdowski, A. Zahorski, Historia Warszawy , t. I, Warszawa 1981, s. 422;Cz. Grzelak, Warszawa we wrzeœniu 1939 r.: obrona i ¿ycie codzienne , Warsza-wa 2004, s. 263.

6. Pomys³odawc¹ przedsiêwziêcia by³ SS-Reichsführer Heinrich Himmler, któryzleci³ zadanie G³ównemu Urzêdowi SD. Z jego struktur 22 V 1939 r. wy³onionospecjalistyczn¹ komórkê, tzw. Zentralstelle II/P (Polen) (R. Majewski, Waffen

SS. Mity i rzeczywistoœæ , Wroc³aw 1977, s. 53; W. Borodziej, Terror i polityka.Policja niemiecka a polski ruch oporu w GG 1939-1944 , Warszawa 1985, s. 21-24).

7. M. Sierociñska, Trzy dni terroru. Pierwsze planowe masowe egzekucje w Wiel- kopolsce , „Biuletyn Instytutu Pamiêci Narodowej” 2003/2004, nr 12-1, s. 44.

8. P. Klain, Die „Gettoverwaltung Litzmannstadt” 1940 bis 1944: eine Dienststelle im Spannungsfeld von Kommunalbürokratie und staatlicher Verfolgungspolitik ,Hamburg 2009, s. 24-25; A. Namys³o, Zag³ada ¯ydów na polskich terenach wcielonych do Rzeszy , Warszawa 2008, s. 87-88.

9. Einsatzgruppe Breslau zosta³o przydzielone do niemieckiej 8. Armii i dzia³a³ow obszarze operacyjnym Grupy Armii (GA) „Po³udnie”. 4 wrzeœnia 1939 r. prze-mianowano je na Einsatzgruppe III i podzielono na dwa Einsatzkommanda: 1/IIIbêd¹ce w sk³adzie X Korpusu Armii, gen. art. Wilhelma Ulexa i 2/III przy XIII

Korpusie Armii, gen. kaw. Maximiliana von Weichsa (Cz. Madejczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce , t. 1, Warszawa 1970, s. 58-59; Ch. Browning, J.Matthäus, The origins of the Final Solution: the evolution of Nazi Jewish policy,September 1939-March 1942 , Jerozolima 2004, s. 16-24).

10. Pocz¹tkowo by³o to piêæ grup operacyjnych (EG I, II, III, IV, V). W trakcie dzia-³añ wojennych dodano trzy dalsze jednostki. 9 wrzeœnia 1939 r. we Frankfurcienad Odr¹ powsta³o EG VI dla Wielkopolski, 12 wrzeœnia w Gdañsku – Einsatz-kommando 16 (EK 16) na obszar Pomorza Gdañskiego i 13 wrzeœnia na tereniePó³nocnego Mazowsza do dzia³ania przyst¹pi³o EK 3/V. Ogó³em do akcji w Pol-sce wystawi³y one ok. 3 tys. funkcjonariuszy policji bezpieczeñstwa (Sicherheit-polizei – Sipo), z czego s³u¿ba bezpieczeñstwa (Sicherheitsdienst – SD) przy-dzieli³a, jako wsparcie ok. 450 osób. W EG dzia³a³y równie¿ oddzia³y SS-Toten-kopf, które nominalnie pozostawa³y pod rozkazami Wehrmachtu. Do zakoñcze-

nia okupacji wojskowej, czyli 25 X 1939 r., si³y EG oraz wspieraj¹cy je Selbst-schutz wraz z armi¹ niemieck¹ dokona³y 764 egzekucji. Zg³adzono w nich prze-sz³o 20 tys. osób, a kolejne 10 tys. zes³ano do wiêzieñ i obozów (R. Rhodes,Mistrzowie œmierci: Einsatzgruppen , Warszawa 2008, s. 14-19; K. Radziwoñ-czyk, „Akcja Tannenberg”, grupy operacyjne SiPO i SD w Polsce jesieni¹ 1939 r., „Przegl¹d Zachodni” 1966, nr 5, s. 94-118).

11. M. Cygañski, Szef Zarz¹du Cywilnego 8 Armii niemieckiej 1939 r. i pozosta³e po nim akta, „Archeion” 1959, t. XXXI, s. 60-63; J. Marczewski, Podstawowe dy- rektywy hitlerowskiej polityki okupacyjnej w sprawie polskiej (wrzesieñ-paŸdzier- nik 1939 r.), „Przegl¹d Zachodni” 1967, nr 2, s. 256-275.

12. K. Leszczyñski, Dzia³ania Einsatzgruppen policji bezpieczeñstwa na ziemiach polskich w œwietle dokumentów , „Biuletyn Okrêgowej Komisji Badania ZbrodniHitlerowskich w Polsce” 1971, t. 22, s. 7-31.


13/15


str. 13


13. Archiwum Instytutu Pamiêci Narodowej w £odzi (AIPN), Ld 1/8762, Akta gesta-po w £odzi. Sprawozdania sytuacyjne Szefa Zarz¹du Cywilnego przy 8 Armiiniemieckiej (Chef der Zivilverwaltung beim 8. Armee-Oberkommando), 20 IX1939 r., k. 30.

14. J. Böhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. Wrzesieñ 1939. Wojna totalna, Kra-

ków 2009, s. 162-178.15. E. Jêdrzejewski, Hitlerowska koncepcja administracji pañstwowej 1933-1945.Studium polityczno-prawne , Wroc³aw 1974, s. 193-197.

16. M. Cygañski, Gestapo w £odzi , £ódŸ 1974, s. 13-14; T. Bojanowski, £ódŸ pod okupacj¹ niemieck¹ w latach II wojny œwiatowej, 1939-1945 , £ódŸ 1992,s. 101-102.

17. M. Wardzyñska, By³ rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeñstwaw Polsce. Intelligenzaktion , Warszawa 2009, s. 65, 114.

18. 27 X 1939 r. przekazano go do obozu przejœciowego w Rawiczu, a 11 IV 1940 r.zosta³ zwolniony z KL Sachsenhausen. (Aneks nr 1, Wykaz rozstrzelanych w lasach pod³ódzkich (1939-1940), [w:] Eksterminacja inteligencji £odzi i okrê- gu ³ódzkiego 1939-1940 , red. A. Galiñski, M. Budziarek, £ódŸ 1992, s. 106).

19. AIPN w £odzi, Ld 1/8734, Akta gestapo w £odzi, Skoroszyt nieznanego pracow-

nika gestapo obejmuj¹cy imienny spis zatrzymanych przez niego osób (1939-1944), k. 4.20. K. Leszczyñski, op. cit., s. 242, 245-246, 254.21. Aneks nr 1, Wykaz rozstrzelanych w lasach pod³ódzkich (1939-1940), [w:] Eks-

terminacja inteligencji £odzi i okrêgu ³ódzkiego 1939-1940…, s. 97.22. AIPN w £odzi, Ld 1/8734, Akta gestapo w £odzi, Skoroszyt nieznanego pracow-

nika gestapo obejmuj¹cy imienny spis zatrzymanych przez niego osób (1939-1944), k. 14-15; Aneks nr 1, Wykaz rozstrzelanych w lasach pod³ódzkich (1939- 1940), [w:] Eksterminacja inteligencji £odzi i okrêgu ³ódzkiego 1939-1940…,s. 120.

23. M. Nartonowicz-Kot, Struktura organizacyjna Polskiej Partii Socjalistycznej w £odzi (1926-1939), „Rocznik £ódzki” 1989, t. XXXIX, s. 140; Aneks nr 1,Wykaz rozstrzelanych w lasach pod³ódzkich (1939-1940), [w:] Eksterminacja

inteligencji £odzi i okrêgu ³ódzkiego 1939-1940…, s. 120.24. AIPN w £odzi, Ld 1/7776, Akta gestapo w £odzi, Skoroszyt nieznanego pracow-nika gestapo obejmuj¹cy imienny spis zatrzymanych przez niego osób (1939-1944), k. 3. W obozie tym zgin¹³ prawdopodobnie ³ódzki poeta, literat i bardzopopularny dziennikarz Edward From, znany jako Andrzej Nullus, który w 1936 r.opchodzi³ 25-lecie pracy dziennikarskiej. Por. From Edward vel Eliasz (1893- 1939) [w:] A. Kempa, M. Szukalak, ¯ydzi dawnej £odzi. S³ownik biograficzny ¯ydów ³ódzkich oraz z £odzi¹ zwi¹zanych , t. II, £ódŸ 2004.

25. Aneks nr 1, Wykaz rozstrzelanych w lasach pod³ódzkich (1939-1940), [w:] Eks- terminacja inteligencji £odzi i okrêgu ³ódzkiego 1939-1940…, s. 82.

26. K. Leszczyñski, op. cit., s. 256, 260-261.27. M. Budziarek, £ódŸ, Lodsch, Litsmannstadt. Wycinki z ¿ycia mieszkañców oku-

powanego miasta, £ódŸ 2003, s. 74.

28. AIPN w £odzi, Ld 1/7762, Akta gestapo w £odzi, Wykaz osób na literê A i Bskazanych na œmieræ przez niemiecki s¹d doraŸny w £odzi. Spis zak³adnikówprzekzanych w listopadzie 1939 r. do zak³adu karnego w Sieradzu (1939-1940),k. 4-4v. Dla przyk³adu od 1 X 1940 r. do 15 IX 1941 r. w £odzi Niemcy zatrzymalikolejne 3025 osób (S. Nawrocki, Policja hitlerowska w tzw. Kraju Warty w latach 1939-1945 , Poznañ 1970, s. 130).

29. W listopadzie 1939 r., w wewnêtrznej korespondencji, kacet okreœlano jako „obózkoncentracyjny na Radogoszczu” (Konzentrationslager Radogosch). W grudniu1939 r. nazwê zmieniono na „obóz dla jeñców w Radogoszczu” (Gefangenenla-ger Radogosch) (M. Budziarek, £ódŸ, Lodsch, Litzmannstadt. Wycinki z ¿yciamieszkañców okupowanego miasta, £ódŸ 2006, s. 126-127).

30. S. Rapalski, By³em w piekle. Wspomnienia z Radogoszcza, £ódŸ 1960, s. 50-51; S. Lewicki, Radogoszcz , Warszawa 1971, s. 16-17.

31. AIPN w £odzi (OKŒZpNP), Ds. 55/67, t. I, Akta masowych egzekucji dokona-


14/15


str. 14


b o h a t e


h c z a s ó w

nych przez hitlerowców w latach 1939-1944 na obywatelach polskich w lasachpod³ódzkich, £ódŸ 11 VII 1967-30 XII 1986, k. 19.

32. AIPN w £odzi (OKŒZpNP), Ds. 55/67, t. I, Akta masowych egzekucji dokona-nych przez hitlerowców w latach 1939-1944 na obywatelach polskich w lasachpod³ódzkich, £ódŸ 11 VII 1967-30 XII 1986, k. 35-36.

33. AIPN w £odzi (OKŒZpNP), Ds. 67/67, t. 14, Akta w sprawie zbrodni pope³nio-nych w latach 1939-1945 przez hitlerowców w wiêzieniu policyjnym na Rdo-goszczu w £odzi, 15 IV 1967-30 VIII 1982, k. 2737-2744; S. Lewicki, op. cit.,s. 11-12, 14-16.

34. W. Curilla, Erweitertes Polizeigefängnis Radegast , Schöningen 2011, s. 234; W.Zródlak, Obóz przejœciowy na Radogoszczu , [w:] Obozy hitlerowskie w £odzi ,pod red. A. G³owackiego i S. Abramowicza, £ódŸ 1998, s. 59-100.

35. M. Cygañski, Z dziejów okupacji hitlerowskiej w £odzi , £ódŸ 1965, s. 30, 165-166. Kargel by³ równie¿ gor¹cym orêdownikiem zmiany nazwy £odzi na Lit-zmannstadt i uzasadnia³ jej germanizacjê, odwo³uj¹c siê do znalezisk archeolo-gicznych z lat 20. (A. Kargel. Wykopaliska z okolic £odzi , „Wiadomoœci Arche-ologiczne” 1923, t. 8, nr 2-4, s. 197-198).

36. D. Na³êcz, Zawód dziennikarz w Polsce: 1918-1939 , Warszawa 1982, s. 136,

153-154.37. A. Ochocki, Reporter przed konfesjona³em, czyli jak siê w £odzi przed wojn¹robi³o gazetê , £ódŸ 2004, s. 265.

38. O. £awrynowicz, Stanis³aw Sapociñski (1897-1939) [w] Nekropolia terenu by- ³ego poligonu wojskowego na Brusie w £odzi. Mogi³a ekshumowana w 2008 roku , pod red. M. G³oska, £ódŸ 2010, s. 105-113. Autor artyku³u, opieraj¹c siêna przekazach rodziny zamordowanego Sapociñskiego, datê jego urodzin okre-œli³ na rok 1897. Natomiast w publikacji z 1992 r. (Aneks nr 1, Wykaz rozstrzelanych w lasach pod³ódzkich (1939-1940), [w:] Eksterminacja inteligencji £odzi…, s. 136) pod pozycj¹ 199 zapisano, ¿e Stanis³aw Sapociñski ur. 7 IX1904 r. w £odzi jako syn Hermana. Pod t¹ te¿ dat¹ zosta³ pochowany na Cmen-tarzu Komunalnym na Do³ach. Niestety w póŸniejszych latach zaczêto uzywaædaty 1897, na co mia³a wp³yw relacja bratanicy ¿ony zamordowanego. Za tê

istotn¹ uwagê wdziêczny jestem redaktorowi Gustawowi Romanowskiemu.39. Straty wœród pisarzy polskich w czasie II wojny œwiatowej i okupacji hitlerowskiej 1939-1945 , oprac. M. Rutkowska i E. Serwañski, Warszawa 1980, s. 462;W. Grabowski, Polska Agencja Telegraficzna 1918-1991, Warszawa 2005,s. 177.

40. K. Weiser, Jewish People, Yiddish Nation: Noah Prylucki and the Folkists in Poland , Toronto 2011, s. 47; S. Dunin, Wspomnienia dziennikarza, Wroc³aw1963, s. 262-263.

41. T. Moœcicki, Teatry Warszawy 1939. Kronika, Warszawa 2009, s. 73; K. Wie-rzyñski, H. Waszkiel, M. Waszkiel, Wra¿enia teatralne: recenzje z lat 1932-1939 ,Warszawa 1987, s. 46, 169.

42. O. £awrynowicz, op. cit., s. 108-109.43. W. W³adyka, Krew na pierwszej stronie. Sensacyjne dzienniki Drugiej Rzeczypo-

spolitej , Warszawa 1982, s. 86-87.44. M. Szczuka, Czasopisma spo³eczno-kulturalne £odzi miêdzywojennej (1918- 1939), £ódŸ 1983, s. 13-14.

45. W. Kaszubina, Bibliografia prasy ³ódzkiej 1863-1944 , Warszawa 1964, s. 80.46. Przegl¹d ³ódzkiej prasy , „Piotrkowska 104” 2010, z. 9, s. 270-271.Wraz nim do

dzienika przeszli: Jan Siewicz oraz Feliks B¹bol (K. Badziak, Historia Polski XIX- XX w., £ódŸ 1995, s. 156).

47. J. Krzecki, Karteczki. Mój jubileusz. Czytelnik pod lup¹, „Echo” 11 II 1939, s. 4.48. Szerzej: R. Wolañski, B. £azuka, Eugeniusz Bodo: „Ju¿ taki jestem zimny drañ” ,

Poznañ 2012.49. Fala £ódzka, pod red. Benedykta Stefañskiego, £ódŸ 1936, s. 5-23. W marcu

1939 r. Rozg³oœnia £ódzka Polskiego Radia z ul. Wo³owej przeniesiona zosta³ado nowoczesnego gmachu przy ul. Narutowicza (W. Paw³ak, W rytmie fabrycz-

nych syren. £ódŸ miêdzy wojnami , £ódŸ 1984, s. 237).

`


15/15


str. 15


50. J. £ojek, Historia prasy polskiej , t. II, Warszawa 1980, s. 170.51. W. W³adyka, op. cit., s. 190-194.52. By³ cenionym publicyst¹, który wyda³ szereg ksi¹¿ek przy wsparciu Zarz¹du

Miasta, a oto niektóre z nich: S. Rachelewski, F. Walczowski, Baœñ i legenda£odzi , £ódŸ 1935, s. 182; Idem, Zastyg³y nurt ¿ycia: £ódŸ, która odesz³a, £ódŸ

1938, s. 172; Idem, Campo santo £odzi: wczoraj a dziœ ³ódzkich cmentarzy chrzeœcijañskich , £ódŸ 1938, s. 176; Idem, Szabla na kilimie: ze szwadronami 203 pu³ku u³anów w r. 1920 , £ódŸ 1938, s. 149; Idem, E. Ajnenkiel, Szlakiemwielkoœci: odtworzony warsztat pracy konspiracyjnej J. Pi³sudskiego w £odzi ,£ódŸ 1939, s. 138; Idem, Pod ratuszow¹ wie¿yczk¹: burmistrzowie i prezydenci miasta £odzi w latach 1808-1914 , £ódŸ 1939, s. 31.

53. Autor zbelytryzowanej powieœci hisorycznej, która ukaza³a siê w serii wydawni-czej Wizerunki S³ynnych Kobiet i Mê¿ów : S. Glück, Nitokris, kochanka bogów i ludzi: powieœæ , Lwów 1930, s. 256.

54. ¯ona sekretarza Syndykatu Dziennikarzy £ódzkich, Romana Furmañskiego (1900-1940), który karierê dziennikarsk¹ rozpocz¹³ w piœmie satyrycznym „Œmiech”.W redakcji „Echa” piastowa³ równie¿ funkcjê sekretarza. Jako podporucznik re-zerwy walczy³ w szeregach 31 Pu³ku Strzelców Kaniowskich wchodz¹cego

w sk³ad Armii „£ódŸ”. Po dostaniu siê do niewoli sowieckiej, przetrzymywanyw obozie jenieckim w Kozielsku, gdzie wspó³organizowa³ ¿ycie kulturalne i napodstawie listów z £odzi wyg³osi³ odczyt na temat niemieckich deportacji £odziando Generalnego Gubernatorstwa pt. Felieton o £odzi . Zg³adzony wiosn¹ 1940 r.w Katyniu (Straty wœród pisarzy polskich w czasie II wojny œwiatowej i okupacji hitlerowskiej 1939-1945…, s. 50; S. Piekarski, Twórczoœæ sceniczna w obozach internowania ¿o³nierzy polskich w latach 1939-1947 , t. II, Piotrków Trybu-nalski 2005, s. 187, 190; T. Gasztold, ¯ycie oœwiatowo-kulturalne w obozach polskich jeñæow w ZSRR, 1939-1947 , „Studia i materia³y Centrum Badañ Wchod-nich” 1991, t. XLIX, s. 7).

55. AIPN w £odzi (OKŒZpNP), Sn.9/76/75, t. VII, Akta w sprawie zbrodni pope³nio-nych przez hitlerowców na wiêŸniach wiêzienia policyjnego przy ul. Sterlinga 16w £odzi (Robert Kochstrasse), k. 1325v.

56. S. Rapalski, op. cit., s. 91-93.57. Do 11 IV 1940 r. Sondergericht in Lodz, nastêpnie funkcjonowa³ jako Sonderge-richt in Litzmannstadt. Do stycznia 1945 r. placówka orzek³a kilkanaœcie tysiêcywyroków: 10,5 tys. dotyczy³o Polaków, 2,9 tys. skazanych to Niemcy, a 1,6 tys.orzeczeñ s¹du odnosi³o siê do innych narodowoœci (J. Waszczyñski, Prasa hitlerowska o wyrokach Sondergerichtu (S¹du Specjalnego) w £odzi, „Rocznik£ódzki” 1972, t. XVI, s. 67-79; Idem, Z dzia³alnoœci hitlerowskiego S¹du Spe- cjalnego w £odzi (1939-1945), „Biuletyn G³ównej Komisji Badania Zbrodni Hi-tlerowskich w Polsce” 1972, t. XXIV, s. 24-30). Por. E. Zarzycki, Dzia³alnoœæ hitlerowskiego S¹du Specjalnego w Bydgoszczy w sprawach o wypadki z wrze- œnia 1939 roku , Warszawa-Poznañ 1976, s. 6-23.

58. Z. Janowicz, Ustrój administracyjny ziem polskich wcielonych do Rzeszy niemieckiej 1939-1945, tzw. Okrêgi Kraju Warty i Gdañska – Prus Zachodnich ,

Poznañ 1951, s. 171-172.59. AIPN w £odzi (OKŒZpNP), Sn.9/76/75, t. VII, Akta w sprawie zbrodni pope³nio-nych przez hitlerowców na wiêŸniach wiêzienia policyjnego przy ul. Sterlinga 16w £odzi (Robert Kochstrasse), k. 1326.

60. M. Cygañski, Z dziejów okupacji hitlerowskiej w £odzi…, s. 62.61. Autor romansu wydanego na ³amach „Republiki” w 1939 r.: A. Weiss, G³os

z zaœwiatów , £ódŸ 1939, s. 15.62. Materia³y pomocnicze do historii dziennikarstwa Polski Ludowej , t. XVI-XVIII,

Warszawa 1991, s. 47; A. Ochocki, Erika zdradza tajemnice , £ódŸ 1989, s. 84.63. AIPN w £odzi (OKŒZpNP), S.25/08/2n, t. I-II, Akta G³ówne Prokuratora w spra-

wie pójœcia na rêkê w³adzy pañstwa niemieckiego przez funkcjonariuszy nie-mieckich przez wziêcie udzia³u w dokonaniu zabójstwa czterdziestu mê¿czyznjesieni¹ 1939 r. w £odzi (25 IV 2008-29 IX 2010 r.).

artur ossowski. stanislaw sapocinski (1904-1939)

Documents