Filozofia

Część 2: Filozofia nowożytna

Filozofia nowożytna – ogólna charakterystyka

- Nowa postawa wobec świata, nie nowy pogląd.

- wstrzemięźliwa, zaniechanie metafizyki

- Ważny nowy fakt: nauka; oddzielenie od metafizyki

- Czynna natura ludzkiego umysłu

- Postawa doczesna

- Nacisk na fakty, nie na idee czy wierzenia

Okresy filozofii nowożytnej

1) Odrodzenie XV- XVI w

2) Okres systemów XVII w

3) Oświecenie XVIII w

4) Okres systemów 1. poł. XIX w

Odrodzenie (Renesans)

Początek epoki Odrodzenia zasadniczo pokrywa się z końcem Średniowiecza – można więc przywoływać tu symboliczne daty: upadek Konstantynopola, koniec wojny stuletniej oraz odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Daty te jednak są tylko symboliczne ze względu na płynne przejście od Średniowiecza do Renesansu, szczególnie we Włoszech, jego kolebce, i we Francji, gdzie, szczególnie w sztukach pięknych, długo panowała forma mieszana między sztuką gotycką i renesansową (styl gotycko-renesansowy). Ustalenie początku epoki Renesansu utrudnia także fakt, że do różnych krajów dotarł on w różnym czasie, a w żadnej dziedzinie kultury w żadnym rejonie Europy nie wyparł do końca form średniowiecznych.

Początek renesansu we Włoszech od dawna jest przedmiotem ostrych sporów w historii kultury – niektórzy badacze widzą go już w wieku XIII, inni dopiero w drugiej połowie wieku XV.

1

Dawniej, szczególnie w zafascynowanej renesansem drugiej połowie XIX w., Dante uważany był za twórcę z pogranicza średniowiecza i renesansu, obecnie dość powszechnie uznawany jest za twórcę ściśle średniowiecznego – tylko niektóre ustępy De monarchia i De vulgari eloquentia zdają się temu przeczyć. Szczególnie sporna jest przynależność kulturowa wybitnych twórców wczesnego humanizmu włoskiego z XIV w. – Petrarki i Boccaccia.

W sztukach pięknych styl renesansowy narodził się we Florencji. Także data końca epoki jest sporna i zależy od poszczególnych koncepcji historycznych. Często wymienia się "okrągłą" datę 1600, wymienia się też daty od 1517 (wystąpienie Lutra) przez 1548 (Sobór Trydencki) do 1648 (koniec wojny trzydziestoletniej, a nawet późniejsze.

Historia: zdobycie Konstantynopola przez Turków (1453 r). Uczeni z Konstantynopola przechowujący spuściznę Starożytności znaleźli schronienie we Włoszech: Florencja.

Renesansowy humanizm

Humanizm - ruch filozoficzny, kulturalny i moralny powstały w XV wieku we Włoszech, a zarysowujący się już w XIV wieku i wielu aspektach kultury średniowiecznej, zmierzający do odrodzenia znajomości literatury i języków klasycznych. Był głównym prądem intelektualnym epoki Renesansu.

- Kraje: Włochy, Francja, Niderlandy

- Akademia Platońska we Florencji 1440 r

2

Villa di Careggi – siedziba Akademii Florenckiej

Akademia Florencka (Akademia Platońska we Florencji, Accademia Platonica) – szkoła filozoficzna założona w 1462 r. we Florencji, będąca czołowym ośrodkiem renesansowego platonizmu. Szkoła została założona pod mecenatem Kosmy Medyceusza w podarowanej przez niego Marsiliowi willi Careggi (Montevecchio).Akademia skupiała badaczy zainteresowanych filozofią Platona oraz jego komentatorów. W zamierzeniu miała odnawiać tradycje Akademii Platońskiej.

Przedstawiciele

- Marsilio Ficino (1433 - 1499)

- Giovanni Pico della Mirandola (1463 - 1499)  

- Michel de Montaigne (1533 – 1592)

3

Filozofia Odrodzenia

Renesans myśli greckiej i greckiej nauki

Postawa Renesansu

- Wolność myśli

- Indywidualizm

- Zawieszenie znaczenia autorytetów i tradycji

Tendencje filozoficzna Odrodzenia

- antyteocentryzm

- antydogmatyzm

Główne tematy: przyroda, człowiek; nie Bóg

- Teoria poznania

- Oparcie wiedzy na doświadczeniu; empiryzm

Przedstawiciele

Giordano Bruno (1548 – 1600)

4

Poglądy

Metafizyka przyrody:

- nieskończoność świata; wniosek z astronomii Kopernika

- nie ma środka świata; nie ma sfer

- perspektywa kosmicznych wielkości

- wszechświat: mnogość samoistnych jednostek (gr. monas)

- jednorodność świata

- życie świata: cechą świata jest wolność; w przyrodzie panuje wolność

- harmonijność świata: świat jako całość jest doskonały

5

Czesław Miłosz

Campo di Fiori

W Rzymie na Campo di FioriKosze oliwek i cytryn,Bruk opryskany winemI odłamkami kwiatów.Różowe owoce morzaSypią na stoły przekupnie,Naręcza ciemnych winogronPadają na puch brzoskwini.

Tu na tym właśnie placuSpalono Giordana Bruna,Kat płomień stosu zażegnąłW kole ciekawej gawiedzi.A ledwo płomień przygasnął,Znów pełne były tawerny,Kosze oliwek i cytrynNieśli przekupnie na głowach.

…

Ja jednak wtedy myślałemO samotności ginących.O tym, że kiedy GiordanoWstępował na rusztowanie,Nie znalazł w ludzkim językuAni jednego wyrazu,Aby nim ludzkość pożegnać,Tę ludzkość, która zostaje.

Już biegli wychylać wino,Sprzedawać białe rozgwiazdy,Kosze oliwek i cytrynNieśli w wesołym gwarze.I był już od nich odległy,Jakby minęły wieki,A oni chwilę czekaliNa jego odlot w pożarze.

I ci ginący, samotni,Już zapomniani od świata,Język nasz stał się im obcy

6

Jak język dawnej planety.Aż wszystko będzie legendąI wtedy po wielu latachNa nowym Campo di FioriBunt wznieci słowo poety.

Warszawa - Wielkanoc, 1943

Franciszek Bacon (1561 – 1626)

Poglądy

Empiryczna teoria nauki

Klasyfikacja nauk

- Objęcie klasyfikacją całego zakresu nauk

- Scientia universalis – dział filozofii dotyczący podstawowych pojęć i twierdzeń

7

- Filozofia dotycząca Boga – prawdy objawione – przedmiot wiary, poza filozofią

- Filozofia przyrody:

- spekulatywna – poznaje prawa przyrody

- operatywna – stosuje je

- Filozofia człowieka: antropologia, społeczeństwo, polityka

Praktyczne cele nauki

- Nauka – swoista potęga człowieka w opanowywaniu przyrody; „Tyle mamy władzy, ile wiedzy”

- Nauka – środek do celów praktycznych

- Cel nauki: obdarzyć ludzkie życie nowymi bogactwami i wynalazkami: druk, kompas, proch

- Znaczenie techniki, wynalazków

Empiryczna metoda nauki

- Metoda naukowa:

- stopniowe uogólnianie faktów

- ujawnianie i usuwanie błędów

- wyciąganie poprawnych wniosków

Teoria indukcji

- Metoda naukowa: indukcja, nie sylogizm

- stałe własności znalezione przez indukcję stanowią istotę rzeczy

- Nowa idea metodologiczna: eksperyment; ingerencja w rzecz, proces, nie tylko ogląd.

- Same eksperymenty nie są wystarczające.

- Idea: zbierać doświadczenia i je „przetwarzać”, opracowywać.

Indukcja właściwa: 3 stadia

Niderlandy XVI – XVII w

Naturalny system kultury:

- naturalna religia

8

- naturalna teoria moralności

- naturalna teoria prawa

- naturalna teoria państwa

Źródło naturalnego system kultury: stoicyzm

Założenie: rozum ludzki – władzą autonomiczną

1) Podstawa naturalnego system kultury

Rozum orzeka samodzielnie i niezależnie, bez odwoływania się do objawienia

Prawda jest jedna i powszechna; ta sama dla wszystkich ludzi

2) Prawo natury

Hugo de Groot (Grocjusz) 1583 - 1645

Prawo, moralność ustrój społeczny mają podstawę w naturze ludzkiej, która jest stała i niezmienna- są pochodzenia ludzkiego, ale są konieczne

Pogląd na temat prawa - istnieje:

– ius divinum – prawo boskie

Prawo ludzkie (ius humanum) dzieli się na:

– ius naturale – wypływa z natury ludzkiej, jest jedno dla wszystkich; stosuje się bezwzględnie do jednostek i narodów

ius civile – prawo stanowione: to wytwór historyczny, zależy od decyzji władzy politycznej, jest zmienne

prawo cywilne

zasada prawa cywilnego: pacta sunt sevranda

Państwo: towarzyskość oraz umowa społeczna

Galileusz (1564 – 1642)

9

- Twórca nowożytnej mechaniki i astrofizyki

- Właściwa metoda nauki; nowe idee metodologiczne

Galileusz nawiązuje do ockhamistów

Metoda nauki

- Nagromadzenie doświadczeń

- Oparte na nich/ łączące się z nimi rozumowanie

Idea nauki - wiedza ścisła:

- dokładny pomiar przedmiotu

- analiza: „rozkład” zjawiska do czynników dających się mierzyć

- rekonstrukcja drogą syntezy

Ścisła nauka o przyrodzie – matematyczna

Przyrodoznawstwo matematyczne:

- zdania matematyczne - hipotetyczne; wiedza aprioryczna

- zdania empiryczne – faktograficzne ; wiedza empiryczna

10

- Zadanie przyrodoznawstwa: poznać tylko zjawiska i stosunki między nimi versus poznanie „prawdziwej natury”, „wewnętrznej istoty” rzeczy (Arystoteles)

- Przejście od szukania istoty rzeczy do poszukiwania praw.

Kartezjusz (1596 – 1650)

11

Pisma

- Discours de la methode – 1637 r.

- Meditationes de prima philosophia – 1641 r.

Poglądy

1) Metoda

- Warunek rozwoju wiedzy – metoda

- Wymóg co do metody – niezawodność

- Kryterium pewności wiedzy: jasność i wyraźność (clair et distinct)

- Wzór wiedzy: matematyka

- Idea nauki powszechnej (mathesis universaslis); nauka racjonalna, analityczna, podobna do matematyki

- Mathesis universaslis: ujęty w jeden system całokształt wiedzy o wszechświecie.

2) Sceptycym metodyczny

- „Punkt archimedesowy” – teza pewna, punkt oparcia dla rozwoju systemu wiedzy.

3) Cogito, ergo sum

- To, co myślę versus - to, że myślę

12

Pewność: nie istnienia rzeczy zewnętrznych, a własnej myśli.

- Fundament wiedzy: w człowieku, podmiocie świadomym duchu

- Jaźń myśląca – niezależna substancja

4) Istnienie Boga, istnienie ciał (rzeczy zewnętrznych)

- Istnienie Boga, świata zewnętrznego, istnienie ciał (rzeczy) – podpada pod sceptycyzm metodyczny

- Bóg, świat – zewnętrzne wobec filozofującego podmiotu.

- Bóg, świat – mniej pewne niż własna jaźń; ich istnienie wymaga dowodu.

- Istnienie Boga wynika z niedoskonałości jaźni; Bóg – przyczyną jaźni.

5) Byty, ich przymioty

Byty: świadomość (cogitationes) i dusza (anima), Bóg, ciała

- Przymiotem duszy jest świadomość, myślenie.

Cogitationes – wszelkie świadome funkcje psychiczne łącznie z wolą i uczuciami.

Świadomość (cogitationes) – zupełnie odrębny czynnik; nie istnieje wspólność ani pokrewieństwo z tym, co organiczne, materialne.

- Przymiotem ciała (fizycznego) jest rozciągłość, przestrzenność .

- Mechanika – nauka opisująca ciała

- Mechanistyczna koncepcja przyrody; zwierzęta – maszyny

- Przymiotem Boga jest nieskończoność, wola jako właściwość nieogranizona.

Dualizm ontologiczny: podział bytu na:

to, co świadome i nierozciągłe (res cogitans) i

to, co fizyczne (rozciągłe) i nieświadome (res extensa)

Problem psychofizyczny: wzajemny stosunek duszy (świadomości0 i ciała.

Skutki dualizmu:

- rozwój czysto mechanistycznego przyrodoznawstwa; usunięcie interwencji sił duchowych z obszaru tego, co fizyczne

- rozwój psychologii, eliminacja czynników materialnych ze zjawisk psychicznych.

<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<

13

Analiza tekstu Meditationes de prima philosophia

A) Argumentacja krytyczna

- Argument pierwszy: ze zwodniczości zmysłów

- Argument drugi: sen nieodróżnialny od jawy

- Argument trzeci:

rzeczy złożone – niepewne

pewne – proste składniki rzeczy; to ,co ogólne

- Argument czwarty: powszechny ‘Kusiciel’; chociaż wszystko przedstawia się w doświadczeniu jako istniejące i prawdziwe, to takim nie jest.

Wniosek z argumentów 1) – 4): De omnibus dubitare

B) Rozważania sceptycyzmu metodycznego

Założenie: wniosek z argumentów 1) – 4)

Rozważanie pierwsze: sceptycyzm metodyczny

Rozważanie drugie: cogito, sum

Rozważanie trzecie: res cogitans (mens, animus, intellectus, ratio)

<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<

14

Gottfried Wilhelm Leibnitz (1646 – 1716)

- Wielki system racjonalistyczny oparty na pluralizmie i indywidualizmie.

Poglądy

- Istnieje nieograniczona ilość substancji, ale wszystkie są jednego rodzaju.

Indywidualizm, pluralizm: każde zjawisko jest indywidualne, każde różni się od wszystkich innych; nie ma dwóch w pełni identycznych liści czy kropli wody

Ciągłość we wszechświecie; prawo ciągłości (lex continui): każde zjawisko – przejście między innymi zjawiskami.

- Zjawiska tworzą ciągłe szeregi, nie ma przejść skokowych.

Monadologia

Monada – substancja pojęta indywidualnie.

- Monady są obdarzone siłami

- Monady są nierozciągłe i niematerialne

- Monady mają zdolność postrzegania (świadomości)

- Podział monad:

- Monady stanowią hierarchię

Monady niższe – postrzeżenia niedoskonałe, mniej świadome

Monada ludzka – postrzega dokładnie, pamięta postrzeżenia, postrzega samą siebie (samowiedza), wysoki stopień świadomości

Monada doskonała: Bóg

- Monady nie działają jedna na drugą

- Monady działają celowo

- Monady tworzą harmonijny zespół

Harmonia wprzód ustanowiona przez Boga: harmonia praestabilita

Świat jako całość jest, dzięki harmonia praestabilita, najbardziej harmonijny, a więc jest najlepszy z możliwych.

„Teodycea” Leibnitza

Zasady logiczne

15

Racjonalizm

zasada racji dostatecznej

- prawdy faktyczne a prawdy logiczne (a priori)

- panlogizm: wszystko w świecie jest zdeterminowane przez logikę; jest niezależne od woli człowieka, a nawet woli Boga.

Izaac Newton (1642 – 1727)

Philosophiae naturalis principia mathematica 1687 r.

- Sposób myślenia przyjęty w nauce nowożytnej: ścisłość, pewność, systematyczność Twórca nowożytnej mechaniki i astrofizyki

- Osiągnięcia Newtona:

- dla fizyki - fundament dalszego rozwoju

- dla metodologii nauki – miara naukowej doskonałości

- Newtona nauka o przyrodzie: niezależna od każdej filozofii, zajęła miejsce filozoficznej wiedzy o przyrodzie

Znacząca zmiana paradygmatu:

16

- wcześniej: w naukach szczegółowych stosowano ogólne idee filozoficzne

- teraz: uczeni specjaliści z nauk szczegółowych wyprowadzają ze swoich badań także filozoficzne wnioski

Cel badania naukowego: ustalenia stałych związków (praw) między zjawiskami.

Filozofia Oświecenia XVIII w.Filozofia Oświecenia:

- filozofia wolnomyślicieli; nowy typ filozofowania.

Cele praktyczne: oświecenie umysłów, wyzwolenie z przesądów

- ferment myślowy przygotowujący rewolucję; zburzenie starego świata i zbudowanie nowego

Idee:

- zbudowanie życia indywidualnego i społecznego opartego na nauce i na rozumie.

- stworzenie naukowej teorii gospodarki i polityki

- Rozwój akademii – podłoże instytucjonalnej i społecznej organizacji nauki

- Wzajemna wymiana myśli między krajami Europy

Ogólne cechy filozofii Oświecenia:

- naturalizm

- empiryzm

- racjonalizm

- relatywizm

- krytycyzm

Filozofia Oświecenia – przedstawiciele

- Francja: La Mettrie, Condillac, dla’Alembert, Helvetius; encyklopedyści

- Anglia: Locke, Berkeley, Hume, Shaftesbury

- Niemcy: Wollf, Kant

17

Filozofia Oświecenia w Anglii, pocz. XVIII w.

John Locke (1632 – 1704)

Rewolucja angielska 1688-1689, Wspaniała Rewolucja, Chwalebna Rewolucja (Glorious Revolution) przewrót kończący zwycięską walkę o ustrój parlamentarny w Anglii. Wywołana dążeniami Jakuba II do wprowadzenia rządów absolutnych i przywrócenia katolicyzmu.

Bezpośrednią przyczyną rewolucji angielskiej było postawienie przez króla przed sądem kilku biskupów protestanckich. Opozycja wezwała na pomoc przeciwko Jakubowi II jego zięcia, namiestnika Niderlandów Wilhelma III Orańskiego, do którego przyłączyły się wojska królewskie.

Parlament postanowił definitywnie rozprawić się z rządzącą dynastią Stuartów w 1688 i w tym celu usunął z tronu Jakuba II.

Jakub II uciekł do Francji, parlament ogłosił jego córkę Marię i jej męża, Wilhelma III Orańskiego, parą panującą oraz wprowadził ustawę ograniczającą władzę królewską.

Rok później zmuszono Wilhelma III do wydania Deklaracji praw ( Bill of Rights). Dokument ten ostatecznie spełnił cele angielskiej rewolucji.

- Rewolucja 1688 r – wpływ idei Locke’a na politykę angielską; obalenie rządów absolutystycznych

Poglądy

Nowy program filozofii – program epistemologiczny: poznanie naszych pojęć o bycie w miejsce poznania bytu

Metoda filozofii:

- psychologiczna: filozofia bada same pojęcia, które znajdują się w ludzkim umyśle

- genetyczna: filozofia bada pochodzenie pojęć, psychologia rozwojowa; dzieci, ludy pierwotne

- analityczna: rozłożenie pojęć na składniki proste

Empiryzm genetyczny:

- wszelka wiedza jest wytwarzana na drodze doświadczenia

18

Nihil est in intellectu, quod non fuerit antea in sensu

- opis rozwoju i funkcjonowania umysłu

problem: jak wiedza powstaje i pojawia się w naszej świadomości

- Doświadczenie:

- rzeczy zewnętrznych – przez postrzeżenia (sensations)

- samego siebie – przez refleksję (reflexion)

Refleksja (reflexion) – introspekcja

- Doświadczenie wewnętrzne:

- idea – wszystko, cokolwiek znajduje się w umyśle: postrzeżenia (sensations), refleksje (reflexions), abstrakcyjne pojęcia ,wyobrażenia ,fantazje

- Teza: bezpośrednio znamy tylko idee, nie rzeczy; punktem wyjścia wiedzy są idee.

- Podział idei:

- idee odpowiadające pierwotnym (primary) własnościom rzeczy – obiektywne; rozciągłość, kształt, ruch

- idee odpowiadające wtórnym (secondary) własnościom rzeczy – subiektywne, barwy, dźwięki, smaki, np. kolor jest tylko wynikiem działania przedmiotu na zmysł wzroku

- Teza: rzeczy posiadają jedynie własności pierwotne

- Krytyka pojęcia substancji; odrzucenie go.

Filozofia praktyczna

Hasła:

- badania naukowe w łączności z życiem

- badania naukowe oparte na postawie psychologicznej

Teza filozofii praktycznej: Każdy ma prawo do swobodnego rozwoju i wyrażania sądów.

Etyka

- reguły etyczne: oparte na psychologii popędów i woli

- życie moralne: wolne, oparte na własnym rozumie każdego człowieka, a nie na autorytecie

Teza: Ludzie zabiegają jedynie o własny interes; byle zabiegali rozumnie.

19

Teoria państwa

- zasady państwa konstytucyjnego; podział władz, prawo większości do rządzenia

- zasada tolerancji

- akceptacja dążeń wolnościowych

Pedagogika społeczna

- zasada indywidualnego rozwoju

George Berkeley (1685 – 1753)

20

- duchowny anglikański

Pisma

- Principles of Human Knowledge – 1710 r.

Poglądy

Skrajny nominalizm ( w sprawie uniwersaliów)

Nie ma przedmiotów ogólnych ani idei ogólnych; istnieją tylko ogólne wyrazy

Skrajny sensualizm ( o charakterze ontologicznym)

Istnieje tylko to, czego doświadczamy - ontologizacja epistemologii

Skrajny subiektywizm ( o charakterze ontologicznym)

Locke: rzeczy mają własności pierwotne – obiektywne oraz wtórne– subiektywne.

21

Berkeley: własności pierwotne również są subiektywne; istnieją tylko w umysłach, nigy nie występują w oderwaniu

Immaterializm

Locke: substancja nie będąc przedmiotem doświadczenia jest niepoznawalna

Berkeley: nie ma substancji; ciało/rzecz to zespół jakości zmysłowych

Teza: Świat składa się tylko z postrzeżeń, poza postrzeżeniami nie istnieje.

Esse = percipi

Rzeczy różne od postrzeżeń to fikcje umysłu.

Spirytualizm

Teza: Świat składa z dei oraz umysłów, które je w sobie zawierają.

Umysły istnieją samodzielnie, są nosicielami idei, są prawdziwymi substancjami.

David Hume (1711 – 1776)

22

- Najbardziej dojrzała filozofia

Poglądy

Wrażenia a idee

- Przedmiot filozofii: nasze przedstawienia o rzeczach

- Przedstawienia:

- wrażenia (impressions) – przedstawienia pierwotne

- idee (ideas) – przedstawienia pochodne

Pytanie: jak powstają idee ?

Teza: idee pochodzą z wrażeń, są kopiami wrażeń wytwarzanymi przez umysł.

Związek między ideami – związek asocjacji (kojarzenia).

Prawa kojarzenia:

1) podobieństwo

2) styczność czasowa i przestrzenna

23

3) związek przyczynowy

Rzeczywistość:

- fakty

- idee

Wiedza

(1) matters of facts

(2) relations of ideas

Ad (2) Twierdzenie np. Pitagorasa dotyczy stosunków między ideami (relations of ideas), nie faktów. Twierdzenie to jest prawdziwe niezależnie od doświadczenia.

Twierdzenia o ideach są pewne, oczywiste i konieczne.

Pytanie o doświadczenie

- Twierdzenia o rzeczywistości wykraczają poza świadectwo zmysłów, ale czy mogą być pewne?

- Doświadczenie (wiedza doświadczalna) wykracza poza stwierdzanie faktów. Dzieje się to wtedy, gdy na podstawie pewnego stwierdzonego faktu wnosimy o innym fakcie, niestwierdzonym.

- Takie twierdzenie jest prawdziwe tylko wtedy, gdy między faktami zachodzi związek pewny.

- Związek między faktami – przyczynowy

- Pytanie Hume’a: Czy związek przyczynowy jest/ może być konieczny?

Odpowiedź: Związek przyczynowy możemy poznać albo a priori, albo a posteriori (empirycznie)

- Związku przyczynowego nie poznajemy a priori. Nie da się wykazać a priori, że ponieważ zachodzi jedna rzecz (przyczyna), to musi zachodzić i druga (skutek). Przyczyna to jedno, a skutek drugie. Np. z samej analizy pojęci prochu nie wynika, że eksploduje.

- O tym, jak rozgrywa się jakieś zjawisko czy proces, jak przebiega możemy wydawać sądy tylko na podstawie doświadczenia.

Wniosek

Związek przyczynowy nie jest związkiem koniecznym, bo taki związek można poznać tylko a priori.

24

Związku przyczynowego w tym sensie nie poznajemy empirycznie, że samo doświadczenie informuje nas tylko o stałym następstwie faktów, ale nie mówi o tym, że jeden fakt wynika z drugiego. Np. naciśnięcie spustu i wystrzał. Obserwacja oddawania strzału to stwierdzanie następstwa, nie wynikania.

Ad (1) Twierdzenia dotyczące faktów (matters of facts) nie są ani pewne, ani konieczne. Przeciwieństwo bowiem żadnego faktu nie zawiera sprzeczności, jest więc możliwe.

Przykład: z tego, że Słońce wschodziło dotąd codziennie, nie wynika, że wzejdzie także jutro.

Prawdziwość faktu opiera się na doświadczeniu, nie da się go dowieść, np. o samą analizę pojęcia słońce.

Nasze przekonanie, że tak będzie ma swoje podstawy psychologiczne, oparte na dotychczas wyrobionym nawyku i biorącym się z niego oczekiwaniu, nie aprioryczne.

Twierdzenia o faktach i twierdzenia o ideach różnią się:

- przedmiotem

- stopniem pewności

- stopniem uzasadnienia

- Rozważania krytyczne, cd

- Krytyka pojęcia siły

- Krytyka pojęcia substancji

Nie ma substancji duchowych (duszy)

Filozofia moralna

Shaftsesbury (1671 – 1713)

-Autonomia filozofii moralnej

Teza: moralność jest zjawiskiem autonomicznym

Poznanie moralne jest niezależne od poznania świata zewnętrznego.

Ergo: filozofia moralna jest samodzielną dziedziną badań

versus moralność jako zjawisko heteronomiczne, pochodne:

- od religii; podejście filozofii chrześcijańskiej

- od natury ludzkiej; podejście naturalistyczne (Hobbes)

25

Teza: Człowiek w swoim postępowaniu kieruje się nie tylko interesem własnym ale i sympatią dla innych; nie tylko wyrachowaniem, ale też entuzjazmem.

Utylitaryzm

Utylitaryzm (łacińskie utilis – użyteczny) – postawa zwana też filozofią zdrowego rozsądku (common sense), kierunek etyki zapoczątkowany w XVIII w., według którego najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być największe szczęście największej liczby istot żywych.

Programem utylitarystów jest próba obiektywnego ustalenia zasad działań przynoszących pozytywne i negatywne efekty. Podstawowym kryterium rozróżniania działań pozytywnych i negatywnych stała się dla utylitarystów zasada użyteczności. Głosi ona, że postępowanie jest słuszne, jeśli prowadzi do uzyskania jak największej ilości szczęścia i jak najmniejszej ilości nieszczęścia, przy czym dla różnych odłamów utylitaryzmu samo pojęcie szczęścia było różnie pojmowane przez różnych przedstawicieli tego kierunku filozofii, co prowadziło często do skrajnie różnych wniosków praktycznych. Wielu utylitarystów podkreśla wagę efektów postępowania. Ich zdaniem, intencja czynu nie ma większego znaczenia etycznego – ważne jest tylko, czy daje on więcej efektów korzystnych czy szkodliwych.

W potocznym znaczeniu utylitaryzm to dążenie do osiągania celów praktycznych, materialnych.

Zasada utylitaryzmu – naczelna teza angielskiej filozofii moralnej Oświecenia

Problem:

- człowiek naprawdę dąży tylko do własnego interesu

- jak więc dążenia i postępowanie człowieka mogą być moralne?

Th. Hobbes  (1588 - 1679) 

Prawo natury: Każda istota zabiega o własny interes, o własną przyjemność. Konkretna postać tego interesu zależy od warunków społecznych, w jakich żyje.

Teza naturalistyczna: Człowiek jest częścią natury i podlega jej prawom.

Etyka: naturalistyczna, egoistyczna, hedonistyczna.

Adam Smith (1723 - 1790) – szkocki myśliciel i filozof, autor Badań nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776), które były jedną z pierwszych prób usystematyzowania wiedzy na temat historii rozwoju przemysłu i handlu w Europie. Dokonania Smitha były podstawą do wyodrębnienia ekonomii jako osobnej dziedziny nauki. Jego prace są jednymi z najbardziej znanych i cenionych opracowań na temat gospodarki rynkowej, kapitalizmu i liberalizmu.

26

Filozofia Oświecenia we Francji, 2. poł. XVIII w.- Monteskiusz, Wolter - francuscy wolnomyśliciele sprowadzili angielską filozofię Oświecenia do Francji

- Ok. połowy XVIII w. – przewrót w kulturze umysłowej Francji; zwrot od kartezjanizmu do filozofii angielskiej.

Francais-Marie Arouet (Wolter) (1694 – 1778)

27

- zamek Ferrey w Szwajcarii

- przywódca i symbol ruchu liberalnego w całej Europie

Pisma

- Listy o Anglikach 1734 r

- traktaty filozoficzne

Hasła Oświecenia: rozum, przyroda, ludzkość

Poglądy

Racjonalizm; ideologia rozumu

Tezy filozofii Oświecenia:

- rozum jest miarą prawdy

- rozum formuje się na drodze doświadczenia

- rozum jest władzą wszechmocną i niezawodną

- autorytet i objawienie winny, jako czynniki irracjonalne, być wytępione i ustąpić miejsca rozumowi

Średniowiecze – wieki ‘ciemne’

- rozum jest jednakowy u wszystkich, we wszystkich czasach

- postęp rozumu; rozum jest zdolny osiągnąć wszystko; ludzkość ma przed sobą perspektywę nieograniczonego postępu.

Naturalizm

Zasadnicza teza Oświecenia: nie istnieje świat nadprzyrodzony, jest tylko świat przyrodzony, naturalny; nie ma objawienia.

Wolter: głównym wrogiem prawdy i postępu jest chrześcijaństwo oraz powstała z ducha chrześcijaństwa metafizyka; filozofia Średniowiecza, ale także kartezjanizm.

Filozofia religii Oświecenia:

- odrzucenie teizmu

- ateizm lub deizm

rozum formuje się na drodze doświadczenia

28

Etyka sprawiedliwości i ulgi w cierpieniu

Cele ludzkiego działania:

- naprawić istniejące w świecie zło

- zmniejszyć istniejące w świecie cierpienie

- współdziałać ze sprawiedliwością

Filozofia encyklopedystów (1751 – 1772)

Encyklopedia

Denis Diderot

29

Denis Diderot (1713 – 1784) - filozof, pisarz, krytyk literatury i sztuki

Denis Diderot był inicjatorem, naczelnym redaktorem i jednym z głównych twórców Encyklopedii (1751–1772), która zebrała dorobek myśli społecznej, filozoficznej i moralnej europejskiego oświecenia. Sam napisał szereg artykułów z dziedziny filozofii, sztuki i rzemiosła. To monumentalne dzieło współtworzył z nim matematyk Jean le Rond d’Alembert. Prace nad Encyklopedią rozpoczął w roku 1745 i prowadził je przez 27 lat. Nie było to łatwe, gdyż kilkakrotnie był aresztowany i osadzony w więzieniu z powodów religijnych.

Najbardziej znanym dziełem Diderota jest Kubuś Fatalista i jego pan (Jacques le Fataliste et son maître, wyd. 1796), a najbardziej znaną powieścią Zakonnica (La Religieuse, wyd. 1796).

Jest twórcą nowatorskiej teorii dramatu mieszczańskiego, umieszczającej utwory dramatyczne między komedią i tragedią, co miało być bliższe rzeczywistości.

Filozofia encyklopedystów: opozycja wobec całej tradycji chrześcijańskiej metafizyki; przeciw supranaturalizmowi, idealizmowi i dualizmowi.

Naczelne hasło encyklopedystów: idea przyrody

- Wartość ma jedynie nauka.

opozycja wobec całej tradycji chrześcijańskiej metafizyki; przeciw supranaturalizmowi, idealizmowi i dualizmowi.

Z ogólnej filozofii encyklopedystów wyłoniły się:

- materializm nowożytny; La Mettrie, Holbach

- sensualizm nowożytny; Condillac

- pozytywizm; d’Alembert

- utylitaryzm; Helvetius

30

„Wielka encyklopedia francuska” (oryginalny tytuł Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers – encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł) – encyklopedia wydawana we Francji w latach 1751-1766, a z późniejszymi suplementami i wydaniami poprawionymi – w 1772, 1777 i 1780. Encyklopedia ta w późniejszych latach doczekała się wielu wydań w tłumaczeniu na inne języki i wydawnictw wzorujących się na niej i z niej korzystających.

Encyklopedię redagował zespół pod kierownictwem D. Diderota i J. d’Alemberta. W skłąd zespołu wchodzili m. in.: Voltaire, Ch. L. de Montesquieu, J. Jak Rousseau, E. B. de Condillac.W zamierzeniu Encyclopédie miała być kompendium ówczesnej wiedzy z zakresu nauki, sztuki i rzemiosła, a jej twórcy sami za cel zakładali dokonanie „zmiany myślenia”. We wprowadzeniu pn. Discours Préliminaire des Éditeurs napisanym przez d'Alemberta w otwarty sposób przedstawiono

31

oświeceniowe ideały. Uważa się, że to monumentalne dzieło stało się jednym ze szczytowych osiągnięć okresu Oświecenia.

Jean Le Rond d'Alembert (1717 – 1783) i pozytywizm

Znakomity rozwój nauk ścisłych (matematyka, fizyka) we Francji XVIII w.

Źródło filozofii d’Alemberta: matematyka i fizyka matematyczna

uczony - akademik rozwijający się i działający w zrzeszeniu specjalistów

32

Pozytywizm

Pozytywizm wyszedł ze środowiska uczonych zajmujących się naukami ścisłymi

Idee pozytywizmu:

Cele:

– całkowita pewność wiedzy

– ograniczenia zakresu badań do faktów

1) Pozytywistyczna koncepcja nauki

Nauka to zbiór zdań (twierdzeń) całkowicie pewnych – faktów

Pewność charakteryzuje fakty zewnętrzne, nie obejmuje twierdzeń psychologicznych – postawa obiektywna

Metoda nauki

Zalecenia metodologiczne:

- Należy trzymać się faktów i nie wymyślać hipotez (hipotheses non fingo Newton)

- Z nauki należy wyłączyć wszelka metafizykę.

Procedura naukowa:

- zbieranie, gromadzenie faktów

- ustalanie praw, które rządzą odnośnymi faktami

Cel postępowania naukowego: rozumowe ujęcie faktów

2) Pozytywistyczna koncepcja filozofii

- Wszystkie fakty są ustalane i opracowywane przez nauki szczegółowe

- Przedmiotem filozofii nie mogą być więc fakty.

- Filozofia – nauką drugiego stopnia, zajmującą się faktami już opracowanymi przez nauki szczegółowe; synteza wyników nauk szczegółowych

- Inaczej: filozofia nauką o naukach, zasadach nauki, nie nauką o bycie

- Jednym z zadań filozofii – klasyfikacja nauk. Według d’Alemberta nauki układają się według coraz większego stopnia abstrakcji.

3) Społeczne i biologiczne uwarunkowanie wiedzy

Istnieją określone warunki powstawania i wytwarzania wiedzy:

33

- warunki społeczne; nauka jest tworem zbiorowym, ma społeczna genezę

- warunki biologiczne; rodzaj instynktu

Jan Jakub Rousseau (1712 – 1778)

- Krytyka cywilizacji

Kwestionowanie ustroju społecznego

34

- Krytyka cywilizacji

- Poglądy pedagogiczne

Immanuel Kant (1724 – 1804)

Dwie rzeczy napełniają umysł coraz to nowym i wzmagającym się podziwem i czcią, im częściej i trwalej się nad nimi zastanawiamy: niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie.

35

Zwei Dinge erfüllen das Gemüt mit immer neuer und zunehmender Bewunderung und Ehrfurcht, je öfter und anhaltender sich das Nachdenken damit beschäftigt: Der bestirnte Himmel über mir, und das moralische Gesetz in mir.

Źródło: O dwóch rzeczach, które napełniają duszę podziwem

- Filozofia XVIII w.:

– filozofia oświeceniowa

– filozofia „krytyczna”

oświeceniowa

nauka drugiego stopnia; synteza wyników nauk szczegółowych

Przewrót kopernikański w filozofii „krytycznej”: to przedmioty zależą od myśli, a nie myśl od przedmiotów

I Metoda filozofii

1) Zagadnienie sądów syntetycznych a priori

a) Wyjściowe pytanie: Na jakiej podstawie to, co w nas nazywa się przedstawieniem rzeczy, odnosi się do przedmiotu?

- Dane nam są bowiem przedstawienia, a my twierdzimy o rzeczach.

Badanie transcendentalne: przekraczanie granic podmiot i odnoszenie się do samych przedmiotów.

b) Dwojaki podział sądów

Pierwszy (stosunek doświadczenia):

- Sądy powzięte na podstawie doświadczenia: empiryczne, a posteriori

- Sądy od doświadczenia niezależne: a priori

Drugi (budowa sądu):

- Sądy analityczne

A jest B

B odnosi się do (jest zawarte w) definicji A lub tego, co z definicji wynika, np. Kawaler jest mężczyzną.

- Sądy syntetyczne

A jest B

36

B nie jest zawarte w definicji A lub nie da się z definicji wywieść np. Ołówek jest zielony.

Sądy syntetyczne a priori: sądy o przedmiocie, które ani nie opierają się na pojęciu danego przedmiotu, ani nie powstały z doświadczenia.

Teza: Sądy syntetyczne a priori:

- są pewne, konieczne i powszechne

- powiększają zakres wiedzy

2) Metoda transcendentalna

a) Wyjściowe twierdzenie: istnieje nauka

b) Pytanie: Jak możliwa jest nauka? Jak możliwe są sady syntetyczna a priori?

c) Teza: Są „dwa pnie poznania”: zmysły i rozum

d) Podział władzy myślenia:

- rozsądek (Verstand) – zdolność do tworzenia pojęć na podstawie danego materiału

- rozum (Vernunft) – zdolność do wyciągania wniosków, które wybiegają poza materiał doświadczenia w dziedzinę bytu absolutnego.

II Teoria poznania

1) Przestrzeń i czas

a) Przebieg poznania

- Poznanie zaczyna się od kontaktu zmysłów z rzeczami; rzeczy pobudzają (affizieren) zmysły.

- Wynikiem tego pobudzenia jest wrażenie (Empfindung).

- Jednostkowe wyobrażenie/przedstawienie rzeczy (Anschauung) zawierają, poza materiałem czysto wrażeniowym także przestrzeń i czas.

b) Analiza przestrzeni i czasu

- Wrażenia są czasowe i przestrzenne, ale

- Przestrzeń i czas nie są przedmiotami wrażeń, tj. nie można zobaczyć wzrokowo lub dotknąć ani przestrzeni, ani czasu

- Przestrzeń i czas nie są pojęciami, bo są jednostkowe, a nie ogólne.

Wniosek: Przestrzeń i czas są wyobrażeniami (zmysłowymi treściami poznawczymi) a priori

37

Rozwinięcie: Przestrzeń nie jest jednym z wyobrażeń empirycznych; to wyobrażenie przestrzeni, które jest a priori, umożliwia organizację (uporządkowanie) doświadczeń na „zewnętrzne” i „wewnętrzne”.

- Wyobrażenie przestrzeni jest wyobrażeniem koniecznym, niemożliwym do usunięcia.

- Podobnie: czas

Teza: Przestrzeń i czas:

- są sposobami zorganizowania (uporządkowania) zmysłów

- są apriorycznymi formami zmysłowości

- są subiektywne

Przestrzeń i czas nie są istniejącymi poza nami realnymi przedmiotami – istnieją „w nas” jako formy naszej zmysłowości.

2) Analityka transcendentalna (kategorie)

Rozsądek (Verstand) ma, podobnie jak zmysłowość, swoje formy aprioryczne.

Tworzenie wiedzy:

– przejście od sądów postrzegawczych (Wahrnemungsurtele), np. Jest mi ciepło.

do zdań doświadczalnych (Erfahrungsurtele), np. Słońce świeci.

Transcendentalny wywód kategorii: Pojęcia są warunkiem przedmiotów.

Sedno filozofii Kanta: jaźń (świadomość) jest warunkiem przedmiotów.

3) „Przewrót kopernikański

Teza: Sądy a priori stosują się do przedmiotów dlatego, że przedmioty są przez owe sądy ukształtowane, nie są od nich niezależne.

Przewrót kopernikański to odwrócenie sposobu myślenia: to pojęcia umożliwiają doświadczenie, a nie na odwrót.

Czwarty okres filozofii nowożytnej - okres systemów

1) Odnowienie metafizyki

2) Maksymalistyczny program filozofii

Johann Gottlieb Fichte (1762 – 1814)

38

Filozofia jaźni

Friedrich Schelling (1775 – 1854)

„Intellektuelle Anschauung”

Filozofia Absolutu

Georg Wilhelem Friedrich Hegel (1770 – 1831)

1) Idealizm ewolucyjny

2) Metoda dialektyczna

- prawa dialektyki: teza, antyteza synteza

3) Filozofia państwa i dziejów

39

Część 3: Filozofia współczesna

Filozofia XIX w. Od ok. 1830 r.

Charakterystyka okresu:

- zmiana orientacji w filozofii: z maksymalistycznej na minimalistyczną

- agnostycyzm w metafizyce

- wizytówka okresu: ignorabimus, E. du Bois-Reymond (1872)

- cel nowej filozofii: poprawiać i ulepszać naukę

Ogólne cechy okresu:

- empiryzm;

- wiedza: fakty i wnioski, które z nich wynikają

- wiedzę zdobywa się jedynie poprzez doświadczenie

- indukcjonizm w metodologii

- sensualizm i asocjacjonizm w psychologii

- relatywizm

- historyzm

- redukcjonizm –dążność do sprowadzania zjawisk do postaci najprostszych, do ich upraszczania

Specjalizacja w filozofii; filozofia poszczególnych nauk

Pozytywizm

August Comte (1798 – 1857)

40

„Ojciec” socjologii

Poglądy

Filozofia pozytywna

- rzeczywiste przedmioty

- zagadnienia ścisłe

- tematy pożyteczne

- wiedza pewna

Postawa obiektywna, antypsychologiczna

Rozwój ludzkości; trzy fazy

- teologiczna; duchy

- metafizyczna; abstrakcyjne pojęcia

41

- pozytywna; fakty

Badanie faktów

- stwierdzanie faktów

- przewidywanie faktów (savoir pour prevoir)

Hasło pozytywistycznej metodologii: savoir pour prévoir afin de pouvoir (wiedzieć, żeby móc, żeby przewidywać); A. Comte Catéchisme positiviste (1852 r.).

Klasyfikacja nauk

- Kryterium: ogólność, złożoność

1) matematyka

2) astronomia

3) fizyka

4) chemia

5) biologia

- socjologia

Filozofia społeczna

- Społeczna zależność nauki

- Ludzkość: cel ostateczny

Zadanie: ciągłe doskonalenie natury ludzkiej; indywidualnej i zbiorowej

Empiryzm

John Stuart Mill (1806 – 1873)

42

1

1) Empirystyczna teoria poznania

2) Indukcjonizm w metodologii

3) Utylitaryzm w etyce

Trzy rodzaje empiryzmu

1) empiryzm genetyczny (psychologiczny):cała wiedza pochodzi z doświadczenia; nie ma sądów wrodzonych, wszystkie są nabyte; Locke, Condillac

empiryzm genetyczny versus natywizm

2) empiryzm epistemologiczny: doświadczenie jest jedynym kryterium wiedzy. Sądy pochodzą z różnych źródeł: pochodzą z doświadczenia, są nabyte, są wytworzone przez wyobraźnię. Prawdziwe są tylko te sądy, które są zgodne z doświadczeniem.

2) empiryzm metodologiczny: głosi, że nauka powinna:

a) stwierdzać dane pochodzące z doświadczenia

b) uogólniać je indukcyjnie

versus nauka oparta na aksjomatach i wywodząca swoje twierdzenia dedukcyjnie (Kartezjusz)

Empirystą metodologicznym był Fr. Bacon

Mill w swoich poglądach łączył wszystkie trzy rodzaje empiryzmu.

Ad 2) Indukcjonizm

43

Logiczne schematy indukcji

1. Indukcja enumeracyjna

2. Indukcja eliminacyjna; kanony Milla

Kanony Milla

Indukcja eliminacyjna jest metodą ustalania związków przyczynowo-skutkowych na podstawie jednostkowych obserwacji. Mill zawarł jej zasady w pięciu kanonach.

Kluczowe dla metod eliminacji pojęcia przyczyny i skutku wyjaśnia Mill następująco:

przyczyną zjawiska B jest takie zjawisko A, po którym B stale występuje. Mówimy też wtedy, że B jest skutkiem zajścia zjawiska A.

Kanony indukcji eliminacyjnej lub Milla to kanony:

- jedynej zgodności

- jedynej różnicy- zmian współtowarzyszących- połączonych metod zgodności i różnicy- reszt.-

Każdy z kanonów wskazuje pewną metodę poszukiwania związku przyczynowo-skutkowego drogą eliminacji zjawisk niepowiązanych. Egzemplifikacji kanonów dokonuje się w określonych warunkach badawczych drogą wskazania rozważanych przyczyn (okoliczności) i zdarzeń, które przyjmowane są jako potencjalne skutki tych przyczyn.

44

Søren Aabye Kierkegaard (1813 - 1855)

45

Twórca filozofii egzystencjalnej

Poglądy

Filozofia egzystencjalna

- Zainteresowanie wyłącznie człowiekiem i jego stosunkiem do Boga

- niepokój, lęk

- Skończoność i nieskończoność w istnieniu

- dążenie człowieka do nieskończoności i obawa przed nią

- każde zbliżenie człowieka do Boga oznacza lęk i drżenie

46

- religia A i religia B

- Typy życia człowieka

- typ etyczny

- typ religijny

- Subiektywność prawdy

- prawda jest tylko subiektywna; obiektywna prawda nie jest dostępna

Ewolucjonizm

Karol Darwin (1809 – 1882)

Empiryczny dowód powstania nowych gatunków

Ewolucjonistyczna teza tłumacząca powstanie nowych gatunków

Herbert Spencer (1820 – 1903)

inżynier

Poglądy

Idea: ewolucyjne wyjaśnianie zjawisk

Ewolucjonizm; prawa rozwoju:

- Świat (przedmioty, zjawiska) podlega przemianom

- Przemiany dokonują się stale i stopniowo

- Przemiany dokonują się w jednym kierunku według określonych praw

Ewolucja – prawem powszechnym, dotyczy:

- tworzenia się:

ciał chemicznych

organizmów

umysłów

47

społeczeństw

kultur

- formowania się systemów słonecznych

Rozszerzenie ewolucjonizmu:

- ewolucjonistyczna teoria poznania

- ewolucjonistyczna psychologia

- ewolucjonistyczna etyka

Scjentyzm

Reprezentant Karl  Pearson (1857 - 1936)

Scjentyzm - pogląd większości inteligencji 2. połowy XIX w.

Stanowisko

A) Nauka

1) Wiedzą pewną jest nauka i tylko nauka

2) Wiedzą pewną jest nauka przyrodnicza (przyrodoznawstwo); matematyka ma wartość pomocniczą, humanistyka ma wartość o ile upodabnia się do przyrodoznawstwa

3) Funkcja nauki polega na stwierdzaniu faktów; na ich opisie, na wyjaśnianiu

4) Zakresem nauki jest wszystko, co istnieje; wszystko, co istnieje, może c tematem badań naukowych

5) Środkami, jakimi posługuje się nauka, są: pojęcia ogólne i prawa (ogólne twierdzenia). Środki te nie są ustalone raz na zawsze, mogą co zmieniane

6) Nauka ma przed sobą nie tylko zadania czysto teoretyczne, ale i praktyczne: podniesienie poziomu życia ludzi, wzmożenie dobrobytu (technika, medycyna)

7) Stosunek nauki do teologii jest bezwzględnie ujemny; tak samo do metafizyki. Filozofia – tylko historia filozofii

8) Wartość nauki: największa, jaką dzieło ludzkie może mieć. „Prawo mej myśli jest dla mnie większą prawdą i większą koniecznością niż Bóg dla teologa” (K. Pearson) – apoteoza nauki

9) Misja nauki:

- religijna: służyć ludzkości; uczeni – prawdziwymi kapłanami a nauka – religią (E. Renan)

48

- społeczna, moralna, polityczna:

- służyć wolnej myśli (K. Pearson The Ethics of Freethought, 1888)

- czynnikami moralnymi: rozum i wiedza, nie uczucie

- nowe idee: eugenika, emancypacja kobiet, wolna miłość, wolność pracy

B) Zagadnienia społeczne: liberalizm (J. S. Mill), myśl ewolucjonizmu – wolność i stopniowy postęp

C) Zagadnienia etyczne – hasła, przyroda, altruizm, utylitaryzm

Liberalizm (łac. liberalis – wolnościowy, od łac. liber – wolny) – pogląd, według którego wolność jest wartością nadrzędną, ma charakter indywidualistyczny i przeciwstawia się kolektywizmowi. Innymi wartościami cenionymi przez liberałów są wartości demokratyczne ,wolności prawa obywatelskie oraz wolność prywatna i wolny rynek.

Liberalizm powstał w epoce Oświecenia, w sprzeciwie wobec absolutyzmu i instytucji feudalnych. W XIX wieku stał się szerokim ruchem politycznym.

Jules Henri Poincaré (1854 - 1912)

Konwencjonalizm

- Prawa nauki są konwencjami

Prawa nauki są odtworzeniem rzeczywistości. Pewniki matematyczne (aksjomaty) nie odtwarzają rzeczywistości: nie pochodzą z doświadczenia, ale też nie są a priori. Pewniki są tworem umysłu, ale nie są konieczne, zawierają element dowolności. W matematyce dekrety umysłu „obowiązują naukę, która bez nich nie byłaby możliwa, nie obowiązują – przyrody”.

Prawa nauki są hipotezami, konwencjami wprowadzonymi przez naukę. Kryterium wyboru między różnymi konwencjami są: dogodność, prostota, względy estetyczne.

W przypadku geometrii: żadna geometria nie odzwierciedla rzeczywistości, dlatego możliwa jest zarówno geometria Euklidesa, jak i geometrie nieeuklidesowe. Jednak wszystkie nie są obiektywne, są konwencjonalne.

W przypadku fizyki dylemat opozycji między falową i korpuskularną teorią światła należy interpretować z punktu widzenia konwencjonalizmu.

- Nie tylko prawa nauki, także fakty naukowe są konwencjami

- Krytyczna analiza faktu naukowego

Stanowisko Pincarego było skierowane przeciwko dogmatyzmowi uczonych XIX w. utrzymujących, że nauka odtwarza świat wiernie, obiektywnie i całkowicie.

49

Parcelacja filozofii: 2. połowa XIX w.

Koncepcje filozofii:

- encyklopedia nauk szczegółowych

- synteza wyników nauk szczegółowych

- metodologia nauk szczegółowych

Tendencja; zasadnicza modyfikacja, przekształcenie filozofii w szereg dyscyplin specjalistycznych - na wzór nauk szczegółowych

Dyscypliny specjalne, którymi zajmowała się filozofia; działy filozofii:

- psychologia

- psychologia społeczna

- logika

- etyka

- estetyka

Wilhelm Dilthey (1833-1911) i humanistyka

50

Poglądy

- Zajmował się głównie metodologią nauk humanistycznych i teorią kultury.

- Stworzył pojęcie nauk o duchu (Geisteswissenschaften). Wysunął tezę o odrębności nauk humanistycznych od przyrodoznawstwa, wskazując, że decydują o niej m.in.:

1) przedmiot badań, który stanowi rzeczywistość dziejowo-społeczna i świat wartości,

2) metoda, której punktem wyjścia jest rozumienie, a istotą - formułowanie sądów wartościujących i normatywnych, jakich nie spotyka się w naukach o przyrodzie.

- Postulował, by za podstawę humanistyki uznać tzw. psychologię opisową, rozpatrującą - w odróżnieniu od uprawianej dotąd psychologii o nastawieniu przyrodniczym - związki psychiczne czyli struktury konstytuujące poszczególne typy psychiki ludzkiej.

51

- Głosząc historyzm, tj. łącząc każde stanowisko filozoficzno-ideologiczne z określonym miejscem i czasem oraz którąś z trzech zasadniczych form światopoglądowych (naturalizm, idealizm wolnościowy, idealizm obiektywny), twierdził, że humanistyka winna unikać schematów i trzymać się życia, a swoim celem uczynić uchwycenie go w jego dynamicznej całości. Uważany jest za pioniera tzw. filozofii życia.

Filozofia XX w.

Faza pierwsza: 1900 – 1918- Wyjątkowa intensywność pracy filozoficznej

- Nowe prądy:

- Pragmatyzm (Stan. Zjednoczone): Ch. S. Peirce, W. James

- Filozofia życia (Francja): H. Bergson

- Fenomenologia (Niemcy): E. Husserl, M. Scheler

- Nowy realizm (Anglia): B. Russell

- Ekspresjonizm filozoficzny (Włochy): B. Croce

Henri Bergson (1859 – 1941)

- Krytyka intelektu

- Jak intelekt deformuje rzeczywistość:

- unieruchamia rzeczy

- rozkłada rzeczy na części

- upraszcza rzeczy

- ujmuje rzeczy czysto ilościowo

- „mechanizuje” rzeczy

- relatywizuje rzeczy

- Intuicja

52

- Jaźń głęboka

- Ewolucja twórcza

- Filozoficzny ewolucjonizm (elan vital)

Élan vital (fr. "pęd życiowy") - twórcza siła, będąca motorem rozwoju świata istot żywych, nadająca mu dynamizm. Podstawowe pojęcie filozofii Henri Bergsona, według którego stanowi ona podstawę działań duchowych i artystycznych. Ma zapewniać kontynuację gatunków i powodować ewolucję istot żywych. Pojęcie rozpowszechniło się po opublikowaniu w 1907 r. "Ewolucji twórczej" .

Świat postrzegany przez Bergsona to przestrzeń konfliktu między bezwładną, ociężałą materią a duchem, "pędem życiowym", niosącym energię tworzenia. Walka materii i ducha sprawia, że świat nie może osiągnąć formy ostatecznej, że jest wciąż w fazie tworzenia się, wciąż "staje się", a ów proces jest właśnie rzeczywistością, której ludzie doświadczają i którą poznają.

Fryderyk Nietzche (1844 – 1900)

53

- Relatywistyczna teoria poznania

- Relatywistyczna teoria wartości; krytyka chrześcijaństwa „śmierć Boga”

- Krytyka współczesnej moralności

- Przewartościowanie wszystkich wartości

- ideał nadczłowieka

54

Filozofia amerykańska

Pragmatyzm

Ogólna charakterystyka:

- filozofia typowo amerykańska

- wyraża trzeźwy i praktyczny sposób myślenia

Cechy pragmatyzmu:

- metoda rozstrzygania filozoficznych problemów

- teoria prawdy

Przedstawiciele

Charles Sanders Peirce (1839 - 1914)

55

Autor ważnych prac poświęconych metodzie nauki oraz logice relacji.

Wszechstronny geniusz, pracował jako urzędnik, za życia nie znalazł wydawcy dla swego dwunastotomowego dzieła poświęconego pragmatyzmowi. Jest autorem słowa "pragmatyzm" i głównych koncepcji tego nurtu, William James (jego przyjaciel) je spopularyzował.

William James (1842 – 19910)

Współtwórca pragmatyzmu – metody filozoficznej, oceniającej twierdzenia  metafizyczne według praktycznych konsekwencji. Jego zdaniem także poglądy religijne i wiara powinny być oceniane w ten sposób. Tylko wiara może powodować, że przyjmujemy religię (the will to believe): mamy do tego prawo, gdyż i tak jesteśmy na nią zdani – w praktyce postępujemy tak, jakbyśmy wierzyli, że Bóg istnieje, albo, że nie istnieje.

Wiele badań poświęcił James analizie doświadczenia. Jego zdaniem "czyste" jest neutralne wobec przedmiotu i podmiotu – przeciwstawienie to ma względny charakter. W metafizyce uważał, że

56

składniki rzeczywistości są współzależne od sąsiadujących składników (synechizm), ale niezależne od całości (tychizm). Z tego wynikało, że mogą powstawać rzeczy nowe, a w świecie istnieje wolność.

James wniósł liczący się wkład do psychologii, był zwolennikiem funkcjonalizmu i prekursorem zarówno behawioryzmu jak i psychologii humanistycznej. Jest autorem dogłębnych analiz i samoobserwacji "strumienia świadomości" oraz słynnego pytania "Czy świadomość istnieje?"

Poglądy

Nowe rozumienie ludzkiej psychiki

- strumień świadomości; ciągłość strumienia

- zjawiska psychiczne na tle biologicznych

Radykalny empiryzm

Filozofia religii

Instrumentalizm

J. Dewey (1859 – 1952)

Poglądy

Kryterium prawdy: pragmatyczne

Społeczny aspekt pragmatyzmu

- system pedagogiczny

J. Dewey był czołowym przedstawicielem amerykańskiego progresywizmu. Twórca koncepcji szkoły pracy (1896–1902).

Swój system pedagogiczny Dewey oparł na instrumentalizmie, kierunku pragmatyzmu. Polegał on na rozumieniu doświadczenia jako istoty prawdy – prawdziwe jest to co sprawdza się w działaniu jako prawdziwe. Doświadczenie jest źródłem zdobywania i weryfikowania wiedzy, stąd w jego szkole pracy rozwijane było hasło: uczenie się przez działanie. Szkoła ta powstała na wzór samowystarczalnego gospodarstwa domowego, gdzie dzieci wykonywały różne zajęcia rzemieślnicze i gospodarcze. Akcent położony był na aktywność praktyczną i manualną. Głównym celem szkoły było pobudzanie wrodzonych zdolności dzieci, zainteresowań, wzbogacanie doświadczeń, samodzielna praca, natomiast wiedzę zdobywało się niejako przy okazji. W szkole nie było lekcji i przedmiotów, ośrodkiem był problem, który napotykało dziecko w codziennym życiu i jego rozwiązanie mające doprowadzić do

57

nabywania wiadomości, dlatego zadaniem szkoły było stwarzanie sytuacji będących źródłem owych problemów.

Fenomenologia

Edmund Husserl (1859 – 1938)

58

Poglądy

1) Krytyka psychologizmu;

- akt psychiczny, przedmiot aktu

- przedmioty matematyczne, przedmioty logiki – idealne normy

2) Idea fenomenologii

Phänomenologie als Strenge Wissenschaft (Fenomenologia jako nauka ścisła)

- ejdetyzm; istota (Wesen)

- redukcja fenomenologiczna/ transcendentalna (epoche)

Program fenomenologii

- Zurück zum sache (spowrotem do rzeczy)

- to, co dane, to, co oczywiste dane

- bezpośrednie ujmowanie danych, intuicja

- zasada wszystkich zasad

- fenomen – korelat aktu intuicji

- ujęcie istoty (Wesen) fenomenów

- związki między fenomenami; prawa a priori (Wesengesetze)

Max Scheler (1874 – 1928)

Etyka fenomenologiczna

R. Ingarden (1893 – 1970)

59

Opus vitae: Spór o istnienie świata

Głównym przedmiotem badań Ingardena były zagadnienia z ontologii, epistemologii, i estetyki. Był on także autorem kilku prac z zakresu aksjologii, antropologii filozoficznej i filozofii języka. Mistrzem i nauczycielem Ingardena był twórca fenomenologii - Edmund Husserl.

Badania filozoficzne przeprowadzone przez Ingardena często krytycznie nawiązują do analiz Husserla. W odróżnieniu od swojego mistrza Ingarden na gruncie epistemologii argumentował za realizmem, a w ontologii, w celu rozstrzygnięcia sporu dotyczącego sposobu istnienia świata danego nam w percepcji, wyróżniał i analizował następujące sposoby istnienia: realny (przedmioty trwające w czasie, procesy, zdarzenia), idealny, intencjonalny i absolutny.

60

61

Pozytywizm logiczny (neopozytywizm)

Pozytywizm logiczny – szkoła filozoficzna, która powstała w pierwszej połowie XX wieku w Wiedniu, zwana także neopozytywizmem. W późniejszym czasie z pozytywizmu logicznego wyłonił się nowy nurt w filozofii nauki zwany logicznym empiryzmem, który w swoim ujęciu przyjmował bardziej złagodzone i zliberalizowane poglądy, niż Koło Wiedeńskie.

Jej założycielem był Moritz Schlick, głównymi przedstawicielami byli Rudolf Carnap i Otto Neurath, którzy budowali swe poglądy pod silnym wpływem Wittgensteina. Jego poglądy z tak zwanego 1. okresu działalności filozoficznej były niezwykle silną inspiracją dla członków Koła Wiedeńskiego. Jej krytykami z różnych pozycji byli Karl Popper oraz cała plejada filozofów nauki od Ferdynanda Gonsetha po Imre Lakatosa. W swoich późniejszych pracach Wittgenstein odszedł dość zdecydowanie od założeń pozytywizmu logicznego, aczkolwiek w zupełnie innym kierunku niż Popper.

Pozytywizm logiczny jest kontynuacją empiryzmu, poczynając od Locke'a przez Hume'a i Milla, a kończąc na Brentano, wzbogaconą rozwojem logiki matematycznej oraz fizyki początków XX wieku.

Przez długi czas pod wpływem tej szkoły byli realiści logiczni ze szkoły brytyjskiej – zwłaszcza Bertrand Russell i Alfred North Whitehead, jednak ich systemy filozoficzne poszły ostatecznie w zupełnie innym kierunku.

Koło Wiedeńskie (niem. Wiener Kreis) – grupa filozoficzna istniejąca od 1922 roku skupiona wokół prowadzonej przez Moritza Schlicka na Uniwersytecie Wiedeńskim Katedry Filozofii i Historii Nauk Indukcyjnych. Poglądy myślicieli należących do koła ogniskowały się wokół pozytywizmu logicznego.

W skład grupy wchodzili: Gustav Bergmann, Rudolf Carnap, Philipp Frank, Hans Hahn, Tscha Hung, Victor Kraft, Karl Menger, Richard von Mises, Marcel Natkin,Otto Neurath, Olga Hahn-Neurath, Theodor Radakovic, Rose Rand oraz Friedrich Waismann.

Na kształt poglądów filozoficznych członków Koła duży wpływ miał Ludwig Wittgenstein, biorący udział w jego niektórych spotkaniach. Bliskie kontakty z Kołem utrzymywali filozofowie ze szkoły lwowsko-warszawskiej: Alfred Tarski, Kazimierz Ajdukiewicz, Leon Chwistek, Stanisław Leśniewski, Jan Łukasiewicz, Tadeusz Kotarbiński. Duży wpływ na recepcję poglądów Wiedeńczyków miał Karl Popper.

62

Moritz Schlick (1882 - 1936 ) – niemiecki filozof, jeden z twórców pozytywizmu logicznego

Poglądy neopozytywistów

Główne hasła neopozytywizmu to:

- Oparcie całej wiedzy na danych empirycznych i odrzucenie wszystkiego co nie znajduje oparcia w faktach empirycznych.

- Opisanie tej wiedzy językiem matematyczno-logicznym.

- Sprowadzenie wszystkich nauk do fizyki, lub przynajmniej zastosowanie w nich technik badawczych i opisu matematycznego wziętych z fizyki - dotyczy to nawet takich nauk jak psychologia i ekonomia.

63

Nowy podział sądów

Zastosowanie tych pozornie prostych założeń do współczesnej wiedzy i wzięcie pod uwagę wszystkich zastrzeżeń do empiryzmu, które narosły od czasów Hume'a i Milla okazało się jednak zadaniem karkołomnym. Pomocą miał być nowy podział sądów. Zdaniem bowiem neopozytywistów w prawdziwej, rzetelnej wiedzy - a więc takiej, która mówi coś o realnym świecie, występują tylko dwa rodzaje sądów:

- Sądy formalno-logiczne, które nie mówią niczego o zewnętrznym świecie, zajmują się jakby wyłącznie same sobą, są więc czystymi tautologiami. Nie wypowiadają się one ani na temat jakichkolwiek bytów idealnych w rozumieniu platońskim ani na temat rzekomych "jedynie słusznych" form poznania w sensie kantowskim. Jedynym warunkiem poprawności tych sądów jest ich wewnętrzna niesprzeczność. Sądami tymi zajmuje się logika i matematyka, które w gruncie rzeczy są tożsame i można je do siebie nawzajem sprowadzić (prace Russella i Whiteheada). W tym ujęciu w pewności sądów matematycznych nie ma niczego magicznego - są one po prostu tautologiami, więc z definicji są zawsze prawdziwe.

- Sądy sprawozdawcze (protokolarne -- Protokolsätze), to takie, które po prostu stwierdzają występowanie faktów empirycznych oraz wynikające z tych faktów wnioski. Np. wg Neuratha, za zdania bazowe (Protokolsätze) należy uznać najprostsze zdania opisujące przedmioty fizyczne.  Na ich bazie, stosując dowolny wewnętrznie niesprzeczny język, konstruuje się teorie, grupujące i porządkujące zbiory sądów sprawozdawczych. Teorie są więc tylko złożonymi, sformalizowanymi wnioskami z obserwowanych faktów i niczym więcej. W tym ujęciu oczywiste jest, że sądy sprawozdawcze są poprawne, jeśli odzwierciedlają fakty, a teorie są poprawne jeśli ich język jest niesprzeczny oraz jeśli są weryfikowalne (czyli można podać konkretne, empiryczne fakty dowodzące słuszności tych teorii). Pojęcie weryfikowalności empirycznej stało się więc równoważne pojęciu jakiegokolwiek sensu. Jeśli jakaś teoria czy sąd mają mieć jakikolwiek sens faktyczny, to muszą być weryfikowalne. Wszystkie pozostałe są albo tautologiami, albo w ogóle nie mają żadnego sensu.

Krytyka teorii bytu i metafizycznych teorii

Przykładając swoją miarę do różnych nauk neopozytywiści tropili w nich nieweryfikowalne teorie i dowodzili ich faktycznej bezsensowności.

W teorii bytu neopozytywiści zauważyli za Wittgensteinem, że wszelkie sądy i teorie w jej obrębie są bezsensowne - tzn. nie można ich w żaden sposób zweryfikować faktami. Pytania w rodzaju "Czy istnieje Bóg" lub "Czy istnieje materia" są zatem zwyczajnie pozbawione wszelkiego realnego sensu, a zatem nie ma sensu szukać na nie odpowiedzi.

Podobnie jest z etyką - szukanie metafizycznych znaczeń pojęcia dobra i zła nie ma sensu, bo te pojęcia nie mają żadnego przełożenia na fakty empiryczne. Analiza logiczna tych pojęć pokazuje, że są one związane z ludzkimi emocjami - poczuciem komfortu lub

64

dyskomfortu psychicznego. Komfort psychiczny da się zmierzyć w formie np. ankiety, można go więc uznać za fakt empiryczny. W skali indywidualnej dobre jest to co ten komfort zwiększa, a w skali społecznej to, co zwiększa średni komfort psychiczny analizowanej populacji. I do tego należy w praktyce zawęzić całą etykę. Etyka zawęża się zatem do psychologii empirycznej, oraz do uczciwie uprawianej socjologii i ekonomii.

W psychologii neopozytywiści piętnowali wszystkie nieweryfikowalne teorie - krytykowali więc zarówno koncepcje podświadomości Freuda, gdyż nie ma żadnego empirycznego sposobu aby dowieść istnienia czegoś takiego, jak i koncepcje psychologii postaci, gdyż pojęcie struktury myślowo-emocjonalnej również jest nieweryfikowalne. Z psychologii ostały się zatem tylko mierzalne eksperymenty, na których bazuje zwłaszcza behawioryzm.

Problemy samego pozytywizmu logicznego

Ukryte koncepcje metafizyczne:

Przykładając miarę pozytywizmu logicznego do niego samego krytycy tego nurtu zauważyli, że program pełnego zerwania z wszelką metafizyką jest niewykonalny. Np. naczelna zasada tego systemu – wymóg weryfikowalności empirycznej – wymaga cichego założenia realności istnienia świata materialnego oraz jego racjonalnej, przewidywalnej struktury. Oba te założenia są czysto metafizyczne – nie można ich samych dowieść empirycznie i trzeba je przyjąć na wiarę. A z takich koncepcji chcieli właśnie oczyścić filozofię pozytywiści logiczni. Ta elementarna obserwacja pchnęła właśnie realistów brytyjskich z Russellem na czele do pójścia w zupełnie innym kierunku filozoficznym.

Problem z pojęciem weryfikowalności

Szczegółowe badania logiczne rozmaitych teorii i pojęć występujących w fizyce pokazały, że bardzo duża część podstawowych teorii w fizyce nie jest weryfikowalna empirycznie. I to nie tylko z powodów praktycznych, ale często na skutek samej konstrukcji logicznej tych teorii. Przykładem nieweryfikowalnej zasady jest np. zasada zachowania energii. Nie sposób bowiem w skończonej liczbie doświadczeń dowieść prawdziwości hipotezy dotyczącej wszystkich zjawisk w ogóle. Karl Popper w swojej konstruktywnej krytyce pozytywizmu zaproponował stosowanie w miejsce weryfikowalności inne kryterium naukowości teorii: było to pojęcie falsyfikowalności.

Problemy z logiką i matematyką

Rozwój matematyki pod koniec XIX wieku i na początku wieku XX natrafił na nieoczekiwany problem występowania antynomii, czyli zagadnień których próba rozwiązania w sposób klasyczny (za pomocą klasycznych koncepcji logiki np. arystotelesowskiej) prowadzi do sprzeczności. Typowym przykładem jest tu zagadnienie niemożności konstrukcji zbioru wszystkich zbiorów.

Próbą wyjścia z impasu była dokonana przez Russella i Whiteheada logicyzacja matematyki. Pozytywiści jednak nadal poszukiwali innych możliwości budowy wiedzy w ramach systemów formalnych. Ostateczny cios tym usiłowaniom zadały prace Kurta Gödla, a zwłaszcza jego twierdzenie o niezupełności systemów aksjomatycznych zawierających arytmetykę liczb naturalnych(1931). W ramach tych prac Gödel dowiódł, że każdy system aksjomatyczny pierwszego rzędu musi zawierać zdania niemożliwe do dowiedzenia, o ile jest

65

niesprzeczny. Oznacza to, że niemożliwe jest przedstawienie zespołu wiedzy matematycznej w zamkniętej formie, w postaci zamkniętego systemu formalnego, jak chcieli tego przedstawiciele prądów pozytywistycznych. Wiedza dedukcyjna, matematyczna, będzie mieć zatem zawsze otwarty charakter. Przekonanie, o tym że geneza antynomii leży w niewłaściwym używaniu języka pozostało jednak trwałą zdobyczą pozytywizmu logicznego.

Rudolf Carnap - niemiecki filozof, logik i matematyk, jeden z głównych przedstawicieli pozytywizmu logicznego (neopozytywizmu), współtwórca Koła Wiedeńskiego. Autor prac z zakresu filozofii nauki, języka, teorii prawdopodobieństwa, logiki klasycznej, indukcyjnej oraz modalnej. Działał w Wiedniu i Pradze, a od 1935 w USA (Chicago).

Głosił tezę, że filozofia powinna się zajmować jedynie logiczną analizą języka nauki. Programowo zwalczał wszelką metafizykę, jako zajmującą się problemami pozornymi. Carnap odmawia twierdzeniom metafizyki naukowego charakteru. Powyższy pogląd

66

przedstawia w klasycznym dziele "Logiczna składania języka". Pod wpływem Alfreda Tarskiego dopuszcza metody semantyczne w filozofii.

Rdzeń jego nauki stanowi wyróżnienie w języku nauki dwóch powierzchni - teoretycznej i empirycznej. Żądał, aby wszystkie problemy nauk empirycznych sprowadzać do fizyki. Matematyka i logika, były przez Koło Wiedeńskie zaliczane do nauk teoretycznych i nieempirycznych. W ostatnich latach Carnap zajmuje się prawdopodobieństwem logicznym.

Rudolf Carnap: There is a continuum which starts with direct sensory observations and proceeds to enormously complex, indirect methods of observation. Obviously no sharp line can be drawn across this continuum; it is a matter of degree . . . In general, the physicist speaks of observables in a very wide sense compared with the narrow sense of the philosopher, but, in both cases, the line separating observable from nonobservable is highly arbitrary.

Rudolf Carnap: In science there are no ‘depths’; there is surface everywhere.

Angielska filozofia analityczna

B. Russell

67

Bertrand Arthur William Russell, 3. hrabia Russell (1872 - 1970) – brytyjski filozof, logik, matematyk, działacz społeczny i eseista. Laureat Nagrody Nobla w

dziedzinie literatury za rok 1950

Bertrand Russell był współtwórcą i animatorem, wspólnie z Alfredem N. Whiteheadem, programu logicyzacji matematyki. W dziele Principia Mathematica podał sposób redukcji aksjomatów arytmetyki liczb naturalnych do języka logiki. Koncepcja ta została zrealizowana dzięki stworzeniu teorii typów co pozwalało uniknąć antynomii zbioru wszystkich zbiorów oraz klas samozwrotnych, będących wadą poprzednich prób tego typu (Frege).

Teoria typów unika paradoksów poprzez wprowadzenie i rygorystyczne separowanie różnych typów. Wymaga to definiowania tego samego obiektu matematycznego wielokrotnie, na różnych poziomach typów.

Russell był jednym z najwybitniejszych filozofów XX wieku. Największą sławę filozoficzną przyniosła mu teoria deskrypcji – wyłożona w roku 1905 w artykule "On denoting" ("O denotowaniu"). Należy ona do dnia dzisiejszego do kanonu współczesnej filozofii analitycznej. Ewolucję swoich poglądów filozoficznych Russell opisał w książce 'Mój rozwój filozoficzny' – wydanej także w języku polskim.

W 1950 otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie literatury "w uznaniu jego różnorakich znaczących pism, w których bronił ideałów humanitarnych i wolności myśli".

68

Próbą wyjścia z impasu była dokonana przez Russella i Whiteheada logicyzacja matematyki. Koncepcję tę przedstawiono w monumentalnym i wielotomowym dziele "Principia mathematica". Russell zauważył, że antynomie w matematyce wynikają z błędów w konstrukcjach sądów logicznych, zdań i sposobie użycia języka logiki w ogóle. Oparcie konstrukcji matematyki na rozbudowanej przez niego we współpracy z Whiteheadem teorii typów zmierzało do uporządkowania możliwych rodzajów wypowiedzi w nieskończoną hierarchię i tym samym wprowadzenie mechanizmu umożliwiającego usunięcie paradoksów, takich jak antynomia zbioru wszystkich zbiorów, jako wypowiedzi mieszających rozmaite poziomy wypowiedzi. Celem owych prac miała być w szczególności budowa systemu logicznego pozwalającego dowieść niesprzeczności podstaw matematyki.

Działania te zakończyły się częściowym jedynie sukcesem, gdyż Russell osiągnął je poprzez usunięcie tych pojęć z języka matematyki, które uznał za niepoprawnie sformułowane. Podobny cel miały też prace nad językiem i metajęzykiem Tarskiego – te jednak odnosiły się do logiki a nie do matematyki, i rozwiązały problem prawdziwości antynomii logicznych, jak np. paradoks kłamcy

L. Witgenstein

Ludwig Josef Johann Wittgenstein (1889 - 1951) – filozof zajmujący się przede wszystkim kwestiami języka i logiki, poruszał także kwestie kluczowe dla filozofii umysłu i matematyki.

69

Jego wczesne prace uczyniły z niego "ojca chrzestnego" neopozytywizmu, późniejsze natomiast stanowiły kluczowy wkład w badaniach nad pragmatyką

„Świat jest wszystkim, co jest faktem” (Traktat logiczno-filozoficzny)

Poglądy

Powszechnie rozróżnia się wczesną i późną filozofię Wittgensteina. Wczesna została przedstawiona w Traktacie logiczno-filozoficznym i nawiązuje do atomizmu logicznego Bertranda Russella. Wywarła ogromny wpływ na Koło Wiedeńskie.

Wittgenstein zainteresował się filozofią po studiach nad logiką u boku Bertranda Russella, pod niemałym wpływem idei Gottloba Fregego. Jego pierwsza praca (jedyna książka opublikowana za życia filozofa), Traktat logiczno-filozoficzny, uznawana jest za najważniejsze dzieło filozofa – jest to praca złożona z licznych ponumerowanych dziesiętnie aforyzmów. Traktat napisany został z wielką troską o jasność i ścisłość wypowiedzi – miał być nota bene zarówno początkiem, jak też końcem jego pracy filozoficznej.

Jednak po blisko dziesięciu latach przerwy Wittgenstein wrócił na Uniwersytet Cambridge. Owocem jego późniejszej filozofii są m.in. Niebieski zeszyt, Brązowy zeszyt, Dociekania filozoficzne i O pewności. Nie można, mimo wielu sugestii ze strony komentatorów (np. P. Hacker), mówić jednak o drastycznej zmianie w całości przedsięwzięcia filozoficznego Wittgensteina – on sam przyznaje się do kilku błędów w pierwszym dziele – słuszniej jest nazwać tę ewolucję dojrzewaniem – znaczna część pierwotnych poglądów filozofa została radykalnie zmodyfikowana. Odrzucił wtedy atomizm logiczny.

W tym okresie Wittgenstein nie publikował, zaś jego późniejsze dzieła, relacjonujące twórczość drugiego okresu, dostępne są przede wszystkim jako nieuporządkowane zapiski, których wydanie i układ zawdzięczamy jego spadkobiercom, wydano też jego listy oraz notatki z wykładów spisane przez uczniów. Najbardziej wpływowym dziełem tego okresu są Dociekania filozoficzne, DF, napisane jako zbiór paragrafów, nielinearnie; filozof nie cenił sobie klasycznej formy dysertacyjnej w rozprawach tego rodzaju.

Aforyzm rozumiany jako hasło reasumujące filozofię Wittgensteina – "Nie pytaj o znaczenie, pytaj o użycie" – stał się, w wyniku rozpowszechnienia jego późniejszych idei, programem filozoficznym dla wielu przedstawicieli filozofii analitycznej na całym świecie.W ten i inne sposoby Wittgenstein demaskował pozorność problemów filozoficznych. Traktował je jak choroby, z których należy się wyleczyć:

"Filozof zajmuje się problemem jak lekarz chorobą." (Der Philosoph behandelt eine Frage; wie eine Krankheit), L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, § 255.

70

Twierdził, że nie ma tajemniczego bytu zwanego "znaczeniem" w sensie filozoficznym, język jest bowiem techniką, która daje nam możliwość komunikacji; by wiedzieć, co znaczą słowa, trzeba być w posiadaniu tejże techniki oraz patrzeć na kontekst, w jakim są one przekazane. Wittgenstein nie przywiązywał wagi do problemów klasycznych w filozofii, ponieważ większość z nich znika, gdy próbujemy je precyzyjnie wyrazić.

Badanie języka codziennego uświadamia, zdaniem Wittgensteina, jak wiele problemów wynika jedynie z niewłaściwego użycia pewnych pojęć, z pomyłek w "grach językowych".

Egzystencjalizm

M. Heidegger (1889 – 1976)

71

Martin Heidegger (1889 - 1976) – filozof niemiecki. Myśl filozoficzna Heideggera uznawana bywa za jedną z najważniejszych w filozofii XX wieku

Studiował na uniwersytetach we Fryburgu oraz Marburgu pod kierunkiem Henryka Rickerta. Profesorem filozofii został w roku 1928. 23 kwietnia 1933 roku, został rektorem Uniwersytetu we Fryburgu i wstąpił do NSDAP publicznie dając wyraz swego poparcia dla narodowego socjalizmu.

Poglądy

Za najważniejsze dzieło Heideggera uznaje się Bycie i czas (niem. Sein und Zeit (1927). Heidegger zajmuje się w nim, określanym przez siebie jako fundamentalne, pytaniem o sens bycia i analizą ontologiczną ludzkiego bycia (jestestwa, Dasein).

Myśl Heideggera nieustannie ewoluowała motywowana pragnieniem jak najlepszego naświetlenia problemu Bycia. Rozwój ten konfrontując stanowisko Heideggera z tradycją filozofii europejskiej, doprowadził go do przekonania, iż techniczny język filozofii nie jest w

72

stanie zdać w istocie sprawy z tego co od początku chciał wyrazić. Potrzeba kreacji własnego języka zaowocowała całą gamą nowych metaforycznych terminów, o rozmyślnie poetyckiej wręcz sile wyrazu.

W wielkim uproszczeniu problematyka Bycia i Czasu przedstawia się następująco:

Różnica ontologiczna – Byt i Bycie

Jądro filozofii Heideggera stanowi problem Bycia (das Sein). Podczas gdy tradycyjna ontologia koncentrowała swoje wysiłki wokół bytu, dla Heideggera kluczowym zagadnieniem pomijanym właściwie przez dotychczasową filozofię jest kwestia Bycia tegoż Bytu. Zadaniem nowej (według określenia Heideggera „fundamentalnej”) ontologii ma być zatem naświetlenie zapoznanego zagadnienia Bycia. Rozróżnienie między Bytem a Byciem to tzw. różnica ontologiczna.

Bycie dla Heideggera to egzystencja (to wyróżnia człowieka od pozostałych bytów). Swoim życiem człowiek daje już jakąś odpowiedź, ale nie zdaje sobie z tego sprawy. Stąd kierowanie uwagi na to, co jest wokół (ludzie, rzeczy).

Dasein i Egzystencja

Punktem wyjścia dla ontologicznych analiz Heideggera jest pewien szczególny byt określany przez niego jako Dasein. Nazwa ta nie stanowi jedynie etykietki, lecz jest pełną metaforycznych odniesień konstrukcją, która w założeniu autora ma w jednym słowie kumulować rezultat złożonych analiz bytu do którego się odnosi. Z tego też względu jednoznaczne oddanie tego terminu w innym języku jest właściwie niemożliwe. W polskiej tradycji przyjęło się kilka tłumaczeń: Jestestwo, Przytomność, Bycie-tu-oto, Jawnobycie, Obecność.

W wielkim uproszczeniu, można przyjąć że Dasein to człowiek. Należy pamiętać jednak, że zestawienie to ma jedynie ułatwić zrozumienie o czym mowa, a stawianie znaku równości pomiędzy tymi terminami jest absolutnym błędem.

Dasein to byt, który jest w taki sposób, że odnosi się do Bycia, innymi słowy przekracza Byt w kierunku Bycia. Ten specyficzny sposób Bycia, który jest dany Dasein, Heidegger określa słowem Egzystencja. Jako że Dasein jest punktem wyjścia analizy Heideggera, nosi ona miano analizy egzystencjalnej.

Bycie-w-świecie

Egzystując Dasein sprawia, że byt uobecnia się. W każdym momencie Dasein "odnajduje się" już wobec bytu czyli upraszczając jest-już-w-świecie. Wynika z tego, że Dasein i byt wewnątrzświatowy (czyli po prostu rzeczywistość, która go otacza) nie są od siebie niezależne – są jedynie dwoma elementami struktury określanej przez Heideggera jako Bycie-w-świecie. Nie ma żadnego "obiektywnego" świata istniejącego bez Dasein i nie ma Dasein jako czystej formy bycia bez świata.

73

Dasein może być w taki lub inny sposób. Sam projektuje bycie tego co jest (a tym samym i swoje własne). Nie oznacza to jednak, że Dasein jest "wolny", że może stać się kim chce w świecie stworzonym według własnej woli. Tradycyjnie rozumiane pojęcia wolności, woli, tworzenia są tutaj zupełnie niewłaściwe. Dasein egzystując zawsze równocześnie projektuje, egzystuje jako projektujący i w każdym momencie jest-już-w-jakimś-świecie. Innymi słowy egzystencja nie jest przedmiotem jego wyboru – zawsze już odnajduje się "rzucony" w nią. Oto co Heidegger nazywa Faktycznością.

Pojęta jako jedność możliwości i faktyczności egzystencja, przesądza o tym, że swojego Bycia Dasein nie może oprzeć na żadnym zastanym bycie. Będąc zawsze otwartym i niezakończonym musi nieustannie projektować, czyli wykraczać poza zastany byt w nieznanym kierunku, wiedziony jedynie swoim Byciem. Wykraczać w kierunku Bycia. Jednak Bycie nie jest czymś. Jest Byt, natomiast Bycie stanowi jego warunek możliwości, horyzont na którym byt może się ujawnić. W tym sensie bycie nie jest bytem. Jest więc nie-bytem, nicością.

A zatem Dasein przekraczając byt w kierunku bycia, wykracza w nicość. Staje w obliczu nagiego faktu, że jest, że nie może oprzeć się na niczym, że otaczający go byt jest tylko kruchą nieistotną strukturą przesłaniającą jego rozwijające się w nicości bycie i w końcu, że śmierć jako ostateczna i nieprzekraczalna możliwość bycia będzie jego nieodwołalnym kresem. Bycie Dasein okazuje się zatem Byciem-ku-Śmierci.

Odkrycie tego stanu rzeczy wywołuje Trwogę (Angst), skłaniającą Dasein do ucieczki w stan określany przez Heideggera jako Upadanie (Verfallen). Upadanie charakteryzuje się niemal całkowitym zapomnieniem Bycia i skupieniem uwagi na bycie wewnątrzświatowym, który jawi się teraz jako niezależny od Dasein.

Upadanie jako sposób bycia Dasein, Heidegger określa jako egzystencję nieautentyczną, tzn. taką, która zapoznaje sens Bycia. Nie znaczy to, że jest ona czymś nagannym i godnym pożałowania. Wręcz przeciwnie, stanowi ona naturalną i pierwotną kondycję Dasein, z której może się on dopiero wyzwolić, wkraczając na drogę egzystencji autentycznej czyli takiej, która oświetli właściwy sens jego bycia i sens bycia w ogóle.

J. P. Sartre (1905 – 1976)

74

Jean-Paul Charles Aymard Sartre (1905 -1980 )

Powieściopisarz, eseista i filozof francuski. Przedstawiciel egzystencjalizmu.Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1964 (odmówił jej przyjęcia).

Sartre był czołowym przedstawicielem egzystencjalizmu ateistycznego. Pod koniec życia odszedł od egzystencjalizmu i rozwinął własną wersję socjologii marksistowskiej.

Jego ostatnim znaczącym dziełem filozoficznym jest napisana w 1960 r. „Critique de la raison dialectique”.

Jego współpracowniczką i towarzyszką życia była pisarka, feministka i filozof Simone de Beauvoir.

75

Filozofia najnowsza

Postmodernizm - ogólne określenie nowych tendencji we współczesnej kulturze, filozofii nauki, życiu społecznym i politycznym, oraz sposobów ich opisu używane w 3 znaczeniach: 1) okres w rozwoju kultury następujący po okresie modernizmu, liczonego od schyłku XIX w. (z główną fazą 1910–30) do połowy XX w., zapoczątkowany w latach 60. XX w. na gruncie literatury amerykańskiej, później rozwijający się także w Europie Zachodniej; w tym znaczeniu stosują je najczęściej krytycy literatury (L. Fiedler, I. Hassan), sztuki (R. Krauss), architektury (Ch. Jencks) 2) epoka kulturowo-cywilizacyjna następująca po epoce nowoczesności, liczona od narodzin oświeceniowego światopoglądu w XVIII w., do lat 60. XX w.; jednym z głównych problemów myśli postmodernistycznej jest konieczność odrzucenia bądź możliwość krytycznego przewartościowania oświeceniowego dziedzictwa; takie rozumienie pojęcia postmodernizm nałożyło się na wcześniejszy literacko-artystyczny jego sens i rozprzestrzeniło głównie we Francji (J.F. Lyotard — autor raportu Kondycja ponowoczesna 1979, wydanie polskie 1997, J.Derrida, G. Deleuze, J. Baudrillard), a następnie na powrót w USA (H. Silverman, R. Rorty)

3) „kondycja postmodernistyczna”, a więc uwarunkowania sytuacji społecznej, ekonomicznej, mentalnej w obecnym postindustrialnym, wyrafinowanym technologicznie stanie zachodniej cywilizacji.

Postmodernizm

76

Jacques Derrida

Przedstawiciele:

Francja: J.F. Lyotard, J.Derrida, G. Deleuze, J. Baudrillard

Stany Zjednoczone: H. Silverman, R. Rorty

Filozofia postmodernizmu

Według niektórych interpretacji korzenie postmodernizmu, jako negacji modernizmu, sięgają schyłku XIX (F. Nietzsche) i początku XX w. (M. Heidegger, E. Levinas). Zakwestionowano wówczas podstawowe przekonania filozofii nowożytnej. Jedno z nich dotyczyło poznawczej relacji między podmiotem i przedmiotem, uznanej za myślową „pułapkę”. Dlatego zaczęto poszukiwać „trzeciej realności”, przekraczającej zarówno byt, jak i podmiot, oraz kwestionować wiarę w autonomię podmiotu i przekonanie o bezpośredniej dostępności świata przedmiotowego, a wraz z tym, wiarę w istnienie nieuwarunkowanego, obiektywnego rozumu, stanowiącego podstawę i źródło myślenia. Wraz z upadkiem wiary w rozum pojawiła się świadomość cząstkowości i nieciągłości wiedzy; zakwestionowano istnienie jednego, uniwersalnego dyskursu (np. oświeceniowego postępu rozumu, heglowskiego rozwoju ducha,

77

marksistowskiego rozwoju społecznego poprzez walkę klas). Uznano, że wyczerpały się „wielkie narracje” historii, a świat ludzkiej wiedzy okazał się być światem stałych konfliktów, ścierania się różnych, cząstkowych, niepełnych dyskursów, uwikłanych we własne, osobiste i polityczne uwarunkowania. W związku z tym nie jest możliwa do utrzymania teza o hierarchii kultur; brak jest kulturowego „centrum”, ucieleśniającego zasady rozumu i kulturowych „peryferii”; nie ma zatem żadnych racjonalnych podstaw do akcentowania eurocentryzmu, znaczenia białej rasy czy dominacji męskości (feministyczny ruch).

Cząstkowość poznania doprowadziła wg postmodernizmu do rozbicia nauki podzielonej na odrębne, niesprowadzalne do siebie „naukowe wizje” (paradygmaty), a brak możliwości rozstrzygnięcia sporów między nimi do metodologicznego anarchizmu (do zasady „wszystko dozwolone” — P. Feyerabend). Na tym tle pojawiła się idea „archeologicznej” metody nauki (M. Foucault): zamiast faktów, które mogłyby być łączone w całość dzięki jakiejś jednoczącej zasadzie teoretycznej, natrafia się jedynie na „wykopaliska”, szczątki, fragmenty uwikłane w różne dyskursy, konteksty społeczne i polityczne; można o nich powiedzieć jedynie to, że są od siebie różne. Na poziomie ontologicznym myśl ta znalazła swe odzwierciedlenie w koncepcji „różni” J. Derridy, który zbudował nową ontologię, teorię poznania i estetykę opierając się nie na tożsamości (jedność i istnienie), lecz różnicy; wcześniejszej krytyce przekonań filozofii nowożytnej nadał natomiast nową postać dekonstrukcji, czyli krytyki metafizyki, pojęcia podmiotu oraz zasady referencjalności języka.

Zasadnicze koncepcje

Zasadniczym zagadnieniem i tematem przewodnim w myśli postmodernistów jest przekonanie o płynnej względności i społecznym kostrukcjonizmie wszelkich idei. Myśliciele z nurtu postmodernizmu przyjmują postawę opozycji wobec stabilnej nowoczesności [post - oznacza po łacinie 'po']. Ponowocześni teoretycy piszą o wyczerpaniu się tradycyjnych i nowoczesnych (modernistycznych) koncepcji poczynając od końca człowieka (Foucault), śmierci autora (Barthes), i dochodząc do kryzysu systemów znaczeń semiotycznych (Derrida), podając w wątpliwość wszelkie systemy wartości jako arbitralne i determinujące człowieka.

Postmodernizm wiąże się z poczuciem lęku przed modernizmem utożsamianym z systemami totalitarnymi i powojennym schyłkiem wiary w linearny postęp cywilizacyjny. U podstaw postmodernizmu stoi egzystencjalizm, marksizm, psychoanaliza, teoria krytyczna szkoły frankfurckiej, poststrukturalizm, dekonstruktywizm oraz feminizm. Estetyka postmodernistyczna łączy się z hiperrealizmem, pozbawianiem rzeczy ich rodzimego kontekstu przez ukazywanie ich w zmienionych realiach. Postmoderniści wytykają modernistom (i ich rzekomo naiwnym liberalno-humanistycznym czytelnikom, odbiorcom, czy słuchaczom) niewzruszoną wiarę w zdolność oddziaływania dzieł sztuki na całą ludzkość, i tym samym możliwość bycia wolnym od kwestii politycznych podziałów. W ten sposób konfrontuje się wizerunki świętych, uczonych, bohaterów narodowych ze współczesnym,

78

karykaturalnie przedstawionym otoczeniem. Spójność nauki według postmodernistów nie jest wymagana. Postmodernizm nie wymaga, aby nauka była odbiciem rzeczywistości. Wystarczy samo przebywanie naukowców ze sobą i rozmawianie.

Postmodernistyczna architektura

79