॥ रघुवंशं सर्ग�ः ४ कालि�दासकृतम ्॥

अथ प्राप्तराज्यस्य रघो:कीदृशी शोभा आसीदिदतित तामेवाह-

स राजं्य र्गुरुणा दतं्त प्रतितपद्याति.कं बभौ ।दिदनान्ते दिनदिहतं तेजः सदिवत्रेव हुताशनः ॥ ४-१॥पदचे्छद:स:, राज्यम,् र्गुरुणा, दत्तम ्प्रतितपद्य, अति.कम,् बभौ,दिदनान्ते, दिनदिहतम,् तेजः,सदिवत्रा, इव, हुताशनः।अन्वयःस: र्गुरुणा दतं्त राजं्य प्रतितपद्य दिदनान्ते सदिवत्रा दिनदिहतं तेजः (प्रतितपद्य) हुताशनः इव अति.कं बभौ।

तात्पय�म्स्वदिपत्रा दिद�ीपेन दिवसषंृ्ट राष्ट्रमण्ड�ं प्राप्य रघुस्तथा शुशुभे यथासायङ्का�े सूयGऽसं्तर्गते वह्निJः अत्यनं्त प्रकाशते।

अथ रघो राजे्यऽवस्थानं शु्रत्वा शत्रूणां हृदिद सन्तापाति.कं्य बभूवेत्याह-

दिद�ीपानन्तरं राज्ये तं दिनशम्य प्रतितदिSतम ्।पूवT प्र.ूदिमतो राज्ञां हृदयेऽदिVरिरवोतिXतः ॥ ४-२॥

पदचे्छद:दिद�ीपानन्तरम,् राज्ये, तम,्दिनशम्य, प्रतितदिSतम ्,पूवT, प्र.ूदिमतो, राज्ञाम,् हृदये,अदिV इव उतिXतः।अन्वयःदिद�ीपानन्तरं राज्ये तं प्रतितदिSतं दिनशम्यपूवT राज्ञां हृदये प्र.ूदिमतः अदिVः उतिXतः इव। (अभूत)्।तात्पय�म्दिद�ीपराज्यसमये य:महीपा�ानां मनह्निस .ूमयुक्त: सन्तापादिVःआसीत ्स रघंु राजे्य प्रतितदिSतं श्रुत्वा प्रज्वालि�त:इव अभूत।्

अथ रघुं राजे्य अवह्निस्थतं दृष्ट्वा सव^ अदिप प्रजाः प्रसन्ना बभूवुरिरत्याह-

पुरुहूतध्वजसे्यव तस्योन्नयनपङ्क्तयः ।नवाभ्युXानदर्शिशन्यो ननन्दःु सप्रजाः प्रजाः ॥ ४-३॥पदचे्छद:पुरुहूत-ध्वजस्य,इव, तस्य, उन्नयन-पङ्क्तयः,नव-अभु्यXान-दर्शिशन्यः, ननन्दःु, सप्रजाः, प्रजाः ।अन्वयःपुरुहूत-ध्वजस्य इव तस्य नव-अभु्यXान-दर्शिशन्यः उन्नयन-पङ्क्तयः सप्रजाः प्रजाः ननन्दःु।

तात्पय�म्यथा सन्तानै: सह वत�माना: जना: इन्द्रस्य ध्ववजस्य अभ्युXानं दृष्टवा प्रसन्ना: भवदिन्त तथैव रघोरदिप नूतनम ्अभु्यदयं अव�ोक्य अनन्दन।्

अथ रघो: सिंसहासनारूढक्षण एव शत्रुमण्ड�मदिप पदाक्रान्तमभूदिदत्याह-

सममेव समाक्रानं्त द्वयं दिद्वरदर्गादिमना ।तेन सिंसहासनं दिपत्र्यमलिq�ं चारिरमण्ड�म ्॥ ४-४॥पदचे्छद:समम,् एव, समाक्रान्तम,् द्वयम,्दिद्वरद-र्गादिमना ,तेन, सिंसहासनम,् दिपत्र्यम,् अलिq�म,् च, अरिरमण्ड�म।्अन्वयःदिद्वरद-र्गादिमना तेन समम ्एव द्वयं समाक्रानं्त दिपतं्र्य सिंसहासनम ्अलिq�म ्अरिरमण्ड�ं च ।तात्पय�म्यदा र्गजर्गादिमना रघुणा दिपतं्र्य सिंसहासन प्रापं्त तदा एवसम्पूणT शत्रूणां राष्ट्रमणड�म ्अदिप तेन समाक्रान्तः कृतः।

अथ सिंसहासनारोहणानन्तरं तस्य �क्ष्मीसदिन्न.ानमाह-

छायामण्ड��के्ष्यण तमदृश्या दिक� स्वयम ्।पद्मा पद्मातपत्रेण भेजे साम्राज्यदीह्निक्षतम ्॥ ४-५॥

पदचे्छद:छायामण्ड�-�के्ष्यण, तम,् अदृश्या, दिक�, स्वयम,्पद्मा, पद्मातपत्रेण, भेजे, साम्राज्य-दीह्निक्षतम ्।अन्वयः। पद्मा स्वयम ्अदृश्या दिक� छाया-मण्ड�-�के्ष्यण पद्म-आतपत्रेण साम्राज्य-दीह्निक्षतं तं भेजे ।तात्पय�म्सिंसहासनारूढं रघुम ्अव�ोक्य तस्य तेजोदिवशेषेण स्वयं सदिन्नदिहतया �क्ष्म्या कादिन्तपुञ्जानुमेयेन कम�च्छत्रेण तं सेदिवतम।्(�क्ष्मया छत्र.ारणं कृतदिमतित उते्प्रक्षते)

सम्प्रतित सरस्वतीसादिन्नध्यमाह-

परिरकलि�तसादिन्नध्या का�े का�े च वदिन्दषुसु्ततं्य सु्ततिततिभरर्थ्या^तिभरुपतस्थे सरस्वती ॥ ४-६॥पदचे्छदःपरिरकलि�त-सादिन्नध्या, का�े, का�े, च, वदिन्दषु,सु्तत्यम,् सु्ततिततिभः, अर्थ्या^तिभ:, उपतस्थे, सरस्वती। अन्वयःसरस्वती च का�े का�े वदिन्दषु परिरकलि�त-सादिन्नध्या (सती)

सु्ततं्य (तम)्अर्थ्या^तिभः स्तुतिततिभः उपतस्थे।तात्पय�म्वाग्देवता सरस्वती अदिप योग्यसमयेषु सु्ततितपाठकेषु वर्त्तित्तनी भूत्वास्तोतुं अहT तं रघुं शोभनाथ�: स्तोत्रैः सेदिवतवती।अब रघोरनन्यपूव�दिमव पथृ्वीशासनमासीदिदत्याह-

मनुप्रभतृितम^नै्यभु�क्ता यद्यदिप राजतिभः ।तथाप्यनन्यपूवGव तह्नि�न्नासीद्वसुन्धरा ॥ ४-७॥

पदचे्छदःमनुप्रभतृितः,मान्यैः, भुक्ता, यद्यदिप, राजतिभः, तथादिप, अनन्यपूव^, इव, तह्नि�न,् आसीत,् वसुन्धरा।अन्वयः मनुप्रभतृितः मानै्यः राजतिभः यद्यदिप भुक्तातथादिप तह्नि�न ्अनन्यपूव^ इव आसीत ्।तात्पय�म्पतृिथवी वैवस्वतमन्वादिदतिभः मानै्यः नपैृः यद्यदिप उपभुक्ता

तथादिप रघौ सा वसुन्धरा अनुरक्ता अभवत ्यत: अभुक्तपूव^ अतितनवा प्रतितभातित � ।तह्नि�न ्प्रथम-पतितकेव अनुरक्तवती इतित अथ�:।

अत्र कारण माह-

स दिह सव�स्य �ोकस्य युक्तदण्डतया मनः।आददे नातितशीतोष्णो नभस्वादिनव दह्निक्षणः ॥ ४-८॥पदचे्छदःसः, दिह, सव�स्य, �ोकस्य ,युक्तदण्डतया, मनः , आददे, न अतितशीतोष्णः, नभस्वान ्,इव, दह्निक्षणः ।अन्वयःदिह सः युक्तदण्डतया सव�स्य �ोकस्य मनःनातितशीतोष्णः दह्निक्षणः नभस्वान ्इव आददे।तात्पय�म्यथा दह्निक्षणदिदग्भवो वायुः म�यादिन�व इव समशीतोष्णः सन ्सवGषां मनो वशीकरोतित तथैव नातितमदृुना नातितकदिठनेन दण्डेन (यथापरा.दण्डते्वन) रघुरदिप सवGषां मनो वशीचकार।

अथ रघोः सुप्रबने्धन प्रजावर्ग�स्य दिद�ीपकतकृसुप्रबन्धस्य दिव�रणमाह-

मन्दोत्कण्ठाः कृतासे्तन र्गुणाति.कतया रु्गरौ ।फ�ेन सहकारस्य पुष्पोद्गम इव प्रजाः ॥ ४-९॥पदचे्छदःमन्दोत्कण्ठाः, कृताः, तेन, र्गुणाति.कतया, र्गुरौ,फ�ेन, सहकारस्य, पुष्पोद्गमे, इव प्रजाः ।अन्वयःतेन प्रजाः र्गुरौ सहकारस्य फ�ेन पुष्पोद्गमे इव र्गुणाति.कतया मन्दोत्कण्ठाः कृताः ।तात्पय�म्यथा जना आम्रस्य फ�ं प्राप्य तत्कलि�कायां नू्यनादारा भवदिन्त तथैव रघो: दयादाह्निक्षण्यादिद र्गुणान ्अव�ोक्य दिद�ीपं प्रतित स्व�ौत्सुक्या बभूवु:।रु्गणोत्तरश्च उत्तरो दिवषय: पूवT दिवषयं दिव�ारयतित इतित भाव:।अथ रघोः सदसतोम�धे्य सदेवातिभमतमासीदिदत्याह-

नयदिवद्तिभन�वे राह्निज्ञ सदसच्चोपदर्शिशतम ्।पूव� एवाभवत्पक्षस्तह्नि�न्नाभवदुत्तरः ॥ ४-१०॥पदचे्छदःनयदिवद्तिभः,नवे, राह्निज्ञ ,सद्, असद्, च,उपदर्शिशतम ्,

पूव� ,एव,अभवत,् पक्षः, तह्नि�न,् न, अभवत,् उत्तरः।अन्वयःनयदिवद्तिभ: नवे राह्निज्ञ सद् असद् च उपदर्शिशतम।्तह्नि�न ्पूव�: पक्ष: एव अभवत ्उत्तरः न अभवत।्

तात्पय�म्नीतितशास्त्ररहस्यवेत्तार: मदि�प्रभतृय: रघो: अग्रे .म�युद्.ं कूटयुद्.ं च प्रदर्शिशतवन्त:।परनु्त रघुणा केव�ं .म�युद्.पक्ष एव आह्निश्रत: न तु कूटयुद्.पक्ष:।तत्र सदसदो: मध्ये सदेव अतिभमतं न असत।्अथ र.ोः राज्ये द्रवे्यषु र्गुणानां र्गन्धादीनामुत्कष�माह-

पञ्चानामदिप भूतानामुत्कषT पुपुषुर्गु�णाः ।नवे ्तह्नि�न्महीपा�े सवT नवदिमवाभवत ्॥ ४-११॥पदचे्छदःपञ्चानाम,् अदिप, भूतानाम,् उत्कष�म,् पुपुषुः र्गुणाः,नवे, तह्नि�न,् महीपा�े, सव�म,् नवम ्, इव,अभवत ्।अन्वयःपञ्चानाम ्अदिप भूतानां र्गुणाः उत्कषT पुपुषुः। तह्नि�न्नवे महीपा�े सतित सवT नवं इव अभवत ्।तात्पय�म्

यदा रघुः राजा अभवत ्तदा एव पतृिथव्यप्तेजोवाय्वाकाशानां पन्चमहाभूतानामदिप र्गन्ध-रस-रूप-स्पश�-शब्दाख्या रु्गणाः उत्कष�म ्आपुः | नूतनं महीपा�े सव�मदिप वसु्त नूतनं यथा अभवत ्।

अथ रघुरन्वथ¦ राजाऽभूदिदत्याह-

यथा प्रह्लादनाच्चन्द्रः प्रतापात्तपनो यथा ।तथैव सोऽभूदन्वथ¦ राजा प्रकृतितरञ्जनात ्॥ ४-१२॥पदचे्छदःयथा, प्रह्लादनात ्,चन्द्रः ,प्रतापाद्, तपन:, यथा,तथा, एव, स:, अभूत,् अन्वथ�: ,राजा ,प्रकृतितरञ्जनात।् अन्वयःयथा चन्द्रः प्रह्लादनात ्अन्वथ�: अभूत ् यथा तपन: प्रतापाद् अन्वथ�:तथा एव स: राजा प्रकृतितरञ्जनात ्अन्वथ�: अभूत।्तात्पय�म्

चन्दयतित आह्लादयतित इतित चन्द्रः | यथा आह्लादकारकत्वात ्चन्द्रः चद्रपदवाच्यः, थथा सन्तापजननात ्तपनः तपनशब्दवाच्यः, तथा एव प्रजायाः स्वह्नि�न ्अनुरार्गजननात ्रघुः अदिप राजा इतित शब्दवाच्यः अनुर्गताथ�ः एव अभूत ्| स राजा साथ�क राजशब्दोऽभूत ्| अथ� चकु्षष्मतोऽदिप रघो�¦चनं शास्त्रमेवासीदिदत्याह-

कामं कण^न्तदिवश्राने्त दिवशा�े तस्य �ोचने ।चक्षुष्मत्ता तु शास्त्रेण सूक्ष्मकाय^थ�दर्शिशना ॥ ४-१३॥पदचे्छदःकामम,् कण^न्तदिवश्राने्त, दिवशा�े, तस्य, �ोचने,चक्षुष्मत्ता, तु, शासे्त्रण, सूक्ष्मकाय^थ�दर्शिशना।अन्वयःदिवशा�े तस्य �ोचने कामं कण^न्तदिवश्रान्ते (आस्ताम ्) तुचक्षुष्मत्ता सूक्ष्मकाय^थ�दर्शिशना शास्त्रेण एव (आसीत)् ।तात्पय�म्दिवस्ततृे रघोः नेत्रे अत्यनं्त श्रोत्रयोः प्रान्तौ र्गते अतितसुन्दरे आस्ताम ्| दिकनु्त सः केव�ं ताभ्यामेव नेत्रवान ्न अभूत ्| अदिपतु अप्रत्यक्षान ्पदाथ^न ्शस्त्ररूप�ोचनेन एव अव�ोकयन ्�ोचनशोभाशा�ी आसीत ्|अथ रघोः दिददिग्वजय योग्यः समयः शरदृतुः प्राप्त इत्याह-

�ब्धप्रशमनस्वस्थमथैनं समुपह्निस्थता ।पार्त्तिथवश्रीर्द्विद्वतीयेव शरत्पङ्कज�क्षणा ॥ ४-१४॥पदचे्छदः�ब्धप्रशमनस्वस्थम,् अथ, एनम,् समुपह्निस्थता पार्त्तिथवश्री:, र्द्विद्वतीया, इव , शरद् पङ्कज�क्षणा।अन्वयः

अथ �ब्धप्रशमनस्वस्थम ् एनं पङ्कज�क्षणा शरद् र्द्विद्वतीया पार्त्तिथवश्री: इव समुपह्निस्थता।तात्पय�म्सिंसहासनारोहनानन्तरं सः रघुः यदा राजं्य प्राप्तवान ्तदैवे सव�त्र शान्तिंन्त दिव.ाय स्वस्थः अभवत ्| एवं च शरदृतुः दिवकह्निसतकम�व्याजेन अपरा राज�क्ष्मीः इव तं ह्निसषेवे ।अथ शरदृतोः रु्गणान ्वण�यन ्कदिवरादौ सूय�स्य रघोश्च साम्यह्निस्थतितमाह-

दिनवृ�ष्ट�घुतिभमGघैमु�क्तवर्त्मा^ सुदुःसहः ।प्रतापस्तस्य भानोश्च युर्गपद्व्यानशे दिदशः ॥ ४-१५॥पदचे्छदःदिनवृ�ष्ट�घुतिभ: ,मेघै:, मु�क्तवर्त्मा^, सुदुःसहः,प्रताप:, तस्य ,भानो:,च,युर्गपत,् व्यानशे, दिदशः।अन्वयः दिनवृ�ष्ट�घुतिभ: मेघै: मु�क्तवर्त्मा^ अत एव सुदुःसहःतस्य भानो: च प्रताप: युर्गपत ्दिदशः व्यानशे।तात्पय�म्यथा वष�णानन्तरं .व�ज�देः परिरत्यक्तमार्ग�: रदिवः स्वतीव्रदिकरणैः �ोकं सन्तपं्त करोतित तथैव तस्य रघोरदिप राज्ञः प्रतापः सव^सु दिदक्षु प्रसतृः ।अथेन्द्रस्य वार्द्विषक.नुः संहारानन्तरं रघोज�त्र.नु.^रणमाह-

वार्द्विषकं संजहारेन्द्रो .नुज�तं्र रघुद�.ौ ।प्रजाथ�सा.ने तौ दिह पय^योद्यतकामु�कौ ॥ ४-१६॥पदचे्छदःवार्द्विषकम,् संजहार, इन्द्र:, .नु: , जैतं्र, रघु:, द.ौ,प्रजाथ�सा.ने, तौ, दिह, पय^योद्यतकामु�कौ।अन्वयःइन्द्र: वार्द्विषकं .नु: संजहार रघु: जैतं्र .नु: द.ौ दिहतौ प्रजाथ�सा.ने पय^योद्यतकामु�कौ आस्ताम।्

तात्पय�म्इन्द्रः शरदृतौ वष^कालि�कं शरासनं संहृतवान ्| राजा रघुः जयशी�ं स्वचापं �ोकदिवजयाय र्गहृीत्वान ्| इन्द्ररघू क्रमशः सं्व सं्व घनुः र्गहृीत्वा प्रजायाः अथ�सा.ने वदृिष्टरूपेण दिददिग्वजयेन च सव�दा तत्परौ आस्ताम ्|अथ शरदृकतु�कं रघो राजतिचJस्य छत्रचामररूपस्य सानुकरणमाह-

पुण्डरीकातपत्रसं्त दिवकसत्काशचामरः ।ऋतुर्द्विवडम्बयामास न पुनः प्राप तति³´यम ्॥ ४-१७॥पदचे्छदःपुण्डरीकातपत्र:,तम,् दिवकसत्काशचामरः,ऋतु:, दिवडम्बयामास, न ,पुनः, प्राप, तति³´यम ्

अन्वयःपुण्डरीकातपत्र: दिवकसत्काशचामरः ऋतु: तम ्दिवडम्बयामास, पुनः तति³´यम ् न प्राप। तात्पय�म्शरदृतुना घव�कम�रूपेण छत्रेण प्रसु्फरिरतकाशतणृरूपेण चामरेण सदिहतेन च रघोः अनुकरणं कृतम ्| दिकनु्त रघोः या शोभा आसीत ्सा कथमदिप न प्राप्नोत ्|

अथ सव^सां प्रजानां तह्नि�न ्रघौ पूण�तमा प्रीतितरासीदिदत्याह-

प्रसादसुमुqे तसिं�श्चने्द्र च दिवशदप्रभे ।तदा चक्षुष्मतां प्रीतितरासीत्समरसा द्वयोः ॥ ४-१८॥

पदचे्छदःप्रसादसुमुqे, तह्नि�न,् चने्द्र, च, दिवशदप्रभे,तदा ,चक्षुष्मताम,् प्रीतित:,आसीत,् समरसा, द्वयोः ।

अन्वयःप्रसादसुमुqे तह्नि�न ्दिवशदप्रभे चने्द्र च द्वयोः तदा चकु्षष्मताम ्प्रीतित: समरसा आसीत।्

तात्पय�म्

यथा जनाः शरदिद दिनम��ं चन्द्रमसं दृष्टवा हृष्टा बभूवुः तथैव, चारुकादिन्तमनं्त रघुं दृष्ट्वा अदिप ते प्रसन्ना जाताः |

अथ रघुवंशसां .वलि�मवण�नमाह-

हंसश्रेणीषु तारासु कुमुद्वत्सु च वारिरषु ।दिवभूतयस्तदीयानां पय�स्ता यशसादिमव ॥ ४-१९॥पदचे्छदःहंसश्रेणीषु, तारासु ,कुमुद्वत्सु, च, वारिरषु ,दिवभूतय:, तदीयानाम,् पय�स्ता, यशसाम,् इव ।अन्वयःहंसश्रेणीषु तारासु कुमुद्वत्सु वारिरषु च: तदीयानाम ्यशसाम ् दिवभूतय: पय�स्ता: इव ।तात्पय�म्शरदिद हंसशे्रणीषु तारासु कुमुदयुके्तषु सरोवरादिदषु च रघुसंबदिन्धनां यशसां संपत्तयः एव .वलि�मसमदृ्ति.ः प्रसारिरताः इव आसीत ्दिकम ्| अत्र उत्प्रेक्षा | अन्यथा कथमेषां .व�तेतित भावः |

ग्रामीणह्निस्त्रयोऽदिप रघुयशोर्गानपरायणा आसदिन्नत्याह-

इक्षुच्छायदिनषादिदन्य स्तस्य र्गोप्तुर्गु�णोदयम ्।

आकुमारकथोद्.ातं शालि�र्गोप्यो जर्गुय�शः ॥ ४-२०॥पदचे्छदःइक्षुच्छायदिनषादिदन्य:,तस्य, र्गोप्तु:, र्गुणोदयम,्आकुमारकथोद्.ातम,् शालि�र्गोप्य:, जर्गु, यशः।अन्वयःइक्षुच्छायदिनषादिदन्य: शालि�र्गोप्य: र्गोप्तु: तस्य र्गुणोदयं,आकुमारकथोद्.ातम ्यशः जर्गु:।तात्पय�म्इक्षूणां छायासु समुपदिवष्टाः शस्यपालि�काः रघोः कौमारादारभ्य शौय^दिदर्गुणयुकं्त कीर्तिंत र्गायदिन्त � ।अथ रघोः प्रतापोदयेन दिनजातिभभवशङ्कया शत्रूणां मनः कु्षतिभतं बभूवेत्याह-

प्रससादोदयादम्भः कुम्भयोनेम�हौजसः ।रघोरतिभभवाशङ्दिक चुकु्षभे दिद्वषतां मनः॥ ४-२१॥पदचे्छदःप्रससाद, उदयात,् अम्भः, कुम्भयोने:, महौजसः,रघो:, अतिभभवाशङ्दिक, चुक्षुभे, दिद्वषताम,् मनः।अन्वयःमहौजसः कुम्भयोने: उदयात ्अम्भः प्रससाद।

महौजसः रघो उदयात ्अतिभभवाशङ्दिक दिद्वषताम ्मनः चुकु्षभे।तात्पय�म्अर्गस्त्यनक्षत्रस्य प्रादुभ^वात ्कद�मयुकं्त ज�ं दिवम�ं बभूव | ब�शालि�नः दिद�ीपकुमारस्य रघोः दिवजयप्रस्थानम ्आकण्य� शत्रूणां तिचतं्त पराभवशङ्काया क्षोभयुकं्त बभूव |

अथ रघोम�होक्षवच्छौय�मासीदिदत्याह-

मदोदग्राः ककुद्मन्तः सरिरतां कू�मुद्रुजाः ।�ी�ाqे�मनुप्रापुम�होक्षास्तस्य दिवक्रमम॥् ४-२२॥पदचे्छदःमदोदग्राः, ककुद्मन्तः, सरिरताम,् कू�मुद्रुजाः,�ी�ाqे�म,् अनुप्रापु: महोक्षा:, तस्य, दिवक्रमम।्अन्वयःमदोदग्राः ककुद्मन्तः सरिरतां कू�मुद्रुजाः महोक्षा: �ी�ाqे�म ्तस्य दिवक्रमम ्अनुप्रापु:।तात्पय�म्

उत्साहसमदृ्ति. युक्तस्य वपुष्मतः परदमनशी�स्य रघोः शौय�स्य, मदेन उन्मत्तः महाककुदः वषृभाः नदीतटमुत्पाटय स्वशृङ्र्गैः अनुकरणं दिवद.ुः।अथ रघोः सैने्य मदोन्मत्ता र्गजेन्द्रा आसदिन्नत्याह-

प्रसवैः सप्तपण^नां मदर्गदिन्धतिभराहताः ।असूययेव तन्नार्गाः सप्त.ैव प्रसुस्रुवुः॥ ४-२३॥पदचे्छदःप्रसवैः, सप्तपण^नां, मदर्गदिन्धतिभ:, आहताः,असूयया, इव, तन्नार्गाः, सप्त.ा, एव, प्रसुसु्रवुः।अन्वयःमदर्गदिन्धतिभ: सप्तपण^नां प्रसवैः आहताः तन्नार्गाः असूयया इव सप्त.ा एवप्रसुसु्रवुः।तात्पय�म्रघोः सेनायां वत�माना र्गजाः सप्तपण�कुसुमानां र्गनं्ध घ्रात्वा अयं वन्यर्गजामदर्गन्ध इतित स्प.�या इव करकटादिदभ्यः स्वयमदिप सप्तस्थानेभ्यः मदं ववषृुः।असौ शरदृतुः दिददिग्वजयाय र.ुं प्रथमं प्रेरयामासेत्याह--

सरिरतः कुव�ती र्गा.ाः पथश्चाश्यानकद�मान ्।

यात्रायै चोदयामास तं शके्तः प्रथमं शरत॥् ४-२४॥पदचे्छदःसरिरतः, कुव�ती, र्गा.ाः, पथ:, च, आश्यानकद�मान,्यात्रायै, चोदयामास, तम,् शके्तः, प्रथमम,् शरद्।अन्वयःसरिरतः र्गा.ाः कुव�ती पथ: च आश्यानकद�मान ्कुव�तीशरद् तं शके्तः प्रथमम ्यात्रायै चोदयामास।तात्पय�म्शरद्का�े नद्यः सुप्रतराः सम्पन्नाः | मार्ग^श्च पङ्करदिहताः जाताः | एवं शरदृतु तं रघुम ्उत्साहशक्तेः प्रथमं दिवजययात्रायै पे्ररयामास।अथ रघोय^त्रासमये शुभशकुनं सूचयन ्वह्निJः प्रदह्निक्षणार्त्तिचबभूवेत्याह-

त�ै सम्यग्घुतो वह्निJव^ह्निजनीराजनादिव.ौ ।प्रदह्निक्षणार्त्तिचव्य^जेन हस्तेनेव जयं ददौ॥ ४-२५॥पदचे्छदःत�ै, सम्यर्ग ्, हुत:, वह्निJ: वाह्निज-नीराजनादिव.ौ, प्रदह्निक्षणार्त्तिच-व्य^जेन, हसे्तन, इव, जयम,् ददौ।अन्वयः

वाह्निज-नीराजनादिव.ौ सम्यर्ग ्हुत: वह्निJ: प्रदह्निक्षणार्त्तिच-व्य^जेन हस्तेन इव त�ै जयं ददौ।तात्पय�म्यदा रघुः .ोटकानां नीराजनाख्यशादिन्तकम� यथाशासं्त्र कुव�न ्वJौ हवनीयं द्रवं्य तर्द्विपतः, तदैव वह्निJः प्रदह्निक्षणाज्वा�या त�ै स्वकरेणेव दिवजयं प्रदत्तवान ्| अत्र वाह्निज-नीराजनदिव.ौ इतित वाह्निजग्रहणं र्गजादीनामदिप उप�क्षणं तेषामदिप नीराजनादिव.ानात ्|

स र्गुप्तमू�प्रत्यन्तः शुद्.पार्द्विष्णरयादिन्वतः ।षड्दिव.ं ब�मादाय प्रतस्थे दिददिग्जर्गीषया॥ ४-२६॥पदचे्छदःस:, र्गुप्त-मू�-प्रत्यन्तः, शुद्.-पार्द्विष्ण:, अयादिन्वतः,षड्दिव.म,् ब�म,् आदाय, प्रतस्थे, दिददिग्जर्गीषया।अन्वयःर्गुप्त-मू�-प्रत्यन्तः शुद्.-पार्द्विष्ण: अयादिन्वतः स: षड्दिव.म ्ब�म ्आदाय mk दिददिग्जर्गीषया प्रतस्थे।तात्पय�म्

स्वराष्ट्रप्रबनं्ध सम्पाद्य पSृशत्रुं च व्यापाद्य मङ्र्ग�ाचारपूव�कः शुभावहदिवति.युक्तः षदिट्व.ं सेनां र्गहृीत्वा रघुः जेतुदिमच्छया दिददिग्वजयं कतुT प्रतस्थे |अथ दिददिग्वजयाय प्रह्निस्थतस्य तस्य रघोरुपरिर पौरवदृ्.ाङ्र्गनानां �ाजप्रके्षपमाह-

अवादिकरन्वयोवदृ्.ासं्त �ाजैः पौरयोदिषतः ।पषृतैम�न्दरोद्.ूतैः क्षीरोम�य इवाच्युतम॥् ४-२७॥

पदचे्छदःअवादिकरन,् वयोवदृ्.ा: ,तम,्�ाजैः, पौरयोदिषतः, पषृतै,मन्दरोद्.ूतै:,क्षीरोम�य:, इव,अच्युतम।्अन्वयःवयोवदृ्.ा: पौरयोदिषतः तं �ाजैः मन्दरोद्.ूतै: पषृतै: क्षीरोम�य: अच्युतम्इव अवादिकरन।्

तात्पय�म्दिददिग्वजयाथT र्गच्छतः रघोरुपरिर वयोवदृ्.ाः पौरयोदिषतः �ाजैः ववषुृः, यथा समुद्रमन्थनसमये अच्युतस्य उपरिर क्षीरसार्गरवीजयः मन्द्राज�ादुत्पन्नैः ज�दिबन्दतुिभः ववषृुः |

अथ युग्मेन प्रथमं रघोः प्राच्यां दिदह्निश र्गमनमभूदिदत्याह-

स ययौ प्रथमं प्राचीं तुल्यः प्राचीनबर्द्विहषा ।अदिहतानदिन�ोद्.ूतैस्तज�यदिन्नव केतुतिभः॥ ४-२८॥

पदचे्छदःस:, ययौ, प्रथमम,् प्राचीम,् तुल्यः, प्राचीनबर्द्विहषा,अदिहतान,् अदिन�ोद्.ूतै:, तज�यन,् इव, केतुतिभः।अन्वयःप्राचीनबर्द्विहषा तुल्यः स: अदिन�ोद्.ूतै केतुतिभः अदिहतान्तज�यन ्इव प्रथमम्ं प्राचीं ययौ।तात्पय�म्इन्द्रतुल्यपराक्रमः स रघुः पवनेन उतिÂप्तः स्वकीयैः सेनाघ्वजैः शत्रून ्भत्स�यन ्इव प्रथमं पूवÄ दिदशं प्रतस्थे |

अथ कवी रघोः सैन्य बाहुलं्य द्योतयन्नाह-

रजोतिभः स्यन्दनोद्.ूतैर्ग�जैश्च घनसंदिनभैः ।भुवस्त�दिमव व्योम कुव�न्व्योमेव भूत�म॥् ४-२९॥पदचे्छदःरजोतिभः, स्यन्दनोद्.ूतै:,र्ग�जै: ,च, घनसंदिनभैः,भुवस्त�म,्इव, व्योम, कुव�न,् व्योम, इव, भूत�म ्।

अन्वयःस्यन्दनोद्.ूतै: रजोतिभः घनसंदिनभैः र्ग�जै: च व्योम भुवस्त�म ्इवभूत�म ्व्योम इव कुव�न ्ययौ। तात्पय�म्राजा रघुः स्वकीयैः सैन्यर्गजैः, भूत�ं घनयुकं्त व्योम इव तथा रथैः उXादिपतादिन घूलि�तिभः, आकाशं घूलि�युकं्त पतृिथवीत�ं इव कुव�न ्जर्गाम |अथ रघोः सैन्यर्गमनं वण�यन्नाह-

प्रतापोऽग्रे ततः शब्दः परार्गस्तदनन्तरम ्।ययौ पश्चाद्रथादीतित चतुःस्कने्धव सा चमूः॥ ४-३०॥पदचे्छदःप्रताप:, अग्रे, ततः ,शब्दः, परार्ग: तदनन्तरम ्,ययौ ,पश्चाद् ,रथादिद, इतित, चतुःस्कन्धा, इव, सा, चमूः।

अन्वयःअग्रे प्रताप: ततः शब्दः तदनन्तरं परार्ग: पश्चाद् रथादिद इतित चतुःस्कन्धा, इव, सा, चमूः ययौ।तात्पय�म्प्रथमं तेजः, ततः सेनाको�ाह�ः, तस्यानन्तरं रथ.ूलि�ः, ततः स्यन्दनादयः, एवं वू्यहचतुष्टयवती रघोः सेना दिददिग्वजयाथT पूवT प्राचीमुदिÇश्य प्रह्निस्थता |

अय रघोः शदिक्त उत्कष^त ्ज�ेस्थ�ेऽदिप च सव�त्र सुqेन र्गमनमासीदिदत्याह-

मरुपSृान्युदम्भांह्निस नाव्याः सुप्रतरा नदीः ।दिवदिपनादिन प्रकाशादिन शदिक्तमत्त्वाच्चकार सः॥ ४-३१॥पदचे्छदःमरुपSृादिन, उदम्भांह्निस, नाव्याः, सुप्रतरा:, नदीः ,दिवदिपनादिन, प्रकाशादिन, शदिक्तमत्त्वात,् चकार ,सः।

अन्वयःसः शदिक्तमत्त्वात ्मरुपSृादिन उदम्भांह्निस चकार नाव्याः नदीः सुप्रतरा: चकार

दिवदिपनादिन प्रकाशादिन चकार।तात्पय�म्सव�सामर्थ्या�शालि�ना रघुणा स्वदिवजययात्रासमये मरुप्रदेशाः ज�युक्ताः कृताः | नावातरनयोग्या नद्यः सुरवतारणयोग्याः कृताः ! वनादिन च वकृ्षचे्छदादिदना प्रकाशयुक्तादिन कृतादिन | शदिक्तमत्वात ्तस्य दिकमदिप असाधं्य नाह्निस्त इतित भावः। अथ पूवÉयह्निसनु््धतटमुदिÇश्य र्गच्छन्तीं महतीं सेनां नयनो रघोः शोभां वण�यन्नाह-

स सेनां महतीं कष�न्पूव�सार्गरर्गादिमनीम ्।बभौ हरजटाभ्रष्टां र्गङ्र्गादिमव भर्गीरथः॥ ४-३२॥

पदचे्छदःस:,सेनाम,् महतीम,् कष�न,् पूव�सार्गरर्गादिमनीम,् बभौ, हरजटाभ्रष्टाम,् र्गङ्र्गाम,् इव, भर्गीरथः।अन्वयःपूव�सार्गरर्गादिमनीं महतीं सेनां कष�न ्हरजटाभ्रष्टां (पूव�सार्गरर्गादिमनीम)् र्गङ्र्गां कष�न ्भर्गीरथः इव बभौ।तात्पय�म्दिददिग्वजयाथT प्राचीं प्रह्निस्थतः रघुः स्वसेनां पूव�सार्गरपय�नं्त नयन,् ह्निशवस्य कपद^त ्दिनर्ग�लि�तां र्गङ्र्गां पूव�सार्गरं नयन ्भर्गीरथः इव शोभामुवाह |अथ रघोः सैन्यमार्ग�ः प्रतितबन्धरदिहत आसीदिदत्याह-

त्यााह्निजतैः फ�मुत्खातैभ�Vैश्च बहु.ा नपृैः ।तस्यासीदुल्बणो मार्ग�ः पादपैरिरव ददिन्तनः॥ ४-३३॥पदचे्छदःत्यााह्निजतैः , फ�म,् उत्खातै:, भVैश्च, बहु.ा , नपृैः,तस्य, आसीत,् उल्बण:, मार्ग�ः ,पादपै:,इव, ददिन्तनः।अन्वयःफ�म ्त्यााह्निजतैः उत्खातै: बहु.ा भVैश्च नपृैः पादपै: ददिन्तनः इव तस्य

मार्ग�ः उल्बण: आसीत।्तात्पय�म्यथा कह्निश्चत ्बलि�Sः र्गजः मार्गG वत�मानान ्वकृ्षान ्फ�रदिहतान ्दिव.ाय कांह्निश्चत ्च उन्मूलि�तान ्कृत्वा उपशंस्तु चूणÉकृत्य स्वपथं दिनष्प्रतितबनं्ध करोतित तथैव रघुणादिप कांह्निश्चत ्राज्ञः �ाभरदिहतान ्कृत्वा कांह्निश्चत ्च पदभ्रष्टान ्दिव.ाय कांह्निश्चत ्च युद्.े हत्वा स्वमार्ग�ः कण्टकशून्यः स्पष्टः कृतः |अथ दिददिग्वजय कुव�तो रघोः पूव�समुद्रतटसमीपप्रादिप्तमाह-

पौरस्त्यानेवमाक्रामंस्तांस्ताञ्जनपदाञ्जयी ।प्राप ता�ीवनश्याममुपकण्ठं महोद.ेः॥ ४-३४॥पदचे्छदःपौरस्त्यान,् एवम,् आक्रामन,् तान,् तान ्, जनपदान,् जयी , प्राप ता�ीवनश्यामम,् उपकण्ठम,् महोद.ेः। अन्वयःजयी एवम ्पौरस्त्यान ् तान ्तान ्जनपदान ्आक्रामन ्ता�ीवनश्यामम ् महोद.ेः उपकण्ठम ्प्राप।तात्पय�म्

जयनशी�ः रघु इXं पूव�दिदग्भवान ्तान ्तान ्दिदशान ्आक्रामन,् सव�त्र दिवजयं कुव�न,््् ता�वकृ्षाणां काननैः कृषं्ण सार्गरस्य तटसमीपं प्राप्नोत ्|अथ रघोः सकाशात ् सुह्मदेशीयानां नपृाणां पादप्रणत्या आर्त्मासंरक्षणमाह-

अनम्राणां समुद्.तु�स्त�ातित्सन्धुरयादिदव ।आर्त्माा संरह्निक्षतः सुह्मवैृ�तित्तमाह्निश्रत्य वैतसीम॥् ४-३५॥पदचे्छदःअनम्राणाम,् समुद्.तु�:,त�ात,्ह्निसन्धुरयात,् इव,आर्त्माा ,संरह्निक्षतः ,सुह्म:ै, वृ�तित्तम,् आह्निश्रत्य , वैतसीम।्अन्वयःअनम्राणाम ्समुद्.तु�: त�ात ्ह्निसन्धुरयात ्इव सुह्म:ै वैतसींवृ�तित्तम ्आह्निश्रत्य आर्त्माा ,संरह्निक्षतः ।तात्पय�म्यथा समुद्रस्य वेर्गात ्वेतसा नम्रीभूय स्वरक्षा दिक्रयते, तथैव सुहमदेशीयैः क्षदित्रयैः रघुपादयोः प्रणतिंत कृत्वा स्वरक्षा कृता| “ब�ीयसातिभयुक्तः दुब��ः सव�त्र अनुप्रणतः वेतस.म�म ्आतितSेत”् - कौदिटल्यः |अथ रघुकतृ�कं वङ्र्गदेशीयानां राज्ञां पराभवमाह-

वङ्र्गानुत्खाय तरसा नेता नौसा.नोद्यतान ्।दिनचqान जयस्तम्भान ्र्गङ्र्गास्रोतोन्तरेषु सः॥ ४-३६॥पदचे्छदःवङ्र्गान,्उत्खाय, तरसा, नेता ,नौसा.नोद्यतान ्,दिनचqान ,जयस्तम्भान,्र्गङ्र्गास्रोतोन्तरेषु,सः।

अन्वयःनेता सः नौसा.नोद्यतान ्वङ्र्गान ्तरसा उत्खाय र्गङ्र्गास्रोतोन्तरेषुजयस्तम्भान ्दिनचqान।तात्पय�म्नौकारूपयुद्.सा.नसन्नद्.ान ्वङ्र्गदेशीयान ्राज्ञः ब�ेन दिवह्निजत्य नायकः रघुः र्गङ्र्गाप्रवाहमध्यस्थेषु द्वीपेषु स्वदिवजय�ारकान ्जयस्तम्भान ्स्थादिपतवान ्|अथ रघोः समीपे दिवह्निजतवङ्र्गदेशीयराजकतकृमुपहारस्वरूप.नाप�णमाह-

आपादपद्मप्रणताः क�मा इव ते रघुम ्।फ�ैः संव.�यामासुरुत्खातप्रतितरोदिपताः॥ ४-३७॥पदचे्छदः

आपादपद्मप्रणताः, क�माः, इव ,ते ,रघुम ्,फ�ैः,संव.�यामासु: ,उत्खातप्रतितरोदिपताः।अन्वयःआपादपद्मप्रणताः 'अत एव'उत्खातप्रतितरोदिपताः ते क�माःइव रघुम ्फ�ैः संव.�यामासु:।तात्पय�म्यथा क�माख्याः शालि�दिवशेषाः पूव�म ्उत्पाट्य पश्चात ्प्रतितशेदिपताः सस्यसमदृ्तिं. व.�यदिन्त, तथैव पूवT स्वस्थानात ्च्यादिवताः पश्चात ्प्रतितSादिपताः वङ्र्गीयाः रघुं घनादिदतिभः संव.�यामासुः |अथ रघुव�ङर्गादिन्वह्निजत्य कलि�ङ्र्गातिभमुqो ययादिवत्याह-

स तीत्व^ कदिपशां सैन्यैब�द्.दिद्वरदसेतुतिभः ।उत्क�ादर्शिशतपथः कलि�ङ्र्गातिभमुqो ययौ॥ ४-३८॥

पदचे्छदः सः तीत्व^, कदिपशाम,् सैन्यै:, बद्.-दिद्वरद-सेतुतिभः, उत्क�ा-दर्शिशत-पथः ,कलि�ङ्र्गा-तिभमुqो, ययौ।

अन्वयःसः बद्.-दिद्वरद-सेतुतिभः सैनै्यः कदिपशां तीत्व^ उत्क�ा-दर्शिशत-पथः कलि�ङ्र्गा-तिभमुqो ययौ।तात्पय�म्सः रघुः स्वसेनार्गजैः एव सेतुं दिनम^य कदिपशा नाम्नीं तीत्व^ उत्क�देशीयैः राजतिभः प्रदर्शिशत मार्ग�ः सन ्कलि�ङ्र्गदेशं �क्ष्यीकृत्य जर्गाम | अथ रघोः प्रतापो महने्द्रपव�तह्निशqरे व्याप्तो बभूवेत्याह-

स प्रतापं महने्द्रस्य मूर्त्तिÖ तीक्ष्णं न्यवेशयत ्।अङ्कुशं दिद्वरदस्येव यन्ता र्गम्भीरवेदिदनः॥ ४-३९॥पदचे्छदःसः, प्रतापम,् महने्द्रस्य, मूर्त्तिÖ ,तीक्ष्णम,् न्यवेशयत,् अङ्कुशम ्दिद्वरदस्य, इव, यन्ता, र्गम्भीरवेदिदनः, प्रतितजग्राह ।अन्वयः सः महने्द्रस्य मूर्त्तिÖ तीक्ष्ण ं प्रतापं यन्ता र्गम्भीरवेदिदनःदिद्वरदस्य मूर्त्तिÖ तीक्ष्णम ्अङ्कुशम ्इव न्यवेशयत।्तात्पय�म्

यथा हह्निस्तपकः र्गम्भीर वेदिदनः र्गजस्य ह्निशरह्निस तीव्रम ्अङ्कुशं दिनवेशयतित, तथैव रघुणादिप महने्द्राच�स्य ह्निशरवरे स्वतेजः दिनवेशयामास | (प्रतितSापीतवान)्अथ कलि�ङ्र्गदेशाति.पो युद्.ाथT रघोरतिभमुqो बभूवेत्याह-

प्रतितजग्राह कालि�ङ्र्गस्तमस्त्रैर्ग�जसा.नः ।पक्षचे्छदोद्यतं शकं्र ह्निश�ावषÉव पव�तः॥ ४-४०॥पदचे्छदःप्रतितजग्राह, कालि�ङ्र्गः, तम,् असै्त्रः, र्गजसा.नः, पक्ष-चे्छदोद्यतम,्शक्रम,् ह्निश�ा-वषÉ, इव, पव�तः।अन्वयःर्गजसा.नः कालि�ङ्र्गः अस्त्रैः तंपक्षचे्छदोद्यतमं शकं्र ह्निश�ा-वषÉपव�तः इव प्रतितजग्राह।तात्पय�म्यथा कह्निश्चत ्पव�तः स्वपक्षाणां छेदे उद्युकं्त शकं्र ह्निश�ावष�ः प्रतितरो., तथैव र्गजसा.नवान ्कलि�ङ्र्गदेशीयः राजा आयु.ैः रघंु प्रत्यातिभयुक्तवान ्|

अथ रघोर्द्विवजय�ाभो बभूवेत्याह-

दिद्वषां दिवषह्य काकुत्स्थस्तत्र नाराचदुर्द्विदनम ्।सन्मङ्र्ग�स्नात इव प्रतितपेदे जयह्निश्रयम ्॥ ४-४१॥पदचे्छदःदिद्वषाम,् दिवषह्य ,काकुत्स्थ:, तत्र ,नाराच-दुर्द्विदनम ्,सन्मङ्र्ग�-स्नात, इव, प्रतितपेदे ,जयह्निश्रयम।्अन्वयःकाकुत्स्थ: तत्र दिद्वषां नाराच-दुर्द्विदनं दिवषह्यसन्मङ्र्ग�-स्नातः इव जयह्निश्रयं प्रतितपेदे।तात्पय�म्काकुस्थस्य र्गोत्रापतं्य पुमान ्काकुस्थः रघुः तत्र महने्द्राद्रौ शत्रूणां शरवष�णं सदिहत्वा यथा असं्त्र सन्मङ्र्ग�ातिभदिषक्तः इव (माङ्र्गलि�कसव¦षध्यादिदतिभः कृता अतिभषेकम ्इव) दिवजयं प्राप |

अथ महने्द्राद्रौ रघुसैदिनका दिवजयमहोत्सवं चकू्ररिरत्याह-

ताम्बू�ीनां द�ैस्तत्र रतिचतापानभूमयः ।नारिरके�ासवं यो.ाः शात्रवं च पपुय�शः ॥ ४-४२॥पदचे्छदःताम्बू�ीनाम,् द�ै:, तत्र, रतिचता-पानभूमयः,नारिरके�ा-सवम,् यो.ाः, शात्रवम,् च, पपु:, यशः।

अन्वयःतत्र यो.ाः रतिचतापानभूमयः नारिरके�ासवं ताम्बू�ीनां द�ै: पपु:, शात्रवं यशः च पपु:।तात्पय�म्तत्र महने्द्राद्रौ रघोः यो.ाः आपानभून्तिंम दिवरचय्य नार्गवल्लीनां पत्रैः नारिरके�मद्यम ्अदिपबन,् शत्रुसम्बदिन्ध यशः च पपुः | अथ र.ुम�हने्द्रनाथं कालि�ङ्रं्ग दिवह्निजत्य पुनरदिप तं राजासने स्थापयामासेत्याह-

र्गहृीतप्रतितमुक्तस्य स .म�दिवजयी नपृः ।ह्निश्रयं महने्द्रनाथस्य जहार न तु मेदिदनीम ्॥ ४-४३॥पदचे्छदःर्गहृीत-प्रतितमुक्तस्य, स:, .म�दिवजयी, नपृः,ह्निश्रयम,् महने्द्रनाथस्य, जहार, न, तु, मेदिदनीम ्।अन्वयः.म�दिवजयी स: नपृः र्गहृीत-प्रतितमुक्तस्य महने्द्रनाथस्य ह्निश्रयं जहार मेदिदनीं तु न जहार। तात्पय�म्

.म�दिवजयशी�ेन रघुणा पूवT दिवह्निजत्य प्रतितबद्.स्य पश्चात ्कृपया परिरत्यक्तस्य महने्द्राति.पस्य राज्य�क्ष्मीः एव अपहृता न तु पतृिथवीं जहार |

अथ पूव्�दिदशातो दह्निक्षणादिदशं रघुय�यादिवत्याह-

ततो वे�ातटेनैव फ�वत्पूर्गमालि�ना ।अर्गस्त्याचरिरतामाशामनाशास्यजयो ययौ ॥ ४-४४॥पदचे्छदःतत: वे�ा-तटेन, एव, फ�वत-्पूर्ग-मालि�ना,अर्गस्त्याचरिरताम,् आशाम,् अनाशास्यजय:, ययौ।अन्वयःतत: फ�वत-्पूर्ग-मालि�ना वे�ा-तटेन एव अर्गस्त्याचरिरताम ्आशाम ्अनाशास्यजय: ‘सन’् ययौ।तात्पय�म्प्राचीदिवजयानन्तरं फ�युक्तक्रमुकशे्रणीमता सुशोतिभता समुद्रतटमार्गGणैव अर्गसे्त्यन अति.दिSतां दह्निक्षणां दिदशं प्रतस्थे | “अर्गस्त्यः दह्निक्षणमाशाम ्आह्निश्रत्य नभह्निस ह्निस्थतः।” ब्रह्मपुराणे |

अथ दह्निक्षणां दिदशं र्गच्छन ्रघुः मार्गG कावेरीं प्रापेत्याह-

स सैन्यपरिरभोर्गेण र्गजदानसुर्गदिन्धना ।कावेरीं सरिरतां पत्युः शङ्कनीयादिमवाकरोत ्॥ ४-४५॥पदचे्छदःस:, सैन्यपरिरभोर्गेण, र्गजदानसुर्गदिन्धना,कावेरीम,् सरिरताम,् पतु्यः, शङ्कनीयाम,् इव अकरोत।्

अन्वयःस: र्गजदानसुर्गदिन्धना सैन्यपरिरभोर्गेण कावेरीं सरिरतां पत्युःशङ्कनीयाम ्इव अकरोत।्तात्पय�म्सः रघुः र्गजानां मदेन सुरतिभतेन सैन्यपरिरभोर्गेण कावेशी नदी शोभानर्गन्धवती तथा जाता यथा समुद्रस्य परपुरुष-उपभुक्ता इव अदिवश्वसनीया अभूत ् |

अथ मार्गG रघुसैनं्य म�याच�ोपत्यकासु दिनवसतित �ेत्याह-

ब�ैरध्युदिषतास्तस्य दिवह्निजर्गीषोर्ग�ताध्वनः ।मारीचोद्भ्रान्तहारीता म�यादे्ररुपत्यकाः ॥ ४-४६॥पदचे्छदः

ब�ैः,अध्युदिषताः,तस्य, दिवह्निजर्गीषोः र्गताध्वनः मारीचो-द्भ्रान्तहारीता:, म�यादे्रः, उपत्यकाः।अन्वयःदिवह्निजर्गीषो: र्गताध्वनः तस्य ब�ै: मारीचोद्भ्रान्तहारीता: म�यादे्र: उपत्यकाः अध्युदिषता:।

तात्पय�म्दिवजेतुदिमच्छोः रघोः दिकयÇरंू र्गतस्य सेनापुरुषैः मारीचवचनेषु परिरभ्रान्ताः हरिरताख्या पह्निक्षबाहुल्यवतीषु म�यादे्रः आसन्नभूदिमषु वासम ्अक�यत ्|

अथ म�यादे्ररुपत्यकाभून्तिंम वण�यन ्तत्र ए�ा�तानां प्राचुय�मासीदिदत्याह-

ससञु्जरश्वक्षुण्णानामे�ानामुत्पतितष्णवः ।तुल्यर्गदिन्धषु मते्तभकटेषु फ�रेणवः ॥ ४-४७॥पदचे्छदःससञु्जः,अश्व-क्षुण्णानाम,् ए�ानाम,् उत्पतितष्णवः,तुल्यर्गदिन्धषु,मते्तभ-कटेषु, फ�-रेणवः ।अन्वयः

अश्व-क्षुण्णानाम ्ए�ानाम ्उत्पतितष्णवः फ�-रेणवः तुल्यर्गदिन्धषु, मते्तभ-कटेषुससञु्जः।तात्पय�म्घोटकैः चूर्णिणतानां ए�ा�तानाम ्ऊध्व�र्गमनशी�ाः फ�ानां .ूलि�कणाः स्वसमानर्गन्धयुक्तेषु सेनार्गजर्गण्डस्थ�ेषु पवनवशात ्संसक्ताः |

अथ म�यतरुषु बद्.ान ्सेनार्गजान्वण�यन्नाह-

भोदिर्गवेष्टनमार्गGषु चन्दनानां समर्द्विपतम ्।नास्रसत्करिरणां ग्रैवं दित्रपदीचे्छदिदनामदिप ॥ ४-४८॥पदचे्छदःभोदिर्ग-वेष्टन-मार्गGषु,चन्दनानाम ्,समर्द्विपतम,्न, अस्रस त,् करिरणाम,् ग्रैवम,् दित्रपदी-चे्छदिदनाम,्अदिप।अन्वयःचन्दनानां भोदिर्ग-वेष्टन-मार्गGषु समर्द्विपतं दित्रपदी-चे्छदिदनाम ्अदिप करिरणाम ्ग्रैवं न अस्रस त।्तात्पय�म्

चन्दनवकृ्षेषु सप�वेष्टनेन सञ्जातरेqासु अघोरणैः दिनबद्.ानां पादबन्धन छेदकारिरणामदिप र्गजानां कण्ठबन्धनादिन ह्निशतिथ�ादिन न बभूवुः |

अथ रघोः प्रतापं पाण्डुदेशाति.पतयो न दिवषेदिहर इत्याह-

दिदह्निश मन्दायते तेजो दह्निक्षणस्यां रवेरदिप ।तस्यामेव रघोः पाण्ड्याः प्रतापं न दिवषेदिहरे ॥ ४-४९॥

पदचे्छदःदिदह्निश, मन्दायते, तेजः, दह्निक्षणस्याम,् रवेः,अदिप,तस्याम,् एव, रघोः, पाण्ड्याः प्रतापम ्,न ,दिवषेदिहरे ।अन्वयःदह्निक्षणस्यां दिदह्निश रवेः अदिपतेजः मन्दायते (तथादिप)तस्याम ्एव पाण्ड्याः रघोः प्रतापं न दिवषेदिहरे।तात्पय�म्दह्निक्षणस्यां काSायां दिदह्निश सूय�स्य अदिप प्रतापः मनं्द भवतित | तस्यामेव दह्निक्षणस्यां दिदह्निश पाण्ड्यै: रघोः प्रतापः न सोढवन्तः | सूय�दिवजदियनः अदिप रघुः दिवह्निजतवान ्इतित महान ्उत्कष�ः र्गम्यते |

अथ रघवे पराह्निजतानां पाण्डुदेशाति.पतीनामुपहारस्वरूपमुक्ताफ�ाप�णमाह-

ताम्रपणÉसमेतस्य मुक्तासारं महोद.ेः ।ते दिनपत्य ददुस्त�ै यशः स्वदिमव संतिचतम ्॥ ४-५०॥पदचे्छदःताम्रपणÉ-समेतस्य, मुक्तासारम ्,महोद.ेः,ते ,दिनपत्य ,ददु:, त�ै, यशः, स्वम ्, इव, यशः, सतिञ्चतम।्अन्वयः ते महोद.ेः ताम्रपणÉ-समेतस्स्य सतिञ्चतं मुक्तासारं सं्व सतिञ्चतंयशः इव त�ै दिनपत्य ददुः।तात्पय�म्पराह्निजताः पाण्ड्याः ताम्रपण^नामकनद्या सङ्र्गर्गतस्य महासार्गरस्य सम्बदिन्ध सतिञ्चतं मुक्तसारं स्वकीयं सतिञ्चतं यश इव त�ै रघवे नमसृ्कत्य समर्द्विपतवन्तः | [ताम्रपणÉ संर्गमे मौदिक्तकोत्पतित इतित प्रह्निसद्.म]् यशसः शुभ्रत्वात ्औपम्यम ्|

अथ रघुम��यददु�रपव�तयोय�थेचं्छ दिनवासं कृत्वा सह्यादिद्रम�ङ्घयदिदतित युग्मेनाह-

स दिनर्द्विवश्य यथाकामं तटेष्वा�ीनचन्दनौ ।स्तनादिवव दिदशस्तस्याः शै�ौ म�यददु�रौ ॥ ४-५१॥

असह्यदिवक्रमः सहं्य दूरान्मुक्तमुदन्वता दिनतम्बदिमव मेदिदन्याः स्रस्तांशुकम�ङ्घयत ्॥ ४-५२॥पदचे्छदःस:,दिनर्द्विवश्य, यथाकामम,् तटेषु, आ�ीन-चन्दनौ,स्तनाौ, इव, दिदश:, तस्याः, शै�ौ, म�यददु�रौ, असह्यदिवक्रमः,सह्यम,्दूरात,् मुक्तम,् उदन्वता, दिनतम्बम,् इव, मेदिदन्याः, स्रसं्त-अंशुकम,् अ�ङ्घयत।् अन्वयःअसह्यदिवक्रमः स: तटेषु आ�ीन-चन्दनौ तस्याः दिदश: स्तनाौ इव “ह्निस्थतौ” म�य-ददु�रौ शै�ौ, यथाकामं दिनर्द्विवश्य, उदन्वता दूरात ्मुकं्त स्रसं्त-अंशुकंमेदिदन्याः दिनतम्बम ् इव “ह्निस्थतं” सह्यम ् अ�ङ्घयत।्तात्पय�म्असह्यदिवक्रमः स: रघु: दह्निक्षणस्या: दिदश: स्तनयोरिरव ह्निस्थतयो: म�य-ददु�रपव�तयो: यथेचं्छ दिवहारं कृतवान।् तदनन्तरं पतृिथव्या: दूरात ्समुदे्र परिरत्यक्तम,् अत एव दिव�ासवत्या: दिवर्गलि�त-वसं्त्र दिनतम्बभार्गदिमव ह्निस्थतं सह्यान्तिंद्र, यथाकामं उपभुज्य तथैव प्रह्निस्थत:।यथा कह्निश्चत ्कामीकामुक्या: चन्दनानु�ेप-व्याप्त-पीवर-कुचयो: सम्मद�नं कृत्वा दिनव�सं्त्र दिनतम्बम ्उपभुज्य अन्यत: यातित।

सम्प्रतित प्रतीचीं दिदशमतिभययादिवत्याह-

तस्यानीकैर्द्विवसप�द्तिभरपरान्तजयोद्यतैः ।रामास्त्रोत्सारिरतोऽप्यासीत्सह्य�V इवाण�वः ॥ ४-५३॥

पदचे्छदःतस्य,अनीकैः,दिवसप�द्तिभः,अपरान्त-जयोद्यतैः,रामा-स्त्रोत्सारिरत:, अदिप, आसीत,् सह्य-�Vः, इव,अण�वः।अन्वयःअपरान्त-जयोद्यतैः दिवसप�द्तिभःतस्य,अनीकैः अण�वः रामा-स्त्रोत्सारिरतः अदिप सह्य-�Vः इव आसीत।्तात्पय�म्सह्यादे्रः पह्निश्चमदेशं र्गच्छन्त्या दिवपु�या रघुसेनया परशुरामस्य असै्त्र: दूरीकृतः अदिप समुद्रः पुनः सह्यपव�ते संसक्तः इव �क्ष्यते � | आ पव�तात ्समुदं्र यावत ्सेनादिवस्तार आसीत ्इतित भावः | सैनं्य दिद्वतीयोऽण�व इव दृश्यतेतित भावः |अथ रघोम�हत ्सैनं्य दृष्ट्वा भीताः सत्यः केर�योदिषतः प�ादियता आसदिन्नत्याह-

भयोत्सषृ्टदिवभूषाणां तेन केर�योदिषताम ्।अ�केषु चमूरेणुश्चूण�प्रतितदिन.ीकृतः ॥ ४-५४॥पदचे्छदः

भयोत्सषृ्ट-दिवभूषाणाम,् तेन , केर�-योदिषताम ्,अ�केषु ,चमू-रेणुः, चूण�-प्रतितदिन.ीकृतः।अन्वयःतेन भयोत्सषृ्ट-दिवभूषाणांकेर�-योदिषतां अ�केषु चमू-रेणुःचूण�-प्रतितदिन.ीकृतः।तात्पय�म्रघोः सकाशात ्उत्पने्नन भयेन यदा केर�प्रान्तह्निस्त्रयः आभूषणादिदकं परिरत्यज्य प�ादियताः तदा तासां चूण�कुन्त�ेषु सेनायाः रेणुना कंुकुम-पूण��ेपः संपादिदतः | (एतेन, योदिषतां प�ायनं चमूनां च तदनु.ावनं ध्वन्यते |)

अथ रघोः सैनं्य नदीं प्रापेत्याह-

मुर�ामारुतोद्.ूतमर्गमतै्कतकं रजः ।तद्यो.वारबाणानामयत्नपटवासताम ्॥ ४-५५॥पदचे्छदःमुर�ा-मारुतो-द्.ूतम,् अर्गमत,् कैतकम,् रजः, तद्यो.-वारबाणानाम,् अयत्न-पट-वासताम ्।अन्वयःमुर�ा-मारुतो-द्.ूतं कैतकं रजः तद्यो.-वारबाणानाम ्अयत्न-पट-वासताम्

अर्गमत।्तात्पय�म्मुर�ा नाम्नी नद्याः पवनेन समुXापीतं केतकीपुष्परजसा रघोः भटानां कुञ्चुकेषु प्रयासं दिवना एव वस्त्र-सुरभी-करणकाय�म ्अकारिर | (मुर�ानाम केर�देशेषु कातिचन्नदी |)अथ पतिथ र्गच्छतो रघोव^हानां राजता�ीवनमधे्य प्रवेशमाह-

अभ्यभूयत वाहानां चरतां र्गात्रह्निशतिञ्जतैः ।वम�तिभः पवनोद्.ूतराजता�ीवनध्वदिनः ॥ ४-५६॥पदचे्छदःअभ्यभूयत, वाहानाम,् चरताम,् र्गात्र-ह्निशतिञ्जतैः, वम�तिभः, पवनो-द्.ूत-राजता�ी-वनध्वदिनः।अन्वयःचरतां वाहानाम ् र्गात्र-ह्निशतिञ्जतैः वम�तिभः पवनो-द्.ूत-राजता�ी-वनध्वदिनः अभ्यभूयत।तात्पय�म्रघोः र्गच्छतां वाह्निजनां शरीरेषु शब्दमानैः कवचैः पवनेन कदिम्पतादिन ता�पत्रध्वदिनः तितरसृ्कतः | ("वाह्निजवाहाव�र्गन्धव�हयसैन्धव सप्तयः") अथ मदस्रादिवणां रघुसेनार्गजानां र्गण्डस्थ�े पुन्नार्गतरुवनाद्भ्रमराणां दिनपतनमाह-

qजू�रीस्कन्धनद्.ानां मदोद्गारसुर्गदिन्धषु ।कटेषु करिरणां पेतुः पंुनार्गेभ्यः ह्निश�ीमुqाः ॥ ४-५७॥पदचे्छदःqजू�री-स्कन्ध-नद्.ानाम,् मदो-द्गार-सुर्गदिन्धषु ,कटेषु, करिरणाम ्,पेतुः, पुं नार्गेभ्यः, ह्निश�ीमुqाः,अन्वयःqजू�री-स्कन्ध-नद्.ानां करिरणां मदो-द्गार-सुर्गदिन्धषु कटेषुपुं नार्गेभ्यः ह्निश�ीमुqाः पेतुः।तात्पय�म्भ्रमराः पुन्नार्गपुष्पालिण दिवहाय रवजू�री-स्कने्धषु दिनबद्.ानां सेनार्गजानां मदस्त्रावेण सुर्गदिन्धषु र्गण्डस्थ�ेषु न्यपतन ्|

अथ पह्निश्चमदेशीया राजानो रघवे करं ददुरिरत्याह-

अवकाशं दिक�ोदन्वान ्रामायाभ्यर्त्तिथतो ददौ ।अपरान्तमहीपा�व्याजेन रघवे करम ्॥ ४-५८॥पदचे्छदःअवकाशम,् दिक�, उदन्वान,् रामाय, अभ्यर्त्तिथत:,ददौ,अपरान्त-महीपा�-व्याजेन, रघवे, करम ्।अन्वयः

उदन्वान ्रामाय अभ्यर्त्तिथत: अवकाशं ददौ दिक� रघवे अपरान्त-महीपा�-व्याजेन करम ्ददौ।तात्पय�म्उदति.ः परशुरामाय प्रार्त्तिथत: सन ्मार्गT अदात ्इतित प्रह्निसद्.ः दिक� | त�ादेवऱ ्समुद्रात ्रघुः समुद्र-मध्यदेश-नपृतित-व्याजेन प्राथ�नां दिवना एव करं �ेभे (करदानं च भीत्या न तु या³ञया इतित रामात ्रघोः उत्कष�ः | अथ रघोज�यस्तम्भह्निस्त्रकूटादिद्ररभूदिदत्याह-

मते्तभरदनोत्कीण�व्यक्तदिवक्रम�क्षणम ्।दित्रकूटमेव तत्रोच्चैज�यस्तमं्भ चकार सः ॥ ४-५९॥

पदचे्छदःमते्तभ-रदनो-त्कीण�-व्यक्त-दिवक्रम-�क्षणम,्दित्रकूटम,् एव, तत्र, उच्चै:, जय-स्तम्भम,् चकार, सः।अन्वयःतत्र सः मते्तभ-रदनो-त्कीण�-व्यक्त-दिवक्रम-�क्षणं दित्रकूटं एवउच्चै: जय-स्तमं्भ चकार।तात्पय�म्

तत्र पह्निस्चमदिदह्निश (केर�देशे) सः रघुः मत्तानाम ्इभानां दन्तैः क्षतादिन अत एव सु्फटादिन पराक्रम-तिचJयुकं्त दित्रकूटनामकं पव�तमेव उन्नतं जयस्तम्भम ् अकरोत ्|

अथ रघोः पारसीकाञ्जेतुं प्रस्थानमाह-

पारसीकांस्ततो जेतुं प्रतस्थे स्थ�वर्त्मा�ना ।इदिन्द्रयाख्यादिनव रिरपूं स्तत्त्वज्ञानेन संयमी ॥ ४-६०॥

पदचे्छदःपारसीकान ्, तत:, जेतुम,् प्रतस्थे, स्थ�वर्त्मा�ना, बइदिन्द्रयाख्यान,् इव, रिरपून,् तत्त्वज्ञानेन, संयमी।

अन्वयःतत: (स: रघु:) संयमी तत्त्वज्ञानेन इदिन्द्रयाख्यान ् रिरपून ्इवपारसीकान ्जेतुं स्थ�वर्त्मा�ना प्रतस्थे।तात्पय�म्यथा कह्निश्चत ्योर्गी इदिन्द्रयरूदिपणः शत्रून ्तत्त्वज्ञानेन जेतंु प्रयतते तथैव सः रघुरदिप पारसादेशीयान ्भूपतीन ्जेतुं स्थ�मार्गGण प्रवतृ्तः |अथ रघुय�वनस्त्रीमुqानां म.ुनो मदरारं्ग न सेह इत्याह-

यवनीमुqपद्मानां सेह ेम.ुमदं न सः ।बा�ातपदिमवाब्जानामका�ज�दोदयः ॥ ४-६१॥पदचे्छदःयवनी-मुq-पद्मानाम,् सेहे, म.ु-मदम,् न , सः बा�ातपम,् इव, अब्जानाम,् अका�-ज�दोदयः ।अन्वयःसः यवनी-मुq-पद्मानां म.ु-मदं अका�-ज�दोदयः अब्जानाम्बा�ातपम ्इव न सेह।ेतात्पय�म्यथा वष^तितरिरक्तसमये मेघस्य उदयः कम�ानां दिवकसकारी प्रातःका�ीनातपं न सहते, तथैव रघुरदिप पारसीक-यवनाङ्र्गनानां मुरवकम�ानां मदिदरापान-जदिनत-रारं्ग न सोढवान ्| (ताः पतितदिवयुक्ताः चके्र |)

अथ पारसीकैः सह रघोस्तुमु�ं युद्.ं बभूवेत्याह-

सङ्ग्रामसु्तमु�स्तस्य पाश्चात्यैरश्वसा.नैः ।शाङ्�र्गकूह्निजतदिवजे्ञयप्रतितयो.े रजस्यभूत ्॥ ४-६२॥

पदचे्छदः

सङ्ग्राम:, तुमु�:, तस्य, पाश्चात्यै:, अश्वसा.नैः, शाङ्�र्ग-कूह्निजत-दिवजे्ञय-प्रतितयो.े ,रजह्निस, अभूत ्।अन्वयःतस्य अश्वसा.नैः पाश्चात्यै (सह) शाङ्�र्ग-कूह्निजत-दिवजे्ञय-प्रतितयो.ेरजह्निस तुमु�: सङ्ग्राम: अभूत।्तात्पय�म्रघोः घोटक-सेना-बाहु�यवद्तिभः पाश्चात्ययवनै: सह .नुषं्टकार- जदिनतशबै्द: दिवज्ञातंु योग्याः प्रतितभटाः यह्नि�न ्तह्नि�न ्रजह्निस, घोरः संग्रामः (युद्.म)् अभूत ्| (रजह्निस उभयद�योः स्व-पर-दिवज्ञानं .नुषं्टकार-जदिनत-शबै्दः एव दिवज्ञेयाः आसीत ्इतित घोर-सङ्ग्राम सम्पतितः |)

अथ रघुः स्वबाणातिच्छन्नैः पारसीकानां ह्निशरोतिभः पथृ्वीं छादयामासेत्याह-

भल्लापवर्शिजतैस्तेषां ह्निशरोतिभः श्मश्रु�ैम�हीम ्।तस्तार सरघाव्याप्तैः स क्षौद्रपट�ैरिरव ॥ ४-६३॥पदचे्छदःभल्लापवर्शिजतै:, तेषाम,् ह्निशरोतिभः, श्मशु्र�ै:,महीम ्तस्तार , सरघाव्याप्तैः, स:, क्षौद्रपट�ै:, इव।

अन्वयःस: भल्लापवर्शिजतै: श्मशु्र�ै: तेषां ह्निशरोतिभः सरघाव्याप्तैः क्षौद्रपट�ै:इव महीं तस्तार।तात्पय�म्सः रघुः प्रवदृ्.-मुरव-रोमवद्तिभः पारसीकानां भल्ला नामक बाणदिवशेषैः कर्त्तिततैः ह्निशशेतिभः यथा म.ुमह्निक्षका-युकै्तः क्षौद्रसञ्जयैः (क्षुद्रतिभः कृतादिन क्षौद्रालिण (म.ूदिन) क्षौद्राणां पट�ादिन, तैः) इव पथृ्वीं छादयामास (आच्छादिदतवान)्।

अथ हतावह्निशष्टाः पारसीका राजानसं्त रघंु शरणं ययुरिरत्याह-

अपनीतह्निशरस्त्राणाः शेषासं्त शरणं ययुः ।प्रलिणपातप्रतीकारः संरम्भो दिह महार्त्मानाम ्॥ ४-६४॥पदचे्छदःअपनीत-ह्निशरस्त्राणाः ,शेषा:,तम ्,शरणम,् ययुः प्रलिणपातप्रतीकारः ,संरम्भ:, दिह, महार्त्मानाम ्।अन्वयःशेषा: अपनीत-ह्निशरस्त्राणाः तं शरणं ययुः दिह, महार्त्मानाम्संरम्भ: प्रलिणपात-प्रतीकारः (भवतित)।

तात्पय�म्ये तु हतावह्निशष्टाः आसन,् ते स्व-ह्निशरस्त्राणम ्उत्ताय� रघंु शरणं र्गता बभूवुः | रघुनापी ते मुक्ताः। यतः महार्त्माानां कोपः प्रलिणपातेन एव शादिन्तः भवतित |अथ रघोयों.ानां दिवजयश्रमदिनवारणाथTमद्यपानमाह-

दिवनयन्ते � तद्यो.ा म.ुतिभर्द्विवजयश्रमम ्।आस्तीण^ह्निजनरत्नासु द्राक्षाव�यभूदिमषु ॥ ४-६५॥पदचे्छदःदिवनयन्ते, � ,तद्यो.ा:, म.ुतिभ:,दिवजयश्रमम,् आस्तीण^-ह्निजनरत्नासु, द्राक्षा-व�य-भूदिमषु।अन्वयःतद्यो.ा: द्राक्षा-व�य-भूदिमषु म.ुतिभ: दिवजयश्रमम ्दिवनयन्ते, � ।तात्पय�म् रघोः भटाः द्राक्षाव�यानां भूदिमषु चम�शे्रSादिन आस्तीय� द्राक्षादिनर्द्विमतमदं्य पीत्वा युद्.श्रमं दूरीकृतवन्तः | दिवनयने्त �=अपनीतवन्त:, भूताथG �ट् |

अथ रघोर्द्विददिग्वजयाथ�मुदीचीं दिदशामुदिÇश्य प्रस्थानमभूदिदत्याह-

ततः प्रतस्थे कौबेरीं भास्वादिनव रघुर्द्विदशम ्।शरैरुसै्ररिरवोदीच्यानुद्.रिरष्यन ्रसादिनव ॥ ४-६६॥पदचे्छदःप्रतस्थे,कौबेरीम ्,भास्वान ्, इव,रघु:, दिदशं,शरै:, उसै्रः,इव, उदीच्यान,् उद्.रिरष्यन,् रसान,्इव।अन्वयःततः रघु: भास्वान ्इव शरै: उसै्र इव उदीच्यान ्रसान ्इवउद्.रिरष्यन ्कौबेरीं दिदशं प्रतस्थे।तात्पय�म्पारसदिवजयोत्तरं यथा सूय�ः स्वतीक्ष्णदिकरणैः ज�ादिन शोषदियतुं उत्तरस्यां दिदह्निश प्रसरतित (उत्तरायणका� इत्यथ�ः) तथैव रघुरदिप उत्तरदेशस्थान ्राज्ञः दिवजेतुं कौबेरीं (कुबेरसम्बदिन्धनी दिदशम)्, उदीचीं दिदशं प्रतित प्रतस्थे (प्रचचा�)।अथ उदीचीं दिदशं प्रह्निस्थतस्य रघोः सेनासम्बदिन्धनोऽश्वान ्वण�यन्नाह-

दिवनीताध्वश्रमास्तस्य ह्निसनु्धतीरदिवचेष्टनैः ।दु.ुवुव^ह्निजनः स्कन्धांल्लVकुङ्कुमकेसरान ्॥ ४-६७॥

पदचे्छदःदिवनीता-ध्वश्रमा-स्तस्य ह्निसन्धु-तीर-दिवचेष्टनैः दु.ुवु-व^ह्निजनः ,स्कन्धां-ल्लV-कुङ्कुम-केसरान ्।अन्वयःह्निसन्धु-तीर-दिवचेष्टनैः दिवनीता-ध्वश्रमाः तस्य वाह्निजनः�V-कुङ्कुम-केसरान ्स्कन्धान ्दु.ुवुः।तात्पय�म्ह्निसन्धुनदस्य तीरे अङ्कपरिरवत�नेन(sleeping to the side and stretching) मार्ग�स्य qेदं दूरीकृत्य रघोः सेनाश्वाः कुङ्कुम-केसर-संसदिक्तमतः स्कन्धान ्कम्पयदिन्त �। .ूञ ्कम्पने।अथ र.ुहू�णान ्युति. ह्निजतवादिनत्याह-

तत्र हूणावरो.ानां भतृ�षु व्यक्तदिवक्रमम ्।कपो�पाट�ादेह्निश बभूव रघुचेदिष्टतम ्॥ ४-६८॥पदचे्छदःतत्र, हूणा-वरो.ानाम,् भतृ�षु, व्यक्त-दिवक्रमम ्,कपो�-पाट�ादेह्निश, बभूव, रघु-चेदिष्टतम ्।अन्वयः

तत्र भतृ�षु व्यक्त-दिवक्रमं रघु-चेदिष्टतं हूणा-वरो.ानां कपो�-पाट�ादेह्निशबभूव।तात्पय�म्रघुः तत्र उदीच्यां दिदह्निश हूणान्तःपुरस्त्रीणां स्वादिमनः हत्वा स्वपराक्रमं दिवस्तारयन ्तासां कपो�प्रदेशान ्ताडनादिदकृत-आरुण्यांश्चकार (कपो�पाट�ादेह्निश)।शोक दिव�ापे वक्षः कपो�ौ च ताडयदिन्त तत्रत्या: ह्निस्त्रयः |

अथ रघुः कम्बोजदेशवाह्निसनो राज्ञोऽदिप दिवह्निजतवादिनत्याह-

काम्बोजाः समरे सोढंु तस्य वीय�मनीश्वराः ।र्गजा�ानपरिरदिïषै्टरक्षोटैः सा.�मानताः ॥ ४-६९॥पदचे्छदःकाम्बोजाः, समरे, सोढुम,् तस्य, वीय�म,्अनीश्वराः र्गजा�ान-परिरदिïषै्ट: अक्षोटैः, सा.�म,् आनताः ।अन्वयःकाम्बोजाः समरे तस्य वीयT सोढंु अनीश्वराः र्गजा�ान-परिरदिïषै्टःअक्षोटैः सा.�म ्आनताः।तात्पय�म्

कम्बोजदेशवाह्निसनो राजानो युद्.े रघुप्रभावं सहनं कतु�म ्असमथ^ः सन्तः | ते राजानः र्गजानां बन्धनेन परिरदिïष्टैः अक्षोटवकृ्षैः सहवै नम्रा बभूवुः |

अथ रघवे कम्बोजाः पराह्निजताः सन्तोऽश्व .नादिदकमुपायनं ददुरिरत्याह-

तेषांतेषां सदश्वभूदियSासु्तङ्र्गा द्रदिवणराशयः ।उपदा दिवदिवशुः शश्वन्नोत्सेकाः कोस�ेश्वरम ्॥ ४-७०॥पदचे्छदःतेषाम,् सदश्व-भूदियSा-सु्तङ्र्गा:, द्रदिवण-राशय:,उपदा:, दिवदिवशुः, शश्वत ्,न, उत्सेकाः, कोस�ेश्वरम।्अन्वयःतेषां सदश्व-भूदियSा: तुङ्र्गा: द्रदिवण-राशय: उपदा: कोस�ेश्वरः , शश्वत ् दिवदिवशुः उते्सकाः न दिवदिवशुः।तात्पय�म्रघुना पराह्निजताः कम्बोजदेशराजानः कोस�ाति.पतिंत रघुं स्वदेशोत्पन्न-अश्वबहु�ान ्उन्नत-दिहरण्य-राशीन ्उपहाररूपेण प्रादिवशन।् दिकनु्त तान ्आप्यादिप रघुः र्गवT न कृत्वान ्|

अथ कम्बोजदिवजयानन्तरं �घोः दिहमा�यपव�तारोहणमाह-

ततो र्गौरीर्गुरंु शै�मारुरोहाश्वसा.नः ।व.�यदिन्नव ततू्कटानुद्.ूतै.^तुरेणुतिभः ॥ ४-७१॥पदचे्छदःतत:,र्गौरीर्गुरुम,् शै�म,् आरुरोह, अश्व-सा.नः,व.�यन,्इव, ततू्कटान,् उद्.ूतै:, .ातु-रेणुतिभः ।अन्वयःतत: अश्व-सा.नः र्गौरीरु्गरंु शै�ं उद्.ूतै: .ातु-रेणुतिभः ततू्कटान ्व.�यन ्इव आरुरोह।तात्पय�म्काम्बोजदिवजयानन्तरं रघुः वाह्निजसैन्य-सहायवान ्सन ्उत्तरदिदह्निश वत�मानान ्नपृतीन ्दिवजेतुकाम: अश्वqुरोXादिपतैः .ातुरेणुतिभः दिहमा�यस्य शै�ह्निशqरालिण व.�यन ् इव दिहमाच�म ्आरुरोह | उXादिपत घू�ीदश�नाद् दिर्गरिरह्निशqरवदृ्ति.भ्रमो जायत इतित भावः |अथ दिहमा�यपव�तर्गह्वरेषु सुप्तान ्सिंसहान ्वण�यत्राह-

शशंस तुल्यसत्त्वानां सैन्यघोषेऽप्यसंभ्रमम ्।र्गुहाशयानां सिंसहानां परिरवतृ्याव�ोदिकतम ्॥ ४-७२॥पदचे्छदः

शशंस, तुल्यसत्त्वानाम,् सैन्यघोषे, अदिप, असंभ्रमम ्,र्गुहाशयानाम ्,सिंसहानाम ्,परिरवतृ्य, अव�ोदिकतम ्।अन्वयःतुल्यसत्त्वानां र्गुहाशयानां सिंसहानां परिरवतृ्य अव�ोदिकतं सैन्यघोषेअदिप असंभ्रमं शशंस।तात्पय�म्सैन्य-समान-ब�शालि�नो दिहमा�यर्गुहासु शयानाः सिंसहाः सेनापुरुषाणां क�क�े सतित अदिप केव�ं ग्रीवभङ्र्गेन एव अव�ोकयन्तः स्वभयरादिहतं्य सूचयदिन्त � | नदिह समब�ः समब�ाद् दिबभेतित इतित भावः | (तुल्यसत्वानां- सैन्यैः समानब�ानाम)्।

अथ दिहमा�यमारोहतो रघोः पतिथ र्गङ्र्गाऽमु्बकणोपेतः पवनोऽववादिवत्याह-

भूजGषु मम�रीभूताः कीचकध्वदिनहतेवः ।र्गङ्र्गाशीकरिरणो मार्गG मरुतसं्त ह्निसषेदिवरे ॥ ४-७३॥पदचे्छदःभूजGषु, मम�रीभूताः, कीचक-ध्वदिन-हतेवः, र्गङ्र्गा-शीकरिरण:, मार्गG ,मरुत:,तम,् ह्निसषेदिवरे।

अन्वयःभूजGषु मम�रीभूताः कीचक-ध्वदिन-हतेवः र्गङ्र्गा-शीकरिरण: मरुत: मार्गG तं ह्निसषेदिवरे।तात्पय�म्पव�तारोहणसमये रघोः श्रमं शुष्कभूज�पत्रेषु मम�रशब्दवन्तः कीचकाख्य-वेणुषु कण^तिभरामं ध्वन्तिंन जनयन्तः र्गङ्र्गाशीकरिरण: शीत�ा वायवः अपनीतवन्तः |

अथ रघोः सैदिनका मरृ्गमदवाह्निसतह्निश�ात�ेषु मार्ग�श्रमापनयनाथT दिनवासं चक्ररिरत्याह-

दिवशश्रमुन�मेरूणां छायास्वध्यास्य सैदिनकाः ।दृषदो वाह्निसतोत्सङ्र्गा दिनषण्णमरृ्गनातिभतिभः ॥ ४-७४॥पदचे्छदःदिवशश्रमु:,नमेरूणाम ्,छायासु,अध्यास्य ,सैदिनकाः, दृषदो, वाह्निसतो-त्सङ्र्गा:, दिनषण्ण-मरृ्ग-नातिभतिभः।अन्वयःसैदिनकाः नमेरूणां छायासु दिनषण्ण-मरृ्ग-नातिभतिभः वाह्निसतो-त्सङ्र्गा: दृषद:अध्यास्य दिवशश्रमु:।तात्पय�म्

रघोः सेनापुरुषैः सुरपन्नार्गानां छायासु कस्तूरी-मरृ्गनातिभ-पे्रदेशैः सुरतिभताः त�भार्गेषु प्रस्तरेषु अति.Sाय पव�तारोहणजदिनतः श्रमः दूरीकृताः |

अथ दिहमवतित रघोदÉपकायT रात्रौ ज्योतित��तादिवशेषा एव कुव�दिन्त �ेत्याह-

सर�ासक्तमातङ्र्गगै्रवेयसु्फरिरततित्वषः।आसन्नोष.यो नेतुन�क्तमसे्नहदीदिपकाः ॥ ४-७५॥पदचे्छदःसर�ा-सक्त-मातङ्र्ग-ग्रैवेय-सु्फरिरत-तित्वषःआसन,् ओष.य:, नेतु:,नक्तम,् असे्नहदीदिपकाः ।अन्वयःसर�ा-सक्त-मातङ्र्ग-ग्रैवेय-सु्फरिरत-तित्वषः ओष.य:नक्तमं नेतु: असे्नहदीदिपकाः आसन।्तात्पय�म्दिहमा�यह्निशqरस्थस्य सैन्यसदिहतस्य रघोः रादित्रसमये ज्योतित��तादिवशेषा एव तै�दिनरपेक्षाः प्रदीपा अभूवन,् येषां प्रभा सर�ाख्यवकृ्षेषु बद्.ानां र्गजानां कण्ठशृङ्q�ासु प्रतितफलि�ता आसीत ्|

अथ रघोः सेनार्गजानामौन्नतं्य देवदारुस्कन्धवल्क�क्षतैः दिकराता जानदिन्त �ेत्याह-

तस्योत्सषृ्टदिनवासेषु कण्ठरज्जुक्षतत्वचः ।र्गजवष्म� दिकरातेभ्यः शशंसुदGवदारवः ॥ ४-७६॥पदचे्छदःतस्य, उत्सषृ्ट-दिनवासेषु, कण्ठ-रज्जु-क्षत-त्वचः,र्गज-वष्म�, दिकरातेभ्यः, शशंसु:, देवदारवः। अन्वयःतस्य उत्सषृ्ट-दिनवासेषु कण्ठ-रज्जु-क्षत-त्वचःदेवदारवः दिकरातेभ्यः र्गज-वष्म� शशंसु:।तात्पय�म्रघुणा परिरत्यके्तषु वासभूदिम प्रदेशेषु दिकराताः देवदारुवकृ्षेषु दिनबद्.-र्गज-कण्ठ-बन्धनीभूत-शृङ्q�ा-कष�ण-कारणेन तिभन्न-त्वक्षु तदीय-र्गजशरीर-औन्नत्यम ्अजानन ्(औन्नत्यम ्अनुमीयत इतित अथ�ः। )अथ रघोः पव�तीयैर्म्लेGच्छजातीयैः दिकरातादिदतिभः सह घोरं युद्.मभूदिदत्याह-

तत्र जनं्य रघोघ¦रं पव�तीयैर्ग�णैरभूत ्।नाराच-क्षेपणीयाश्मदिनषे्पषोत्पतिततान�म॥् ४-७७॥पदचे्छदः

तत्र, जन्यम,् रघो:, घोरम,् पव�तीयै:,र्गणै:, अभूत ्,नाराच-क्षेपणीया-श्म-दिनष्पेषो-त्पतितता-न�म्अन्वयःतत्र रघो: पव�तीयै: र्गणै: नाराच-क्षेपणीया-श्म-दिनष्पेषो-त्पतितता-न�म्घोरं जनं्य अभूत।्तात्पय�म्दिहमा�यपव�ते रघोः उत्सवसङ्केताख्यर्गणैः सह भयानकं युद्.म ्अभूत ्| यत्र प्रयुकै्तः बाणदिवशेषैः (नाराचैः) तिभदिन्दपा�ैः प्रस्तरैश्च अन्योन्य संघषGण वह्निJः उत्पन्नः अभूत ्| (भीम युद्.म ्अभूत)् |अथ पव�तीयर्गणादिवजदियनो रघोय�शोर्गानं तत्र दिकन्नरर्गणाश्चकु्ररिरत्याह-

शरैरुत्सवसंकेतान्स कृत्वा दिवरतोत्सवान ्।जयोदाहरणं बाह्वोर्ग^पयामास दिकन्नरान ्॥ ४-७८॥पदचे्छदःशरै:,उत्सव-संकेतान,् स:, कृत्वा, दिवरत-उत्सवान,्जय-उदाहरणम ्,बाह्वो:,र्गापयामास, दिकन्नरान ्।अन्वयःस: शरै: उत्सव-संकेतान ्दिवरत-उत्सवान ्कृत्वा बाह्वो: जय-उदाहरणम्दिकन्नरान ्र्गापयामास।

तात्पय�म्रघुः उत्सवसङ्केताख्यान ्र्गणान ्दिवह्निजत्य हतहष^श्च तान ्कृत्वा स्वदिवजयख्यापकं प्रबनं्ध र्गन्धव^न ्र्गापयामास | (र्गानं कारयामास)।

अथ पराह्निजतानां पव�तीयर्गणानां रघवे उपहारस्वरूपमलिणर्गणाद्यप�णमाह-

परस्परेण दिवज्ञातस्तेषूपायनपालिणषु ।राज्ञा दिहमवतः सारो राज्ञः सारो दिहमादिद्रणा ॥ ४-७९पदचे्छदःपरस्परेण, दिवज्ञात:, तेषु, उपायन-पालिणषु,राज्ञा, दिहमवतः, सार:, राज्ञ:, सार:, दिहमादिद्रणा।अन्वयःतेषु उपायन-पालिणषु परस्परेण राज्ञा दिहमवतः सार: दिहमादिद्रणा(च) राज्ञ: सार: दिवज्ञात:।तात्पय�म्यदा पराभूताः उत्सवसङ्केताख्यर्गणाः हस्तेषु उपायनादिन आदाय रघो: सम्मुqमार्गताः, तदा रघुणा दिहमा�यस्य घनरूपा समदृ्ति.ः दिवज्ञाता | दिहमवता अदिप युद्.दिक्रयया रघोः ब�ं दिवज्ञातम।्

अथ रघुरगे्र कै�ासपव�तमर्गत्वैव दिहमा�यह्निशqरादवततारेत्याह-

तत्राक्षोभं्य यशोरासिंश दिनवेश्यावरुरोह सः ।पौ�स्त्यतुलि�तस्यादे्रराद.ान इव दि÷यम ्॥ ४-८०॥

पदचे्छदःतत्र, अक्षोभ्यम,् यशो-राह्निशम,् दिनवेश्य, अवरुरोह, सः,पौ�स्त्य-तुलि�तस्य,अदे्र:,आद.ान:, इव, दि÷यम।्अन्वयःसः तत्र अक्षोभं्य यशो-रासिंश दिनवेश्य पौ�स्त्य-तुलि�तस्यअदे्र: दि÷यम ्आद.ान: इव अवरुरोह।तात्पय�म्सः रघुः तत्र दिहमाद्रौ ह्निस्थरं यशोरासिंश संस्थापय, रावणेन उXादिपतः अयम ्इतित दिवन्दादिवचारेण कै�ाससमीपम ्अर्गत्वा एव प्रतदिनवतृ्तः | तेन च कै�ासस्य ÷ीः इव उत्पादिदता | (कै�ासस्य �ज्जां जनयदिन्नव अवततार )नदिह शूरा: परेण पराह्निजतम ्अतिभयुज्यन्त इतित भाव:।

अथ कामरूपाति.पती रघोभ�येन कदिम्पतवादिनत्याह-

चकमे्प तीण��ौदिहत्ये तह्नि�न्प्राग्ज्योतितषेश्वरः ।

तद्गजा�ानतां प्राप्तैः सह का�ार्गुरुद्रुमैः ॥ ४-८१॥पदचे्छदःचकमे्प, तीण�-�ौदिहत्ये, तह्नि�न,् प्राग्ज्योतितषेश्वरः,तद्गजा-आ�ानताम,् प्राप्तैः, सह, का�ार्गुरुद्रुमैःअन्वयःतह्नि�न ्तीण�-�ौदिहत्ये (सतित) प्राग्ज्योतितषेश्वरः तद्गजा-आ�ानतांप्राप्तैः का�ार्गुरुद्रुमैः सह चकम्पे।तात्पय�म्दिहमादिद्रदिवजयानन्तरं �ोदिहताख्यानदीम ्उत्तीणGन रघुणा कामरूपाति.पतित हृदये तथैव कम्पः कृतः यथा तस्य र्गजै: स्वबन्धनस्तम्भतां नीतेषु का�ारु्गरुद्रुमेषु | अथ कामरूपाति.पो रघो रथमार्ग�.ूलिं� दृष्टै्वव भीतः सन ्तेन सह युद्.ं न कृतवादिनत्याह-

न प्रसेह ेस रुद्.ाक� म.ारावष�दुर्द्विदनम ्।रथवर्त्मा�रजोऽप्यस्य कुत एव पतादिकनीम ्॥ ४-८२॥पदचे्छदःन, प्रसेहे, स:, रुद्.ाक� म,् अ-.ारावष�-दुर्द्विदनम ्रथवर्त्मा�-रज:, अदिप, अस्य, कुत:, एव ,पतादिकनीम।्

अन्वयः

स: रुद्.ाक� म ्अ-.ारावष�-दुर्द्विदनम ्अस्य रथवर्त्मा�-रज: अदिप न प्रसेहेपतादिकनीं (तु) कुत: एव ।तात्पय�म्कामरूपदेशाति.पतितः सूय�मण्ड�स्य आवरणकारिरणीं वनृ्तिंष्ट दिवना दुर्द्विदवसं कुव�तीं रघुसेना.ूलि�म ्अदिप दूरतः दृष्ट्वा न सहनं चकार | भीतः इत्यथ�ः | सेनां तु कुत एव सोढवान ्! (न कुतोऽदिप इत्यथ�ः) | अथ कामरूपाति.पो र्गजरात्नमुपायनीकृत्य रघोः शरणार्गतो बभूवेत्याह-

तमीशः कामरूपाणामत्याqण्ड�दिवक्रमम ्।भेजे तिभन्नकटैन^र्गैरन्यानुपरुरो. यैः ॥ ४-८३॥पदचे्छदःतम,् ईशः, कामरूपाणाम ्अत्याqण्ड�-दिवक्रमम ्,भेजे, तिभन्न-कटै:,नार्गै:, अन्यान,् उपरुरो., यै:।अन्वयःकामरूपाणां ईशः अत्याqण्ड�-दिवक्रमं तं तिभन्न-कटै: नार्गै:भेजे यैः अन्यान ्उपरुरो.।तात्पय�म्कामरूपदेशाति.पतितः इन्द्राति.कपराक्रमं रघंु तान ्र्गजान ्उपायनीकृत्य शरणं र्गतः, यैः पूव�म ्अन्यशत्रून ्ह्निजतवान ्| यैः नार्गैः

अन्यान ्शत्रून ्ह्निजतवान ्तान ्नार्गान ्दत्त्वा शरणं र्गत इत्यथ�ः | शूराणामदिप शूरः रघुः इतित भावः | अथ कामरुपेश्वरो रघोः पादयोर्द्विनपत्य रत्नानु्यपायनीकृतवादिनत्याह-

कामरूपेश्वरस्तस्य हमेपीठाति.देवताम ्।रत्नपुष्पोपहारेण छायामानच� पादयोः ॥ ४-८४॥पदचे्छदःकामरूपेश्वर:, तस्य, हमे-पीठ-अति.देवताम,्रत्न-पुष्प-उपहारेण, छायाम,् आनच�, पादयोः।अन्वयःकामरूपेश्वर: हमे-पीठ-अति.देवतां तस्य पादयोः छायां रत्न-पुष्प-उपहारेण आनच�।तात्पय�म्कामरूपाति.पतितः सुवण�सिंसहासनस्य अति.Sात्रीं रघोः पादयोः रत्नरूपैः पुषै्पः पूजयामास | (समप�णभावम)्अथ रघुः सव^ दिदशो ह्निजत्वा दिददिग्वजयदिन्नवतृ्तोऽभूदिदत्याह-

इतित ह्निजत्वा दिदशो ह्निजष्णुन्य�वत�त रथोद्.तम ्।रजो दिवश्रामयन्राज्ञां छत्रशूने्यषु मौलि�षु ॥ ४-८५॥पदचे्छदः

इतित, ह्निजत्वा, दिदश:, ह्निजष्णु:, न्य�वत�त, रथोद्.तम,् रज:, दिवश्रामयन,् राज्ञां, छत्र-शूने्यषु, मौलि�षु।अन्वयःह्निजष्णु: इतित दिदश: ह्निजत्वा रथोद्.तं रज: मौलि�षु दिवश्रामयन ्न्य�वत�त।तात्पय�म्एवं जयशी�ः रघुः सव^अदिप देशो दिवह्निजत्य पराह्निजतेषु छत्ररदिहतराजानां दिकरीटेषु दिनजसेनोXादिपतां .ूलिं� सङ्क्रामयन ्दिददिग्वजयादिन्नवतृ्त:।रघो: एकच्छत्रकत्वादिदतितभाव:।अथ रघुर्द्विवश्वह्निजतं यजं्ञ कृतवादिनत्याह-

स दिवश्वह्निजतमाज÷ ेयजं्ञ सव�स्वदह्निक्षणम ्।आदानं दिह दिवसर्ग^य सतां वारिरमुचादिमव ॥ ४-८६॥पदचे्छदःस: दिवश्वह्निजतम,् आज÷,े यज्ञम,् सव�स्व-दह्निक्षणम ्,आदानम,् दिह, दिवसर्ग^य, सताम,् वारिर-मुचाम ्इव।

अन्वयःस: सव�स्व-दह्निक्षणं दिवश्वह्निजतं आज÷,े दिह सतां वारिर-मुचाम ्इवआदानम ्दिवसर्ग^य( भवतीतित शेष:)।तात्पय�म्

दिददिग्वजयानन्तरं रघुः दिवश्वह्निजन्नामकं यजं्ञ कतु�मारभे, यतः यथा मेघाः समुद्रज�म ्आदाय तद्वष�णेन दिवश्वदिहतं कुव�दिन्त तथैव सज्जनानामदिप द्रव्यसञ्जयः (ग्रहणं) परदिहतायैव भवतित। (त्यार्गाय भवतित इतित भावः | पात्रदिवदिनयोर्गाय इतित अथ�ः) |अथ यज्ञान्ते स्वदिनदेशायत्तीकृतेभ्यो नपेृभ्यो दिनजदिनजर्गहृर्गमनाय रघुराज्ञां ददातीत्याह-

सत्रान्ते सतिचवसqः पुरह्निüयातिभ-र्गु�वÉतिभः शदिमतपराजयव्य�ीकान ्।काकुत्स्थह्निश्चरदिवरहोत्सुकावरो.ान्राजन्यान्स्वपुरदिनवतृ्तयेऽनुमेने ॥ ४-८७॥पदचे्छदःसत्रान्ते, सतिचव-सqः, पुरह्निüयातिभ:,र्गुवÉतिभः,शदिमत-पराजय-व्य�ीकान,्काकुत्स्थ:, तिचर-दिवरह-उत्सुक-अवरो.ान,्राजन्यान,्स्वपुर-दिनवतृ्तये अनुमेने ।अन्वयःकाकुत्स्थ: सत्रान्ते सतिचव-सqः (सन)् र्गुवÉतिभः पुरह्निüयातिभ:शदिमत-पराजय-व्य�ीकान ्तिचर-दिवरह-उत्सुक-अवरो.ान ्राजन्यान्स्वपुर-दिनवतृ्तये अनुमेने।

तात्पय�म्काकुस्थः रघुः दिवश्वह्निजन्नामकयज्ञानन्तरम ्अमात्यानाम ्अनुमत्या पराजयेन लिqन्नान ्दिवरदिहतान्तःपुरान ्राज्ञः पुरस्कारदिदना दिवशेषसम्मादिनतान ्कृत्वा स्वनर्गरर्गमनं प्रतित अनुमतिंत ददौ | अनुज्ञातवान ्|

अथ स्वपुरं प्रतित र्गमनाय प्राप्तानुज्ञानां राज्ञां प्रयाणका�े रघोः पादयोः प्रलिणपतनमाह-

ते रेqाध्वजकुलि�शातपत्रतिचJंसम्राजश्चरणयुरं्ग प्रसाद�भ्यम ्।प्रस्थानप्रणतिततिभरङ्र्गु�ीषु चकु्र-मþलि�स्रक्च्युतमकरन्दरेणुर्गौरम ्॥ ४-८८॥पदचे्छदःते, रेqा-ध्वज-कुलि�शातपत्र-तिचJम,्सम्राज:,चरणयुर्गम,् प्रसाद�भ्यम,्प्रस्थान-प्रणतिततिभ:, अङ्र्गु�ीषु, चकु्र:मौलि�-स्रक्- च्युत-मकरन्द-रेणु-र्गौरम।्अन्वयःते रेqा-ध्वज-कुलि�शातपत्र-तिचJम ्प्रसाद�भ्यम्सम्राज: चरणयुरं्ग प्रस्थान-प्रणतिततिभ: अङ्र्गु�ीषु

मौलि�-स्रक्- च्युत-मकरन्द-रेणु-र्गौरम ्चकु्र:।तात्पय�म्यज्ञावसाने �ब्धर्गहृर्गमनानुमतयोः राजानः प्रस्थानकालि�कप्रणतिततिभः (प्रयाणका�समये याः नमस्कारा: तातिभः) रघोः चरणयुर्ग�ं पस्पशृु:, तदा च तेषां मुकुटस्थमा�ाभ्यः दिनपातिततैः च्युतपुष्परसैः परार्गैः च रघुपादाङ्रु्गल्यः र्गौरवण^ः सञ्जाताः |

इतित कालि�दासकृतरघुवंशे महाकाव्ये रघुदिददिग्वजयो नाम चतुथ�ः सर्ग�ः।

इतित श्रीरघुवंशे महाकाव्ये कदिवश्रीकालि�दासकृतौरघुदिददिग्वजयो नाम चतुथ�ः सर्ग�ः ॥

————————————————————————————————————————————————————