uram1 predavanja 2010 2011

UNIVERZITET U NOVOM SADU FAKULTET TEHNIČKIH NAUKA DEPARTMAN ZA ARHITEKTURU I URBANIZAM školska 2010/2011. godina II godina III semestar

URBANA/RURALNA ANALIZA I MORFOLOGIJA 1 Predmetni nastavnik: doc. dr Ljiljana VUKAJLOV, ipl.inž.arh.

Rukovodilac vežbanja: Marija Dorić, master dipl. inž. arh. Demonstratori: Aleksandra Bandić, master dipl. inž. arh.

Monika Uzunović, master dipl. inž. arh. .

1

PLAN PREDAVANJA NA PREDMETU

URBANA/RURALNA ANALIZA I MORFOLOGIJA 1

RED. BR.

DATUM

NAZIV METODSKE JEDINICE

Osnovni sadržaj metodske jedinice

1.

15.10.2010. UVOD U URBANIZAM Poreklo naziva urbanizam; Pojam urbanizma;

Urbanističke delatnosti; Teorijska delatnost urbanizma; Praktična delatnost urbanizma; Osnovni cilj urbanizma;

2.

22.10.2010.

OBJAŠNJENJE OSNOVNIH POJMOVA U URBANIZMU Definicije osnovnih pojmova neophodnih za izradu grafičkih radova;

3. 29.10.2010. OSNOVNI ELEMENTI NASELJA Izgrađene i neizgrađene površine kao okvir života ljudi;

Značaj urbanih detalja; Stanovništvo i socijalizacija; 4.

05.11.2010.

VALORIZACIJA ELEMENATA NASELJA Definisanost granica obuhvata; Urbanistička dispozicija; Dostupnost; Način funkcionisanja prostora; Valorizacija;

5. 12.11.2010.

ULICA Pojava ulice i definicija; Osnovni elementi ulice;

Karakteristike ulice i podele; Funkcije ulice; Način funkcionisanja ulica u naselju; Valorizacija ulica;

6.

19.11.2010. AKTIVNI SAOBRAĆAJ Kretanje; Vidovi saobraćaja;

Osnovni cilj razvijanja saobraćaja i prevoznih sredstava; 7. 26.11.2010. MIRUJUĆI SAOBRAĆAJ

Vrste parkiranja; Vrste parkiranja; Valorizacija vrsta parkiranja; Dimenzionisanje parkinga; Način parkiranja;

8. 27.11.2010. subota

TEREN

9.

03.12.2010. SLOBODNE POVRŠINE U NASELJU Trgovi; Platoi; Igrališta; Staze;

10.

10.12.2010.

TRG Urbanistička dispozicija trgova; Osnovni elementi trgova; Funkcije trgova; Karakteristike i podela trgova; Način funkcionisanja trgova;

11. 17.12.2010. anketa

BLOK Prostorno - fizičke karakteristike bloka; Urbanistička dispozicija blokova; Granice; Morfologija; Prostorna organizacija blokova;

12. 24.12.2010.

ZELENE POVRŠINE U NASELJU Funkcije zelenih površina;

13.

14.01.2011. MEĐUUSLOVLJENOST ELEMENATA NASELJA Naselje i njegovo okruženje; Osnovni elementi naselja i njihovi

međuodnosi; Međuuslovljenost ulica, trgova i blokova; 14. 21.01.2011. PREDAJA RADA

Predaja radova i potpisivanje indeksa





2

1. Predavanje održano 15.10.2010. godine

UVOD U URBANIZAM POREKLO NAZIVA URBANIZAM Latinska reč Urbs znači grad.

POJAM URBANIZMA Urbanizam je nauka o naseljenim teritorijama. U širem smislu urbanizam obuhvata i regionalno planiranje i turizam. On je i umetnička oblast, jer se bavi estetikom naselja. URBANISTIČKE DELATNOSTI Urbanizam se bavi:

• teorijskom delatnošću i • praktičnom delatnošću.

TEORIJSKA DELATNOST URBANIZMA Teorijska delatnost u oblasti urbanizma obuhvata:

• proučavanje istorije naselja, • analiziranje i vrednovanje strukture naselja, • analiziranje i vrednovanje raznih pojava u naselju i • planiranje naselja.

Teorijska delatnost obuhvata: proučavanje prirodnih uslova u naselju, praćenje svih

promena u društvu i određivanje perspektive razvoja naselja. Urbanističkim planovima se predviđaju rekonstrukcije postojećih delova naselja, kao i izgradnja novih naselja. Planovima se, takođe predviđaju i proširenja teritorija naselja. Na osnovu teorijskih delatnosti se donosi niz tehničkih, administrativnih, strateških, ekonomskih i socijalnih pravila, koji su od primarnog značaja pri intervenisanju u prostoru.

PRAKTIČNA DELATNOST URBANIZMA Praktična delatnost urbanizma obuhvata :

• uređenje naselja, • preuređenje već postojećih starih naselja i • formiranje i izgradnju novih naselja.

Uređenjem i preuređenjem naselja se podiže estetski kvalitet naselja, ali pre svega se zadovoljavaju osnovne higijenske i praktične potrebe stanovnika. Preuređenjem se otklanjaju prisutne negativnosti u prostoru. Na osnovu planova se grade novi delovi ili cela naselja.

OSNOVNI CILJ URBANIZMA Osnovni cilj urbanizma je da se obezbedi kvalitetan život ljudi u naseljima, da im se

pruže optimalni uslovi za stanovanje, rad, društveni i kulturni život, odmor, rekreaciju i osveženje.





3


OBJAŠNJENJE OSNOVNIH POJMOVA U URBANIZMU

NASELJE je izgrađen i funkcionalno organizovan prostor koji obezbeđuje neophodne

uslove za privatni život stanovnika, kao i uslove za njihov društveni život; GRAD je naselje koje ima razvijene različite delatnosti, pa se većina stanovništva ne

bavi poljoprivrednom proizvodnjom; Ima veći broj stanovnika i veću gustinu naseljenosti; SELO je naselje koje ima razvijenu poljoprivrednu delatnost, pa se većina stanovništva

bavi poljoprivredom; Manje je površine, ima manje stanovnika i manja je gustina naseljenosti; PODRUČJE je deo naselja koje se izdvaja i prepoznaje u odnosu na druge prostorne

celine, prema osnovnim arhitektonsko - urbanističkim karakteristikama. URBANISTIČKA DISPOZICIJA je lokacija, mesto, određenog elementa u naselju;

Sagledava se u odnosu na celo naselje, na značajne sadržaje ili saobraćajnice, kao i u odnosu na strane sveta.

ADRESA je tačan podatak lokacije izražen kroz naziv ulice ili trga i broja; KATASTARSKI BROJ PARCELE je broj pod kojim je parcela zabeležena u

Geodetskom zavodu. Broj je uvek okrenut ka severu, pa se u odnosu na njega može utvrditi položaj parcele;

UKUPNA POVRŠINA PARCELE je površina parcele unutar granica parcele; GRANICE PARCELE su regulacione linije, prema ulicama i podeone granične linije,

prema drugim parcelama; REGULACIONA LINIJA je linija koja razdvaja javnu od privatne površine i saobraćajnu

funkciju od neke druge funkcije; PODEONA GRANIČNA LINIJA PARCELE je linija koja razdvaja dve susedne parcele; GRAĐEVINSKA LINIJA je linija na, iznad i ispod površine zemlje ili vode, do koje je

dozvoljeno građenje; IZGRAĐENA POVRŠINA PARCELE je površina pod nadzemnim i podzemnim

objektima i nadstrešnicama; RAZVIJENA IZGRAĐENA POVRŠINA PARCELE je zbir svih etaža svih objekata na

jednoj parceli; KOEFICIJENT IZGRAĐENOSTI PARCELE "stepen ili indeks izgrađenosti" je odnos

razvijene izgrađene površine parcele i ukupne površine parcele; PROCENAT ZAUZETOSTI PARCELE "stepen ili indeks iskorišćenosti" je odnos

izgrađene površine parcele i površina parcele, pomnožen sa 100; GODINA ILI VREME IZGRADNJE je godina ili vreme (vek, istorijski period) kada je

objekat podignut na parceli; VLASNIŠTVO je karakteristika pripadnosti prostornih elemenata, objekata i površina.

Može biti privatno ili društveno, a doživljavati se kao privatno, poluprivatno, polujavno i javno. SPRATNOST OBJEKATA je podatak o broju podzemnih i nadzemnih etaža objekata

(S+P+2+pot. Pod.+P+man., P-prizemlje, P+1-prizemlje i jedan sprat, pod.-podrum, pot. -potkrovlje, sut.-suteren, man.-mansarda.

SUTEREN je deo objekta koji se nalazi potpuno ili delimično ispod prizemlja objekta i delimično je ispod terena. Ima otvore, pa može da služi i za stanovanje.

PODRUM je deo objekta koji se nalazi potpuno ili delimično ispod prizemlja objekta i potpuno ispod terena. Nema otvore, pa se ne može koristiti za stanovanje;

POTKROVLJE je etaža iznad poslednjeg sprata, koja ima nazidak bar 1m visine i kose tavanice usled postojanja krovne konstrukcije.

MANSARDA je etaža iznad poslednjeg sprata, koja ima uvučene zidove u odnosu na osnovu poslednje etaže, pa ima manju površinu. Zbog uvlačenja zidova na fasadi se pojavljuje specifičan krov.





4

NAMENA OBJEKTA je sadržaj koji je organizovan u njegovoj unutrašnjosti. Namena objašnjava kakvu funkciju objekat ima (stanovanje, trgovina, ugostiteljstvo, usluga, kultura, obrazovanje, religija, zanatstvo, zdravstvena i socijalna zaštita, administracija, proizvodnja, magacioniranje, septičke jame, bunari, garaže, specijalne namene, atomska skloništa, trafo stanice...).

NAČIN IZGRADNJE OBJEKATA je način na koji je izvedeno građenje (tradicionalni, stari, masivni ili moderni, novi, skeletni),

VRSTA iILI TIP KROVA je morfološka specifičnost završetka objekta (ravan, kos: jednovodni, dvovodni, četvorovodni),

VRSTA KROVNOG POKRIVAČA je vrsta materijala koji se primenjuje za pokrivanje objekta (za ravne krovove može biti prohodan (ploče) ili neprohodan (šljunak) a za kose (biber crep, mediteran crep, salonit, eternit, tegola),

NAGIB KROVNE RAVNI je ugao pod kojim je kosa raan krova postavljanna radi oticanja vode. Na osnobvi krova se obeležava smer oticanja vode.

PRIPADNOST STILSKOJ GRUPI na osnovu postojanje stilskih karakteristika na fasadi, može se zaključiti da li objekat pripada nekom određenom istorijskom periodu (secesija, barok...). Neki objekti imaju stilske karakteristike, a neki nemaju, dok ima slučajeva i da postoje, ali da su oštećeni. VRSTE ZELENILA su visoko, srednje, nisko, cvetne aleje, vinova loza i puzavice, a mogu biti listopadna ili zimzelena. Ovo je bitno zbog izgleda u različitim godišnjim dobima.

NAČIN POPLOČAVANJA podrazumeva izbor vrste materijala , veličinu elemenata, boju, teksturu (kamene ili betonske ploče, asfalt, beton, opeka),

BROJ ZAPOSLENIH je broj ljudi u poslovnim prostorima. BROJ STANOVA je broj stanova unutar svih objekata na parceli. BROJ STANOVNIKA ukupan broj stanovnika jedne parcele (prema normativima 25m2

izgrađene razvijene površine po stanovniku). PRISTUP DO PARCELE je način prilaženja parceli automobilom sa kolovozne površine

i prilaženje peške sa trotoara. Ono može biti organizovano kao popločana ili zelena površina. PRISTUP DO DVORIŠTA je način dolaženja do dvorišta sa javne površine. Pristup

može biti kolski, kolsko-pešački ili pešački. Do dvorišta se može pristupati direktno, bez prepreke, zatim kroz kapiju ili kroz objekat.

ULAZ U OBJEKAT Ulazi u objekte mogu biti direktni sa javne površine ili, indirektni, preko dvorišta.

FIZIČKA STRUKTURA je fizička uobličenost parcele koja zavisi od volumena pojedinačnih objekata, oblika krovova, primenjenog materijala, vrsta zelenila i popločavanja.

BONITET OBJEKTA je stanje objekata u konstruktivnom smislu. Može biti: dobar, srednji i loš.

ŠIRA SITUACIJA je prikaz šire okoline parcele, kako bi se sagledao kvalitet dostupnosti do parcele (postojanje saobraćajnica, linija gradskog saobraćaja, biciklističkih staza, pešačkih staza).

UŽA SITUACIJA je prikaz parcele sa bližim okruženjem, susednim parcelama OZNAKA ZA SEVER pokazuje smer ka severu, a mora da bude okrenuta prema gore. RUŽA VETROVA je grafički prikaz smera duvanja vetra, učestalosti njegovog

pojavljivanja i intenziteta. Kombinuje se sa prikazom severa. LEGENDA je zbir oznaka koje su korišćene na crtežu i objašnjenja njihovog značenja.

Neki od osnovnih podataka koji se koriste u urbanizmu dati su pojednostavljeno na osnovu

ZAKONA O PLANIRANJU I IZGRADNJI ("Sl. glasnik RS", br. 72/100 iz 2010. godine).





5


OSNOVNI ELEMENTI NASELJA Svako naselje se sastoji od izgrađenih i neizgrađenih površina. Izgrađene površine su

objekti i nastrešnice, a neizgrađene, saobraćajne, slobodne i zelene površine. Saobraćajne površine su one površine po kojima se vrši kretanje različitih ušesnika u saobraćaju. Slobodne površine su staze za šetnju, okupljanje ili igru, a zelene površine su površine sa zelenilom.

IZGRAĐENE POVRŠINE - OBJEKTI

restoran

Svaki objekat ima svoju fizičku formu, volumen i unutrašnji prostor, koji se koristi, kao i fasade, spoljašnje izglede. Objekti, odnosno sadržaji koji se u njima razvijaju, su ciljevi kretanja u svakom naselju. Do njih se stiže saobraćajnim površinama, prevoznim sredstvima, liftovima ili sopstvenim kretanjem.

Pojedini objekti imaju veći značaj od drugih, jer su neophodni

većem broju ljudi. Objekti se prema namenama dele na: stambene, upravne, administrativne, poslovne, obrazovne, kulturne, verske, zdravstvene, trgovinske, zanatske, industrijske, saobraćajne, socijalne zaštite, ugostiteljske, sportske, specijalne i dr. Danas se sve češće grade višenamenski objekti, pri čemu su različiti sadržaji organizovani po dužini ili visini objekta. poslovna zgrada

Najveći deo svakog naselja zauzimaju stambeni objekti, neophodni za zadovoljavanje osnovnih ljudskih potreba. Postojanje različitih tzv. "centralnih" sadržaja u blizini stanovanja podiže nivo kvaliteta života stanovnika. Sačuvani stari objekti predstavljaju posebne vrednosti svakog naselja, jer svedoče o istoriji. Oni se čuvaju pod posebnim režimima, ali ima i primera objekata koji su doživeli adaptaciju, uvođenjem novih sadržaja. Takav primer je Sinagoga, jevrejski verski objekat, koji danas služi kao koncertna dvorana.

stambena zgrada

Arhitektonske građevine, koje pre svega treba da su funkcionalne, mogu biti veoma specifično oblikovane. Zbog toga predstavlju osnovne elemente prepoznavanja područja, naselja, pa i države ili regiona. Sa fasada objekata se šalju poruke prolaznicima o unutrašnjem sadržaju, maštovitosti arhitekte, ili o bogatstvu i osobinama vlasnika.

deo fasade objekta

Pojedini delovi fasada, kao što su kapije i ograde mogu biti tako formirani da potpuno ili delimično odvajaju ili povezuju prostore sa jedne i sa druge strane, čime se jedan određeni privatni prostor može doživeti kao deo javne površine (predbašta na privatnoj parceli), ili jedan deo javne površine kao poluprivatni prostor (školsko dvorište). Poluprivatno dvorište unutar stambenih zgrada otvaranjem kapije postaje javna parkovaska površina namenjena za okupljanje ljudi. ograda i kapija





6

NEIZGRAĐENE POVRŠINE

dvorište

natkrivanje dvorišta

cvetne aleje

popločavanje, klupe

grupa mladih

Neizgrađene površine su površine bez objekata. Prema osnovnim karakteristikama se dele na: saobraćajne, slobodne i zelene. One mogu biti:

• prirodne (zelene, vodene), • stvorene (saobraćajne, slobodne popločane).

Saobraćajne površine su površine po kojima se odvijaju sve vrste kretanja (pruga, peron, kolovoz, biciklistička staza, trotoar) ili mirovanja učesnika u saobraćaju (parking, stajalište).

Slobodne površine su neizgrađene površine namenjene za kretanje unutar blokova ili okupljanje i igru (popločane staze, igrališta, peščanici). One mogu mogu biti:

• otkrivene (izložene prirodnim uticajima), • natkrivene (zaštićene od preterane insolacije, ili padavina).

Zelene površine su površine sa niskim, srednjim ili visokim

rastinjem. Pored zelenih površina u naselju postoje i vodene površine. Prirodni elementi u naseljima najviše doprinose poboljšanju ekoloških uslova, a podižu i estetski kvalitet prostora u kojem se nalaze. U naseljima se organizuju veće zelene površine, parkovi, a na parcelama dvorišta i bašte. Uz saobraćajne površine se postavljaju drvoredi, a na ravnim krovovima se organizuju krovne bašte. Prirodni elementi mogu biti veštački formirani i ubačeni u izgrađeni prostor (fontane, žardinjere, staklenici), a izgrađeni elementi mogu biti prekriveni zelenilom (nastrešnice, puzavice po fasadama). STANOVNIŠTVO Ljudi, svojim izgledom, ponašanjem, kretanjem, radom, navikama, običajima, daju smisao postojanja svakog naselja. Oni utiču na formiranje specifičnog identiteta naselja i daju mu život. Ljudi se u naselju okupljaju u okviru svoje porodice, manjeg društva, grupe istomišljenika, ili veće društvene zajednice. URBANI DETALJI

Detalji u naselju su elementi manjih dimenzija koji nisu obavezni, ali koji svojim prisustvom u mnogome podižu kvalitet života. Takvi elementi su: klupe, korpe za otpatke, svetiljke, reflektori, skulpture, spomenici, stubovi za oglašavanje, informacione table, bilbordi, natpisi, table sa nazivima ulica ili prodavnica, putokazi, vetrokazi, satovi, česme, ograde, zidići, popločavanje, zaštitne ograde uz stabla... Fontane, kao osveživači prostora, pored vodene površine najčešće imaju i skulpturu, pa predstavljaju umetnička dela. fontana, skulptura





7


VALORIZACIJA ELEMENATA NASELJA Pri intervenisanju u prostoru neophodno je prethodno sprovesti određene analize i

valorizacije, sa ciljem da se dobije dovoljno podataka na osnovu kojih će se argumentovano dalje delovati u prostoru. Zato je potrebno:

• definisati granice obuhvata analiziranog dela naselja, • utvrditi njegovu urbanističku dispoziciju, • istaći dostupnost do njega, • istaći način funkcionisanja i • valorizovati razne pojave i situacije u analiziranom delu.

DEFINISANOST GRANICA OBUHVATA

Utvrđivanje granica analiziranog elementa naselja je neophodno da bi se tačno znalo u

odnosu na koju površinu se sprovode analize i valorizacije. Za objekte postoje adrese, ulice i brojevi, za blokove nazivi graničnih ulica, za ulice se koriste nazivi, a za fragmente ulica se daju, osim naziva ulica, još i podaci o početnoj i završnoj raskrsnici, jer one definišu određeni fragment (npr. fragment ulice Laze Telečkog u Novom Sadu od ulice Zmaj Jovine do ulice Mite Ružića).

URBANISTIČKA DISPOZICIJA

Dispozicija u odnosu na

centar Temerina

Dispozicija Ajfelovog

tornja u odnosu na reku

Urbanistička dispozicija pojedinih delova naselja (ulica, blokova, trgova, parkova, objekata, spomenika...) podrazumeva njihov položaj u odnosu na celovito naselje. Položaj analiziranog elementa naselja se može izraziti na dva načina:

• u odnosu na geometrijsko težište površine naselja, • u odnosu na neko značajno mesto (centar, glavnu ulicu...).

Kod manjih naselja i naselja sa pravilnim geometrijskim oblicima geometrijsko središte naselja se uglavnom poklapa sa centrom tog naselja. Tada određeni element može da ima centralnu ili perifernu dispoziciju. Međutim, u naseljima čiji centar nije u geometrijskom središtu, ili se on nalazi na granici, neophodno je dati i dodatne informacije o položaju analiziranog elementa. Specifične situacije se dešavaju ako je naselje nepravilnog oblika, ili ako je formirano na pokrenutom terenu. U takvim slučajevima urbanistička dispozicija analiziranih elemenata može biti dodatno izražena i kroz:

• udaljenost od granica naselja, • položaj u odnosu na neku prirodnu specifičnost (reka, brdo), • položaj u odnosu na stvorene elemente (pruga, glavna ulica), • položaj u odnosu na područja (stambena, industrijska...) • položaj u odnosu na strane sveta (severno od reke, južno od

industrije...).

Dispozicija u odnosu na saobraćajnice





8

DOSTUPNOST

Razmeštaj značajnih

sadržaja u Parizu

Vazdušna udaljenost značajnijih gradova

Dostupnost do nekog elementa predstavlja udaljenost tog elementa od ostalih značajnih područja naselja, objekata, površina, sadržaja ili aktivnosti, odnosno repernih tačaka i žižnih mesta. Na osnovu ovog pokazatelja se može zaključivati o kvalitetu života ljudi u posmatranom području. Udaljenosti se mogu izraziti u odnosu na različite vidove kretanja (vazdušno, kopneno, biciklističko, pešačko...), a mogu se prikazati izohronama. Izohrone su linije kretanja koje su vremenski definisane. Obavezno se mora naglasiti način kretanja u odnosu na koji je vrednovanje sprovedeno. Dostupnost se posmatra i u suprotnom smeru, odnosno saznaje se i za koje vreme se sa određenih mesta u naselju može stići do analiziranog elementa. Ova analiza se kombinuje sa linijama gradskog prevoza ili analizama saobraćajnica prema značaju ili frekventnosti, jer se na osnovu njiih može pravilnije zaključivati o kvalitetu dostupnosti.

NAČIN FUNKCIONISANJA

Način funkcionisanja podrazumeva proveru postojanja i načina korišćenja površina i objekata. Namene objekata i površina se najčešće prikazuju različitim bojama, a način funkcionisanja saobraćaja, ulazi u objekte i pristupi do dvorišta, strelicama u boji. Na osnovu funkcionalnih analiza se može vrednovati svaki element prostora. Funkcionalna analiza

VALORIZACIJA

Valorizacija predstvalja vrednovanje svih analiziranih aspekata jednog elementa,

isticanjem povoljnih i nepovoljnih situacija i pojava. Mogu se vrednovati:

• dimenzije svih elemenata (dovoljne ili nedovoljne za odvijanje određene funkcije), • načini parkiranja (povoljan ili nepovoljan, dovoljan ili nedovoljan broj parking mesta), • način funkcionisanja kretanja svih učesnika u saobraćaju (sa ukrštanjem ili bez), • linije javnog gradskog prevoza (postoje, broj linija, učestalost dolazaka...), • frekventnost saobraćaja (velika ili mala, povoljna ili nepovoljna, dovoljna ili ne), • osvetljenost noću (postoji ili ne, kvalitena je ili nekvalitetna, dovoljna ili nedovoljna), • signalizacija i oznake (ispravni ili neispravni, kvalitetni ili ne, dovoljni ili ne), • kvalitet uslova preglednosti na raskrsnicama (povoljan ili ne), • kvalitet materijala saobraćajnih površina (dobar ili loš, bezbedan ili klizav), • bezbednost (ostvarena ili je ugrožena), • ekološki uslovi (prejaka insolacija ili zasenčenost, nedovoljna zaštita od vetra), • podužni profili (zakrivljene ulice pa nepregledne, preveliki nagibi), • poprečni profili (promenljivi, različiti uslovi insolacije nepovoljni za stanovanje...), • parcele (male, uske, neodržavane, previše izgrađene), • građevine (previsoke, preniske, prevelike, premale, trošne, dobro održavane...), • namena objekata (raznolika, ista, nedovoljno raznolika...), • fasade (održavane ili ne, pastelne ili prejake boje, oronule ili u dobrom stanju), • materijalizacija (neusaglašeni materijali, pa haotičan utisak), • urbani detalji (postoje ili ne, potrebni su ili ne, funkcionalni su ili nisu).





9

5. Predavanje održano 12.11.2010.

ULICA POJAVA ULICE I DEFINICIJA Ulica je jedan od najvažnijih elemenata svakog naselja. Ulica nije samo linija koja spaja

tačku A sa tačkom B, već objedinjuje čitav niz događaja. Ona zajedno sa drugim ulicama u naselju formira uličnu mrežu. Vrsta ulične mreže može biti: ortogonalna, radijalna, radijalno - koncentrična, ortogonalna sa dijagonalama, ili kombinacija više različitih mreža.

Značaj ulice se može sagledati kroz pojavu nastanka naselja i njegovog širenja. Uz putne pravce i na mestima njihovog ukrštanja su se najčešće formirala naselja, a tokom vremena su se uz glavne ulične pravce i širila. Od glavnog ulaza u nekadašnje gradove vodila je glavna ulica do hrama ili trga u središtu grada. Velike transformacije naselja podrazumevale su uvođenje novih saobraćajnica, kao što su 1876. godine prosečeni veliki bulevari u Parizu. Tokom XX veka nestaju ulice i razvijaju se saobraćajnice.

mreža ulica

OSNOVNI ELEMENTI ULICE U fizičkom smislu ulicu čine saobraćajne površine i delovi teritorija sa obe strane. To

znači da se ulica sastoji od više elemenata, kolovoza, trotoara i parcela (objekata i dvorišta) uz saobraćajnu površinu. Izgledi ulice, koje čini niz pojedinačnih objekata, su najučljiviji element prepoznavanja te ulice. Bez fizičkog okvira ulica postaje put, odvajanjem ulice od fizičkog okvira nastaje saobraćajnica, a uništavanjem fizičkog okvira nestaje i ulica. Poprečni presek ulice je presek pomoću ravni koja je upravna na pravac pružanja ulice. On preseca sve elemente ulice, saobraćajne površine i parcele sa obe strane kolovoza, pa obuhvata i deo javne i deo privatne površine. Može biti promenljiv po dužini ulice. Poprečni profil ulice je deo poprečnog preseka koji obuhvata samo javni deo, saobraćajne površine i deo fizičkog okvira, fasade objekata koje formiraju ulicu. Podužni profil ulice je presek pomoću ravni koja je na sredini kolovoza, paralelna sa pravcem pružanja ulice. On može biti prav ili zakrivljen, ravan ili u nagibu. Preseci i profili ulice su pokazatelji različitih uslova, funkcionalnih, ekoloških ili uslova sagledavanja fizičkog okvira ulice.

KARAKTERISTIKE ULICE I PODELE

Pojavljuje se veliki broj različitih tipologija ulica koje su utvrđene na osnovu:

• Urbanističke dispozicije u okviru naselja (u centru, na periferiji), • Položaja u odnosu na strane sveta (sever - jug, istok - zapad), • Lokacije u odnosu na teren (podzemne, nadzemne, unutrašnje

ulice u objektima), • Podužnog profila (ravne, u nagibu, prave, krive, kružne), • Dužine i širine (duge ili kratke, široke ili uske), • Fizičkog okvira (otkrivene, natkrivene), krivudava ulica





10

• Izgleda, fasada kao okvira ulice (monotone, raznolike, interesantne, šarene, plastične...), • Značaja (glavne, sabirne i pristupne), • Vida zastupljenog saobraćaja (kolske, kolsko - pešačke, pešačke

ulice), • Načina funkcionisanja (dvosmerna (slepa), jednosmerna), • Frekventnosti (mirna, dinamična), • Prisustva zelenila (sa zelenilom, bez zelenila), • Prisustva informacija (nedovoljno označene, pretrpane...), • Karaktera (javne, polujavne, poluprivatne, ili privatne).

široka ulica

FUNKCIJE ULICE

saobraćajna funkcija

• Strukturna (saobraćajno i vizuelno razdvaja ili spaja različita područja grada, blokove i značajne tačke u naselju).

• Komunikacijska (omogućava kretanje). To je njen najznačajniji aspekt.

• Socijalna (pruža mogućnost susretanja i komunikacije ljudi, razvijanja društvenog života i integracije stanovnika).

• Vizuelna (omogućava sagledavanje pojedinih delova naselja) • Postizanje specifičnog identiteta (artraktivnost ulice, koja zavisi

od sadržaja u objektima, arhitekture, popločavanja, ugodnosti kretanja, uslova bezbednosti, može da se nametne kao element prepoznavanja ne samo te ulice, već i čitavog naselja). NAČIN FUNKCIONISANJA ULICA U NASELJU

Značajni sadržaji u naselju i saobraćaj su u simbiotičkoj vezi. Tamo gde nema aktivnosti nema ni saobraćaja. Prostorna organizacija naselja utiče na razvijanja saobraćaja, a kvalitet saobraćajne mreže naselja utiče na dostupnost do svakog cilja kretanja, objekta ili površine, odnosno sadržaja ili programa. Radi kvalitetnog funkcionisanja ulice neophodno je permanentno održavanje tokom cele godine (pranje vodom, uvođenje osvetljenja, čišćenje snega, orezivanje zelenila, postavljanje ukrasa povodom praznika, postavljanje saobraćajne signalizacije).

socijalizacija na ulici

VALORIZACIJA ULICA U zavisnosti od položaja ulice javljaju se i specifičnosti. Na primer ulica uz reku ima više

magle, svežiji vazduh, za razliku od ulice u centru grada, bez zelenila, u kojoj je bar 3o viša temperatura nego uz reku. Krive ulice su interesantne, sa mnoštvom različitih doživljaja, promenljivim slikama, načinima sagledavanja, ali manje povoljne za funkcionisanje saobraćaja. Prave ulice su jednostavnije za odvijanje saobraćaja, ali mogu biti dosadne i manje interesantne. Ulica sa jedne strane doprinosi komunikaciji i boljem funkcionisanju naselja, a sa druge strane smanjuje bezbednost ljudi i dovodi do velikih ekoloških zagađenja. Zato se nameće pitanje da li je ulica prinuda ili izbor. Postoje istraživanja kojima je pokazano da Japanci provedu 9 godina svog života u saobraćaju. Prostorni elementi ulice su konstantni, ali procesi i uslovi, stilovi života se menjaju, pa i najbolje ulice vremenom postaju ograničavajući okviri života ili izvori nepovoljnih situacija.





11


AKTIVNI SAOBRAĆAJ KRETANJE

Kretanje je jedna od osnovnih ljudskih potreba. Čovek ga obavlja sopstvenim snagama ili uz pomoć prevoznih sredstava. Izbor načina kretanja i vrste prevoznog sredstva zavise od podneblja na planeti, klimatskih uslova i reljefa, kao i od mogućnosti pojedinca. Pojedina prevozna sredstva mogu postati simbol nacije ili prepoznatljiv element naselja, regiona ili države (bicikl u Kini, rikše u Japanu, gondole u Veneciji). Gondole u Veneciji

VIDOVI SAOBRAĆAJA Postoje tri osnovna vida saobraćaja u zavisnosti od mesta na kome se organizuju, a to

su: kopneni, vodni i vazdušni. Kao poseban vid saobraćaja se razvio i poštanski saobraćaj koji podrazumeva razmenu pošiljki, pisama, i dr., kao i internet, saobraćaj informacijama.

Železnička stanica

Luka

Kopneni vid saobraćaja, koji se odvija na kopnu, je najzastupljeniji. Obuhvata: železnički i drumski. U širem smislu kopneni vid saobraćaja obuhvata i gasovode i cevovode. U zavisnosti od ciljeva kretanja i povezivanja, železnički saobraćaj može biti organizovan kao međunarodni, državni, gradski, ili u okviru industrijskog kompleksa. Podela železničkog saobraćaja se može izvršiti i prema elementima koji se prevoze na: putnički, teretni i putničko-teretni. U zavisnosti od prevoznih sredstava drumski se deli na: motorni i pešački.

Vodni vid saobraćaja se odvija na svim vodenim površinama, okeanima, morima, jezerima, rekama, kanalima. Smatra se da je najjevtiniji. Razvija se na obalama, a može biti prisutan i unutar naselja. Vodni saobraćaj koji se pojavljuje u naselju uslovljava pojavu specifičnog lika obale, a omogućava atraktivan način sagledavanja naselja. Vazdušni vid saobraćaja je avionski saobraćaj za čije je funkcionisanje potreban aerodrom. Aerodrom je određena površina na kopnu ili moru namenjena uzletanju, sletanju i kretanju aviona, a obuhvata aerodromske zgrade, instalacije i opremu za tu svrhu. Najčešće se organizuje van naselja, ali u blizini većih gradova. Aerodrom

Saobraćaj sačinjavaju:

• infrastruktura (putevi, kolovozi, trotoari, željezničke pruge, aerodromi, luke, pristaništa, itd.),

• vozila (motorna vozila, željeznička vozila, avioni, brodovi, motori, bicikli itd.) • saobraćajna signalizacija (svetla, semafori, znakovi, kontrola vazdušnog saobraćaja).





12

Prekookeanski brod

Saobraćajna površina

Pristupne saobraćajnice

Odvajanje kolovoza i trotoara žardinjerom

Oznake i zaštitna ograda

OSNOVNI CILJ RAZVIJANJA SAOBRAĆAJA I PREVOZNIH SREDSTAVA:

• postizanje sve veće brzine kretanja, • efikasnosti kretanja i • ugodnosti kretanja.

Za veće distance se koriste veća i udobnija prevozna sredstva: prekookeanski brodovi, veliki avioni, luksuzni vozovi. Usled postizanja velikih brzina (300km/h japanski vozovi) svih vrsta prevoznih sredstava, distance u prostoru se smanjuju, povezuju se naselja, pa čak i kontinenti. Aerodromske zgrade, železničke stanice, autobuske stanice, pristaništa i luke mogu biti tako uređene i kompleksne da, osim obaveznih sadržaja značajnih za saobraćaj, obuhvataju još i mnoštvo drugih sadržaja (restorani, poslovni prostori, trgovine, hoteli, banke, pošte, objekti kulture...), slično nekom manjem gradu. U naseljima se, radi potrebe razvijanja saobraćaja, odvajaju velike površine za podizanje neophodnih površina i objekata. Sa povećanjem saobraćaja u naselju postiže se bolje funkcionisanje, ali se javljaju i ekološki problemi, zagađenja vazduha, zemljišta i vode, ponekad se zauzima velika površina naselja, pojedini delovi naselja se međusobno fizički odvajaju, a smanjuje se i bezbednost ljudi. Sa povećanjem brzine kretanja prevoznih sredstava povećava se i rizik pojedinačnih učesnika u saobraćajau. Da bi se postigla maksimalna bezbednost svih učesnika u saobraćaju:

• saobraćaj se organizuje prema hijerarhiji (glavni, sabirni, pristupni),

• odvajaju se saobraćajne površine namenjene različitim korisnicima (pruga, kolovoz, biciklistička staza, trotoar)

• koriste se signalizacija i oznake (semafori, saobraćajni znakovi, osvetljenje...)

• permanentno se održavaju sve saobraćajne površine (popravljaju oštećenja, uklanja sneg, peru površine, uklanja lišće i zemlja, obnavljaju oznake na površinama, održava ). Odvajanje saobraćajnih površina namenjenih različitim

korisnicima se može organizovati po vertikali i horizontali. Za vertikalno odvajanje saobraćajnih površina se grade nadvožnjaci, mostovi, tuneli i sl., a po horizontali se postavljaju fizičke barijere, zelenilo ili se povećava međusobna udaljenost površina. Danas postoji veliki broj muzeja posvećenih negovanju sećanja na pojavu i razvoj svih vidova saobraćaja i svih vrsta prevoznih sredstava. Neka stara prevozna sredstva (kočije) se koriste u turističke svrhe. Takođe se razvija svest mladih ljudi o potrebi saobraćaja, ali i o rizicima koje on nosi. Deca se u školama pripremaju za učešće u saobraćaju. (Ne) održavanje površina





13


MIRUJUĆI SAOBRAĆAJ

Pod mirujućim saobraćjem se podrazumevaju: • privremena zastajanja vozila (na stajalištima ili raskrsnicama), • parkiranje (smeštanje vozila na otvorenim površinama) • garažiranje (smeštanje vozila u objekte)

Zastajanje se dešava na ili uz saobraćajne površine, a sa ciljem

da se izvrši utovar ili istovar robe, obavi ulazak ili izlazak putnika, kao i da se sačeka pojava zelenog svetla radi dobijanja dozvole kretanja kroz raskrsnicu. zastajanje

Parkiranje podrazumeva ostavljanje vozila na karaće ili duže

vreme na površinama koje su specijalno za tu svrhu određene. Parkiranje vozila se dešava na kolovozima, polovično na kolovozima i trotoarima ili na posebnim površinama, parkinzima. Parkiranje može biti sa kontrolom ulaza i izlaza ili bez nje.

parkiranje

Garažiranje predstavlja postupak ostavljanja prevoznog sredstva

na kraće ili duže vtreme u objekat. Postoje pojedinačne garaže za samo jedno ili dva vozila i kolektivne za smeštaj velikog broja vozila. Korišćenje garaže je obično automatizovano, pa se koriste automati pri ulasku ili izlasku iz objekta. Pojedinačne garaže se obično nalaze na privatnim parcelama, a kolektivne su u centralnim područjima gradova ili u blizini značajnog objekat ili površine.

garažiranje

VRSTE PARKIRANJA

paralelno,

pojedinačno

Vrste parkiranja u zavisnosti od položaja parkinga u odnosu na kolovoznu površinu zavise od ugla kojeg zaklapaju podužna osa parking mesta i osa kolovoza. Postoje sledeće vrste parkiranja:

• paralelno sa kolovozom (paralelno) • upravno (pod uglom od 90o), • koso (pod uglom od 60o , 45o, 30o).

U zavisnosti od parkiranja u odnosu na strane kolovoza postoji:

• jednostrano (samo sa jedne strane kolovoza), • dvostrano (sa obe strane kolovoza).

Prema lokaciji parkinga u odnosu na kolovoz parkinzi mogu biti:

• sa strana kolovoza (jednostrano, dvostrano), • u centralnom delu kolovoza (jednostruko, dvostruko).

U zavisnosti od broja parking mesta postoje:

• pojedinačna parking mesta (jedan parking), • grupna parking mesta, parkirališta

(veći broj parkinga koncentrisanih na jednom mestu). upravno,

koncentrisano





14

Parking mesta se mogu kombinovati i sa zelenim površinama, čime se postiže zaštita parkiranih vozila od uticaja sunca i zaštita okoline od izduvnih gasova i buke. Pošto način funkcionisanja saobraćaja može biti organizovan kao jednosmerni ili dvosmerni, a može obuhvatati jednu traku, dve ili više, to se pojavljuje veliki broj mogućnosti organizacije parkinga. Svaka situacija ima i povoljnih i nepovoljnih karakteristika, a primenjuje se onaj način parkiranja koji za određene uslove najviše odgovara.

parking sa zelenilom

VRSTE PARKIRANJA

vrste parkiranja

paralelno upravno koso

jednostrano

centralno jednostruko

dvostrano

centralno dvostruko

VALORIZACIJA VRSTA PARKIRANJA Pri valorizaciji parkiranja važni su sledeći parametri:

• potrebna površina za parkiranje vozila (parking mesto i manevarska površina), • mogućnost parkiranja iz oba smera kretanja, • lakoća manevrisanja vozilom pri ulasku i izlasku na parking mesto, • potreba kretanja vozila unapred ili unazad pri parkiranju.





15

DIMENZIONISANJE PARKINGA Dimenzije jednog parking mesta za putničko vozilo su:

• na parkingu najmanje 2,5m x 5m, uobičajeno 2,5m x 5,5m, • u garaži 3m x 6m, • za parkiranja vozila kojim upravlja osoba sa invaliditetom jedno parking mesto ima i

dodatnu traku širine 1,5m sa leve strane.

Pristupne kolovozne površine su minimalne širine 2,3m, a uobičajeno 3m. Pri parkiranju pod uglovima od 60 o i 90 o potrebna je veća širina kolovoza, uobičajeno 5,5 ili 6m.

NAČIN PARKIRANJA Način parkiranja se vrši u zavisnosti od okolnosti, načina organizacije parkinga, veličine parking mesta, broja kolovoznih traka, smerova pojedinih traka, veštine vozača i dr.





16





17


SLOBODNE POVRŠINE U NASELJU Slobodne površine su neizgrađene, popločane površine, koje su namenjene za kretanje

van saobraćajnih površina, kao i za boravak na otvorenom prostoru. Tu spadaju:

Trg Svetog Marka

Plato i staze u bloku

Pristupne staze

Plato ispred objekta

Sportski tereni

• trgovi, • platoi ispred ulaza u objekte, • platoi na zelenim površinama, • pristupne staze od trotoara do objekata, • staze unutar blokova, • staze u parkovima, • sportski tereni sa tvrdom podlogom (travnati tereni spadaju u zelene površine), • igrališta sa opremom za igru dece (penjalice, ljuljaške, klackalice...), • peščanici, • popločani delovi pojedinačnih privatnih dvorišta, • popločani delovi zajedničkih unutarblokovskih dvorišta.

Prema privatnosti one mogu biti organizovane kao:

• javne površine, • polujavne površine, • poluprivatne površine, • privatne površine.

Prema načinu organizacije slobodne površine mogu biti formirane kao:

• trgovi (veće površine okružene objektima), • platoi (površine ispred pojedinačnih objekata, u parkovima,

unutar blokova, ili unutar privatnih dvorišta), • igrališta (tereni, peščanici, površine sa penjalicama), • staze (do objekata, u parkovima, unutar parcela ili blokova)

U zavisnosti od načina organizacije slobodnih površina, njihove

privatnosti i povezanosti sa okolnim površinama, razvijaju se i određene funkcije i vrste programa na njima. Osnovne funkcije slobodnih površina su:

• okupljanje ljudi (radi zabave, druženja, sedenja u bašti kafića,

održavanja priredbi, takmičenja, rekreacije, mitinga, protesta...), • rekreacija (tereni, klizališta), • igra dece (na platoima, u dvorištima, na dečjim terenima...), • pristup do objekata i površina (ulaz u stambenu zgradu, pristup

do javne ustanove, pristup do centra parka, pristup do igrališta).

Dvorište unutar stambenog bloka





18

Socijalizacija ljudi

Druženje na Tajms

trgu u Njujorku

Španski trg u Rimu

Dvorište u tržnom

centru u San Dijegu

Zajednički rad u selu

Trgovi su veće javne površine na kojima se najčešće organizuju razne manifestacije, okupljanja ljudi i njihov boravak na javnoj površini Postoje veoma raznoliki primeri slobodnih površina, ali su one po pravilu najposećenija i najznačajnija mesta u naselju, a često i simboli tih naselja (Trg Svetog Marka u Veneciji, Španski trg u Rimu, Crveni trg u Moskvi). Smatra se ipak, da su slobodne površine najznačajnije zbog razvijanja socijalizacije među ljudima. Slobodne površine koje su deo javnog prostora su najčešće veoma atraktivne i dinamične, kako zbog događaja na njima, tako i zbog sadržaja u okolnim objektima. Od funkcija okruženja zavisi i karakter trga, a od morfoloških karakteristika zavise i ekološki uslovi. Veće površine su bolje osunčane i provetrene od onih koje su manje. Većom spratnošću okolnih objekata smanjuje se insolacija neizgrađenih slobodnih površina. Platoi su veće ili manje, javne ili privatne površine koje služe za okupljanje ljudi radi postizanja zajedničkog cilja. Cilj okupljanja na platoima može biti: čekanje na ulazak u pozorište, uživanje u fontani u centru parka, igranje i druženje unutar bloka, ili okupljanje unutar privatnih dvorišta. Platoi mogu da služe za okupljanje velikog broja ljudi (u javnom prostoru), manjeg broja ljudi (unutar bloka), ali isto tako i za okupljanje članova samo jedne porodice (u dvorištu na parceli). Slobodne površine unutar nekih ruralnih naselja zajednički se koriste za određene delatnosti. Tako se u selima u Čadu u Africi slobodna površina između stambenih kuća koristi za sušenje kikirikija. Slobodne površine unutar bloka mogu biti vrlo atraktivne i dinamične, čime se, po interesantnosti, mogu približiti karakteristikama trgova (unutrašnje dvorište tržnog centra u San Dijegu). Unutrašnje dvorište i poslovnog bloka može biti mesto socijalizacije, socijalne integracije, zajedništva, čak i centar društvenog života u naselju, ako je pristupačno, uređeno i permanentno održavano. Igrališta, razni tereni, peščanici, površine sa dečjim penjalicama, klizališta, trim staze i dr., su površine namenjene rekreaciji i igri. Ove slobodne površine mogu biti organizovane kao samostalne ili u okviru nekog izgrađenog ili neizgrađenog prostora. Sportski tereni se planiraju uglavnom kao samostalne površine u javnim prostorima, ali mogu da se organizuju i unutar stambenih blokova. Dečja igrališta se najčešće formiraju unutar blokovskih dvorišta radi zaštite od saobraćaja. Uz dodatak elemenata za igru dece, formiraju se prijatni ambijenti, a samim tim se podiže i nivo kvaliteta života ljudi. Staze su popločane linijski organizovane površine kojima se stiže do objekata, kreće kroz parkove, kroz unutar - blokovska dvorišta, ili pristupa do unutrašnjih delova parcela.

Za sve slobodne površine je veoma važan način popločavanja, jer se pravilnim izborom kvalitetnog materijala omogućava nesmetano funkcionisanje, a veštim izborom boja i tekstura materijala mogu se postići prava umetnička dela u prostoru. Danas se sve češće primenjuju i specijalno reljefno obrađene ploče radi samostalnog kretanja slabovidih osoba.

Plato sa opremom za skejtbord





19


TRG Trg je slobodna javna površina uokvirena građevinama različitih namena. On pre svega

služi za javno okupljanje ljudi, pa je glavno mesto socijalizacije u naselju. Zbog toga su od posebnog značaja prirodni uslovi osunčanja i provetrenosti. Na njegovoj površini se najčešće postavljaju skulpture, spomenici ili neka druga obeležja. Može imati različit karakter u zavisnosti od programa koji se odvijaju na njegovoj slobodnoj površini, kao i od namena okolnih objekata. Manji otvoreni prostor, najčešće uređen kao zelena površina, se naziva skver. Smatra se da je trg prvi element urbanog prostora kojeg je čovek formirao.

URBANISTIČKA DISPOZICIJA TRGOVA

Centralni položaj trga u Palmanovi u Italiji

Periferni položaj trga

u Pizi u Italiji

Trg Cisterna u Telču

u Čehoslovačkoj

Položaj trga u okviru naselja može biti: • centralni, • između centra i periferije i • periferni.

Položaj trga u naselju se može, tokom vremena, promeniti. Centralni položaj trga se vezuje za organizaciju centralnih sadržaja u središtu naselja, određene vojne strategije (Palmanova), proširenje značajnih raskrsnica (Filadelfija). Trgovi na periferiji su najčešće naglašavali ulaz u grad (Crkveni trg u Pizi), a trgovi locirani između centra i periferije su se formirali u većim naseljima. Manja naselja imaju najčešće jedan centralni trg, a veća naselja sistem od više trgova (Barselona, Pariz). Ponekad se i u manjim naseljima organizuje sistem trgova (Erlangen u Nemačkoj, Telč u Čehoslovačkoj).

OSNOVNI ELEMENTI TRGOVA U fizičkom smislu trg se sastoji od neizgrađene površine i

objekata oko nje. Objekti svojim položajem, oblikom i veličinom, oblikuju otvoreni prostor, a svojim specifičnim namenama daju određeni karakter trgu. Neizgrađene površine (saobraćajne, slobodne ili zelene) omogućavaju razvijanje određenih programa na trgu i obezbeđuju njegovo funkcionisanje. Izgled trga, kojeg čini niz pojedinačnih objekata, je najučljiviji element prepoznavanja. Bez fizičkog okvira trg postaje plato (samo popločana površina), raskrsnica (saobraćajna površina) ili park (zelena povrina).

FUNKCIJE

Osnovni sadržaji unutar objekata, kao i programi na otvorenim površinama i aktivnosti ljudi u izgrađenim i neizgrađenim delovima trga, uslovljavaju njegovo funkcionisanje i karakter. U zavisnosti od namena okružujućih objekata trgovi mogu biti: verski, trgovački, zabavni, reprezentativni, monumentalni, manifestacioni, a u zavisnosti od površina, mogu biti sobraćajni, pešački, parkovski (trg u Pizi), rekreacioni (povremeno klizalište na Rokfeler trgu). Znači mogu biti različito organizovani i iskorišćeni, ali uvek otvoreni za javnost. Zato je za trg karakteristična dinamičnost i javnost prostora.

Trg u Marakešu u Maroku





20

Četvorougaoni oblici trgova i ulivanja ulica

Kružni trg u Edinburgu

Trg Rokfeler u Njujorku

Trg Navona u Rimu

Trg Graben u Beču

KARAKTERISTIKE I PODELE Postoji veliki broj podela trgova prema različitim aspektima, o

čemu je pisao Rob Krier u knjizi Gradski prostor. On prikazuje mnogobrojne šeme trgova prema obliku, proporciji, broju ulivanja, odnosu visina objekata i dr. Trgovi se prema veličini slobodne površine dele na: veće, srednje i male. U ranijim vremenskim periodima su veličine trgova najviše zavisile od veličina naselja i od broja stanovnika, koji su morali na njemu da se okupljaju. Međutim, danas su mnogo važniji uslovi koji su na trgu obezbeđeni. Bitni su: sagledavanje trga i okružujućih objekata, uslovi insolacije, provetrenost prostora, mogućnost zaštite od padavina udara vetra. Nekada su se na osnovu dimenzija objekata utvrđivale optimalne veličine trgova, o čemu je pisao Kamilo Zite u knjizi Umetničko oblikovanje gradova. Smatra se da je minimalan odnos visina objekata i dimenzija trga 1:1. Odnos na trgu Rokfeler u Njujorku je 8:1, a na trgu Navona u Italiji 1:17. Da bi se iz centralne tačke trga omogućilo sagledavanje okolnih objekata, a bez podizanja pogleda, potrebno je da odnos visina objekata i dužine trga bude 1:4. Takav ugao sagledavanja iznosi od 27o do 30o i naziva se središni ugao sagledavanja trga.

Zatvorenost, kao jedna od najvažnijih karakteristika trgova se

može posmatrati u odnosu na: • horizontalu (odnos dužina fasada u kontuinuitetu i prekidu) • vertikalu (odnos visina objekata i dimenzija trga). Smanjenje zatvorenosti se postiže povećanjem njegove

površine, ili smanjenjem visine okolnih objekata. Površina trga može biti ravna, u blagom ili jakom nagibu,

pravilnih ili nepravilnih kontura, potpuno ili delimično popločana ili ozelenjena. Ima primera prostora koji bi se u isto vreme mogli svrstati i u: blokove, trgove, slobodne, parkovske ili saobraćajne površine. Tako se na primer, uređeni park okružen saobraćajnicama sagledava kao blok, ali zajedno sa okolnim objektima je i trg.

NAČIN FUNKCIONISANJA

Trg je mesto sa kojeg se sagledava neposredno okruženje. Način sagledavanja trga i njegovog okvira je veoma jednostavan, jer se može obaviti iz jedne tačke. Okrećući se za 360o u središtu trga, stiče se uvid u kompletan izgled trga i sva dešavanja na njemu. Delimično sagledavanje trga se odvija i sa svih pristupnih putanja koje vode do trga. Sa vidikovaca je takođe moguće sagledavanje trga, a i sam trg, ukoliko je organizovan na prirodnom uzvišenju, može da omogući sagledavanje drugih delova naselja (Španski trg u Rimu). Za kvalitetno korišćenje trga je veoma važan način njegove organizacije i uređenja površine. Osim što je neophodno osmišljavati događaje na trgu, veoma je važno i da površina trga bude estetski i kvalitetno popločana, osvetljena, sa dovoljno informacija i elemenata urbanog mobilijara, spomenika, fontana, nadstrešnica, vodenih i zelenih površina. Samo uz permanentno održavanje trgova se ljudima može omogućiti pravi užitak, a njihovo prisustvo je potvrda vrednosti trga.

Bezbedno i lepo popločanje trga





21


BLOK IZGRAĐENOST

Neizgrađenost bloka

Manja izgrađenost

Velika izgrađenost

Dominacija bloka

Dominacija objekta

Izgrađenost bloka predstavlja odnos između izgrađenih i neizgrađenih površina bloka. Kako izgrađene površine (pod objektima) zauzimaju zemljište bloka u okviru površina svojih gabarita, a ponavljanjem tih površina po spratovima, je umnožavaju, tako se i izgrađenost može sagledati kroz procenat zauzetosti terena objektima (procenat izgrađenosti) i koeficijent izgrađenosti (koeficijent iskorišćenosti zamljišta). Procenat izgrađenosti varira od 0% (potpuno neizgrađena površina) do 100% (potpuno izgrađena površina). Izgrađenost bloka u osnovi se najbolje sagledava sa kontrastnog, crno - belog, prikaza, planimetrije, pri čemu su crne izgrađene površine, a bele neizgrađene. Ovakvim predstavama se ništa ne saznaje o trećoj dimenziji bloka.

Na osnovu koeficijenta izgrađenosti se može zaključiti koliko je

puta površina bloka iskorišćena za građenje, ali o tačnim oblicima i visinama objekata se ne može saznati. Tek na osnovu oba podatka se može dobiti uvid u približno stanje izgrađenosti bloka i visina objekata, a uz podatak o tačnim spratnostima objekata dobija se i tačan uvid u morfologiju bloka i njegovih objekata.

Izgrađenost bloka je u zavisnosti od karaktera naselja, lokacije

u okviru naselja, kao i od arhitektonske tipologije. Objekti mogu biti zbijeni jedni uz druge i zauzimati skoro celu površinu.bloka, pri čemu je površina bloka tada potpuno zauzeta gradnjom. Najčešći slučaj u naseljenim mestima je da blokovi predstavljaju koncentraciju objekata, pa blokovi dominiraju nad pojedinačnim građevinama. Međutim, u slučajevima kada je blok potpuno izgrađen, tada objekat dominira nad blokom. U slici grada se tada blokovi ne sagledavaju, već se čini da je naselje samo skup objekata.

U zavisnosti od načina organizacije bloka, procenta građenja, oblikovanja objekata i formiranja dvorišta, postižu se potpuno različiti uslovi pri njihovom korišćenju. Najznačajniji su ekološki uslovi, a pre svega insolacija i provetrenost. Usitnjenost dvorišta i veća spratnost objekata uslovljavaju slabiju insolaciju. Kod velike izgrađenosti bloka postoji opasnost od lošijeg prirodnog osvetljenja i slabije provvetrenosti. Manje svetla imaju prostorije okrenute ka dvorištima i one koje imaju male otvore okrenute ulici. Ulazni delovi i hodnici nemaju uopšte prirodnog svetla, ili ga dobijaju preko nadsvetala iznad vrata ostalih prostorija. Tako dobijena svetlost nije dovoljna za normalno odvijanje funkcija u stanu. Najviše svetla imaju prostorije koje su većim otvorima okrenute ka ulici.

Uslovi insolacije u bloku





22

ARHITEKTONSKO-GRAĐEVINSKE KARAKTERISTIKE

Ivični način građenja

Slobodni način građenja

zatvoreni sistem

poluzatvoreni sistem

poluotvoreni sistem

Morfologija bloka određena je njegovim arhitektonsko - građevinskim karakteristikama, od kojih se posebno izdvajaju način i sistem građenja i arhitektura bloka. Ivični ili slobodni način građenja blokova, kao i zatvoreni, poluzatvoreni, poluotvoreni i otvoreni sistemi građenja bloka utiču na postizanje određenih uslova orijentacije, insolacije i provetravanja. Tipologija građevina, njihova spratnost i način oblikovanja, izgledi, materijalizacija, tekstura i boja građevina, kao i završna linija, silueta, osnovni su pokazatelji arhitektonskog oblikovanja bloka.

Načini građenja blokova Način građenja blokova je način na koji su zgrade unutar njih

razmeštene i postavljene međusobno, kao i u odnosu na građevinski blok i na ulicu. Dispozicija objekata u bloku uslovljava formiranje i karakter okolnog prostora, a prostorijama unutar objekata omogućava određene uslove orijentacije, osvetljenja i provetrenosti. Postoje dva različita načina građenja blokova:

• ivični način građenja i • slobodni način građenja

Građevinska i regulaciona linija bloka se poklapaju. Objekti su postavljeni jedni uz druge, čineći niz. Niz objekata prema ulici formira ulični front, a prema unutrašnjosti bloka dvorišni front. Pri takvom načinu građenja bloka pojavljuju se dve regulacione linije. Niz objekata bloka može biti organizovan kao kontinualni ili diskontinualni. Kod slobodnog načina gradnje svi objekti su slobodno postavljeni u zelenilu i obično imaju povoljne orijentacije. Slobodne površine nisu jasno definisane, čime je mogućnost njihovog korišćenja smanjena. Sistemi građenja blokova

Sistem građenja blokova podrazumeva način organizacije strukture bloka. Postoje sledeći sistemi građenja blokova:

• zatvoreni, • poluzatvoreni, • poluotvoreni i • otvoreni. Kontinualan niz građevina podrazumeva konstantno prisustvo

izgrađenih elemenata na regulacionim linijama bloka, pri čemu se fasade objekata nadovezuju jedne na druge, bez prekida. Diskontinualni frontovi su oni frontovi kod čijih se nizova fasada na regulacionim linijama bloka pojavljuju prekidi. Sistemi građenja blokova se javljaju kao posledica izgrađenosti i načina građenja bloka. Kontinualnost građevina, bilo da su one na regulacionoj liniji ili uvučeno u odnosu na nju, uslovljava pojavu veće zatvorenosti. Prisustvom većeg diskontinuiteta građevina, postiže se utisak otvorenosti bloka.

otvoreni sistem





23


ZELENE POVRŠINE U NASELJU

Cvetne aleje

Park u Parizu

Zelena površina u bloku u Edinburgu

Zelenilo na parcelama

Drvored uz

saobraćajnicu, Pariz

Zelene površine su površine zasađene niskim, srednjim ili visokim rastinjem, a u njih spadaju i puzavice, cvetne aleje i žardinjere. Mogu biti uređene ili neuređene, održavane ili neodržavane, privatne ili javne, ali uvek jednako obavljaju svoju funkciju.

Zelene površine se u okviru javne površine pojavljuju kao:

• samostalne, izdvojene (parkovi, botaničke bašte) ili • prateće (uz saobraćajnice, ulice, parkinge, trotoare, staze,

igrališta, peščanike, objekte),

Zelene površine se u okviru privatne površine pojavljuju kao deo: unutrašnjih dvorišta blokova,

• parcela (kućna dvorišta ili bašta), • objekata (atrijumi, na terasama, lođama, na ravnim krovovima).

Zbog toga se zelene površine u naseljima organizuju kao:

• parkovi, • zaštitna zelena područja oko industrijskih kompleksa, ispred objekata, uz obale ili uz slobodne površine • drvoredi uz saobraćajnice, • površine unutar blokova, • atraktivni vrtovi nekadašnjih kraljevskih rezidencija, • površine na pojedinačnim parcelama, • travnata igrališta, • krovne bašte, • puzavice na fasadama.

FUNKCIJE ZELENIH POVRŠINA Osnovne funkcije zelenih površina su:

• ekološka (prečišćavanje vazduha, zaštita od preterane insolacije i vetra) • estetska (dekoracija, naglašavanje ulaza, skrivanje zabata...).

Drvoredi u kombinaciji sa srednjim i niskim rastinjem uz

saobraćajne, rekreativne površine ili školska dvorišta, predstavljaju najčešće primenjivan način zaštite okolnih građevina od izduvnih gasova i buke. Unutrašnjost jednog stambenog bloka u Beču osmišljena je kao veća zajednička površina sa zelenim i popločanim delovima, kao i sa elementima za igru dece. Tako je zelena površina postala okvir susedstva i bezbedan prostor za čuvanja dece, iako se nalazi na krovu garaže za tramvaje.

Dvorište na krovu garaže u Beču





24

Vrt

Park na krovu

Hundertvaserov objekat u Beču

Usklađenost ritmike

stabala i prozora

Zaštita od insolacije

U ruralnim sredinama ima više prirodnih elemenata nego u urbanim, pa je njihova vrednost u gradskim sredinama mnogo veća nego u seoskim. Ruralna naselja su u većoj meri povezana sa prirodnom sredinom, a i sama sadrže više zelenih površina nego urbana. Zelene površine u gradu se brižljivo čuvaju i organizu čak i na krovnim terasama pojedinih građevina ili na njihovim fasadama. Na krovu garaže uz velike poslovne zgrade veštački je stvoren blago zatalasani reljef da bi se moglo zasaditi, osim niskog i srednjeg rastinja, još i visoko (za stabla je neophodno obezbediti zemlju radi razvijanja korena). Tako je u gradu sa malo zelenila, obezbeđena jedna značajna zelena površina.

Posebno interesantan primer odnosa građevina i zelenila je objekat Hundertvasera, bečkog umetnika i arhitekte. Njegova osnovna ideja pri građenju objekata bila je da se sve što se uzme od prirode njoj mora i vratiti. Zbog toga je sadio razne vrste zelenila na fasadama i terasama objekata. Njegova dva objekta na uglu jednog bloka u Beču polako prekrivaju puzavice, koje će ga vremenom, verovatno celog prekriti. Na terasama stanova i krovnim terasama su posađena stabla i puzavice.

Međusobnom usklađenošću zelenih i izgrađenih površina postižu se bolji higijenski uslovi, obezbeđuje se bolja funkcionalnost, a postižu se i bolji estetski efekti. Zelenilom se mogu nagovestiti ulazi u objekte ili istaći neki interesantniji delovi fasada. Niz sadnica, njihov broj i razmak, ritmika, mogu biti usaglašeni sa rasporedom otvora na fasadama objekta koji se nalazi neposredno iza njih i na taj način još više istaći vrednosti fasade. Pomoću zelenila je, takođe, moguće prekriti i neke neatraktivne površine, kao što su zabatni zidovi, ili sprečiti neprijatnu vizuru.

Drvoredi se u pojedinim naseljima sade samo na sunčanoj strani

ulice, radi zaštite objekata od direktnog uticaja sunca. Jaki drvoredi se postavljaju i kao tampon zone između industrijskih kompleksa i stambenih područja, ili ispred objekata i nekih površina koje su izložene direktnom uticaju vetra.

Parkovske površine predstavljaju pravo osveženje u okolnom

gusto izgrađenim prostoru, a neophodan su element zdravog razvoja ličnosti stanovnika. Osim visokim rastinjem, veoma prijatne kompozicije se postižu srednjim rastinjem i cvetnim alejama. U kombinaciji sa elementima vode, ovakve površine predstavljaju glavna mesta odmora i opuštanja gradskog stanovništva.

Stabla koja se nalaze na popločanim površinama neophodno je

zaštiti i obezbediti im dovoljno svetlosti i vlage. Radi toga se postavljaju razne zaštitne, ukrasne, najčešće metalne, rešetke. Oko stabla se ponekad stavlja kamenje, šljunak ili neki drugi materijal koji vetar ne može oduvati.

Zaštitna rešetka oko stabala drvoreda





25


MEĐUUSLOVLJENOSTI ELEMENATA NASELJA

Odvajanje zidinama

Odvajanje izgrađenošću

Prilagođavanje prirodi

Nagib ulice zbog lokacije na brdu

Kao jedan od dominantnih principa u prirodnoj i građenoj sredini je postojanje međuuslovljenosti celina i njenih delova. Ni jedan element u prostoru se ne može posmatrati izolovano od drugih elemenata. Svi su oni međusobno povezani i utiču jedan na drugi. NASELJE I NJEGOVO OKRUŽENJE Naselje kao jedan celoviti prostorni okvir, svojim graničnim područjima uspostavlja interakciju sa neposrednim okruženjem. Zidine i kanali ga spolja mogu potpuno odvojiti od prirodne sredine, a velika izgrađenost, iznutra. Ipak naselje zavisi od spoljašnje prirodne sredine, kako zbog izvora hrane i vode, tako i zbog ekoloških uslova. Zato se elementi prirode organizuju i unutar naselja (parkovi, vodene površine, botaničke bašte, zoološki vrtovi, dvorišta, bašte). Često se naselje prilagođava prirodi (npr. razvija se uz reku i poprima oblik vodenog toka, formira se na južnoj strani padine, pa je u nagibu i osunčano).

OSNOVNI ELEMENTI NASELJA I NJIHOVI MEĐUODNOSI Naselje se sastoji od manjih elemenata koji zavise od njegove

lokacije, reljefa, načina organizacije (ulice u nagibu usled položaja naselja na bregu). S druge strane i naselje zavisi od svojih manjih elemenata. Tako se, recimo, razvoj naselja odvija uz ulice ili grad postaje poznat po nekom objektu. Osnovni elementi koji formiraju urbanu stukturu, ulica, trg i blok, su međusobno uslovljeni, a arhitektonske građevine su najmanji delovi koji utiču na sve druge prostorne celine. Sitniji elementi: parcele, objekti i dvorišta, uslovljavaju izgled, morfologiju i karakter većih prostornih celina. Te celine međusobno utiču jedna na drugu i doprinose specifičnosti okružujućih površina, prostora, područja, pa samim tim i naselja.

MEĐUUSLOVLJENOST ULICA I DRUGIH ELEMENATA

Više ulica u međudejstvu formira ulični sistem, unutar kojeg se stvara hijerarhija prema određenim aspektima (značaj, frekventnost, karakter, zagađenost, ozelenjenost, bezbednost, opremljenost...) i omogućava kvalitet funkcionisanja naselja. Ulična mreža uslovljava i oblikovanje i funkcionisanje blokova, kao što i blokovi, svojim oblikom i veličinom utiču na odvijanje saobraćaja na okružujućim ulicama. Zahvaljujući karakteristikama ulične mreže može se postići kontinuitet ili diskontinuitet prostora. Diskontinuitet se javlja usled postojanja većih prekida građenja, ogromnih površina parkirališta, širokih bulevara, prostranih neizgrađenih površina ili velikih saobraćajnih čvorova. U zavisnosti od dužina ulica, nagiba, učestalosti pojavljivanja raskrsnica, formiraju se i specifične dužine i širine, kao i oblici blokova. Suženje između pojedinih blokova doprinosi da se ti blokovi približe jedan drugom i da se doživljavaju u kontinuitetu, a ne kao izolovane celine. Manje širine ulica onemogućavaju organizaciju zelenih površina, pa fasade blokova bivaju izložene preteranoj insolaciji, ili su u senci ako su okolni objekti većih visina.

Hijerarhija ulica i odnos ulica i blokova





26

Širenje ulice

smanjuje blokove i pogušćava izgradnju

Saobraćaj na trgu -

poslovanje u okruženju

Pešački trg -

ugostiteljstvo i trgovina

Povezivnje dvorišta

bloka sa površinom trga

Oblikovanjem blokova formira se kružni trg

Manji poprečni profil ulice smanjuje mogućnost njenog provetravanja, uticaj buke je više izražen, a socijalizacija ljudi iz dva naspramna bloka se odvija u okviru te ulice, a ne unutar blokova. Tako se formiraju novi ambijenti na ulicama, a veoma se često transformišu u pešačke površine. Širenje bulevara utiče na povećavanje gustine izgrađenosti blokova, koja može da dovede čak i do ukidanja unutarblokovskih prostora, dvorišta i pretvaranja bloka u jedan objekat.

MEĐUUSLOVLJENOST TRGOVA I DRUGIH ELEMENATA

Trgovi deluju na okolinu, kako svojom morfologijom, tako i programima, koji se na njihovim površinama razvijaju. Karakter okupljanja, programi i aktivnosti na površini trga, utiču i na promene namena objekata koji se nalaze oko njega, naročito njihovih prizemlja. Prisustvo saobraćajnog karaktera trga, uslovljava razvijanje poslovnih sadržaja u okružujućim objektima, a uređena zelena ili popločana površina trga sa spomenicima i fontanama, koja je namenjena okupljanju ljudi, uslovljava raznolikost sadržaja u okružujućim objektima, a naročito pospešuje uvođenje ugostiteljskih, trgovinskih i kulturnih sadržaja. Blokovi koji se nalaze uz trg mogu biti potpuno u drugom planu kao na primer kod stepenišno organizovanog Španskog trga u Rimu. Zbog atraktivnosti trga, povećava se i značaj blokova oko njega, više se opterećuje saobraćajna mreža u njegovoj blizini, povećava se potreba za mirujućim saobraćajem, a naselje može da postane poznatije i posećenije. Prevelike dimenzije trga dovode do potpunog razdvajanja naspramnih blokova, pa čak i do razaranja tkiva grada. Uticaj trga na blok nije jednak na čitavoj njegovoj površini. Najveći uticaj se oseća u objektima na regulacionoj liniji bloka. Unutrašnja dvorišta blokova mogu biti povezana sa površinom trga, čime se njihov privatni karakter transformiše u javni. Da bi se trg formirao u već izgrađenim delovima naselja, potrebno je ukloniti veći broj objekata, ulica i blokova. Pri planskom formiranju naselja, da bi se formirao trg, organizovani su specijalni oblici blokova (L oblika...).

MEĐUUSLOVLJENOST BLOKOVA I DRUGIH ELEMENATA

Blok doprinosi opštem karakteru naselja, načinu njegovog formiranja, transformacija i širenja, uslovljava njegovu morfologiju, prostornu organizaciju, a utiče i na formiranje socijalnih karakteristika u naselju. Blok stvara i specifične uslove života i rada i obezbeđuje funkcionisanje svih okolnih elemenata prostora. Prisustvo istorijski značajnih arhitektonskih građevina u okviru bloka, kao i interesantnost arhitekture ili nekog detalja na fasadama bloka, utiču na povećanje značaja trga ili ulica prema kojima su takvi objekti okrenuti. Formiranjem atraktivnog sadržaja u okviru jednog bloka, i okolni blokovi mogu postati posećeniji. Međutim, oni mogu postati i zakrčeniji automobilima kojima ljudi upravo stižu do atraktivnog susednog bloka. Namena jednog bloka (proizvodna) može da smanji kvalitet života ili higijenskih uslova u okolnim blokovima. Ljudi koji stanuju u istom području ili rade u njemu, imaju slične okvire života, navike, običaje, kulturu, pa i sami čine jednu prepoznatljivu grupu. Istovetnost ili sličnost morfologije i namena susednih blokova, uslovljava da oni postaju bolje povezani u jednu veću prostornu celinu, područje. Područje tada postaje homogena morfološka celina.

Sličnost blokova

stvara homogenost





27

uram1 predavanja 2010 2011

Documents