SANAT TARiHi YAYINLARI: 7

16. YÜZYIL OSMANLI KÜLTÜR VE SANATI

1 1-12 Nisan 200 1 Sempozyum Bildirileri

,:-' i , , , f;,,, , :· . . . ... . • . . . l . ,, 'i

/l :,:

lstanbul 2004

XVI. YÜZYIL OSMANLI GÖRÜNÜMLER

Prof. Dr. M.Baha

XVI. en parlak dönem -günümüzün deyimiyle "klasik Mimar Koca Sinan'la Her ne kadar Sinan' hassa süresi bu ancak

(1538-1588) kaplasa da, gerek ondan önceki büyük ölçüde gerekse de ondan sonra,

klasik üslup, eden Sinan'da Bu yüz-den, XVI. halde bu üslubu

mimari eserleri "Sinan olarak nitelemekte bir olmasa gerek. ilginç bu örneklerden Sinan esederinin dökümünü içeren tezkirelerde (en

halde, kimi yönleriyle, Sinan temsil mimari uymayan

Klasik üsluba 'a ve merkezli" ekolüne uzak yörelerde, özellikle de imparator-

ve güney eyaletlerinde O kadar ki, XVI. çerçevesinde Anadolu, Irak, Suriye,

Filistin, Trablusgarb yörelerine özgü yerel üsluplardan söz etmek mümkün. Bundan ele tercih örnekler,

Kahire'ye uzanan üzerinde Sinan çizgisinden

(ya da önce ve bezeme plan kitle ve cephe düzeni gibi, mimarinin özüne hususlarda ortaya söylenebilir. 1564/65-1572/73 tarihleri olan ve Tuhfetü'l-Mimarin'de eserleri zikredilen Behram Camii!, ve kitlesi itibariyle tam bir klasik

Ne var ki dikkat Sinan ekolüne

1 A. Gabriel, Voyages Archeologiques dans la Turquie Orientale, Paris 1940, ~00; K. Erdmann, "Zur türkischen Baukunst seldshukischer und osmanischer Zeit", Istanbuler Mitteilungen, YIIl(l958), 1-39(35); R. M. Meriç, Mimar Sinan Eseri, Ankara 1965, 27; G. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, London 1971, 310; M. Sözen, Türk Mimarisi, 1971, 86-91; A. Kuran, Mimar Sinan, 1986, 96-97, 238, 272; ay, "Mimar Sinan' Camileri", Koca Sinan, ve Eserleri, 1988, I, 175-214(196); O. C. Tuncer.

Camileri", Müze 1999. 211-225(221-223).

görülmeyen, ancak bu yörede önce de var o]an, Kuzey Mezopotamya ve Suriye kökenli mimari bezeme

kendini gösterir (Res.1). uzak birçok gibi, Ferhad Camii 'nin de, ana Sinan ya da en onun çevresindeki bir mimar ancak uygulama sürecinde yerel devreye söylenebilir.

Suriye'ye yerel dozunun gözlenir. Kentteki eski olan (1516 fetihten hemen sonra tesis edilen) Hazara Camii 'ne kadar bir Semahane ve türbe kare ve kubbeli mekan dört yönde dikdörtgen ve tekne tonozlu kanatlarla kalan kare küçük alanlar da birer kubbeyle (Res.2). Bti arada, Halep'in kuzey olan Kilis (1525/26) ve Gaziantep (1638/39)

de3 Orta Asya' dan Anadolu'ya ve Kuzey Suriye'ye uzanan bir ek-

seninin etse de, cephelerin düzenine ve çok renkli bezemesine egemen olan Memluk (Res.3), ve mimari geleneklere ekiplerin

A. Kuran, Halep'te Sinan'a mal edilen eserlerden, muhtemelen 1546/47 tarihli olan Husrev (Husreviye) Camii 'nin,

'dan gönderilen bir denetiminde ihtima-line Ancak bu da, ne kübik kubbenin ' (Res.4), ne de klasik üslupla

Halep'te yöneticileri olan ve külliyelerin bir vakfa (suk) ve hanlarla (kay-seriyye) 'daki tamamen bir

düzeni ortaya koyarlar5 (Çiz.l). Bunlardan, Dukaginzade 2 Goodwin, a.g.e., 33; A. Altun, "Dört Kubbeli Cami Plan

Üzerine", Türk Kültürü Emel Esin'e Ankara 1986, 1-5.

3 B. "Gaziantep Türkiy.e_, Diyanet Ansiklopedisi, XIII(l 996), 475--477; ay, Türkiye Mevlevihanelerinin Mimari Özel-likleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, doktora tezi, 2000, II. 117-127. 167-183. 4 Kuran, Mimar Sinan, 46, 281; ay, "Mimar Camileri", 194. Aynca bkz. Goodwin, a.g.e., 200-203,206; G. Degeorge, Syrie. Art, Histoire, Architecture, Paris I 983. 214; R. Burns, Monuments of Syria. An Historical Guide, London - New York 1992, 39. 5 J. Sauvaget, Alep. Essai sur le developpement d'une grande ville syrienne, des origines au milieu du XIX e siecle. Paris 1941. 213, fig. 52.

86

\

Mehmed ve Ferhad Camii gibi-Tuhfetü 'deki camiler listesinde zikredilen 1565/66 tarihli

Adliye (Adiliye) Camii 'nde6, kubbelerin, avludan zor kadar son cemaat yeri filgözü

pencereler ve daha bir sürü Sinan üslubuyla (Res.5). Buna iki son cemaat yeri,

(ya da en yeniliklerdendir7• Adliye Camii 'nin de Sinan veya çevresindeki mimarlarca ve yerel mimarlara

ileri sürülebilir. Suriye' deki bütün XVI. gibi, Adliye Camii 'nde de süslemede yerel

zevkin egemen dikkati çeker. iki renkli örgüsü ve sütunçesindeki girift bezeme ilk göze çarpan (Res.6).

Yanlardan tonozlu kanatlarla olan kare ve kubbeli harimin gibi, ve da klasik üsluba

uygundur. Ancak renkli bezemesiyle mihrap, Memluk yerli eseridir (Res .7). Behram 1583 'te ettirilen Behramiye Camii8,

Halep bir XVI. Bu camide de ibadet hacminin

gözlenir. Büyük ölçüde "post-Memluk" olarak nitelendire-(Res.8) zevkine uygun bir mekana

Kare ve kubbeli çekirdek birimin kubbeli ve tonozlu kanatlarla harimde, Sinan hemen bütün

bir (Res.9). duvarlara, pandantiflere ve kubbelere egemen olan

da, Suriye'nin süslü mimari ve üslubundan bir özelliktir.

Halep'te bulunan XVI. ait ticaret dokusu içinde, Hanzade Mehmed 1574'te

Han el-Gümrük9, kentin ekonomisindeki önemini ve amaçlayan bir

sergiler. tacirlerin gümrük muamelelerini bu bir Memluk cepheleri (Res.10), genel olarak

6 Goodwin, a.g.e., 213 tarihi olarak verilen 1517 Kuran, Mimar Sinan, 59,271; ay, "Mimar Sinan' Camileri", 195; Burns, a.g.e., 37 tarihi olarak verilen 1555 7 Kuran, Mimar Sinan, 59.

Sauvaget, a.g.e., 217, 55; Burns, a.g.e., 38. 9 Sauvaget, a.g.e., 216-217; Burns, a.g.e., 38; A. Raymond, Döneminde Arap Kentleri, çev. A. Berktay. 1995, 172.

87

özellikle de fonksiyonel ve yalm tasanmlarm tercih ticaret bir ve süsleme

M. z. Orgun 'un tespit bir belgeye göre10 , mimar Abdülaziz bin Mehmed, hassa Mehmed bin Ömer, Veys bin Ahmed ve

bin.Abdülkani ile birlikte H.1003'te (1594/95), Halep'te Haremeyen 'na yeniden nezaret etmekte ve

Mehmed Aynca Y. 18 967( 14 1560) tarihli bir belge-

den 12, o esnada Konya valisi bulunan il. Selim 'in arzusu üzerine, Halepli mimar Cemaleddin 'in -tezkirelerde ve Koca Sinan 'a mal edilen- Karapmar'daki Sultan Selim Külliyesi'nin 13 (1560-1563)

Söz konusu Halepli mimar-lar, büyük bir ihtimalle, geçen camilerin ve Han el-Gümrük'ün

ya da uygulama etkin Ancak bunu belgelere henüz

Halep'ten güneye y~lumuza devam edersek, Hac Yolu üzerinde önemli bir menzil olan Hama'da, Rüstem 1556 tarihli bir tespit bu muhakkak ki Rüstem etmeyi Ancak Sinan bu tarihte .Süleyrnaniye Külliyesi'ni bitirmeye (Eylül 1557)

için, Hama,'daki ve tamamen yerel mimarlara h~vale etmek zorunda olsa gerek. avlulu ve iki

ta~anm avlunun merkezindeki mescidiyle Anadolu ' Rüstem 'nda, Seferleri 'nin

XVI. "gotikimsi" sivri kemerler ve birçok Suriyelidir. Mescit abdest

da dikkati çeker (Res.l 1). Suriye'nin merkezi ve Hac Yolu'nun en önemli men-

zillerinden olan 'da 1554/55 tarihli cami-imaret manzumesinin ancak ölümü üzerine il. Selim'in 1567'de medrese-arasta-han üçlüsü yer w Müzesi D.7821. .. 11 M. Z. Orgun, "Hassa Arkitekt, 12(1938), 333-342(334). 12 Mühimme Defteri, no:3, s.374, 1106. 13 Y. Sultan Selim Külliyesi, Konya 1997. 14 a.g.e., 33-37.

Burns, a.g.e., 126. 16 C. Watzinger- K. Wulzinger, Damaskus. Die antike Stadt, Berlin 1921, 102-114; 1. Sauvaget, Les Monuments Historiques de Damas, Beirut 1932, 78-81; Goodwin, a.g.e., 256-257; G. Goodwin, "The Tekke of Süleyman 1., Damascus", Palestine

88

Bunlardan medrese eserleri zikredilir. Ne var ki, camiden çok daha fazla yerel özellikler sergileyen bu

bir eseri Y. bir belgede17, Süleymaniye görev olan Teodoros Rum bir yerel 23 Ramazan 967 (17 Haziran 1560) tarihli bir hükümle ve miri akçeyle 'daki hassa

Bu durumda 1567 tarihli medrese-arasta-han manzumesi Teodoros'un onun görevini bulu-nan bir eseridir. Özellikle mescit-dershanenin kubbe oran-

(Res.12) ve bezeme (Res.13), Edirne Selimiyesi 'nin Suriye'de oldukça bir mimari zevkin egemen

Beylerbeyi Sinan 1591 tarihli camii de (Sinaniye Camii) 19, mimari ve süsleme iki

sergileyen Merkezde kare ve kubbeli bir mekanla yanlardan bunu tonozlu kanat-

meydana harim, en plan olarak Ancak ve kubbenin avlusunun yan

cephesine ve cephelerde gözlenen iki renkli örgü yerel geleneklere (Res.14). Söz konusu Memluk

bir kavsarayla üslubu sürdüren renkli bezemelerin dönemin örneklerini taklit eden yerel imalat ürünü bir çini

pano caminin bir veziri eder (Res.15). Bu sentezden çok bir tür eklektisizim hatta symbio-sis olarak nitelemek daha

Anadolu ile Suriye'yi Hicaz'a ve ana

Exploration Quarterly, 110(1978), 127-129; M. Meinecke, "Die osmanische Architektur des 16. Jahrhunderts in Damascus", Fifth International Congress of Turkish Art, München 1979, 575-595(580-582); Degeorge. a.g.e., 208-211; Kuran. Mimar Sinan, 69-72, 300, 349; ay, "Mimar Sinan'm Camileri", 191; Z. Ahunbay, "Mimar Sinan' m Koca Sinan, ve Eserleri,

1988, I, 239-309(256-257); D. Sack, Damaskus - Entwicklung und Struktur einer orientalisch-islamischen Stadt, Mainz am Rhein 1989, 32, 81, 107; Burns, a.g.e., 100-102. 17 Mühimme Defteri, no:4, s.87, 898. 18 a.g.e., 36. Kuran, Mimar Sinan, 69'da ise, büyük bir ihtimalle

bir ileri sürülür. 19 Watzinger - Wulzinger, a.g.e., 78-80; Sauvaget, Damas, 84; Goodwin, Ottoman Architecture, 300, 313; Meinecke, a.g.e., 585; Degeorge, a.g.e., 213; J. P. Pascual, Damas ala fin du XVIe siecle d'apres trois actes de waqf ottomans, Paris 1983, 1, 100; Sack, a.g.e., 33, 112; Burns, a.g.e., 97.

89

üzerinde yer için, Memluk ve dönemleri boyunca, ile Kahire gibi iki güçlü metropolün gölgesinde olan Kudüs'te,

yegane ürünü, 1537/38-1540/41 surlar ve üzerindeki

bir (Çiz.2), eksenleriyle Memluk sürdürürler. beden burçlarda ve

'ya özgü iç cep-hesindeki mukamas tepelikli pencere ya da Yafa silme gibi- Memluk Dönemi 'ne, hatta daha gerilere kadar uzanan birçok

tespit edilebilir21 (Res.16). 1532'de Kudüs 'ün su

ve 1536-1537 bu adet Söz konusu Seferleri 'ne gotik etkilerle ve Memluk geleneklerinin birbirine Filistin 'e özgü melez üslubun

Sfik (Pamukçular gotik silme demetleri bu dikkat çekicidir (Res .17).

Kudüs 'te, Harem-i Mi 'rac sözlü gelenekten kaynaklanan ve içlerinde ancak bir ziyaret için tasar-

olan makamlar, XVI. bu kentteki en ilginç ürünlerini Çokgen sivri kemerli ve kubbeli küçük baldakenler biçiminde olan bu en eskisi, 1538/39'da Mehmed Bey'in Kubbet (Çiz.3). Sekizgen baldakenin

namaz porfirden kemerli bir çerçeve içine ,

20 F. de Saulcy, Jerusalem, Paris 1882, 31-42; G. Jeffery, "The Modern Walls of Jerusalem", The Builder, LXXX(1901), 575-576; H. G. Mitchell, "The Modem Walls of Jerusalem", Annual of the American School of Oriental Research in Jerusalem, 1(1920), 28-50; T. Kollek - M. Pearlman, Jerusalem. Sacred City of Mankind; A History of Forty Centuries, Jerusalem 1968, 201; A. Sharon, Planning Jerusalem. The Old City and its Environs, Jerusalem 1973, 28, 47-74; O. Bahat, Carta's Historical Atlas of Jerusalem. A Brief Illustrated Survey, Jerusalem 44, 47; M. Meinecke, "Die Erneuerung von al-Quds/Jerusalem durch den Osmanensultan Sulaim_n Q_n_n_", Studies in the History and Archaeology of Palestine, III(l 988), 257-281. 21 Kudüs'te, Yafa eski kente solda yer alan küçük bir hazirede, mimarlara ait söylenen iki adet mezar bulunmakta, ancak ikisi de kitabesiz olduoundan bu rivayeti do0 rulamak e e mümkün 22 C. Schick, "Birket as-Sultan, Jerusalem", Palestine Exploration Fund Q. St., 1898, 224-229; Kollek - Pearlman, a.g.e., 201-202; Sharon, a.g.e., 28; J. Wilkinson, "Ancient Jerusalem: Its Water Supply and Population", Palestine Exploration Quarterly, 1974, 33-51; A. Mazar, "The Aqueducts of Jerusalem", Jerusalem Revealed, ed. Y. Yadin, Jerusalem 1975, 79-84; Bahat, a.g.e., 45, 47.

90

bir tür sabit seccade meydana yönündeki bordür de bir mihrap biçiminde (Res.18).

hiçbir kenti, Kahire kadar -XVI. da dahil olmak üzere- yerel üslup zengin malzeme sunamaz. Stratejik ve ekonomik en önemli eyaletlerinden olan Memluk Dönemi 'nde gibi, Dönemi 'nde de faaliyetleri Kahire'de

Bu derecede önemli bir metropolde Sinan hiçbir Kahire'deki

kentlerindekilere oranla daha çok D. Behrens-Abouseif Kahire'deki camilerini, göre, 1) Memlilk camiler; 2) camiler; 3) Baldaken camiler olarak üç gruba

ve örtü sistemleriyle klasik üslubun çerçevesine giren kaledeki 1528/29 tarihli Süleyman Camii24 gelir.

kalenin ve buradaki yönetim için bul' dan mimarlar tahmin edilen merkezi' kubbesini üç kubbesiyle 1548 tarihli Üsküdar Mihrimah Sultan Camii 'nin öncüsü (Çiz.4). Ancak, süslemede

'. Kahireli kesindir. Nitekim son cemaat yeri cephesinde ve mihrap kubbesinin pandantiflerindeki renkli bezeme, geç dönem Memluk Abdülkadir icat

beyaz mermere siyah jips hamuru doldurm:tk suretiyle elde edilen kakma sürdürür. avlusu, her ne kadar

özgü Kahire'de kendi türünün ilk ise de, Anadolu' da Selçuk Bey Camii 'nden beri, revaklarda tercih edilen sütunun yerine, burada payelerin dikkati çeker.

Kahire'nin Bulak semtindeki 1571/72 tarihli Sinan Camii 27 ,

1514 tarihli Edime Çelebi 23 D. Behrens-Abouseif, Egypt's Adjustement to Ottoman Rule. Institutions. Waqf & Architecture in Cairo (16th & 17th Centuries), Leiden-New York-Köln 1994, 232-261. 24 Goodwin, a.g.e., 312,427; D. Behrens-Abouseif, Islamic Architecture in Cairo. An Introduction, Cairo 1989, 158; ay, Egypt's Adjustement ... , 244-248. 25 Behrens-Abouseif, Egypt's Adjustement ... , 245. 26 Behrens-Abouseif, Egypt's Adjustement ... , 246. 27 E. Pauty, "L' Architecture au Caire depuis la Conquete Ottomane (Vue d'Ensemble)", Bulletin de l'lnstitut Français d'Archeologie Orientale, XXXVI(l936), 1-69(15); Goodwin, a.g.e., 312,351,408; Behrens-Abouseif, Islamic Architecture ... , 161-162; ay, Egypt's Adjustement ... , 250-253. 28 A. Yüksel, Mimarisinde il. Bayezid, Yavuz Selim Devri, V, 1983, 425-427.

91

uygulanan bir plan tekrar eder (Çiz.Sa-b). Kare ve kubbe-li harim üç yönde, kubbeli birimlerden - son cemaat ye_riyle

Ancak üç boyutlu olarak kubbeye olan dilimli tromplar ve revak cephelerindeki

Memh1k (Res .19). ilginç olan, dilimli kemerlere sahip kasnak pencerelerinde, kentte, Dönemi 'ne ait Seyyide Rukiyye 'nin29 (1133) örnek

Öte yandan, 1553/54 tarihli Davud Camii30 -tabir yerindeyse-"kazara Dönemi 'nde dünyaya bir Memh1k

'daki Süleymaniye Külliyesi 'nin olan bu binada, baninin 'ya bir bulmak (Çiz.6).

Kahire'deki baldaken XVI. camilerine örnek olarak 1567/68 tarihli Mahmud Camii31 verilebilir. Söz konusu harimi örte!,1 dört sütuna oturan, baldaken biçi-minde bir feneri .yer (Res.20). Bu hybride geç dönem Memluk camilerinde üç ve fener-li XVI. bir sonucu

Ancak, klasik merkezi kubbe fikrinin Memluk ortaya bir çözüm

da Mahmud 'ya ait türbenin biçimde- harimin yönüne ve minarenin,

silindir biçiminde bir kaideye (Res.21), çok Sultan Hasan Medresesi'nden olsa , gerektir. Mahmud Camii 'nde XVI.

yegane mimari silindir biçimindeki minaredir. _ Kahire'deki en eski medresesi olan 1543/44 tarihli

Süleyman Medresesi 'nde33, avluyu kubbeli revak, kare ve kubbeli has

özelliklerdir (Çiz.7). Ne var ki, yönünden tama-men MemlG.k üslubundaki bu cephenin (Çiz.8) gerisinde

bir medresenin yer kestirmek 29 Behrens-Abouseif, lslamic Architecture ... , 74-75. 30 Behrens-Abouseif, Egypt's Adjustement ... , 235-236. 31 D. Behrens-Abouseif, Islamic Architecture .. .160-161; ay, Egypt's Adjustement ... , 260-261. 32 Behrens-Abouseif, Egypt's Adjustement ... , 257-261. 33 H. Abdalwahab Pacha, "L'Influence Ottomane sur l'Architecture Musulmane en Egypte", Proceedings of the Twenty-Second Congress of Orientalists held in Istanbul September 15th to 22nd 1951. 11-Communications, Leiden 1957, 645-650(646); D. Behrens-Abouseif, Islamic Architecture ... , 158,160; ay, Egypt's Adjustement .... 248-250.

92

Kahire'de Dönemi'nin ilk eseri, ünlü (ö.1534), 1519/20-1524/25

edilen ve merkezi (asitanesi) olan tekkesidir34. Zemini ve dükkanlar

bir platformun üzerinde yer alan tekke bir düzeni sergiler: ve birimlerinin avlunun merkezinde, ikinci bir platformun üzerinde türbesi yükselmektedir (Çiz.9). Tekkesi, bu yönüyle yerel ters de, cepheleri (Çiz.10), ve süsleme-siyle Memlfik özelliklerini sürdürür.

Türk Hasan ibn için vali Süleyman Kahire'de 1522/23 tarihli zaviye35 ise dönemin küçük tarikat Seyyah

için tesis edilen zaviyeden günümüze ancak mescit-tevhidhane böltimüyle bunun bir hücre bi-rimden mihrap ekseninde kare iki birim kubbeyle, yanlarda bulunan dikdörtgen birim ise tonoz-larla örtülüdür (Çiz.11). Memluk bu plan

Anadolu 'da, tarikat yerine, Selçuklu Dönemi 'nden beri çok birimli camilerde izlemek mümkündür. Sonuçta bu

zaviyenin, hiç ve itibariyle, ken-disi gibi söylenebilir.

Kahire' de XVI. ait türbeleri, ve kadar cephe düzenleri. ve süslemeleriyle de Memluk

çizgisine Memluk Dönemi 'nde olan, kendine özgü ve türbe cazibesi muhtemelen bu husus-ta belirleyici Örnek olarak Türbesi ile 1544/45 tarihli Em1r Süleyman Türbesi36 (Res.22) verilebilir.

Öte yandan, 1535 tarihli Husrev 1503/04 tarihli 34 D. Behrens-Abouseif - L. Fernandes, "Sufi Architecture in F.arly Ottoman Cairo", Annales

XX(l984), 103-114(109-111); Behrens-Abouseif, "The Takiyyat Ibrahim al-Kulshani in Cairo", Muqarnas, V(1988), 43-60; ay, Egypt's Adjustement ... , 229. 35 Pacha, a.g.e., 648; M. Meinecke, "DieArchitektur des 16. Jahrhunderts in Kairo nach der osmanischen Eroberung von J 5 I 7", IV. Congres International d' Art Turc, Aix-en-Provence 1976, 145-152; Behrens-Abouseif- Femandes, a.g.e., 111-112; Behrens-Abouseif, Egypt's Adjustement ... , 229. 36 Behrens-Abouseif, Egypt's Adjustement ... , 261-263. 37 Pauty, a.g.e., 28; A. Raymond, "Les fontaines publiques (sab_l) du Caire a l'Epoque Ottomane (1517-1798)", article prepare dans le cadre de l'activite de l'ERA 648 du CNRS (Groupe de Recherches et d'Etudes sur le Proche Orient d' Aix-en-Provence) dirigee par M. Robert Mantran [tarihsiz], 243.

93

Sultan (Kansu Gavri) nerdeyse bir (Res.23a-b). Dönemi 'nde Kahire'de edilen çok sebilküt:tap için esasen bir model Zemin sebil, üst mektep olarak bu türü Memluk bünyesinde sebilküttapla ancak fethinden sonra ve oldukça geç bir dönemde (ancak XVIII. bu

repertuarma Bu yüzden Husrev gibi, XIX. ilk kadar onu izleyen örnek-

ler de, kitleleriyle ve tamamen "Kahirelidir". * * *

XVI. oldukça geç bir tarihte, geleneksel yönetim

biçimlerinin ve kültürel dokunun çözülmeye ve milliyetçilik gibi, yeni

lerin XIX. ilk itibaren, bir tür neoklasisizminin çerçevesinde yeniden üretildikleri dikkati çeker.

klasik üslubun "alamet-i olan ve Türkiye'de hala büyük bir tutkuyla merkezi kubbeli ve dört kubbeli ancak geç dönemde kentlerinde uygulamaya

Bu örneklerden biri, Mehmed Ali 1830-1848 Kahire Kalesi 'nde

çift minareli camiidir39 (Res.24). Bu arada, devlete ötesinde yerini almaya yeltenen bir eyalet valisinin,

kendi yönetim merkezinin siluetine vuran bir ettirmesi oldukça hatta ironik görülebilir. Öte yandan

Humus'ta, il. yeniden olan Halid bin Velid Camii40 , ve Terakki çizgisi-ni mimariye ilginç bir örnektir (Res.25). yönetimi -üstelik "giderayak"- ve Sultan Ahmed camilerindeki bu

devasa boyutlarda tekrar ederek yöre daha önce gerçek ve göstermek

olsa gerek. * * *

Yerel etkenlerin merkeze uzak eyaletlerde, önce yerel kültürlerin -bu arada mimari pratiklerin- lonca

38 D. Behrens-Abouseif, Islamic Architecture ... , 153-154. 39 Goodwin, a.g.e., 358,408; D. Behrens-Abouseif, Islamic Architecture ... , 168-170. 40 Bums, a.g.e., 130.

94

çerçevesinde ve zinciri içinde fazla süregelmesiy-di. Tarihçilerin, kentlerindeki mimarlara ve Hassa

ile olan bu hususta çok Süleymaniye Külliyesi 'nden söz edilirken geçen Mimar Teodoros'un kariyeri bu dikkate

-en Sinan üstlenilen cami-imaret grubunun büyük ihtimalle olarak görev alan Teodoros'un, hassa payi-taht ve 'a bu suretle mimar nakillerinin gösteriyor. Halepli mimar Cemaleddin'in, hassa örgütünün Sultan Selim Külliyesi 'nde görevlendirilmesi de merkez ve mimar-

mesleki belgelerden, Mehmed

~ir H. 1000(1591/92) olarak Osman bir da H.1001 'de(1592/93)

kentte faaliyette Bu bize, XVI. son-küçük bir kentinde bile belirli

ve kendi içlerinde bir örgüte sahip 'dan çok daha büyük ve zengin olan Halep'teki mimarlar da

muhakkak ki, daha önce ibaret "memalik-i Osmaniye"nin yönetiminde etkin olan

güç merkezle olan ve kültürel kimEkleri de, kendi bölgelerindeki biçimlendiren etkenler A. Raymond 'un, Dönemi 'nde Arap kentlerine egemen zümrelerin

askerler, yöre büyük ölçüde hatta Kahireli vakanüvis Caberti'nin bunlara

Yavuz Sultan Selim ve bulunan ve yönetici içinde önemli bir

grubu da ortadan idari sis-temine entegre Öte yandan kentlerin kültürel büyük olan ulema da 'dan yollanan Arap kökenliydi. güç meydana getiren (Peygamber soyundan gelenler), büyük ticaret burjuvazisi ve meslek lon-

da hemen bütünüyle yerlilerden Kent kültürünü 41 "Mimar Ahmed Tarih Dergisi, IX/13(1958), 71-80 (80). 42 Raymond, Arap Kentleri, 41. 43 Raymond, a.g.e., 43. 44 Raymond, a.g.e., 51-58.

95

. .. ,

.. . biçimlendiren ve statüleri öncesine dayanan bütün bu zümrelerin, maddi çevrenin kendi

ve zevklerine uygun tercih ettikleri fethinden Mehmed Ali

kadar egemen sürdüren Memh1k nüfuz-lu Yeniçeri eserlerin Devlet-i Aliyye'nin gücünün XVI. bile Memlfik

görülür. Sonuçta, kültür

üçlüsünden ibaret XVI. da, Sinan ekolünün ürünleriyle ve XVl. kesiti klasik üslubun parlak örneklerinden okumaya olmakta, imparatorluk

ve çok yerel sunan bu -Mimarlar 1999 'da kongrenin vurgu-

gibi- "uluslarüstü" bir miras bize unutturmak gibi önemli bir içermektedir.

96