revista pos 33

Upload: miaprado

Post on 17-Oct-2015

28 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    1/59

    33junho 2013ISSN: 1518-9554

    psrevista do

    programa de

    ps-graduao em

    arquitetura e

    urbanismo da

    fauusp

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    2/59

    junho 2013ISSN 1518-9554

    ps v. 20, n. 33revista do programa de ps-graduao

    em arquitetura eurbanismo da fauusp

    Misso

    A revista Ps um peridico cientfico semestral do Programa dePs-Graduao da FAUUSP, cujo objetivo publicar os resultados das

    pesquisas, com a divulgao de artigos inditos, revisadossigilosamente por pares, contribuindo, assim, para a comunicao

    ampla entre essa comunidade cientfica, bem como entre ospesquisadores das diversas reas acadmicas que se relacionam com ouniverso da arquitetura e da cidade, de modo a fomentar o avano do

    conhecimento no campo da arquitetura e do urbanismo

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    3/59

    PS Revista do Programa de Ps-Graduao em Arquitetura e Urbanismo da

    FAUUSP/Universidade de So Paulo. Faculdade de Arquitetura e Urbanismo.

    Comisso de Ps-Graduao So Paulo: FAUUSP, v. 1 (1990- )

    Semestral

    v. 20, n. 33, jun. 2013

    Issn: 1518-9554

    1. Arquitetura - Peridicos I. Universidade de So Paulo. Faculdade de

    Arquitetura e Urbanismo. Comisso de Ps-graduao. III. Ttulo

    Ficha Catalogrfica

    720P84

    Servio de Biblioteca e Informao da Faculdade de Arquitetura e Urbanismo da USP

    PS v. 20, n. 33

    Revista do Programa de Ps-Graduao em Arquitetura e Urbanismo da FAUUSP (mestrado e doutorado)

    Rua Maranho, 88 Higienpolis 01240-000 So Paulo - SP

    Tel. (55 11) 3017-3164

    [email protected]

    [email protected]

    Home page

    www.revistas.usp.br/posfau

    Associada

    Asociacin de Revistas Latinoamericanas de Arquitectura (ARLA)www.arlared.org

    Indexao

    ndice de arquitetura brasileira

    QualisB1 Capes

    Apoio

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    4/59

    Universidade de So PauloReitor Prof. Dr. Joo Grandino RodasVice-Reitor Prof. Dr. Hlio Nogueira da CruzPr-Reitor de Ps-Graduao Prof. Dr. VahanAgopyanFerraz

    Faculdade de Arquitetura e UrbanismoDiretor Prof. Dr. Marcelo de Andrade RomroVice-Diretora Profa. Dra. Maria Cristina da Silva Leme

    Comisso EditorialProfa. Dra. Maria Lucia Refinetti Rodrigues MartinsPresidente da Comisso de Ps-GraduaoProf. Dr. Vladimir BartaliniVice-Presidente da Comisso de Ps-Graduao

    Coordenadores das reas de Concentrao

    Profa. Dra. Cibele Haddad Tarali(Design e Arquitetura)Profa. Dra. Maria de Lourdes Zuquim(Planejamento Urbano Regional)Prof. Dr. Francisco Spadoni(Projeto de Arquitetura)Prof. Dr. Agnaldo Farias

    (Projeto, Espao e Cultura)Profa. Dra. Marta Dora Grostein(Histria e Fundamentos da Arquitetura e do Urbanismo)Prof. Dr. Reginaldo Ronconi(Tecnologia da Arquitetura)Prof. Dr. Vladimir Bartalini(Paisagem e Ambiente)Profa. Dra. Maria Lucia Refinetti Rodrigues Martins(Hbitat)

    EditoresProfa. Dra. Mnica Junqueira de Camargo Editora-chefeProfa. Dra. Denise Duarte (gesto jan. 2005 a jun. 2008)Profa. Dra. Vera Pallamin (gesto jan. 2001 a dez. 2004)

    PS v. 20, n. 33Revista do Programa de Ps-Graduao em Arquitetura e Urbanismo da FAUUSPjunho 2013ISSN: 1518-9554 (impressa)

    ISSN: 2317-2762 (online)

    Conselho EditorialProfa. Dra. Mnica Junqueira de CamargoEditora-chefe Universidade de So PauloProf. Dr. Adrin GorelikUniversidade Nacional de Quilmes ArgentinaProf. Dr. Antnio Baptista CoelhoLaboratrio Nacional de Engenharia Civil, LNEC Lisboa PortugalProf. Dr. Dario GamboniDepartamento de Histria da Arte Universidade deGenebra SuaProf. Dr. Henrique PessoaPolitcnico de Milo ItliaProf. Dr. Joo Gualberto de Azevedo BaringUniversidade de So Paulo USPProf. Dr. Luis MarquesUniversidade Estadual de Campinas UnicampProfa. Dra. Manuela Raposo MagalhesInstituto Superior de Agronomia ISA PortugalProf. Dr. Miguel BuzzarEscola de Engenharia de So Carlos EESC-USPProf. Dr. Roberto ZancanUniversity of Qubec in Montral UQM Canad

    Prof. Dr. Massimo CanevacciUniversit di La Sapienza Roma ItliaDoreen MasseyOpen University InglaterraMark GottdienerUniversity of California EUA

    Redao

    Jornalista responsvel Izolina Rosa MTb 16199Calendrio de Teses e Dissertaes Din VasconcellosProjeto grfico e imagens de abertura Rodrigo SommerRevisoBibliogrfica Dina Elisabete Uliana

    Portugus Mrcia Regina Choueri (Palavra e ImagemComercial Ltda.)Espanhol Mrcia Regina Choueri (Palavra e ImagemComercial Ltda.)Ingls Rainer Hartmann (Kilter Comercial eComunicaco Ltda EPP)

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    5/59

    Sumrio

    apresentaoPROD UO CIENTF ICA: QUAND O A PONTUAO ERA U M MRITO E NO U MA CAUS AMn ica Junque i r a de Camar go

    depoimentosPARQUE PINHEIRINHO D G UA; A LUTA POR RECONHE CIMENTO E V IS IB IL ID AD ECa io Bouc inhas , Ca tha r i n a P inhe i r o C . S . L ima

    artigosNATUREZA, PAIS AG EM E CID AD ENATURALEZA, PA ISAJE Y C IUDAD

    NATURE , LANDSCAPE , AND THE C IT Y

    V lad im i r Ba r t a l i n iPAIS AGENS EM TRANS F ORMAO: CULTURAS TRANS F ORMAD ASPAISAJES EN TRANSFORMACIN: CULTURAS TRANSFORMADAS

    LANDSCAPES IN TRANSFORMATION: TRANSFORMED CULTURES

    Lu i z Edua rdo de O l i v e i r a , Emmanue l An t on i o dos San t os , M r i o Va l r i o F i l h o

    PERIF ERIA CO MO QUES TO: S O PAULO NA D CAD A D E 1 9 7 0PER I FER IA EN TELA : SO PAULO E N LA DCADA DE 1970

    URBAN PER IPHERY AS A SUBJECT : SO PAULO DUR ING THE 1970S

    Ana C l ud ia Cas t i l h o Ba r one

    CONTRIBUIES D E ANHAIA MELLO AO URBANIS MO PAULIS TANO: D E EBENEZER HOWARD ES COLA D E CHICAG OCONTR IBUC IONES DE ANHA IA MELLO AL URBAN I SMO PAUL ISTANO : DE EBENEZER HOWARD A LA ESCUELA DE CH ICAGO

    ANH A IA MELL O S CON TRI BUT ION S TO UR BA N ISM OF THE CI TY OF SO PAU LO: FROM EBENE ZER HO WARD TO THE CHI CAGO SCH OO L

    Rod r i go A lbe r t o To l edo

    THE BIG MITTE- S TRUG G LE POLITICS AND AES THETICS OF B ERLIN S POS T- REUNIF ICATIONURBANIS M PROJ ECTSO GRANDE CONFL ITO DO CENTRO POL T ICA E ESTT I CA DOS PROJETOS DE URBAN ISMO DE PS -REUN IF ICAO EM BER L IM

    LA GRAN LUCHA-MITTE POL T ICA Y ESTT ICA DE LOS PROYECTOS URBAN ST ICOS POSREUN IF ICAC IN EN BERL N

    Mar t in Gegne r

    S OBRE A RELAO TURIS MO E URBANIZA OSOBRE LA RELAC IN ENTRE TUR ISMO Y URBAN IZAC IN

    REGARD ING THE TOUR ISM AND URBAN IZAT ION RELAT IONSH IP 2

    R i c a r d o A l e x an d r e P a i v a

    D E AG ENCIAMENTOS PROG RAMTICOS OUTROS NA METRPOLE : UMA ABORD AG EM MAQUNICAD OS PROCES S OS D E RETERRITORIAL IZAO URBANADE AGENC IAMIENTOS PROGRAMT ICOS OTROS EN LA METRPOL I : UN ABORDAJE MAQU N ICO DE LOS PROCESOS DE LA

    RETERRITORIALIZACIN URBANA

    OTHER PROGRAMMATIC AGENCIES IN THE METROPOLIS: A MACHINIC APPROACH TO URBAN RETERRITORIALIZATION PROCESSES

    I go r Gua t e l l i

    D IAG RAMA, ARQUI TET UR A EAUTONOMIAD IAGRAMA , ARQU ITECTURA Y AUTONOMA

    D IAGRAM, ARCH ITECTURE , AND AUTONOMY

    Lu i z Amr i co de Souza Muna r i , Gab r i e l a I z a r

    ARQUITETURA E CLTICA EM ES P RITO S ANTO D O PINHAL- S P : O CAS ARO ALMEID A VERG UEIROARQU ITECTURA ECLCT ICA EN ESP R I TO SANTO DO P INHAL - SP : LA RES IDENC IA ALME IDA VERGUE IRO

    ECLECT IC ARCH ITECTURE IN ESP IR I TO SANTO DO P INHAL , SP : THE ALME IDA VERGUE IRO HOUSE

    Cam i l a C o r s i F e r r e i r a

    1006

    2012

    3036

    05 0

    064

    086

    10 4

    12 6

    14 6

    16 0

    18 2

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    6/59

    LONG E D O 3 5 R U E D E S V R E S : EXPERINCIAS PARALELAS D OS COLABORAD ORES COLOMBIANOSD E LE CORBUS IER EM PARISLE JOS DEL 35 RUE DE SVRE S : EXPER IENC IAS PARALELAS DE LOS COLABORADORES COLOMB IANOS DE LE CORBUS IER EN PAR IS

    AW AY F RO M 35 R U E DE SVRES : PA R AL LE L EX P E R IE NC ES OF LE COR B US I E R S CO LO M B IAN CO LL AB OR ATO RS I N PA R IS

    I n g r i d Qu in t ana Gue r r e r o

    A PED AG OG IA ES TTICA E AS REPRES ENTAES D E AMBINCIA: OS PERID ICOS D E ARQUITETURANO F INAL D O S CULO 2 0 NO BRAS ILLA PEDAGOG A ESTT ICA Y LAS REP RESENTAC IONES DE AMB IENTES : LAS REV ISTAS DE ARQU ITECTURA A F I NES DEL S IGLO 20 EN

    BRASIL

    THE PEDAGOGY AND AESTHET IC REPRESE NTAT IONS OF AMB IENCE : ARCH ITECTURE MAGAZ INES IN THE LATE 20 TH CENTURY IN

    BRAZIL

    Raf ae l A l v e s P in t o Jun i o r

    IND US TRIAL I ZAO D AS CONS TRUES : REVIS O E ATUALIZAO D E CONCEITOSINDUSTR IAL I ZAC IN DE LAS CONSTRUCC IONES : REV IS IN Y ACTUAL IZAC IN DE LOS CONCEPTOS

    INDUSTR IAL I ZAT ION OF CONSTRUCT ION : REV IEW AND UPDATE OF CONCEPTS

    Mrc i o M in t o Fab r i c i o

    conferncias na fauuspS EMINRIO D ES AF IOS D A PRES ERVAO D E BENS C ULTURAIS : MTOD O, RECEPO,INTERVENESBea t r i z Mugaya r Kh l , G r a r d Monn ie r , S imona Sa l v o , Hugo Segawa , C l aud i a S .Rod r i gues de Ca r v a lho

    eventosIV CINCCI COLQUIO INTERNACIONAL S OBRE COMRCIO E CID AD E: UMA RELAO D EORIGEMHe l i a n a C om in V a r g a s

    BEYOND RES IL IENCE: ACTIONS F OR A J US T MET ROPOLIS CONF ERNCIA D A PLANNERS NE TWORKD E 2 0 1 3Ermn i a Ma r i ca t o , Edua rdo A . C . Nob r e

    resenhasARQUITECTURA VERNACULAR E O BRILHO D O MOD ERN IS MO IMPUROJ oana Cunha Lea l

    F IAT LUX .Mr i o Hen r ique S imo D Agos t i n o

    UMA PERS PECTIVA PRTICA PARA L ID AR COM A EF ICINCIA ENERG TICA EM ED IF ICAES NOPASE l e on o r a S ad d e A s s i s

    UM OLHAR ABRANG ENTE S OB RE A PAIS AG EM URBANA E O PAIS AG IS MO BRAS ILE IRO NACONTEMPORANEIDADEEugen io Fe rnandes Que i r oga

    comunicadosTESES E DISSERTAES

    NORMAS PARA APRES ENTAO D E TRABALHOS

    NORMAS PARA PRESENTACIN DE TRABAJOS

    RULES FOR SUBMITT ING PAPERS

    200

    216

    228

    425 0

    5324

    328

    6336

    340

    342

    345

    735 035 435 635 8

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    7/59

    1 ap r es entao

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    8/59

    ps-

    apresentao p. 007-010

    A produo cientfica das ltimas dcadasampliou significativamente o referencial terico daArquitetura, do Urbanismo, da Paisagem e doDesign. A contribuio dos novos cursos de ps-graduao, dos encontros cientficos e das agncias

    de fomento pesquisa tem sido determinante paraesse salto quantitativo e principalmente qualitativo.Essa estrutura de pesquisa, hoje, consolidada impscontroles e avaliaes que tm cumprido importantepapel para no s a melhoria dos trabalhos, comopara a sua sistematizao e divulgao.

    No entanto fundamental destacar que asdiversas reas do conhecimento tm culturas, valorese formas de produzir diferenciadas. Incluir todasnum nico requadro pode gerar prejuzos muitosignificativos.

    A questo da coautoria, por exemplo, que emdeterminadas reas faz parte da tradio e dos

    procedimentos regulares, em outras vem mostrandoque pode por em risco a prpria tica acadmica.Os novos pesquisadores se deparam com um quadroconfuso, que requer urgente debate.

    H que se ter muito claro o que de fato umaelaborao conjunta; apenas um aval, ou mesmouma produo independente realizada no perodoem que se est desenvolvendo um mestrado oudoutorado, situaes distintas e assim deveriam serconsideradas. Entretanto, temos visto umaindiscriminada e recorrente coautoria para todos oscasos acima comentados, necessrio que se digamuito prtica, que atende ao ndice de produtividade

    do orientador, que por sua vez empresta ao orientadosua credibilidade, aumentando suas chances deaceitao do trabalho, seja para publicao, sejapara apresentao em eventos cientficos. Tem sidocada vez mais comum verificarmos currculos semnenhum artigo de autoria nica. Anuvia-se a autoriae naturaliza-se a dependncia entre orientador e

    Produo cientfica: quando a pontuaoera um mrito e no uma causa

    Mnica Junqueira de Camargo

    orientado, quando a independncia fatorprimordial do desenvolvimento cientfico. Ou ainda ano autorizao para a publicao de artigos,submetidos a reunies cientficas nos seusrespectivos anais, com vistas a revistas mais bem

    pontuadas, quando a inscrio foi feitavoluntariamente, o trabalho aceito em detrimento deoutros, apresentado e debatido com colegas,portanto, beneficiando-se do encontro, e com aanuncia de membros da comisso cientfica. Sinaisde novos tempos?

    A Ps tem respeitado, no sem contestao, asdevidas indicaes de autoria, registrando comocoautoria aqueles, de fato, assim submetidos eindicando a orientao quando o trabalho parte deuma dissertao ou tese. Esta edio, pela naturezada maioria dos artigos aqui publicados, desfruta deum agradvel dilogo entre os autores e suas

    referncias. A destacada presena de revisesbibliogrficas e da explorao de novos acervos sobretemas consagrados indica, por um lado, um saudvelaprofundamento em temas j explorados e, por outro,os avanos e a intensidade das pesquisas cientficasna nossa rea.

    O texto de abertura: PARQUE PINHEIRINHODGUA - A LUTA POR RECONHECIMENTO EVISIBILIDADE,de Catharina Pinheiro C. dos SantosLima e Caio Boucinhas, da seo Depoimentos, trazuma produtiva parceria entre universidade, serviopblico e comunidade, um trabalho que vem sedesenvolvendo desde 2001, no mbito da Cultura e

    Extenso, com avanos e retrocessos, cujos percalose ganhos so exemplares para a anlise daspossibilidades da extenso universitria e de umtrabalho participativo. O Parque, localizado na reada Subprefeitura de Perus-Pirituba, teve seu projetodesenvolvido pelos docentes e discentes dadisciplina de Ps-Graduao Estdio da Paisagem,

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    9/59

    008

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    coordenada pelos professores Catharina Pinheiro C.S. Lima e Paulo Renato M. Pellegrino, com 30 alunosenvolvidos, alm dos tcnicos do Departamento deParques e reas Verdes (Depave), sob a dinmica de

    uma charrete. A intensa experincia dessa atividadeconjunta de projeto, apesar da precoce mutilao daPraa-Parque, apontou inmeras alternativas deparcerias, seja do ponto de vista do ensino deArquitetura e da gesto do espao pblico, comocolocou em xeque a prpria noo de Paisagem.

    A pertinncia dessa experincia do grupoPaisagem e Ambiente aos desafios contemporneos reforada pelos dois primeiros artigos desta edio.Sem dvida, um tema que est a suscitar muitasquestes frente diversidade e complexidade dohabitat humano no sculo 21: uma civilizaopredominantemente urbana que impe a questo

    ambiental como agenda planetria. Prova disso, que os dois textos que seguem promovem umainteressante reviso bibliogrfica sobre a evoluo dotermo e do conceito de Paisagem, valendo-se demuitas referncias, entretanto, muito distintas: dentreas 45 citadas nos dois artigos ( 20 por Bartalini e 25por Oliveira et alli) apenas um autor - AugustinBerque comum aos dois, o que evidencia aextenso do debate. O texto de Vladimir Bartalini -NATUREZA, PAISAGEM E CIDADE - a partir de umpanorama historiogrfico, discute a necessidade deatualizao da experincia da Paisagem, que est aexigir novos referenciais para a sua compreenso e

    anlise, cujo foco a mudana de identidadeenquanto natureza e campo cultivado, tendo em vistaa artificializao do meio em que vivemos. Enquantoo artigo PAISAGENS EM TRANSFORMAO:CULTURAS TRANSFORMADAS, dos autores LuizEduardo de Oliveira, Emmanuel Antonio dos Santos eMrio Valrio Filho concentra-se nas mltiplas eimbricadas relaes envolvidas na conformao daPaisagem, analisando a influncia dos diversosagentes sociais no contnuo processo detransformao dos espaos de vivncia e suaidentificao enquanto Paisagem e, do outro lado,como a mudana de elementos da Paisagem interfereno sentido de pertencimento ao espao de vida dosdiversos grupos sociais.

    O texto de Ana Cludia Castilho Barone -PERIFERIA COMO QUESTO: SO PAULO NADCADA DE 1970 - tambm com base em umareviso bibliogrfica, traz uma anlise da produointelectual sobre a cidade nesse perodo. Barone

    recupera historicamente a tardia tomada deconscincia do problema da periferia paulistana porparte de diferentes agentes sociais, tendo comorecorte a Zona Leste, um dos principais focos de

    crescimento e a decorrente expanso de loteamentosclandestinos, cortios e conjuntos habitacionais, queacabam por criar um ambiente propcio formaode um novo movimento social, pautado no maispelas questes trabalhistas e sim pelas condies demoradia, que passam a ser tema de pesquisas e dedebates de intelectuais, trazendo para o campo dapoltica questes sobre a cidade e a produo doespao urbano.

    Rodrigo Alberto Toledo em CONTRIBUIES DEANHAIA MELLO AO URBANISMO PAULISTANO: DEEBENEZER HOWARD ESCOLA DE CHICAGO,acrescenta novos elementos aos estudos sobre um

    dos pioneiros tericos do Urbanismo brasileiroAnhaia Mello, com base na anlise de seu acervopessoal. A recuperao de suas anotaes, queabrangem da Cidade Jardim de Ebnezer Howard Escola de Chicago, possibilitou a reconstituio deuma imbricada rede de relaes nas medidassugeridas por ele para So Paulo que muitoacrescenta compreenso da sua produointelectual.

    Ainda sobre transformaes urbanas, o artigo THEBIG MITTE-STRUGGLE: POLITICS ANDAESTHETICS OF BERLINS POST-REUNIFICATIONURBANISM PROJECTS, de Martin Gegner, se atm

    cidade de Berlim, que viveu um quadro nico demudanas ao longo do ltimo sculo. Capitaladministrativa de cinco sistemas polticos distintos,literalmente dividida por um muro durante quatrodcadas, que com a reunificao da Alemanha em1989, viveu um intenso processo de reconstruo,tendo por base as ideias do plano ReconstruoCrtica das Cidades Europeias, de 1980. Consideradopor muitos como conservador, este artigo pretendereconstituir as linhas de discusso e analisar osresultados frente a essa doutrina esttica.

    Igualmente oportuna a discusso levantada porRicardo Alexandre Paiva em SOBRE A RELAOTURISMO E URBANIZAO, tendo em vista odesenvolvimento dessa frente econmica, que emdeterminadas regies assume importncia vital. Sonovos parmetros de desenvolvimento urbano,distintos do fenmeno da industrializao demercadorias, que requerem novos referenciaistericos que esse artigo se dispe a analisar.

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    10/59

    ps-

    apresentao p. 007-010

    Em DE AGENCIAMENTOS PROGRAMTICOSOUTROS NA METRPOLE: UMA ABORDAGEMMAQUNICA DOS PROCESSOS DERETERRITORIALIZAO URBANA, Igor Guatelli toma

    emprestado da filosofia os conceitos: phylumdeGilles Deleuze, bem como Liame e Agenciamento, aele associados; gadget de Jacques Lacanesuplementode Jacques Derrida, para a anlise dodeslocamento dos sentidos e representaes maiscorrentes dos projetos urbanos arquitetnicoscontemporneos. O autor investiga novosagenciamentos espaciais e programticos queescapam lgica global para provocar hipteses desociabilidades no programadas, e pensar aArquitetura como uma mquina sintagmtica urbanade potncia [des]estruturante.

    Luiz Amrico de Souza Munari e Gabriela Izar

    fazem um oportuno resgate das ideias de PeterEisenman no artigo DIAGRAMA, ARQUITETURA EAUTONOMIA, analisando a partir da fenomenologia,a pertinncia do mtodo de projetar com diagrama autonomia da Arquitetura. Einsenman contribuiumuito para o debate arquitetnico do ltimo quarteldo sculo 20, na tentativa de garantir autonomia Arquitetura, nas mesmas condies das outras artes,que apesar de no ter sido assimilada por completoabriu muitas frentes para se repensar a Arquiteturapara o sculo 21.

    A contribuio do trabalho de Camila CorsiFerreira, parcialmente apresentado neste artigo

    intitulado ARQUITETURA ECLTICA EM ESPRITOSANTO DO PINHAL - SP: O CASARO ALMEIDAVERGUEIRO est no enfrentamento da arquiteturacomo documento histrico, desvendando-a comofonte primria para o estudo de um edifcio do finaldo sculo 19. Na ausncia de qualquerdocumentao sobre o projeto e a construo dessaresidncia ecltica, caracterstica da habitao daelite cafeeira, a pesquisadora lanou mo dolevantamento mtrico e fotogrfico e da prospecoarquitetnica como metodologia de pesquisa. Odesafio enfrentado por Orsi, muito comum nostrabalhos de restauro dada a carncia dedocumentao sobre os projetos e as obras, constitui,portanto, uma grande contribuio ao estudo dosbens arquitetnicos, no s do ponto de vistahistrico, mas tambm metodolgico.

    Interessante a anlise sobre a influncia de LeCorbusier na produo de seus colaboradores, feitapela pesquisadora Ingrid Quintana Guerrero no artigo

    intitulado LONGE DO 35 RUE DE SVRES:EXPERINCIAS PARALELAS DOS COLABORADORESCOLOMBIANOS DE LE CORBUSIER EM PARIS, noqual avalia a atuao dos trs arquitetos

    colombianos: Rogelio Salmona, Germn Samper eReinaldo Valencia que trabalharam no escritrio deLe Corbusier, na Rue de Svres, 35, em diferentesperodos entre 1948/1958, concluindo que a prticaprofissional desenvolvida por cada um delesindependentemente lhes garantiu autonomia emrelao ao mestre.

    A PEDAGOGIA ESTTICA E AS REPRESENTAESDE AMBINCIA: OS PERIDICOS DE ARQUITETURANO FINAL DO SCULO 20 NO BRASIL, de RafaelAlves Pinto Junior, analisa o papel das revistas naproduo arquitetnica e na constituio do gostopopular. At pouco tempo atrs, essa fonte das

    revistas de alcance do grande pblico eradesconsiderada pelo meio acadmico, que no asconsideravam suficientemente cientficas. Entretanto,sob a leitura de um filtro cuidadoso, essas revistastm proporcionado excelentes trabalhos, ampliandoconsideravelmente o campo de investigaoarquitetnica, sobretudo relativo ao espaodomstico, sobre o qual tiveram grande influnciauma vez que alcanavam todo o territrio nacional,da serem consideradas como indutoras do gosto.

    E tambm estruturado a partir de uma revisobibliogrfica e de levantamento de campo, esteltimo artigo desta edio - INDUSTRIALIZAO DAS

    CONSTRUES: REVISO E ATUALIZAO DECONCEITOS, de Mrcio Minto Fabrcio, analisa osnovos parmetros para a indstria da construo,frente tecnologia digital, que segundo ele, ocorre apartir de novas prticas de gesto de projeto eproduo e de inovaes tecnolgicas.

    Na seo CONFERNCIAS NA FAUUSP, oscuidadosos relatos dos seminrios coordenados pelasprofessoras Beatriz Mugayar Khl e Maria LuciaBressan Pinheiro tm constitudo uma referncianacional sobre o tema da preservao e do restauro.A frequncia e a qualidade desses encontros tmgarantido uma atualizao permanente do polmicodebate sobre essa rea. Nesta edio, alm dasconsideraes de Khl que, per si, j valem aleitura, sobre o Seminrio DESAFIOS DAPRESERVAO DE BENS CULTURAIS: MTODO,RECEPO, INTERVENES, cujo recorte propostoera as cidades universitrias que, per si, j valem aleitura, o relato dos cinco trabalhos apresentados ao

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    11/59

    0010

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    longo desse Seminrio, trazem ao debate distintosaspectos relativos preservao: estudos de caso porSimona Salvo na comunicao PEQUENASINTERVENES PARA GRANDES MONUMENTOS: A

    ESCOLA DE MATEMTICA DE GIO PONTI NA CIDADEUNIVERSITRIA DE ROMA, 1935-2013; GrardMonnier sobreAS UNIVERSIDADES CONSTRUDASNA FRANA NO SCULO 20: AS LIES DE SUAHISTRIA; Hugo Segawa sobre os centrosuniversitrios latino-americanos - INTERLDIOLATINO-AMERICANO: SNTESE, INTEGRAO,COMUNHO DAS ARTES NA SEGUNDA METADE DOSCULO 20; e questes tcnicas pela arquitetaClaudia S. Rodrigues de Carvalho em CONSERVAOPREVENTIVA EM MUSEUS CASAS HISTRICAS:REDUZINDO OS RISCOS PARA O PATRIMNIO DAFUNDAO CASA DE RUI BARBOSA.

    Na seo eventos, os registros de dois seminriosevidenciam a extroverso dos trabalhos da FAUUSP,que tem ampliado significativamente a sua rede derelaes acadmicas, tanto nacional comointernacional. O IV CINCCI COLQUIOINTERNACIONAL SOBRE COMRCIO E CIDADE: UMARELAO DE ORIGEM, uma realizao conjunta doDepartamento de Projeto da FAUUSP e doLaboratrio de Comrcio e Cidade, sob acoordenao da professora Heliana Comin Vargas edo professor Fernando Garrefa, com o objetivo decontribuir para a troca de ideias sobre o comrcio eservios, enquanto atividade econmica e social, e o

    seu rebatimento no territrio, na imagem da cidade ena paisagem urbana. O Seminrio aconteceu emUberlndia junto Faculdade de Arquitetura eUrbanismo e Design da Universidade Federal deUberlndia (UFU). Na Conferncia PlannersNetwork de 2013 - BEYOND RESILIENCE: ACTIONSFOR A JUST METROPOLIS - esta instituio foirepresentada por uma delegao do LABHAB,integrada por docentes de vrias unidades einstituies e por discentes da ps e da graduao,coordenados pelos professores doutores ErmniaMaricato e Eduardo A. C. Nobre. A partir de oficinas

    comunitrias e sob o impacto dos desastres naturais,discutiu-se a produo e apropriao do espaourbano no contexto do capitalismo contemporneo eseus vrios conflitos.

    Quatro resenhas completam este sintticopanorama da produo cientfica do primeirosemestre de 2013: ARQUITECTURA VERNACULAR EO BRILHO DO MODERNISMO IMPURO de JoanaCunha Leal para o livro Pride in Modesty: ModernistArchitecture and the Vernacular Tradition in Italy. deMichelangelo Sabatino; FIAT LUX por MrioHenrique DAgostino para o livro o Esplendor doBarrocode Bendito Lima de Toledo; UMAPERSPECTIVA PRTICA PARA LIDAR COM AEFICINCIA ENERGTICA EM EDIFICAES NO PASde Eleonora Sad de Assis para o livro EFICINCIA

    ENERGTICA EM EDIFCIOS de Marcelo de AndradeRomro e Lineu Belico dos Reis; UM OLHARABRANGENTE SOBRE A PAISAGEM URBANA E OPAISAGISMO BRASILEIRO NACONTEMPORANEIDADE de Eugenio FernandesQueiroga para o livro Paisagismo Brasileiro na Viradado Sculo: 1990-2010 de Silvio Soares Macedo.

    Fecha esta edio, a relao das 17 teses dedoutorado e 13 dissertaes de mestrado defendidasneste programa de Ps-Graduao ao longo dosegundo semestre de 2012.

    Para as prximas edies, os leitores contaro como excelente trabalho dos professores Rodrigo Queiroz,

    que assumiu a editoria desta Revista a partir dejunho de 2013, e de Maria Lucia Caira Gitahy, comopresidente da Comisso de Ps-Graduao (CPG),para os quais desejamos muito sucesso.

    Bom proveito!

    Mnica Junqueira de CamargoEditora-Chefe

    [email protected],[email protected]

    010

    ps-

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    12/59

    2 d ep o i m entos

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    13/59

    012

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    Introduo

    Um dos legados importantes, no surgimento da cidade industrial, foijustamente, arriscamos dizer, seu contraponto o florescer de umaespcie de contracultura paisagstico/urbanstica, que ps em pauta aurgncia de se repensar em outras bases a relao histrica ser humano-natureza. Nas cidades enfumaadas, a grande densidade populacional ea ausncia de polticas sanitrias eficientes causavam doenas e miasmas,vitimando populaes, sobretudo o proletariado e famlias mais pobres.Escritores como Charles Dickens (Hard Times, 1854) expressaram, comextraordinria capacidade literria e riqueza de detalhes, as condiesprecrias e presses sociais sob as quais vivia a populao trabalhadoraurbana. Porm justamente nas cidades inglesas, no mago dastransformaes culturais do sculo 19, que brota a ideia de parqueurbano, entre cujos princpios fundantes embutia-se o desejo do

    provimento de espaos ao ar livre, com programas de uso para arecreao, o lazer e prticas esportivas e, ao mesmo tempo, a garantia decotas de natureza na cidade, sob um iderio de melhoria das condiesde sade das populaes urbanas, incluindo a classe operria. importante tambm lembrar que, nesse contexto e em consonncia com asinquietaes e buscas por uma melhor qualidade de vida para oshabitantes da cidade industrial, impactados de diversos modos por suascondies insalubres, emerge mais adiante a concepo de cidade-jardim,na viso utpica de Ebenezer Howard (1898).

    Dessa maneira, dentro de um iderio fundamentado nos princpiosde promoo de sade para as populaes urbanas, incluindo a presenaexpressiva de elementos naturais e equipamentos de lazer e recreao, foiplanejado por Joseph Paxton, construdo e aberto ao pblico, em 1847, o

    primeiro parque subsidiado por verbas municipais o Parque deBirkenhead, na cidade de mesmo nome, no norte da Inglaterra .....11111

    Em 1850, visitando esse espao pblico, Frederick Law Olmstedficou muito estimulado a levar tais ideias Amrica do Norte, queigualmente despertava para uma reflexo capaz de encaminharalternativas mitigadoras dos impactos da industrializao e da urbanizao

    pCaio Boucinhas

    Catharina Pinheiro C.S. Lima

    arque pinheirinho dgua;

    a luta por reconhecimentoe visibilidade

    1A palavra parque derivado latim parricum bosque cercado onde hcaa; terreno arborizadoque circunda umapropriedade; nessesentido, possvel afirmar

    que a ideia de parque mais antiga, na Histria,remontando Mesopotmia, quandoSenaqueribe abriu grandespropriedades ajardinadas,para usufruto de seussditos.

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    14/59

    ps-

    depoimentos p. 012-034

    no territrio. Foi nesse contexto, nos EUA, que nasceu a ideia de preservao decotas generosas de ambientes florestais, sob a denominao de parques nacionaise estaduais; nas cidades, a partir da implantao, em Nova York, do Central Park,projeto de Olmsted e Calvert Vaux, deflagrou-se o chamado Movimento Americanode Parques, que propiciou a construo de vrios desses espaos pblicos, aprincpio na regio conhecida como Nova Inglaterra e, em seguida, por vriascidades, no territrio estadunidense.

    Na histria dos parques paulistanos, o Jardim da Luz comparece como oprimeiro parque pblico, planejado como horto botnico e abrigando, porconseguinte, at os dias atuais, diversidade de flora e fauna. Foi aberto populao em 1825. Mesmo com a introduo de algumas construes, possuiuma forte configurao de jardim pblico, devido a suas origens. J o ParqueDom Pedro II, projetado por Joseph Antoine Bouvard e inaugurado em 1922,tornou-se, na ocasio, o mais importante espao de lazer da cidade, comprograma bem mais diversificado de equipamentos, inaugurando a imagemprevalente de parque pblico.

    A despeito das singularidades paisagsticas, dimenses e inseres urbanas, curioso observar como, um sculo e meio depois da criao do primeiro parquemunicipal, a paisagem dos parques urbanos guarda similaridades no iderio queos move a promoo de reas pblicas de lazer, recreao, esportes econvivncia, com expressiva presena de elementos da natureza, como vegetaoe gua. No raro, possvel estabelecer vnculos fisionmicos e programticosmuito fortes entre parques pblicos contemporneos e aqueles que os originaramna Inglaterra oitocentista, guardadas suas singularidades ambientais, culturais esociais.

    Por sua origem e evoluo no tempo, portanto, o parque pblico pareceligar-se fortemente, no imaginrio das populaes urbanas, s oportunidadesprogramticas de lazer e recreao, em paisagem de forte acento naturalstico(quando no pastoral e/ou pitoresco).

    Entretanto tem se fortalecido a ideia de que so espaos com funes depreservao e/ou conservao ambiental, balizando polticas pblicas e orientandoa escolha de reas. A conscincia de que tais parques prestam serviosambientais importantes tambm tem ganhado fora parques pblicos podemcontribuir para a acomodao, percolao e/ou desacelerao das guas pluviaisurbanas, podem criar condies microclimticas mais favorveis (temperatura,umidificao do ar, barreira de vento etc.), reter material particulado (poluioatmosfrica) e, dependendo do caso, influir nas trocas atmosfricas de carbono,entre outros benefcios.

    No raro, esses papis preservao ambiental e demandas sociais soconflitantes. Em muitos parques com suporte biofsico de grande sensibilidade eque acomodam as chamadas reas de Preservao Permanentes (APPs),protegidas por legislao federal nascentes, cursos dgua, brejos, trechos de

    declividade acentuada e remanescentes florestais, entre outros com ocrescimento exponencial, convergem demandas construtivas por equipamentossociais diversos escolas, postos de sade, postos policiais e mesmoequipamentos recreativos de impacto, tais como half de skates, quadraspoliesportivas ou espaos generosos para campos oficiais de futebol. Esse embatese d fortemente em regies perifricas da metrpole paulistana, pelo fato de

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    15/59

    3 art igos

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    16/59

    036

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    nVladimir BartaliniResumo

    O artigo se desenvolve no entrelaamento dos trs termos quelhe servem de ttulo: natureza, paisagem e cidade. Aidentidade - cultural e esteticamente construda - dapaisagem, com a natureza e com o campo cultivado, mantevesua validade em pleno meio urbano, quando da concepo dosgrandes parques pblicos, nas principais cidades do sculo19. Com a crescente artificializao do ambiente de vida,aquela identidade forjada sofreu abalos, exigindo novosposicionamentos. Para facear as novas demandas, o arquiteto

    envolvido nas questes da paisagem no pode satisfazer-secom os conhecimentos positivos j acumulados sobre oassunto. A visada potica tida como fundamental, no sentidode atualizar, nas condies contemporneas, a experincia dapaisagem.

    Palavras-chavePaisagem, paisagismo, paisagem e arte, natureza e paisagem,paisagem na cidade, potica da paisagem.

    atureza, paisagem ecidade

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    17/59

    ps-

    artigos p. 036-048

    ResumenRESUMENEste artculo se desarrolla en el cruce de los tres trminos quefiguran en el ttulo: naturaleza, paisaje y ciudad. La identidad- cultural y estticamente forjada - del paisaje, con lanaturaleza y campos de cultivo, ha mantenido su validez en elmedio urbano, con la concepcin de los grandes parquespblicos en las ciudades principales del siglo 19. Con lacreciente artificialidad del ambiente de vida, esa identidad sepone en duda, lo que requiere nuevas colocaciones. Para

    hacer frente a esas nuevas demandas, el arquitecto interesadoen cuestiones relativas al paisaje no puede satisfacerse con losconocimientos positivos ya acumulados sobre el tema. Lamirada potica se considera esencial para poner al da, en lascondiciones actuales, la experiencia del paisaje.

    Palabras clavePaisaje, paisajismo, paisaje y arte, naturaleza y paisaje, paisajeen la ciudad, potica del paisaje.

    NATURALEZA, PAISAJE Y CIUDAD

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    18/59

    038

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    AbstractThis article interweaves the three terms used in its title:nature, landscape, and the city. The culturally andaesthetically built identity between landscape, nature, andcultivated fields in rural areas remained valid in urban areas,when the great public parks were established in major citiesof the 19thcentury. As the human environment became moreand more artificial, that forged identity was questioned, andnew placements were required. To face new demands,architects involved in landscape issues should not be

    satisfied with the positive knowledge already accumulated onthe subject. The poetic point of view is seen as essential toupdate, under contemporary conditions, the experience ofthe landscape.

    Key wordsLandscape, landscape architecture, landscape and art,nature and landscape, city landscape, poetics of landscape.

    NATURE, LANDSCAPE, AND THE CITY

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    19/59

    050

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    ResumoO reflexo das mltiplas relaes estabelecidas entre os diversos agentessociais, e destes com o meio em que vivem, num processo contnuo detransformao dos espaos de vivncia, manifesta-se de formareconhecvel na paisagem. Esta, enquanto resultado de construeshistricas, preenche de sentidos, de smbolos, de identidades e desentimentos de pertencimento do grupo, a uma determinada realidadeespacial. Neste sentido, o presente trabalho tem como proposta

    contribuir para o dilogo sobre como modificaes em elementosconstituintes da paisagem podem alterar as significaes e osreconhecimentos identitrios de grupos sociais em seus espaos devida. Desta maneira, buscou-se uma compreenso dos conceitos depaisagem e de suas caractersticas, bem como da forma com que estase constituiu, enquanto resultado da dinmica dos acontecimentoseconmicos, sociais, polticos e culturais de grupos sociais. Considera-se que esta mesma paisagem no se resuma apenas a percepesprovindas de estmulos sensoriais locais, mas que antes se compe demltiplos entrelaamentos de diversos fenmenos culturais eidentitrios que, sobre uma multiplicidade de escalas, constituem ummosaico dinmico de realidades complexas.

    Palavras-chavePaisagem, identidade, morfologia e imaginrio.

    aisagens em transformao:culturas transformadaspEduardo de OliveiraEmmanuel Antonio dos

    Santos

    Mrio Valrio Filho

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    20/59

    ps-

    artigos p. 050-063

    ResumenEl reflejo de las mltiplas relaciones estabelecidas entre los distintosagentes sociales, y de estos con el ambiente donde viven, en unproceso continuo de transformacin en los espacios de vivencia, seexpresan en los paisajes de una forma reconocible. Estos, comoresultado de construcciones histricas, llena a una determinadarealidad espacial de significados, smbolos, identidad y sentimientosde pertenecer a un grupo. De esta manera, este trabajo tiene como

    propuesta contribuir al dilogo sobre cmo las modificaciones en loselementos constitutivos del paisaje pueden modificar los significados ylos reconocimientos de la identidad de los grupos sociales en suspropios espacios de vida. As, se ha buscado una comprensin de losconceptos de paisaje y sus caractersticas, y de la forma como ella seconstituy como resultado de la dinmica de los hechos econmicos,sociales, polticos y culturales de los grupos sociales. Se considera queese paisaje no se resume tan solo a las percepciones que provienen delos estmulos sensorios locales, sino que se compone de mltiplesentrelazamientos de distintos fenmenos culturales y de identidadesque, sobre una multiplicidad de escalas, constituyen un mosaicodinmico de realidades complejas.

    Palabras clavePaisaje, identidad, morfologa e imaginario.

    PAISAJES EN TRANSFORMACIN:CULTURAS TRANSFORMADAS

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    21/59

    052

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    AbstractThe consequence of multiple existing relationships between thedifferent social agents and those between these agents and theenvironment in which they live in a continuous process oftransformation of their living spaces, is clearly manifested inthe landscapes. When resulting from historical constructions,this landscape fills a given spatial reality with senses, symbols,identity, and feelings of groups. To this effect, this study

    discusses how modifications to the constituents of thelandscape can change the meanings and the identityrecognitions of social groups in their own living spaces. Thisarticle tries to understand the concepts and characteristics oflandscape as well the way in which it has been formed as aresult of the economic, social, cultural, and political dynamicsof social groups. We consider that this same landscape is notlimited to perceptions from local sensorial stimulations, butthat it is composed of multiple interactions of different culturaland identity phenomena that, over multiplicity of scales,represent a dynamic mosaic of complex realities.

    Key wordsLandscape, identity, morphology, imaginary.

    LANDSCAPES IN TRANSFORMATION:TRANSFORMED CULTURES

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    22/59

    064

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    ResumoDurante a dcada de 1970, configurou-se, na cidade de So Paulo,um contexto favorvel ao desenvolvimento da conscincia do problemada periferia, por parte de diferentes agentes sociais. Um dosprincipais focos de crescimento da periferia paulistana, naqueleperodo, foi a Zona Leste, constituindo-se de ocupaes urbanasprecrias, sobretudo loteamentos clandestinos e favelas, mas tambmde conjuntos habitacionais promovidos pelo prprio Estado. Esse foium perodo de grandes investimentos pblicos no desenvolvimento

    urbano dessa parte da cidade. Simultaneamente, comeavam a seformar ali focos de um novo movimento social, centrado no mais nasquestes trabalhistas, prtica corrente da manifestao poltica dascamadas populares, mas nas questes urbanas, relacionadas faltade condies mnimas de habitabilidade dessa populao.Finalmente, a periferia tambm tornava-se um tema fundamental paraos intelectuais, aparecendo na pauta das pesquisas e discusses doperodo. A confluncia ao tema da periferia, na dcada de 70, porparte desses atores torna essa questo central para o debate sobreSo Paulo a partir de ento.

    Palavras-chave

    Zona Leste, infraestrutura urbana, desenvolvimento urbano, periferia,movimentos sociais urbanos, questo urbana.

    eriferia como questo:so paulo na dcada de1970

    pAna Cludia CastilhoBarone

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    23/59

    ps-

    artigos p. 064-085

    ResumenDurante la dcada de 1970, se ha establecido en la ciudad de SoPaulo un ambiente propicio para el desarrollo de la conciencia delproblema de la periferia, por los diferentes agentes sociales. Una delas zonas de mayor crecimiento de la periferia de So Paulo en eseperodo fue la Zona Este, crecimiento que se ha dado sobre todo porocupaciones urbanas precarias, especialmente asentamientos ilegalesy favelas, pero tambin por proyectos de conjuntos habitacionalespromovidos por el propio Estado. Ese fue un perodo de grandes

    inversiones pblicas en el desarrollo urbano de esta parte de laciudad. Al mismo tiempo, empezaron a formarse focos de un nuevomovimiento social, no ms centrado en cuestiones laborales, como erala prctica corriente de la manifestacin poltica de las clasespopulares, sino en las cuestiones urbanas, relativas a la falta decondiciones mnimas de habitacin de esa poblacin. Por ltimo, laperiferia tambin se converta en un tema clave para los intelectuales,apareciendo en la agenda de las investigaciones y discusiones delperodo. La confluencia de la temtica de la periferia, en la dcadade 70, por esos actores sociales hace que ella ocupe una posicincentral en el debate sobre So Paulo desde entonces.

    Palabras claveZona Este, infraestructura urbana, desarrollo urbano, periferia,movimientos sociales urbanos, cuestin urbana.

    PERIFERIA EN TELA: SO PAULO EN LADCADA DE 1970

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    24/59

    066

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    AbstractDuring the 1970s, the city of So Paulo experienced anenvironment conducive to different social agents, developing anawareness of the problem among the urban periphery. At thattime, one of the fastest-growing areas in the outskirts of SoPaulo was the East Zone, which consisted of precarious urbansettlements, especially shantytowns and illegal landdevelopments, but also government housing projects. This was aperiod of substantial public investment in the urban developmentof that region. At the same time, a new social movementappeared, focused not on labor issues, which was the currentpractice of political manifestation among poorer classes, but onurban issues, namely the failure to meet minimum livingconditions for those people. At last, the urban periphery alsobecame a key topic for the intellectuals and was included in theresearch and discussion agenda of that period. When these actorsconverged to the urban periphery theme in the 1970s, thisbecame a core issue in any discussions on So Paulo since then.

    Key words

    Zona Leste, urban infrastructure, urban development, urbanperiphery, urban social movements, urban question.

    URBAN PERIPHERY AS A SUBJECT: SOPAULO DURING THE 1970S

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    25/59

    086

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    ResumoO presente artigo tem por objetivo elaborar um painel analtico dasprincipais contribuies e interpretaes de Anhaia Melo sobre aproblemtica do crescimento das cidades, para o urbanismo paulistano.A partir de amplo levantamento bibliogrfico, o artigo pretende apontarcomo se deu a transposio de concepes urbansticas para o meioacadmico e, ao mesmo tempo, jurdico-normativo da cidade de SoPaulo, resultando na propositura de arcabouo regulador do uso e daocupao do solo, cristalizado em O Plano Regional de So Paulo.

    Acessamos o acervo da biblioteca da FAUUSP, com a finalidade deselecionar documentos, e o acervo da famlia de Anhaia Mello, com oobjetivo de reconstruir a trajetria intelectual e profissional do urbanistae catedrtico. A sistematizao dos dados coletados nesses acervos,confrontados com o levantamento bibliogrfico, foi fundamental para areconstruo das reflexes de Anhaia Mello acerca dos rumos quedeveria tomar o desenvolvimento da malha urbana da cidade de SoPaulo de meados do sculo 20. Tendo como fio condutor as anlisesproduzidas por Anhaia Mello, foi possvel identificar a cristalizao deuma proposta urbanstica para a cidade, que apostava na reverso dociclo metropolitano, por meio da conteno do crescimento urbano, viaaplicao da concepo terica da cidade-jardim, das propostas de Le

    Corbusier e da Escola de Chicago.

    Palavras-chavePensamento urbano, desenvolvimento urbano, Plano Diretor, polticaspblicas, cidade-jardim, Le Corbusier, Escola de Chicago, So Paulo,planejamento territorial urbano.

    ontribuies deanhaia melloao urbanismo paulistano: deebenezer howard escola dechicago

    cRodrigo AlbertoToledoOrientadora:

    Profa. Dra . Mari a TeresaMiceli Kerbauy

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    26/59

    ps-

    artigos p. 086-102

    ResumenEl objetivo de este artculo es elaborar un cuadro analtico de lasprincipales contribuciones e interpretaciones de Anhaia Mello sobre laproblemtica del crecimiento de las ciudades, para el urbanismopaulistano. A partir de una amplia recopilacin bibliogrfica, el artculopretende mostrar como se dio la transposicin de concepcionesurbansticas para el contexto acadmico y tambin jurdico-normativo dela ciudad de So Paulo, resultando en la proposicin de estructurareguladora del uso y la ocupacin del suelo, cristalizado en El Plan

    Regional de So Paulo. Accedemos al acervo de la biblioteca de laFAUUSP, con la finalidad de seleccionar documentos, y al acervo de lafamilia de Anhaia Mello, con el objetivo de reconstruir la trayectoriaintelectual y profesional del urbanista y catedrtico. La sistematizacinde los datos recogidos en esos acervos, confrontados con la recopilacinbibliogrfica, fue fundamental para la reconstruccin de las reflexionesde Anhaia Mello respecto a los rumbos que debera seguir el desarrollodel permetro urbano de la ciudad de So Paulo de los mediados delsiglo 20. Teniendo como hilo conductor los anlisis producidos porAnhaia Mello, fue posible identificar la cristalizacin de una propuestaurbanstica para la ciudad, que crea en la reversin del ciclometropolitano, a travs de la contencin del crecimiento urbano, por

    medio de la aplicacin de la concepcin terica de la ciudad-jardn, delas propuestas de Le Corbusier y de la Escuela de Chicago.

    Palabras clavePensamiento urbano, desarrollo urbano, Plan Director, polticas pblicas,ciudad-jardn, Le Corbusier, Escuela de Chicago, So Paulo, laplanificacin territorial urbana.

    CONTRIBUCIONES DE ANHAIA MELLO

    AL URBANISMO PAULISTANO: DE

    EBENEZER HOWARD A LA ESCUELA DE

    CHICAGO

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    27/59

    088

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    AbstractThis article draws an analytical panel of the main contributions andinterpretations of Anhaia Mello about the problem of growing citiesfrom the perspective of urbanism in the city of So Paulo. Based on abroad review of the literature, this article describes how urbanplanning migrated to academia and simultaneously to cityordinances, which resulted in the regulatory framework of land useand occupancy that ultimately produced The Regional So PauloPlan. Research in the FAU-USP library revealed family documents

    and collections that helped reconstruct the intellectual history andcareer of urban planner and professor Anhaia Mello. The author ofthis paper organized the data gathered from these collections andcompared them to the literature to reconstruct Anhaia Mellosthoughts on how the city of So Paulo should grow in the mid-20th

    century. The analyses produced by Anhaia Mello served as a guide toidentify the crystallization of a planning proposal for the city, whichbelieved in reversing the metropolitan cycle and containing urbangrowth by applying the garden-city concept defended by Le Corbusierand the Chicago school.

    Key words

    Urban thinking, urban development master plan, public policies,Garden City, Le Corbusier, Chicago School, So Paulo, urbanplanning.

    ANHAIA MELLOS CONTRIBUTIONS TOURBANISM OF THE CITY OF SO PAULO: FROMEBENEZER HOWARD TO THE CHICAGO

    SCHOOL

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    28/59

    104

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    hebig mitt

    e-struggl

    e

    politics and aesthetics ofberlins post-reunificationurbanism projects

    tMartin GegnerAbstract

    There is hardly a metropolis found in Europe or elsewhere where the

    urban structure and architectural face changed as often, or dramatically,as in 20thcentury Berlin. During this century, the city served as the statecapital for five different political systems, suffered partial destructionduring World War II, and experienced physical separation by the Berlinwall for 28 years. Shortly after the reunification of Germany in 1989,Berlin was designated the capital of the unified country. This triggeredmassive building activity for federal ministries and other governmentalfacilities, the majority of which was carried out in the old city center(Mitte). It was here that previous regimes of various ideologies had builttheir major architectural state representations; from to the authoritarianEmpire (1871-1918) to authoritarian socialism in the GermanDemocratic Republic (1949-89). All of these poques still have remainsconcentrated in the Mittedistrict, but it is not only with governmentalbuildings that Berlin and its Mittetransformed drastically in the last 20years; there were also cultural, commercial, and industrial projects and,of course, apartment buildings which were designed and completed.With all of these reasons for construction, the question arose of what todo with the old buildings and how to build the new. From 1991onwards, the Berlin urbanism authority worked out guidelines which setaesthetic guidelines for all construction activity. The 1999 PlanwerkInnenstadt(City Center Master Plan) itself was based on a Leitbild(overall concept) from the 1980s called Critical Reconstruction of aEuropean City. Many critics, architects, and theorists called it aprohibitive construction doctrine that, to a certain extent, representedconservative or even reactionary political tendencies in unified Germany.

    This article reconstructs the main lines of this discussion and evaluatesthe influence of political aesthetics on post-unification Berlin urbanism.

    Key wordsBerlin, european city, critical reconstruction, political aesthetics,contemporary urbanism, history of architecture.

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    29/59

    ps-

    artigos p. 104-125

    Resumo difcil encontrar na Europa, ou em qualquer outro lugar, uma metrpole

    onde a estrutura urbanstica e a Arquitetura tenham se modificado com talfrequncia e drasticidade, como aconteceu em Berlim no sculo 20. Duranteesse sculo, a cidade serviu como capital estatal para cinco sistemaspolticos diferentes e sofreu a separao fsica, pelo muro de Berlim, por 28anos. Pouco tempo depois da reunificao da Alemanha, em 1989, Berlimfoi nomeada a capital da Alemanha unificada. Isso provocou uma grandeatividade de construo dos ministrios federais e outras construesgovernamentais, a maioria delas levada para o centro velho (Mitte), ondeos antigos regimes de vrias ideologias - do Imprio autoritrio (1871-1918)at o governo autoritrio comunista na Repblica Democrtica da Alemanha(1949-89) - tinham construdo sua maior representao estatalarquitetnica. Todas essas pocas ainda tm suas memrias concentradas nodistrito Mitte. Mas no somente de construes governamentais formado ocentro de Berlim - sem contar que se transformou drasticamente nos ltimos20 anos: havia tambm projetos culturais, comerciais e industriais e, claro,prdios de apartamentos, que foram projetados e realizados. Com todasessas razes para construo, vem tona a questo sobre o que fazer com osprdios antigos e como construir novos. De 1991 em diante, as autoridadesresponsveis pelo Urbanismo de Berlim desenvolveram diretrizes deconstruo sob os moldes de um plano piloto para o centro (PlanwerkInnenstadt), que foi baseado no conceito geral (Leitbild) de 1980, chamadoReconstruo Crtica das Cidades Europeias. Muitos crticos, arquitetos etericos chamaram o conceito, que, em certo mbito, representavatendncias polticas conservadoras ou mesmo reacionrias na Alemanhaunificada, de doutrina proibitiva. Este artigo procura reconstruir as linhas

    majoritrias dessa discusso, para avaliar a influncia das polticas estticasno Urbanismo da ps-unificao de Berlim.

    Palavras-chaveBerlim, cidades europeias, reconstruo crtica, poltica esttica, urbanismocontemporneo, histria da arquitetura.

    O GRANDE CONFLITO DO CENTROPOLTICA E ESTTICA DOS PROJETOS DE

    URBANISMO DE PS-REUNIFICAO EM

    BERLIM

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    30/59

    106

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    LA GRAN LUCHA-MITTEPOLTICA Y ESTTICA DE LOS

    PROYECTOS URBANSTICOS

    POSREUNIFICACIN EN BERLN

    ResumenDifcilmente haya otra metrpolis en Europa, o en cualquier lugar, donde la

    estructura urbana y el rostro arquitectnico hayan cambiado tan frecuente ydramticamente como en la Berln del siglo XX. Durante este siglo, la ciudad fuecapital de cinco sistemas polticos diferentes, sufri una destruccin parcialdurante la II Guerra Mundial y la separacin fsica con el Muro de Berln porveintiocho aos. Poco despus de la reunificacin de Alemania, en 1989, Berlnfue declarada capital del pas unido. Esto gener una inmensa actividadconstructora para los ministerios federales y otras construccionesgubernamentales, la mayora llevadas a cabo en el viejo centro de la ciudad(Mitte). Fue all donde los regmenes anteriores de ideologas diversas - delautoritarismo imperial (1871-1918) al socialista de la Repblica DemocrticaAlemana (1948-1989) - haban construido sus mayores representacionesarquitectnicas estatales. Los restos de todas estas pocas an permanecenconcentrados en el distrito Mittede Berln. Pero no fueron solo las edificacionesgubernamentales las que transformaron a Berln y su Mittedrsticamente en losltimos veinte aos, sino que tambin se dieron proyectos culturales,comerciales e industriales y, por supuesto, edificios para viviendas, que fueronproyectados y completados. Con todas estas razones para construir, surgi lapregunta de qu hacer con las edificaciones antiguas y cmo construir lasnuevas. Desde 1991, la autoridad urbanstica de Berln ha elaboradolineamientos que establecen marcos estticos para toda la actividadconstructora. El mismo Planwerk Innenstadt(Plan maestro para el centro de laciudad), de 1999, se bas en un Leitbild(concepto general) de la dcada de losochenta, llamado Reconstruccin crtica de una ciudad europea. Muchoscrticos, arquitectos y tericos consideran el concepto - que, hasta cierto punto,representa tendencias polticas conservadoras e, incluso, reaccionarias de la

    Alemania unificada - una doctrina prohibitiva para la construccin. Este artculobusca reconstruir las ideas principales de esta discusin y evaluar la influenciade la esttica poltica en el Urbanismo posreunificacin de Berln.

    Palabras claveBerln, ciudad europea, reconstruccin crtica, esttica poltica, urbanismocontemporneo, historia de la arquitectura.

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    31/59

    126

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    ResumoEste artigo compreende uma reflexo terica sobre a relao turismo eurbanizao, definindo, como pressuposto terico-metodolgico, adialtica entre espao e sociedade. Para tanto, discute o processo deproduo do espao, baseado na anlise da relao entre o espao e asprticas sociais (econmicas, polticas e cultural-ideolgicas). Apresentaresumidamente as articulaes entre o turismo e as prticas sociais, afim de compreender as manifestaes da atividade, sublinhando a suadimenso econmica, poltica e simblica. A anlise das prticas sociaisda atividade turstica sustenta a reflexo acerca da produo e consumo

    do espao pelo e para o turismo, identificando as especificidades doespao turstico. Finalmente, discute a relao entre o turismo e aurbanizao, apontando as especificidades da urbanizao turstica, emcomparao com o processo de urbanizao atrelado industrializao.A relevncia do trabalho se sustenta na necessidade de compreendercriticamente os processos urbanos contemporneos que atuam naurbanizao desencadeada pela atividade turstica, que atingeindistintamente os lugares e reproduzem a urbanizao desigual.

    Palavras-chaveTurismo, urbanizao, produo do espao, consumo do espao,atividades tercirias, planejamento urbano, espao turstico.

    obrea relao turismo eurbanizao1

    sRicardo Alexandre PaivaProfa. Dra. Heliana Comin

    Vargas

    1 O artigo um fragmentoda fundamentao tericada tese de doutorado: AMetrpole Hbrida: o papeldo turismo no processo deurbanizao da RegioMetropolitana deFortaleza, defendida em2011 no Programa de Ps-Graduao da Faculdadede Arquitetura eUrbanismo daUniversidade de So Paulo(FAUUSP), sob a

    orientao da Prof. Dr.Heliana Comin Vargas.

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    32/59

    ps-

    artigos p. 126-145

    ResumenEste artculo presenta una reflexin terica sobre la relacin entre elturismo y la urbanizacin, estableciendo, como presupuesto terico-metodolgico, la dialctica entre espacio y sociedad. Para tanto,discute el proceso de produccin del espacio, basado en el anlisisde la relacin entre el espacio y las prcticas sociales (econmicas,polticas y culturales-ideolgicas). Presenta de forma resumida lasarticulaciones entre el turismo y las prcticas sociales, a fin decomprender las manifestaciones de la actividad, con nfasis en sudimensin econmica, poltica y simblica. El anlisis de las prcticas

    sociales de la actividad turstica sostiene la reflexin sobre laproduccin y el consumo del espacio por y para el turismo,identificando las particularidades del espacio turstico. Por ltimo,se analiza la relacin entre el turismo y la urbanizacin, sealando lascaractersticas especficas de la urbanizacin turstica, encomparacin con el proceso de urbanizacin acoplado a laindustrializacin. La relevancia del trabajo se basa en la necesidadde comprender crticamente los procesos urbanos contemporneospresentes en la urbanizacin provocada por el turismo, que afectansin distincin a los lugares y reproducen la urbanizacin desigual.

    Palabras clave

    Turismo, urbanizacin, produccin del espacio, consumo del espacio,actividades terciarias, planificacin urbana, espacio turstico.

    SOBRE LA RELACIN ENTRE TURISMO YURBANIZACIN

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    33/59

    128

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    AbstractThis article theoretically investigates the relationship betweentourism and urbanization based on a theoretical and methodologicaldialectic relationship between space and society. It discusses theprocess of production of space, establishing a conceptual frameworkbased on the analysis of the relationship between space and socialpractices (economic, political, and cultural-ideological). It brieflypresents the links between tourism and social practices in order tounderstand their manifestations, emphasizing their economic,political, and symbolic dimensions. The analysis of social practices

    of tourism supports the reflection about the production andconsumption of space by and for tourism, identifying the specificsof the tourist space. Finally, it discusses the relationship betweentourism and urbanization, pointing out the specifics of urbantourism in comparison with the process of urbanization related toindustrialization, based on a review of approaches to the topic. Therelevance of the article justifies the need to critically understand theprocesses that influence contemporary urban tourism urbanization,which indiscriminately impact different places and reproducesunequal urbanization.

    Key words

    Tourism, urbanization, the production of space, space consumption,tertiary activities, urban planning, touristic space.

    REGARDING THE TOURISM ANDURBANIZATION RELATIONSHIP2

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    34/59

    146

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    ResumoE se a fora do objeto arquitetnico estivesse concentrada nas estratgiasprogramticas e espaciais engendradas a servio de habitabilidades e

    sociabilidades por vir, e no na construo de monumemorializantesgadgets arquitetnicos?A partir do phylummaqunico deleuziano [do filsofo Gilles Deleuze] e deconceitos associados a ele, como Liame e Agenciamento; da abordagemlacaniana [do psicanalista Jacques Lacan] do conceito de gadget; e doconceito derridiano [do filsofo Jacques Derrida] de Suplemento, tratar-se- de um deslocamento dos sentidos e representaes mais correntes dosprojetos urbanos arquitetnicos contemporneos, historicamente associados notvel (e o desejo de ser notado) materializao formal-compositiva doobjeto artstico, a servio de sociabilidades programadas, em direo a umaconceituao outra.A construo de suportes arquitetnicos, a partir de residuais (para Deleuze,a possibilidade da produo de desejos outros, distantes da lgica

    capitalista dominante, est no resduo, nos fluxos residuais produzidos peloprprio capital) agenciamentos programticos e espaciais, surge comouma via de crtica ao imperativo categrico da lgica global generalizante.Uma lgica baseada em paisagens a-territoriais, concentrada eminvestimentos no tico compositivo, e intencionais aprisionamentos espaciaise programticos em frmulas familiares oriundas de um pensamento prt--utiliser, domesticado e normatizado.Pensar agenciamentos espaciais e programticos outros em Arquitetura,provenientes de resduos e fluxos que, ao mesmo tempo, nascem e escapam lgica global, apostar na chance do acontecimento de sociabilidadesno programadas. Pensar no mais apenas a Arquitetura como um objetoformal em sua dimenso artstico-paradigmtica seria, ento, conceb-la

    como uma mquina sintagmtica urbana de potncia [des]estruturante, apartir de agenciamentos programticos e espaciais des e reterritorializantes

    Palavras-chaveMquinas residuais, genciamentos programticos, adgets arquitetnicos,fluxos esquizos, liames imprevistos.

    e agenciamentosprogramticos outros nametrpole: uma abordagemmaqunica dos processos dereterritorializao urbana

    dIgor Guatelli

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    35/59

    ps-

    artigos p. 146-159

    ResumenY si la fuerza del objeto arquitectnico estuviera concentrada en lasestrategias programticas y espaciales engendradas al servicio de

    habitabilidades y sociabilidades por venir, y no en la construccin demonumemorializantes gadgets arquitectnicos?Desde el phylum maqunico deleuziano[del filsofo Gilles Deleuze] y deconceptos asociados a l, como Vnculo y Agenciamiento; el abordajelacaniano [del psicoanalista Jacques Lacan] del concepto de gadget;y elconcepto derridiano [del filsofo Jacques Derrida] de Suplemento, se tratarde un desplazamiento de los sentidos y representaciones ms corrientes de losproyectos urbanos arquitectnicos contemporneos, histricamente asociadosa la notable (y al deseo de ser notado) materializacin formal y decomposicin del objeto artstico, al servicio de sociabilidades programadas, endireccin a una otra conceptualizacin.La construccin de soportes arquitectnicos, desde los residuales (paraDeleuze, la posibilidad de produccin de otros deseos, lejanos de la lgica

    capitalista dominante, est en el residuo, en los flujos residuales producidospor el propio capital) agenciamientos programticos y espaciales, surgecomo una va de crtica al imperativo categrico de la lgica globalgeneralizante. Una lgica basada en paisajes a-territoriales, concentrada eninversiones en el ptico compositivo, e intencionales aprisonamientosespaciales y programticos en frmulas familiares originadas de unpensamiento prt--utiliser, domesticado y estandarizado.Pensar agenciamientos espaciales y programticos otros en Arquitectura,originados de residuos y flujos que, al mismo tiempo, nacen y huyen a lalgica global, es apostar en el chance de un acontecimiento de sociabilidadesno programadas. Pensar la Arquitectura no ms tan solo como un objetoformal en su dimensin artstica-paradigmtica sera, por lo tanto, concebirla

    como una mquina sintagmtica urbana de potencia [des]estructurante desdeagenciamientos programticos y espaciales de des- y re-territorializacin.

    Palabras claveMquinas residuales, agenciamientos programticos, gadgets arquitectnicos,flujos esquizos, vnculos imprevistos.

    DE AGENCIAMIENTOS PROGRAMTICOSOTROS EN LA METRPOLI: UN ABORDAJE

    MAQUNICO DE LOS PROCESOS DE LA

    RETERRITORIALIZACIN URBANA

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    36/59

    148

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    AbstractWhat if the strength of the architectural object were associated with programand spatial strategies engendered at the service of habitability and future

    sociabilities rather than with the building of monumental architecturalgadgets and optical events in the landscape?Based on the Deleuzean (from the philosopher Gilles Deleuze) machinicphylum as well as concepts associated with it such as bonding andagency, using the Lacanian approach (from the psychiatrist JacquesLacan) to the gadget concept and the Derridian concept (from thephilosopher Jacques Derrida) of supplement, this article discusses a shiftof the most current senses and representations of contemporary urbanarchitectural design historically associated with the notable (meaning thewish to be noticed) formal and composite materialization of the artisticobject at the service of programmed sociabilities towards anotherconceptualization.The building of architectural supports from residual (according to Deleuze,

    the possibility of producing other wishes, far from the dominant capitalistlogic, lies in residues in the residual flows produced by the capital itself)programmatic and spatial agencies emerges as a critical path to thecategorical imperative of the generalizing global logic. It is a logic based onnon-territorial landscapes and centered on investments in the composite viewand intentional spatial and programmatic imprisonments in familiar formulaeoriginating from domesticated and standardized prt--utiliser thinking.To think about other architectural spatial and programmatic agenciesoriginating from residues and flows that simultaneously rise from and escapethe global logic is to bet on the chance of non-programmed sociabilitiestaking place. Ceasing to think about architecture as a formal object in itsartistic and paradigmatic dimension would mean to conceive it as an urban

    syntagmatic machine of [de]constructive power based on de-territorializingand re-territorializing programmatic and spatial agencies.

    Key wordsResidual machines, programmatic assemblages, architectural gadgets, schizoflows, unexpected articulation.

    OTHER PROGRAMMATIC AGENCIES IN THEMETROPOLIS: A MACHINIC APPROACH TO

    URBAN RETERRITORIALIZATION

    PROCESSES

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    37/59

    160

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    ResumoEm que medida o modo de projetar pode informar uma nova agendaesttica na Arquitetura? A racionalidade de projetar aciona emergncias de

    contedos simblicos? Se a Arquitetura um campo disciplinar autnomo,em que esfera se efetiva essa autonomia? Na obra edificada, no projeto, nomomento da criao? O artigo discute o papel do diagrama e do processodiagramtico no projeto terico de Peter Eisenman. Porque Eisenmanformula seu projeto diagramtico na fronteira das disciplinas da semitica,da fenomenologia, da cognio e da filosofia, sua especfica aproximao dodiagrama, supe-se, configura um projeto esttico de autonomia daArquitetura. O processo diagramtico, singularizado em uma estratgia deabertura do processo de projetar, engendra um fim disciplinar/poltico.No confronto do discurso do diagrama de Eisenman com seus experimentosde projeto, discute-se a questo da autonomia na Arquitetura,problematizando os termos com os quais diagrama e processo diagramticorealizam essa agenda disciplinar. Com Eisenman, a especificidade dodiagrama desdobraria o projeto poltico e crtico da modernidade, no sereduzindo expresso do emprego de novas tecnologias, nem do discursoestruturalista da crtica ps-moderna. No obstante a semiologia e aapropriao terica do diagrama icnico tenham se tornado uma refernciana Arquitetura ps-moderna1, o aprofundamento acerca do projeto tericodiagramtico de Eisenman tem mostrado deslocamentos no estatuto do quese conhece usualmente por diagrama, deslocamentos que hoje soamplamente difundidos nas tendncias arquitetnicas da vanguardatecnolgica.Ensaiamos compreender, com nfase na fenomenologia, o sentido estticodessa reorientao no modo de projetar com diagramas pelo arquiteto PeterEisenman. A pesquisa sobre o papel esttico do diagrama busca, enfim, a

    relao entre uma expresso diagramtica que singulariza a modernidade dosculo 20 e a constituio de um projeto cultural de autonomia formuladodentro da Arquitetura.

    Palavras-chavePeter Eisenman, Arquitetura, autonomia, diagrama, processo diagramtico.

    iagrama, arquitetura eautonomiadLuiz Amrico deSouza Munari

    Gabriela Izar

    1A vinculao do interessesemitico na arquiteturacom o ps-modernismoarquitetnico tratadapor Kate Nesbitt naintroduo do captulosemitica eestruturalismo: o problemada significao in Umanova agenda para aarquitetura. Cosac & Naify.1aedio. 2006.

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    38/59

    ps-

    artigos p. 160-180

    ResumenEn qu medida la forma de proyectar puede dar a conocer una nueva agendaesttica en la Arquitectura? La racionalidad de proyectar provoca el surgimiento

    de contenidos simblicos? Si la Arquitectura es un campo disciplinar autnomo,en qu esfera se efectiva esa autonoma? Es en la obra construida, en elproyecto, en el momento de la creacin? El artculo analiza el papel deldiagrama y del proceso diagramtico en el proyecto terico de Peter Eisenman.Debido a que Eisenman formula su proyecto diagramtico en la frontera de lasdisciplinas de la semitica, de la fenomenologa, de la cognicin y de lafilosofa, se supone que su enfoque particular sobre el diagrama configura unproyecto esttico de autonoma de la Arquitectura. El proceso diagramtico,singularizado en una estrategia de apertura del proceso de diseo, engendra unobjetivo disciplinar/poltico.En la comparacin del discurso del diagrama de Eisenman con sus experimentosde proyectos, se analiza el tema de la autonoma en la Arquitectura,cuestionando los trminos con los que el diagrama y el proceso diagramticorealizan esa agenda disciplinaria. Con Eisenman, la especificidad del diagramadesdoblara el proyecto poltico y crtico de la modernidad, sin limitarse a laexpresin del empleo de nuevas tecnologas o al discurso estructuralista de lacrtica postmoderna. Aunque la semiologa y la apropiacin terica del diagramaicnico se hayan convertido en una referencia en la Arquitectura posmoderna 1,la profundizacin sobre el proyecto terico diagramtico de Eisenman hademostrado dislocaciones en el estatuto de lo que se conoce generalmente pordiagrama, dislocaciones que hoy son ampliamente difundidos en las tendenciasarquitectnicas de la vanguardia tecnolgica.Intentamos comprender, con nfasis en la fenomenologa, el sentido esttico deesa reorientacin en la manera de disear con diagramas del arquitecto PeterEisenman. La investigacin sobre la funcin esttica del diagrama busca. por

    ltimo, la relacin entre una expresin diagramtica que distingue a lamodernidad del siglo 20 y el establecimiento de un proyecto cultural deautonoma formulado dentro de la Arquitectura.

    Palabras clavePeter Eisenman, Arquitectura, autonoma, diagrama, proceso de diagrama.

    DIAGRAMA, ARQUITECTURA YAUTONOMA

    1El vnculo del interssemitico en laarquitectura con elpostmodernismoarquitectnico esabordado por KateNesbitt en laintroduccin delcaptulo semitica yestructuralismo: elproblema delsignificado en Unanueva agenda para laarquitectura. Cosac &Naify. 1a edio. 2006.

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    39/59

    162

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    AbstractTo what extent can design practice inform a new aesthetic agenda inarchitecture? Does the rationality inherent to the design process trigger the

    emergence of symbolic content? If architecture is an autonomousdisciplinary field, to what realm does this autonomy belong - to the builtwork, to the project, or to the moment of creation? This article discussesthe role of the diagrams and the diagrammatic process in Peter Eisenmanstheoretical work. It is argued that, because Eisenman formulates hisdiagrammatic project on the frontiers of semiotics, phenomenology,cognition, and philosophy, his approach to the diagram representsautonomous aesthetic design architecture. The diagrammatic process,singularized in a strategy of opening up the design process, engenders adisciplinary and political purpose.The terms under which diagram and diagrammatic process carry throughthis disciplinary agenda are here problematized by the confrontation of hisdiscourse on the diagram with his formal experiments. The assumption isthat, with Eisenman, the specificity of the diagram, neither merelyconfined to the employment of new technologies nor to the structuralistdiscourse of postmodernist architecture, breaks down the critical andpolitical project of modernity. Although semiology and theoreticalappropriation of the iconic diagram have become a reference inpostmodern architecture11111, deeper understanding of Eisenmansdiagrammatic theoretical project has exposed conceptual shifts in thestatus of what is usually understood as a diagram, shifts that are nowwidespread in the technological cutting edge in contemporary architecture.With emphasis on the phenomenology of the diagram, we attempt tounderstand the aesthetic sense of this reorientation in designing withdiagrams by the architect Peter Eisenman. Research into the aesthetic role

    of the diagram ultimately seeks the relationship between a diagrammaticexpression that singles out the modernity of the 20thcentury and theestablishment of a cultural autonomy formulated within the architecture.

    Key wordsPeter Eisenman, Architecture, autonomy, diagram, diagrammatic, process.

    DIAGRAM, ARCHITECTURE, ANDAUTONOMY

    1The linking of semioticinterest in architectureand architecturalpostmodernism is handledby Kate Nesbitt in theintroduction to thechapter semiotics andstructuralism: the problemof meaning in a newagenda for architecture.Cosac & Naify. 1stedition.2006

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    40/59

    182

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    ResumoEste trabalho tem como objetivo documentar e analisar o Casaro AlmeidaVergueiro, no mbito dos casares urbanos financiados pela riquezaacumulada pelo caf e construdos em Esprito Santo do Pinhal-SP, nasltimas dcadas do sculo 19 e nas trs primeiras dcadas do sculo 20.Estes casares constituem um significativo acervo arquitetnico na cidadee importante acervo arquitetnico do ecletismo e da histria do ciclocafeeiro no estado de So Paulo. O casaro foi edificado por volta de1880, pelo coronel Joaquim Jos de Almeida Vergueiro, importantefazendeiro de caf da regio, sendo uma das mais antigas edificaesremanescentes na cidade e uma das primeiras a utilizar o tijolo comosistema construtivo, em substituio taipa. De uso residencial, foierguido no alinhamento do lote e com poro, no estilo ecltico em que

    predominam caractersticas classicizantes, o que indicaria o podereconmico e o cosmopolitismo do proprietrio. No ano de 2009, foisolicitado ao Condephaat estudo para seu tombamento, pelo guich n o

    01.013/09. Na ausncia de dados, registros e documentao para aefetivao da anlise, foram realizados levantamento mtrico e fotogrficoda edificao, bem como pesquisas sobre as transformaes por quepassou o edifcio ao longo de sua histria. Ao longo dos ltimos anos,grande parte dessas edificaes est sendo destruda ou descaracterizada.Com esta anlise, buscamos destacar a importncia do estudo daarquitetura da burguesia cafeeira, apontando para a necessidade deconscientizao e preservao desse patrimnio, como documentohistrico e arquitetnico.

    Palavras-chave

    Arquitetura paulista, patrimnio histrico, arquitetura residencial urbana,ecletismo, ciclo do caf, Esprito Santo do Pinhal; arquitetura So Paulo(SP).

    rquitetura ecltica emesprito santo do pinhal-sp:o casaro almeida vergueiro

    aCamila Corsi FerreiraOrientadora:

    Profa. Dra. Maria ngelaP. C. S. Bortolucci

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    41/59

    ps-

    artigos p. 182-199

    ResumenEste estudio tiene como objetivo documentar y analizar la ResidenciaAlmeida Vergueiro, en el mbito de las residencias urbanas financiadaspor la riqueza acumulada por el caf y construidas en Esprito Santo doPinhal-SP, en las ltimas dcadas del siglo 19 y las tres primerasdcadas del siglo 20. Esas residencias constituyen un significativopatrimonio arquitectnico en la ciudad, y un importante acervoarquitectnico del eclecticismo y la historia del ciclo del caf en elestado de So Paulo. La residencia fue construida cerca de 1880, por elcoronel Jos Joaquim de Almeida Vergueiro, importante caficultor de laregin, siendo una de las ms antiguas edificaciones remanentes en laciudad y una de las primeras en utilizar el ladrillo como sistemaconstructivo, en sustitucin del barro. De uso residencial, se erigi en la

    alineacin de la parcela, con stano, en un estilo eclctico en el quepredominan caractersticas del clasicismo, una indicacin del podereconmico y el cosmopolitismo del propietario. En 2009, se ha pedido alCondephaat el estudio para su proteccin, con solicitacin de nmero01.013/09. En la ausencia de datos, registros y documentacin paraefectivar el anlisis, se llevaron a cabo la encuesta mtrica y fotogrficadel edificio, bien como investigaciones sobre los cambios experimentadospor el edificio a lo largo de su historia. En los ltimos aos, una granparte de esas edificaciones est siendo destruida o perdiendo suscaractersticas originales. Con este anlisis se busca poner de relieve laimportancia de estudiar la arquitectura de la burguesa del caf,apuntando a la necesidad de la concienciacin y la preservacin de ese

    patrimonio, como documento histrico y arquitectnico.

    Palabras claveArquitectura paulista, patrimonio histrico, arquitectura residencialurbana eclecticismo, ciclo del caf, Esprito Santo do Pinhal,arquitectura So Paulo (SP).

    ARQUITECTURA ECLCTICA ENESPRITO SANTO DO PINHAL - SP:

    LA RESIDENCIA ALMEIDA VERGUEIRO

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    42/59

    184

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    AbstractThis study documents and analyzes the Almeida Vergueiro house fromthe perspective of urban homes built under the coffee boom in the cityof Espirito Santo do Pinhal, SP, in the last decades of the 19 thcenturyand the first three decades of the 20thcentury. These homes are part ofthe significant architectural heritage of that city and illustrate theeclecticism and history of the coffee boom in the state of So Paulo.The Almeida Vergueiro house was built around 1880 by Coronel JosJoaquim de Almeida Vergueiro, an important coffee farmer in the region,and it is one of the oldest remaining buildings in the city and one of thefirst to use brick as a building material instead of mud. Intended forresidential use, the home was erected in alignment with the lot andincluded a basement. Its eclectic style made extensive use of classical

    elements to show the wealth and cosmopolitanism of the owner. In2009, a request for listing the home as a heritage building was filed atCondephaat under no. 01.013/09. Considering the lack of detailedrecords, data, and documents to list the home, Condephaat made a fullsurvey of the property and researched the changes it underwent over theyears. Most of these historical buildings have been destroyed or greatlychanged in the past years. This article points out the importance ofinvestigating the architecture of the coffee-boom bourgeoisie and theneed to raise awareness and preserve these properties of great historicaland architectural importance.

    Key words

    Architecture of So Paulo, historical heritage, urban residentialarchitecture, eclecticism, coffee boom, Esprito Santo do Pinhal.

    ECLECTIC ARCHITECTURE INESPIRITO SANTO DO PINHAL, SP:

    THE ALMEIDA VERGUEIRO HOUSE

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    43/59

    200

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    ResumoRogelio Salmona, Germn Samper e Reinaldo Valencia arquitetosreconhecidos na Colmbia nas ltimas dcadas do sculo 20 trabalharam em Paris em perodos diferentes, compreendidos entre1948 e 1958, no ateli de Le Corbusier, no no35 da Rua de

    Svres. Este artigo tenta reconstruir algumas experincias paralelasa sua participao no mais clebre escritrio de Arquitetura dapoca. Alm disso, tenta-se salientar a importncia dessasexperincias para que os colombianos se afastassem das teorias domestre, tanto em sua obra madura, quanto em seu discurso.

    Palavras-chaveArquitetos modernos colombianos, processos formativos, culturafrancesa.

    ongedo 35 RUEDESVRES:experincias paralelas doscolaboradores colombianosdelecorbusier em paris1

    lIngrid QuintanaGuerreroOrientador:

    Prof. Dr. Paulo JlioValentino Bruna

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    44/59

    ps-

    artigos p. 200-215

    ResumenRogelio Salmona, Germn Samper y Reinaldo Valencia arquitectosreconocidos en Colombia en las ltimas dcadas del siglo 20 trabajaron en Paris, en perodos diversos, entre 1948 y 1958, en eltaller de Le Corbusier, localizado en el nmero 35 de la Calle de

    Svres. Este artculo intenta reconstruir algunas experienciasparalelas a su labor en el ms famoso taller de Arquitectura deaquel momento. Se espera, adems, resaltar la importancia de esasexperiencias para que los colombianos se hayan alejado delmaestro, tanto en su obra madura, como en su discurso.

    Palabras claveArquitectos modernos colombianos, procesos formativos, culturafrancesa.

    LEJOS DEL 35 RUE DE SVRE S:EXPERIENCIAS PARALELAS DE LOS

    COLABORADORES COLOMBIANOS

    DE LE CORBUSIER EN PARIS

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    45/59

    202

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    AbstractRogelio Salmona, German Samper, and Reinaldo Valencia renowned architects in Colombia in the last decades of the 20th

    century worked in Paris in different periods between 1948 and1958, at Le Corbusiers workshop (located at 35 Rue de Svres).

    This paper reconstructs some experiences that occurred whenthey collaborated in the most famous architecture bureau at thetime. We emphasize the importance of these experiences, whichwere essential to these Colombians in order to depart fromCorbusian theories, expressed in the mature works of this masteras well as in his discourse.

    Key wordsColombian modern architects, formative processes, Frenchculture.

    AWAY FROM 35 RUE DE SVRES:PARALLEL EXPERIENCES OF LE

    CORBUSIERS COLOMBIAN

    COLLABORATORS IN PARIS

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    46/59

    216

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    ResumoA preocupao em manter os consumidores devidamenteinformados sobre os padres de gosto vigentes foi umaconstante em praticamente todo o periodismo temtico, econtinuou inalteradamente imersa na condio ps-moderna,

    a partir da dcada de 1980. Para as revistas dedicadas Arquitetura e voltadas ao grande pblico como Casa e Jardim,Casa Cludia eArquitetura & Construo, esse fenmenotomou particularidades de um ecletismo enciclopdico, no finaldo sculo 20, no Brasil. Com isto, conseguiram manter-sedentro do grupo seleto de publicaes classificadas comoditadoras do gosto, produzidas em So Paulo, mas queirradiavam para todo o Pas.

    Palavras-chaveImaginrio, imprensa, peridicos, peridicos arquitetura deinteriores.

    pedagogia esttica easrepresentaes deambincia:os peridicos dearquiteturano final do sculo 20 nobrasil

    aRafael Alves PintoJuniorOrientador:

    Prof. Dr. lio CantalcioSerpa

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    47/59

    ps-

    artigos p. 216-227

    ResumenLa preocupacin por mantener a los consumidores bien informadossobre los modelos de buen gusto imperantes ha estado presente enprcticamente todo el periodismo temtico, y sigui as de manerainalterable en la condicin post-moderna de la dcada de 1980.

    Para las revistas dedicadas a la arquitectura y dirigidas al pblicoen general - comoCasa e Jardim, Casa Claudia y Arquitetura &Construo -, ese fenmeno adquiri peculiaridades de uneclecticismo enciclopdico, a fines del siglo 20 en Brasil. Con esto,lograron mantenerse en el selecto grupo de publicacionesclasificadas como dictadoras del gusto, producidas en So Paulo,y que irradiaban para todo el Pas.

    Palabras claveImaginario, prensa, revistas, revistas - decoracin de interiores.

    LA PEDAGOGA ESTTICA Y LASREPRESENTACIONES DE

    AMBIENTES: LAS REVISTAS DE

    ARQUITECTURA A FINES DEL

    SIGLO 20 EN BRASIL

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    48/59

    218

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    AbstractA concern to keep consumers well informed on prevailing tasteswas always a constant feature throughout theme journalism andremained unchanged in the Post-modern condition as of the1980s. For architecture magazines aimed at the general public,

    such as Casa e Jardim, Casa Claudia, and Arquitetura eConstruo, this phenomenon gained eclecticism of encyclopedicproportions in the late 20 thcentury in Brazil. This helped thesepublications remain among a select group of So Paulo-basedpublications that dictated tastes nationwide.

    Key wordsImaginary, press, magazines, magazines - interiordecoration.

    THE PEDAGOGY AND AESTHETICREPRESENTATIONS OF AMBIENCE:

    ARCHITECTURE MAGAZINES IN THE

    LATE 20TH CENTURY IN BRAZIL

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    49/59

    228

    ps-

    ps v.20 n.33 so paulo junho 2013

    ResumoO artigo discute a industrializao das construes a partir deum novo paradigma de produo, baseado na flexibilidade e naproduo enxuta. A hiptese lanada que a industrializaodas construes, no contexto contemporneo, ocorre a partir de

    novas prticas de gesto de projeto e produo e de inovaestecnolgicas associadas fabricao digital. O mtodo detrabalho contempla reviso bibliogrfica e evidncias decampo, a partir de estudos exploratrios em empresas ecanteiros de obras brasileiros. Como resultados, soapresentadas e analisadas vrias inovaes tecnolgicas egerenciais recentemente introduzidas na indstria deconstruo de edifcios brasileira, e se discute a evoluo nosconceitos e prticas de industrializao das construes.

    Palavras-chaveIndustrializao das construes, construo enxuta,industrializao flexvel, ambiente construdo, gesto de

    projetos, Arquitetura moderna, Arquitetura contempornea.

    ndustrializao dasconstrues: reviso eatualizao deconceitos

    iMrcio Minto Fabricio

  • 5/27/2018 Revista Pos 33

    50/59

    ps-

    artigos p. 228-2 48

    ResumenEl presente artculo discute la industrializacin de las construcciones apartir de un nuevo paradigma de produccin, basado en la flexibilidady la produccin sin prdidas. La hiptesis adoptada es que laindustrializacin de las construcciones, en el contexto contemporneo,

    se da a partir de nuevas prcticas de gestin del proyecto yproduccin, y de innovaciones tecnolgicas que estn asociadas a lafabricacin digital. El mtodo de trabajo abarca la revisin bibliogrficay evidencias de campo, a partir de estudios exploratorios en empresasy obras de construccin brasileas. Como resultados, se presentan yanalizan varias innovaciones tecnolgicas y de gerencia recinintroducidas en la industria brasilea de la construccin de edificios, yse discute la evolucin de los conceptos y prcticas de l