ColofonBleek bosvogeltje, een orchidee gefotografeerd iIJ"essenbos. De tweede orchidee, Orchis pallens . '1:'~landse naam. Foto's: Ruud LardinJis.

LIOTBEEK DE HAbhI~1î

. ~.;qf;J

5

RedactioneelTe grazen genomen; .:

Voorjaar in hr~'Het Celenbranders ~.in Nederland. Sindigrazers in de Mil!

Droevendaalsesteeg 3al 6708 PB Wageni.n~~,Il·

3

9 Grote grazers opNatuurontwikkeling in e~in de soorten daar broeden .enindividuen, is daardoor t~egèp

~ "

Natuurlijke begrazing ~v~lOverwegingen bij de keuze welke ..

II

- -;~

De toekomst van de bever]In Limburg leven nu enkele uit DuiOm een duurzame populatie te verdoor herintroductie gewenst.

2I The gated communityColumn van Tom Bade.

23 Beste WildernisEen lezers brief over natuurlijke begt

27 SnippersRubriek met boeken en berichten.

OpmerkingDit nummer is tot stand gekomen in samenw .met Stichting Ark en Wereld Natuur Fonds. :

"

O'y,bslagfoto' s-~(1;'.:

Omslag ~;çBloeiende sleedoorn: een typische struiksoort ....langs begraasde bossen. Foto: Ruud Lardino

InhoudsopgaveEen indrukwekkende "yoo-jarige" beuk, vèrmoeen Middeleeuws weidebos (hudewald), waarvan eromringd door een treurige sparrenakker. Foto: Ruud

Natuurlijke begrazing heeft als, ,..- .~. .'

ecolo~~ch sleutelproces een hogé'

vlucht genomen, in het heden-. ~'d~gse natuurbeheer. Niet alleen

.in Nederland maar ook e1ders in

Europa wint natuurlijke begrazing

aan belang. In het kader van diti

ártikel beperken we ons tot runde~~

begrazing. Een bel~j e vraag

die hiermee verband houdt is: welk, ~

_.-:._' ~;'~w.~~ ~~:-.-'

runderras leent zich h~t best voör': .Hongaa.r.s s~ppevee is e~n IDeaal aangepast veeras dat steeds vaker gebruikt wärdt voor natuurlijke begra

verwildering in natuurgebieden en~.' - , J ~;~. ~....

is er eigenlijk wel één beste ras?'

N U M M

een gegeven situatie het best kan worden inge-zet Is er bijvoorbeeld een runderras dat overalinzetbaar is? Iedereen kan onderschrijven datbijvoorbeeld Schotse Hooglanders en gallowaysbeter zijn aangepast aan de situatie in Noord-west-Europa dan aan het Middellandse-Zeege-bied. Is een dergelijke uniformiteit wenselijk?

E R

En past het begrip ras'wel bij natuurlijke popula-ties? Het Heckrund'is'.bijv9orbeeld een amalgaamvan rassen dat tot doel had het uiterlijk van netoorspronkelijke oerrund na te bootsen. De vraagis echter of daarmee voldoende genetische bagagebijeen is gevoegd voor het type natuurrurli dat nuvoor grootschalige natuurlijke begrazing over heelt ..":.

,.,;,.52 I I

·~ ''ft" • ~""''''I;:>I;Europa gewenst wordt. Echter, vers reid

\. ~ .-1 A

..' zitten nog veel waardevolle eigen" "ge?ih locale runderrassen. Deze"

. -',,", ..;1., •. ' ,',' .•~,<kurïnen van groot belang zijn voor ,.e y: 'ondè~verschillende nafu~lijk~'~~~:t$~~,

:..-, J.,. ~--.r". > - ".,;~'>,t, 1$\ ~"ii,,~, "."_',,';" -: ~~..-'~

~'~t.Daarinee, dringt ;lich d.Jás~a.e~~ag'OIrof he! niett'~eeri interessantè gegachtèis' om een dergelijke'-'ti' ' _: ':1. ,', ", ":""~ ->', '_ - -.'

~. rassenmix op verschillende plekken in Europa teif.'" herh?uèn en daarmee rri~er runderrassen in'~;n

! ë:'!-:;t,-" -'" ~ ~\;:~\3'-:)':'" "I.

verwilderingsproces te betrekken? '" "

',"f'R""~t~

f1:"~,,-.>-'

B. Past het begrip 'ras' nog wel bij natuurlijkekudden; deze vraag is van veel fundamente-ler aard?

Verlies door domesticatieAl sinds de eerste oerrunderen zo'n 8000 jaargeleden onder de hoede van mensen kwamen,is het rund geselecteerd op gebruiksdoelen. Hetgedomesticeerde rund is vanuit haar oorsprongs-gebieden in het Verre en Midden-Oosten enNoordwest-Afrika over Europa en andere delenvan de wereld verspreid geraakt. Deze vroege huis-runderen zijn waarschijnlijk nog wel met de toennog levende oerosbroeders gelcruist. De Europese

Voor latere rassen worden niet-natuurlijk eigen-schappen zoals handelbaarheid, treklcracht enmelk- of vleesproductie steeds belangrijkereselectiecriteria. Door een gebrek aan kennisover genetica werden de dieren in vroeger tijdenonbedoeld veelvuldig ingeteeld. Het opstallenvan een stier kostte immers extra ruimte en win-tervoorraad. Vaak werd daarom voor een kleinemakke stier gekozen, die bij een flink aantaldieren voor nageslacht moest zorgen. De kansdat een wilde oeros stier af en toe nog eens bij dekoeien kon komen en 'wild bloed' inbracht, wasal snel tot praktisch nul gereduceerd.

keningen, kwamen vanaf die tijd steeds meer vooren er werd bewust op geselecteerd. Het maaktezo'n type herkenbaar en behorend tot een bepaaldegroep met bijbehorende eigenschappen (denkmaar aan zwart- en roodbont, blaarkop,lakenvel-der). Door zo te selecteren ontstond genenverlies.Later wordt dat proces doelbewust doorgevoerd omeèn stabiel fokkende populatie te creëren. Het con-cept ras komt daarmee steeds meer naar voren.

Een ras met een bepaalde kleur en aftekening staatgarant voor een bepaalde set productie-eigenschap-pen (melk, vlees, werk). Men kan gerust stellen dateen ras moet worden gezien als een geïsoleerde

Boven: Hongaars steppevee en op de voorgrond een kruising tussen Hongaars steppevee en Lets bruinvee. Foto: Jan van der Veen. Beneden: het zogeheten. Rhodopirund is weer zo'n loeaal rai dat goed is aangepast is op loeale omstandigheden. Foto: Fokko Erhart (www.wildemisfoto.nl).

oeros zelf is waarschijnlijk nooit gedomesticeerd.Ook het gedomesticeerde rund paste zich in haarvorm geleidelijk weer aan, aan de in haar nieuweleefomgeving heersende omstandigheden.

N E UWE w

Middeleeuwse rassen staan daarom over het alge-meen bekend als taai maar armelijk ontwikkeld.Domesticatieverschijnselen zoals hoornafwijkin-gen ofhoornloosheid, kleurafwijkingen en witafte-

LDERNL NUMMER

groep dieren. Bij sommige rassen is daarbij degenetische basis in feite zelfs te smal gew~rden.En bij moderne rassen in de intensieve veeteelfiszelfs te zien dat één topstier door middel ~ kunst-

. ~.

2 5 3

i',

matige in~eminatie (KI)bij tienduizenden koeienvoor nagîlacht zorgt. Zo ontstaat een steedsuniformere populatie productierunderen met eenongewoo~ eenzijdige genetische spreiding.

Van genetisch isolement naargenetische dynamiekHoeveel eigenschappen zijn bij de vorming vaneen ras verloren gegaan? Eigenschappen in bouwof karakter die ooit als niet-wenselijk werdengezien, of onbeduidende eigenschappen dieonbewust mee weggeselecteerd zijn? Als een ras'zuiver' wordt gehouden kan de genetische verar-ming hooguit een halt toe worden geroepen. In

Hoe anders gaat het toe in de natuur? Een natuur-lijke populatie in het vrije veld staat als regel nietop zichzelf. omdat er genetische inmengingmogelijk is uit naburige populaties. Is het daaromniet wenselijk om door een natuurlijker getintebril te kijken naar runderen die voor natuurlijkebegrazing worden ingezet? Is niet de tijd aange-broken voor discussie en onderzoek naar de pro'sen contra's van rassen (groepen dieren dus metbeperkte genetisch geïsoleerde eigenschappen)en de strategie gebaseerd op dynamische popu-laties, dat wil zeggen: groepen dieren met eengrotere diversiteit aan genetische eigenschappen,die bovendien verrijkt kunnen worden door de

Maar dat kan uiteindelijk leiden tot fataleverar-ming en dus dood in de pot. Dynamische popula-ties staan voor veranderlijkheid.in eigenschappen,aanpassingsvermogen, veelzijdigheid 'en overle-vingskansen, en zijn dus minder voorspelbaar.Nu het natuurbeheer zich steeds meer richt ophet laten ontstaan van kansen, het zich laten ont-plooien van mogelijkheden, is het misschien zaakom deze principes ook toe te passen op de grazersdie begeleid worden naar een zelfstandig leven alswilde dieren. Zij moeten een zo rijk mogelijke vari-atie aan mogelijkheden meekrijgen, om zich alspopulatie dynamisch aan de omstandigheden tekunnen aanpassen.

Ook deze dieren zijn een kruising tussen Hongaars steppevee en Lets bruinvee. Foto: Jan van der Veen.,

deze geschiedenis van selectie en rassen speelt demenselijke regie de hoofdrol.

N E UWE w

inbreng van nieuwe populatievreemde dieren)?Rassen staan voor vastgelegde constante eigen-schappen door het uitbannen van onverwachtegebeurtenissen en stabilisering van het type dier.

L 0 E R N NUMMER

Verwildering van locale rassenIn populaties wilde vrij levende dieren bestaan vaakverschillende typen die zijn ontstaan door eeuwen-lange natuurlijke selectie van die soort in een afge-

2 5 4

legen leefgebied. Van het wilde paard, de tarpan,bestond bijvoorbeeld een bos- en een steppeon-dersoort. Het is goed denkbaar dat ook in elkaaroverlopende noordelijke- en zuidelijke variatiesvoorkwamen en eilandentypen. Het oerrund kwamin het wild voor in bijna heel Europa, grote delenvan Azië en in Noord-Afrika. Het zal beslist regio-nale karakteristieken hebben ontwikkeld, waarin

_ aanpassingen aan loeale omstandigheden tot uitingkwamen. Om te overleven moet een populatie inde streken.waar zij voorkomt een adequaat (gene-tisch) antwoord kunnen geven op de voorkomendeomstandigheden als klimaat, voedsel, terreinge-steldheid, predatie, enzovoort. En over de hele liniemoet een populatie ook natuurlijke fenomenen alsziekten en voedseltekorten kunnen overleven.

Als ergens in Europa een project voor natuurlijkebegrazing overwogen wordt, kan wellicht hetbeste een aangepast regionaal ras of slag als basisgebruikt worden. Regionale, liefst door natuurlijkeselectie ontstane adaptaties, dienen dan als basisvoor een nieuwe, natuurlijk functionerende popu-latie. Bovendien blijft zo ook een deel van het gene-tisch potentieel van deze, vaak zeldzame, rassenbehouden. Bijkomend voordeel is dat het nieuwenatuurrund ook cultureel ingebed is, wat vaakopvallend meer acceptatie in de streek geeft.

Locale aanpassingEen mooie kans voor verdere verwildering wordtgeboden als in de regio waarin met natuurlijkebegrazing wordt gestart een groep runderenkan worden gevonden die al in verwilderdestaat leeft. Soms bestaat dat geluk. Al 30 à 40

jaar leeft bijvoorbeeld aan de uiterste oostkustvan de het Oekraïense deel van de Donaudeltaeen kleine populatie verwilderde runderen. Zijstammen af van het Oekraïense stepperund enhebben zich aangepast aan een landschap datbestaat uit zand-richels in zee, jonge duinen metduindoomstruweel en immense rietvlakten diezich achter die prille duinen vormden.

Een ander voorbeeld is te vinden in de Pyre-neeën, waar al tijdenlang enkele kleine groepenverwilderde zogeheten betizurunderen leven.Eigenlijk is in deze twee voorbeelden al spon-taan gebeurd wat in natuurlijk begraasde gebie-den in Nederland bewust in-gang is gezet.

Vaker zal men het regionale rund echter alleenaantreffen onder de hoede van landbouwers. In eendergelijk gevalmoet worden gezocht naar een slagof ras dat extensief wordt gehouden en dat naastde menselijke selectie ook al eeuwen aan een grotemate van natuurlijke selectie onderhevig is geweest.Vaak is zo'n slag vanwege lage productie allangniet meer populair bij veehouders en is het gene-tisch reservoir klein of al ingekruist met modernere

N E UWE WILDERN N U MME R

productierassen. Ergens ligt natuurlijk een grensen moet de vraag worden gesteld ofhet slag nogwel iets aan een natuurlijk levende populatie kanbijdragen. In zo'n geval kunnen beter meerdererassen uit een regio bij elkaar worden gebracht omte mixen. Door te kruisen is het dan mogelijk eenpopulatie te starten met een grotere variatie aaneigenschappen en dus met een bredere genetischespreiding. Ook kan worden gekozen voor hetinbrengen van een runderras dat reeds bewezenheeft onder vergelijkbare natuurlijke omstandig-heden goed te kunnen functioneren en een aantalnuttige aanvullende eigenschappen vertoont.

Een al bestaand voorbeeld van een rassenmix ishet Heckrund. Het doel van deze mix was hetcreëren van een dier dat er als een oerrund uitziet.Gelijktijdig werden daarmee ook veel eigenschap-pen bij elkaar gebracht die het ontstaan van eenzelfredzame natuurlijke populatie mogelijk maak-ten. Iberische en Corsicaanse rassen zijn hiersamengevoegd met een beetje Schotse Hooglan-der en Hongaars stepperund. Uit deze mix hebbende gebroeders Heek hun tot veIer verbeelding spre-kende rund 'geboetseerd'. Gezien zijn genetischeoorsprong kan het Heekrund waarschijnlijk ookheel goed op de Spaanse hoogvlakten voor natuur-lijke begrazing worden ingezet. Daarentegen lijkthet een minder voor de hand liggende keuze in denoordelijke regionen van Europa.

Afgezien van de vraag of er een geïntroduceerdekudde zou gedijen, is het bovendien strategischniet wijs om overal steeds op dezelfde combi-natie in te zetten. Dat zou een genetische verar-ming betekenen. Er ligt nog zo veel meer gene-tisch potentieel in een keur aan oude Europeserassen verscholen. Het zou een gemiste kanszijn als dat niet in het verwilderingsproces vanhet Europese rund wordt betrokken,· - '..

Verwilderingskruisingen moeten dus niet opéén, maar op vele plaatsen in Europa herhaaldworden. Hierbij steeds gebruilcmakend van deloeale aangepaste oude slagen en rassen die ernog bestaan. Daarbij hebben we niet een nauwomschreven beeld voor ogen van het oerrund enhaar mogelijke regionale variaties, maar willen wede voorkomende natuurlijke omstandigheden hetselectiecriterium binnen de op te zetten populaties

• laten zijn. Het wildlevende rund is dan niet eenstatisch vast omschreven dier met een bepaaldevorm en eigenschappen (rasstandaard), maar eendynamische populatie dieren met een breed gene-tisch potentieel dat in een even dynamische natuurzich continu in een aanpassingsproces bevindt. Naverloop van tijd zal uit zo'n groep waarschijnlijkwel een herkenbaar type ontstaan. Maar het isheel goed mogelijk dat dit verwilderde rund sterkafwijkt van het beeld dat we van de oeros hebben.

s

Verwilderingskruisingen zijn dan ook niet bedoeldom een romantisch beeld van het verleden op teroepen, maar om het rund in vele nieuwe gedaan-tes weer in het wild te laten leven.

Eerste verwilderingDoor Stroming BVis in 1998 een plan voor natuur-lijke begrazing in Letland (LakePape) opgesteld,waarin gepleit wordt voor het gebruik van een zogroot mogelijke, in de regio verankerde, diversiteitaan rassen. In januari 2000 is Stichting Ark hiergestart met het kruisen van inheems Letlbruinveemet Schotse Hooglander en Hongaars stepperund.

tt

2 5

Dit rund is een kruising tussen Hongaars steppevee en Lets bruinvee. Foto: Jan van der Veen.

De Letse bruine is eigenlijk een mixras. Het is ont-staan door het oude Middeleeuwse Letse roodbont,Letse lichtrood en Letse blauwschimmel te kruisenmet Duits angler en Deens roodvee, dit ter verbete-ring van de melkproductie. De Letse bruine verte-genwoordigt het overgrote deel van het vrouwelijkeelement in het kruisingsexperiment.

aanpassingenen aan klimaat en dergelijke in dekudde in te brengen. De kudde kan hier in haarontwikkeling wellicht haar voordeel mee doen.Denk bijvoorbeeld aan ziekteresistentie.Soms zijn nog duidelijke trekjes van het oudegeharde 19< eeuwse Letse blauwe of roodbonteslag te herkennen in sommige Letse bruine exem-plaren. Deze dieren worden bij voorkeur in dekruising betrokken. De Schotse Hooglander wordtvooral ingebracht om zijn hardheid, waardoor hetdier kan overleven onder natte, koude en voed-selarme omstandigheden; kwaliteiten die in hetLetse klimaat onontbeerlijk zijn. De lange vacht

De keuze is vooral een praktische, omdat van ditras, hoewel het schaarser wordt, nog steeds vrijgemakkelijk flinke aantallen moederdieren vanverschillende bloedlijnen beschikbaar zijn. Wewillen het ras de kans geven om haar genetische

N w NUMMERE UWE L DER N

en het feit dat het ras laatrijp is, spelen hierbij eenbelangrijke rol. Het Hongaars stepperund geeftvooral meer volume aan de kruising, met een .schofthoogte van 40 tot IS0 an (ro an hoger danhet Heckrund) kunnen ze 550 kg (koeien) tot 800kg (stieren) wegen. Dit element kan, samen metde zware lange horens, voordelig zijn als het ver-wilderingsrurrd het in de toekomst tegen wolvenop moet nemen. Andere gunstige kenmerken vanhet stepperurrd zijn de volle vacht met een mooienatuurlijke aftekening en wederom de hardheid enhet laatrijp (laat vruchtbaar) zijn van het ras.

Genetisch onderzoek heeft aangetoond dat hetMiddeleeuwse Baltische ras en het Ests geelveeverwant zijn aan het Hongaars stepperund.Inmiddels zijn de eerste kruisingen geborenen zullen deze dieren binnenkort in een Letsbegrazingsproject worden ingezet.

Nederlands brandroodveeVoorjaar 2001 hebben Stichting Ark en Staatsbos-beheer in het uiterwaardgebied bij Slot Loevesteineen kruising ingezet van een aantal dieren vanhet Nederlandse brandrode rurrd met Fransesalers. Het brandrode rurrd is een oud vlees-melkras dat in de 19< eeuw typisch was voor het rivie-rengebied. Echter, in de loop van de 20< eeuwzijn ze nagenoeg volledig door hoogproductieverassen vervangen. Hoewel het brandroodvee voorNederlandse begrippen gehard en in hoge matezelfredzaam is, heeft het enkele eigenschappen diehet minder geschikt maken voor verwildering opeigen genen. Afkalfproblemen door een te vroegevruchtbaarheid is daarvan een belangrijke reden.Maar ook de zwakkere hoeven, te grote uiers en deniet volledige pigrnentering spelen een rol. Doorde beperkte genetische spreiding is het niet meermogelijk om deze eigenschappen binnen het zui-vere brandrode rurrd er uit te selecteren. Door nubrandroden te kruisen met salers, verwachten wedat een genenpool ontstaat met voldoende aanvul-lende eigenschappen, waardoor nakomelingenhier weer wel op kunnen worden geselecteerd.

Opportunistische strategieUit het voorgaande blijkt dat de eerste verwilde-ringskruisingen zich nog in een experimenteelstadium bevinden. Het moet nog blijken of denakomelingen beter aangepast zijn aan natuur-lijke omstandigheden dan de uitgangsrassen. Wegaan daarom op andere plekken nog steeds doormet kudden, die uit één ras bestaan en zich bewe-zen hebben als zelfredzame kudden. Een oppor-tunistische strategie dus, maar in de natuur is datwel vaker een verstandige strategie gebleken. lilJan van der Veen is medewerker van Stichting Ark,Willem Overmars van Stroming bv en Renée Meis-sner van Adviesbureau Herds and Homelands.

2 5 6