3 RedactioneelVernieuwing.

5 Over hanen, hennen, hekken, hokken en heiDe terugkeer van het korhoen is geen koud kunstje.

I5 BronstwachtersOver de verbale vaardigheden van Natuurmonumenten.

I7 Vruchten plukkenColumn van Tom Bade.

I9 De Deltawerken: een dijk van een fouDe Deltawerken zijn ecologisch ensociaal-economisch gezien een ramp gebleken.

2I New Forest & Cursusnatuurtechnisch bosbeheerEen nieuwe natuurreis naar New Forest en eenbijzondere cursus voor natuurbeheerders voor het beheeren omvorming naar natuurbos.

23 Tob veertigDiverse organisaties sommen gezamelijk de verworvenhinzake natuur en milieu van beide kabinetten Balkenende.

25 SnippersRubriek met boeken, nieuws en berichten.

OmslagSpinnetje met prooi.

ColofonKnikkend nagelkruid (boven) endriekleurig viooltje (beneden).

InhoudsopgavePerzikbladig klokje (Campanula persicifolia).

BuitenboelGeplagd heideveld, Veluwe zoom.

Foto's: Ruud Lardinois.

Sallandse Heuvelrug. In 2002 werden aldaarnog slechts acht hanen vastgesteld, maar bozetongen beweren dat dit aantal om politieke rede-nen bewust laag is gehouden. Dit jaar zoudener zo'n vijftien hanen geteld zijn. Je mag gerustzeggen dat de hele Holterberg de laatste vijftienjaar praktisch volledig is heringericht om hetkorhoen naar de zin te maken. In grootschaligeontbossingen gingen vele honderden hectarenbos verloren en door plaggen en maaien moestnieuwe heide ontwikkeld worden of kreeg oudeheide een facelift met als doel om de vogel erweer bovenop te helpen. Predatoren als vossenwerden er als mogelijke korhoendereters bestre-den en gedood. De Holterberg een Folterberg?Hoe dan ook: vooralsnog leverden al deze maat-regelen weinig concrete resultaten op.

DJ,C, ~ ojuist op ,6 oktober zooaopgerichte Natidnaál Park Sallandse Heuvelrugbev t skçhj:s- chaarse informatie ter zake (www.sa andse euvelrug.nl). De website van De HogeVeluwe rept met geen woord over het aldaar opstapel staande uitzetproject. De websurfer zoekttevergeefs naar het woord 'korhoen': (www.hoge-veluwe.nl), terwijl in dit wildpark de korhoen-ders al in een kooi klaar staan om te wordenlosgelaten. Ook hier zijn bedoeld of onbedoeldkorhoenders losgelaten en men heeft het voor-nemen om als de vergunning binnen is, enkelehonderden dieren planmatig los te laten. Name-lijk in tien jaar tijds Zo'n vijftig vogels jaarlijks.

In totaal zijn in deze en andere natuurgebiedenin België en Nederland waarschijnlijk al honder-den dieren losgelaten. Dat gebeurde in Belgiëop de Kalmthoutse Heide en naar verluidt zoumen ook in de Vallei van de Zwarte Beek over-wegen om dieren uit te zetten. In Nederlandzijn korhoenders uitgezet op de Holterberg.de Utrechtse Heuvelrug, op enkele plekken inNoord-Brabant en De Hoge Veluwe. Regelma-tige terugrneldingen van vogelaars die korhoen-ders op onverwachtte plekken aantreffen wijzendaar op, maar wij hebben ook gesproken metmensen die erbij betrokken waren, waaronderéén persoon die beweert korhoenders geleverdte hebben. Naar goed journalistiek gebruik blij-ven deze bronnen ongenoemd.

Korhoen en klimaatBelgië en Nederland herbergen op dit momentnog slechts een zeer marginale restpopulatiekorhoenders. Op de Hoge Venen leven mis-schien nog enkele vogels, maar de jongsteberichten spreken elkaar tegen over het juisteaantal. De laatste wilde Nederlandse vogelsleven op de Holterberg. in het Nationaal Park

L DER N NUMMER

(OVER H~NEN, HENNEN,r,I DE TERUGKEER VAN HET KORHOEN IS GEEN KOUD KUNSTJE

De in september 2004 gepresenteerde Natuur-balans beschrijft dat het hele Nederlandsenatuurbeleid niet heeft geleid tot verbetering vande natuur. En met het zicht op de klimaatverande-ring is er uit dit werk af te leiden of het zelfs maarde vraag is of"we het korhoen wel kunnen en moetenredden". Inderdaad dient bij het korhoenbeheervolledigheidshalve ook de verwachte klimaatswij-ziging genoemd worden. De laatste jaren komendiverse auteurs met berekeningen en vergelijkin-gen op grond van metingen in enkele West-Euro-pese korhoendergebieden. Hieruit valt af te leidendat te zachte winters niet in het voordeel werkenvan het korhoen, terwijl door te grote regenval invoorjaar en zomer veel kuikens een vroege doodsterven. Het korhoen verkiest koude winters enwarme zomers. Het veranderende klimaat lijkt,aldus deze studies, mogelijk bij te dragen aan deachteruitgang van de soort.

Historische opname rond 1975 van nuverdwenen korhoenders op de Veluwezoom.

3 4 5

Tekst i3(foto's: Ruud Lardincis

Enkele terrein beheerders in

Noord-Brabant en op de Veluwe

overwegen op zeer korte termijn

planmatig korhoenders in hun

terreinen uit te zetten. De soort

spreekt terecht tot de verbeel-

ding. Voor het behoud van de

laatste in het wild levende vogels

in natuurgebieden in België

(Hoge Venen) en in Nederland

(Holterberg), worden echter mil-

joenen uitgegeven. Tevergeefs.

Het wordt tijd voor een

andere natuurlijker aanpak.

N E U W W

HEKKEN, HOKI<EN EN HEIDE

Het korhoen- geheel in lijn met zijn klimaats-voorkeur- is nog wel een algemeen voorkomendesoort in de Noordelijke landen van Europa. TheComplete Birds of the Western Palearctic komt opeen Europese populatie van ongeveer anderhalfmiljoen dieren in I990. De tendens is vooral in dezuidelijke landen sterk dalend tot meer of minderdalend tot stabilisatie in de meer noordelijk gele-gen Europese leefgebieden. Opvallende uitzonde-ring is Zweden, waar uit recentere gegevens blijktdat de soort er gelijk is gebleven of mogelijk lichtis toegenomen. Het korhoen is in alle noordelijkelanden nog gewoon een jachtvogeL

E U W WN

CultuurvolgerIn Nederland bleek het korhoen vooral eencultuurvolger. Tot de negentiende eeuw kwamhij in heel Nederland voor, zij het meer opde hoge gronden in het oosten, vooral in deprovincies Drenthe, Overijssel en Gelderland.Rond I850 slonk de populatie aanzienlijk enverdween de soort bijvoorbeeld nagenoeg vol-ledig van de Veluwe. Rond I900 trad een zeersterke toename op en sommige oude gebiedenwerden zelfs herbezet. Alle oostelijke provin-cies herbergden sindsdien weer populatieskorhoenders. De plotselinge sterke toename

L DER N N U M M

was waarschijnlijk het gevolg van een omwen-teling in de landbouw, waardoor vooral door deopkomst van kunstmest oude primitieve land-bouwvormen verlaten werden en de 'woestegronden' niet langer als landbouwgrond ingebruik bleven. De instorting van de schapen-begrazingen op de heidevelden die daarvan hetgevolg was, wordt tevens als gunstig voor dekorhoenders gezien. Op de 'woeste gronden'voltrok zich na het vertrek van (schapen)boereneen natuurlijke secundaire successie. De popu·latie korhoenders groeide sindsdien zeer snelen tot rond de Tweede Wereldoorlog verbleef

R 3 4 9

er een ongekend groot aantal van zo'n 15.000

vogels in ons land. De soort werd in die peri-ode zelfs bestreden. Daarna ging het weersnel bergafwaarts. In minder dan tien jaar waszo'n negentig procent weer verdwenen, tot numisschien tien of vijftien hanen op één laatsteplek, de Holterberg in Overijssel.

Rationalisering en schaalvergroting (heideont-ginningen) in de landbouw, verkleining maarvooral ook versnippering van de leefgebieden.worden algemeen als belangrijke veroorza-kers van de afname van de korhoenderstand

N E UWE w

Alle landschapjes bij dit artikel zijn afkomstig uit één gebied. Ook mooie voorbeelden uit andere korhoenderhabitatszouden kunnen worden gebruikt. De diverse habitats verschillen hydrologisch en in bodemsoorten, maar deessentiële systeemprocessen zijn in beginsel gelijk. Deze worden bepaald door grote herbivoren, meestal opnatuurlijke gradiënten die weinig of niet door de mens zijn gewijzigd. Het getoonde gebied toont wat op de hogeregronden ook in Nederland en België mogelijk zou zijn. Overigens komen korhoenders ook voor in volkomennatuurlijke systemen, in lichtere bossen met berk, grove den en eik en op hoogvenen.

Het betreft een oud hudewaldlandschap met ajWisselende mozaïeken van bosjes van beuken, eiken, berken en opde vochtigere delen elzen, alsmede enige ratelpopulieren, op Pleistocene bodem. Op de drogere delen vallen defraaiejeneverbesbomen op, ajgewisseld met meer of minder open grazige delen met wat berken en grove dennen. Dejeneverbessen zijn in alle ontwikkelingsfasen aanwezig. Het gebied wordt nog steeds begraasd door boerenvee: paardenen runderen. Het driehonderd hectare grote gebied herbergt ongeveer 15 tot 20 hanen. Opmerkelijk is dat door hetontbreken van zeer verstorende activiteiten alsjacht en bosbouw de dieren ook gewoon overdag baltsend zijn te zien.

L 0 E R N NUMMER 3 4 o

gezien. De laatste leefgebieden bevonden zichop de heide- en veengebieden in de natuurge-bieden. Maar door de toenemende verslech-tering van deze leefgebieden door verzuring,verdroging, vermesting, versnippering enverkeerd beheer, hetgeen onder andere leiddetot vergrassing en het vervilten van het plan-tendek, raakten ook deze laatste refugia onge-schikt voor korhoenders. Naast het verlies vande korhoenderpopulaties daalde in alle gebie-den de diversiteit aanzienlijk.

landse natuurgebieden waarnemingen bekendvan korhoenderkuikens die zich tegoed doenaan insecten(larven) op kadavers.

Binnenkort loslatenToch is De Hoge Veluwe nu, samen met deRefte Heide in Noord-Brabant, de plek waarhet uitzetten van de soort aanstaande is. Doorbegeleidende herstelmaatregelen poogt men omde gebieden weer als korhoenhabitat geschiktte maken. Het lijkt zeer twijfelachtig ofhetareaal geschikt leefgebied wel groot genoegis om alle noodzakelijke voedselplanten involdoende overgangen en gradiënten in klein-schalige mozaïeken in het gebied te hebben ente houden, teneinde een blijvende populatiekorhoenders te herbergen. Te meer daar dezegewenste (structuur)variatie door mensenhandaangebracht en onderhouden dient te worden!Naar onze opvatting kan alleen door goed uit-gevoerde natuurlijke begrazing met grote her-bivoren als paarden en runderen een dergelijkestructuurvariatie tot (natuurlijke) ontwikkelingkomen. Maar natuurlijke begrazing met run-deren en paarden wordt door De Hoge Veluwezoals bekend afgewezen en is op de Holterbergniet aan de orde. Ofbegrazing door edelherten,moeflons en wilde zwijnen zoals we die op DeHoge Veluwe zien, voldoende in de plaats kantreden voor begrazing door grote grazers moeternstig worden betwijfeld. Het gebied dientvolgens de visie van de parkleiding vooral totbehoud van oude cultuurlandschappen metstuifduinen, heidevelden en wat roggeakkers.

Omvorming onontkoombaarHet staat buiten kijf dat de gebieden eerstomgevormd moeten worden om als geschiktleefgebied te dienen voor een uit te zetten groepkorhoenders. Maar uitzetten alléén lonkt, wanter werden eerder al honderden dieren in deKalmthoutse heide, op Brabantse heidevelden,op de Utrechtse Heuvelrug, de Sallandse Heu-velrug en De Hoge Veluwe, al dan niet bedoeld,losgelaten. Er zijn inderdaad terugmeldingen opde Kalmthoutse Heide, in Brabant en in of nabijDe Hoge Veluwe, al lijkt het er op dat de vogelsop de Kalmthoutse Heide nu weg zijn. Inclusiefgrote uitzetprojecten in het buitenland, metname in Duitsland, waarbij enkele duizendenuitgezette vogels betrokken waren, hebben dezein geen enkel geval tot herbezettingen geleid.Kan De Hoge Veluwe door het bedrijven vanmuseumlandbouw weer wel geschikte leef-

Ook op de arealen voormalige 'woeste gron-den', waarvan het openluchtmuseum DeHoge Veluwe nu in Nederland de meest uit-gesproken representant is, ging het kaarsjevoor het korhoen definitief uit. Waarschijnlijkmaakte het jarenlange (grootschalige) plag-gen, maaien, branden en het opschonen vande heide door het verwijderen van opgeslagenboompjes, een definitief einde aan deze voor-malige habitats. Deze verschralende beheers-maatregelen worden mede verantwoordelijkgeacht voor het verdwijnen van de korhoen-ders. Een andere belemmering vormden devele rasters in het museum. Tal van vogelsvlogen zich dood tegen de tientallen kilometersbinnen- en buitenrasters die De Hoge Veluwein de loop van de tijd heeft opgericht en diehet 5500 hectare grote gebied nog steeds alseen noordkoreaanse enclave afscheiden van de96.600 hectare natuurlijke Veluwe.

Mogelijk is ook een andere voedselbron voorkorhoenders aan het moderne natuurbeheerten prooi gevallen, namelijk een gebrek aandode dieren in de natuur. Vooral sinds deTweede Wereldoorlog zijn onze natuurgebie-den schoner en opgeruimder geworden. Dodedieren worden tegenwoordig niet meer geac-cepteerd en medisch verzorgd of preventief uithet gebied verwijderd, waardoor vooral de groteherbivoren slechts een beperkt deel van hunlevenscyclus in de natuur mogen doorbrengen;namlijk het levende deel van hun bestaan.Dode dieren ontstaan het meest bij voedsel-schaarste. Voedselschaarste is doorgaans hetsterkst voelbaar in de nawinter en het vroegevoorjaar. Juist dan zijn er korhoenkuikens enzij zijn zoals bekend voor het opgroeien volle-dig aangewezen op dierlijke eiwitten. Kadaversworden, als we grote aasetende soorten voorhet gemak even wegdenken, vooral omgezetdoor insecten. En inderdaad zijn in buiten-

ruimte voor korhoenders bieden? Dat ligt nietvoor de hand. Het ligt meer in de rede indienDe Hoge Veluwe meedoet met grootschaligeintegrale ontwikkeling op de Veluwe,inclusiefalle verbindingen naar de voedselrijke en laaggelegen gronden. Daar past geen specifiek soor-tenbeleid voor het korhoen bij. Vergunningenvoor het al dan niet uitzetten van korhoenderszouden dan ook moeten worden gekoppeld aapactieve medewerking van De Hoge Veluwe aanéén grote aaneengesloten Veluwe.

Slechte startHet uitzetproject op De Hoge Veluwe is bovendienmet vallen en opstaan gestart. In de fokkooi vlogenzich bijna honderd korhoenders tegen het gaasdood toen waarschijnlijk haviken er belangstellendpoolshoogte kwamen nemen. Inmiddels is de kooimet camouflagenetten bedekt en zijn wegkruip·plaatsen gecreëerd zodat de dieren niet meer zosnel op tilt slaan bij het zien van een roofvogel, Hetrustgebied waarin zich de kooi met de uit te zettendieren bevindt is verder aanzienlijk vergroot. Maartoch, eerder in het park losgelaten dieren blijkenvooral te worden teruggemeld op het aangrenzendevliegveld Deelen. Verder moet betwijfeld worden ofde Hoge Veluwe in staat geacht moet worden eenduurzame korhoenderpopulatie op poten te zetten.Daarvoor is bij de start soortenbeheer verdedigbaar.Op termijn kan waarschijnlijk alleen goed systeem-beheer de situatie bestendigen: zie kader "Natuur-lijker aanpak". -Het klimaat voor een terugkeer vanhet korhoen is nog verre van optimaal. lil

Prachtige kleinschalige gradiënten van natnaar droog. Deze kunnen ook op relatiefarme zanderige bodems een gevarieerde floraopleveren. In het onde-rhavige voorbeeld vanwateraardbei en knikkend nagelkruid totvalkruid en soms peperboompje.

Heidebeheer, vooral het plaggen en branden,richt een verwoesting aan aan de vegetatie. Op deHoge Veluwe bijvoorbeeld zijn met zonnedauwen beenbreek begroeide lichte depressies in hetterrein in slechts een paar seconden door eenplagmachine in de vernieling geholpen. Lijktons ook niet leuk trouwens voor de hagedissen- zandhagedis en levendbarende hagedis komener voor - noch voor de adder, gladde slang ofhazelworm. Met elke plag van de machineverdwijnt er bovendien weer een voorraad zadenop de onverkoopbare bergen plagsel.