1

MEDENİ HUKUKTA YORUM VE YORUM METODLARI

I. MEDENİ HUKUKTA YORUM KAVRAMI

Yorum, bir hukuk kuralının gerçek anlam ve kapsamını ortaya koyma işlemi yahut

kanun koyucunun düşüncesinin kapsamının açıklanması olarak tanımlanabilir. Kanunun

yorumlanması, kanunun tamamına hâkim olan ilke ve esaslar ışığında belli bir kanun

hükmünün içerdiği anlamı ortaya koymak için yapılan faaliyettir.1

Bazen bir düşünceyi açıklamak isterken kullanılan kelime ile esasen açıklanmak

istenen düşünce arasında fark olabilir. Bunun sebebi kanun koyucunun, kanun maddesi tanzim

ederken kelime seçiminde titiz davranmaması yahut kullanılan kelimenin birden çok anlam

ihtiva etmesi olabilir.2

Gerçekten de soyut bir hukuk kuralının anlam ve uygulama alanını belirlemek için

yorum kaçınılmaz olacaktır. Bu sebeple yorum yapacak olan hâkimin ilk hareket noktası

kelimeler olacaktır. Kanun maddesinin lafzının yanında hâkim kanunun/maddenin özü ve

ilkesi ışığında araştırma yapacaktır. Bunun yanında hâkim kuralın zamanla anlamını

yitirebileceğini göz önünde tutarak ilgili hukuk kuralının hangi menfaati korumayı amaçladığı

konusunda da yorum yapacaktır. Zira bir kuralın hangi menfaati ve değeri korumayı

amaçladığı yönünde yapılacak yorum tutarlı ve adaletli bir hukukun uygulamasına hizmet

edecektir.3

1 AKİPEK, Jale/ AKINTÜRK, Turgut/ ATEŞ, KARAMAN, Derya; Türk Medeni Hukuku Başlangıç Hükümleri Kişiler Hukuku, 7. Bası, İstanbul, 2009, s. 114. 2 ÖZTAN, Bilge; Medeni Hukukun Temel Kavramları, 23. Basım, Ankara, 2006, s. 133. 3 ÖZTAN; s. 133-134, SEROZAN, Rona; Medeni Hukuk Genel Bölüm/Kişiler Hukuku, İstanbul, 2011, s. 129.

2

Kanun hükümlerinin yanında örf ve adet kuralları da yorumlanabilir. Ancak bu

kuralların yorumlanması yoluna fazlaca başvurulmadığından, kanunun yorumlanması kadar

önemli değildir.4

Yorum yöntemleri genel olarak özel hukuk için geliştirilmiştir. Özel hukukta çok

sayıda tamamlayıcı norm bulunduğundan yorum türlerinden en çok amaca uygunluk yorumu

kullanılır.5

II. YORUM METODLARI

A. Sübjektif Yorum

Sübjektif yorum kanunun tanzim edildiği dönemdeki kanun koyucunun iradesinin ön

plana çıkartıldığı yorum metodudur. Sübjektif yorumculara göre; yorum için ele alınan kanun

maddesinin fiili durumunu, kuralların tanzim edilme nedenini, amaçlanan hedefi ve kanun

tanzim edilmezden önce yapılan çalışmalar ve kanun yürürlüğe girdiğinde diğer kurallarla

olan bağlantısını değerlendirirler.6

Bu yorum metodunda yasa malzemeleri yani ön çalışmalar, teklif ve tasarılar, uzman

ve milletvekili görüşleri ile açıklamaları ele alınarak incelenir. Yani kısacası yasama organı

bünyesinde bulunan ilgili belgeler incelenir. Kanunun tanzim edilmesinden sonra, süreçte

görev alan uzman ve milletvekillerinin görüş ve açıklamaları dikkate alınmaz. Zira bu

kişilerin hafızasının zayıf olduğuna inanılır. Ayrıca yine bu yorum metodunda, kanunun

dilbilimsel anlamına da dikkat edilmez.7

4 ÖZTAN; s. 133, AKİPEK/AKINTÜRK/KARAMAN; s. 114. 5 SÖZER, Ali Nazım; Hukukta Yöntembilim, 3. Baskı, İstanbul, 2012, s. 129. 6 SÖZER; s. 90 7 SÖZER; s. 91.

3

Ancak bu yorum metodu çeşitli nedenlerle eleştirilerle karşı karşıya kalmıştır. Tüm

yurttaşların kanunları bilmesi gerekmekte ancak kimse gerekçe ve hazırlık aşamalarını bilmek

zorunda değildir. Bu sebeple bu yorum metodunda, tanzim edilen kanunların muhatabının

halk ve uygulayıcılar olduğu unutulmuştur. Bu açıklamalardan da görüleceği üzere yalnızca

kanun koyucunun iradesi tek başına ölçüt olarak kullanılamaz. Sübjektif tarihi metod,

dürüstlük kuralı ve hukuki güvenlik prensibi ile çatıştığından zamanla tamamen terk

edilmiştir.8

B. Objektif Yorum

Objektif yorumcular sübjektif yorumun tam tersi olarak, kuralları tanzim edenlerin

iradelerini araştırmanın anlamsız olduğunu düşünmektedirler. Zira bu yorumculara göre

gerçekte hiçbir zaman irade yeteneğine sahip kanun koyucu olmamıştır.9

Objektif yoruma göre, yasanın tanzim edilmiş bulunduğu dönemdeki toplumsal

koşullar, uygulanacağı zamandaki koşulları ve yaşamsal ihtiyaçları karşılayarak, tatmin

etmez. Dolayısı ile yorum yapılacağı zaman tarihsel koşuların değil, yorum yapıldığı andaki

mevcut günümüz hayatının ve şartlarının göz önünde bulundurulması gerekir. Bu sebeple

yasaların, toplum gereksinimini sağlayacak ve karşılayacak, toplumsal ve teknik ihtiyaçlara

cevap verecek şekilde yorumlanmaları gerekir.10

Ancak bu yorum metodu da çeşitli nedenlerle eleştirilerle karşı karşıya kalmıştır. Söz

konusu yorum metodu yasaya değil, uygulayıcıların keyif ve arzusuna hizmet etmektedir. Bu

yorum metodu yargıcın gücünü artırarak onu efendi konumuna getirmektedir. Eleştirenlere

göre, kanunun bu şekilde yorumlanarak kanun koyucunun iradesinden uzaklaştırılması hukuk

8 SÖZER; s. 91, ÖZTAN; s. 134. 9 SÖZER; s. 91. 10 SÖZER; s. 91-92, AKİPEK/AKINTÜRK/KARAMAN; s. 116.

4

güvenliğini sarsacağı gibi; keyfilik, ilkesizlik ve kontrol edilemezliğin ortaya çıkacağı

belirtilmektedir.11

Bu tartışmalar zamanla objektif tarihi metod ve objektif zamana uygun metod

yöntemlerini geliştirmiştir.

1. Objektif Tarihi Metod

Bu yorum metodu yasa koyucunun, yasanın tanzim edildiği andaki iradesini araştırır.

Bu sebeple kanunun tanzim edildiği andaki, yasanın anlamını tespite çalışır. Bu sebeple ilk

olarak, kanunun tanzim edildiği politik, ideolojik, sosyo ekonomik koşullar belirlenerek

kanun koyucunun iradesi belirlenecektir. İkinci olarak da, yasa malzemeleri yani ön

çalışmalar, teklif ve tasarılar, uzman ve milletvekili görüşleri ile açıklamaları ele alınarak

incelenecektir. Bu belgeler, o günkü dil bilim, öğreti ve tüm yasal mevzuat ışığında

değerlendirilmelidir. Bunun yanında meclisteki tüm milletvekillerinin görüşlerinin de dikkate

alınması doğru olmaz, zira hepsinin kanun çalışmaları ile ilgili tam anlamıyla bilgi sahibi

olmaları da beklenemez.12

Objektif tarihi metod kuvvetler aykırılığı ilkesi ile tam bir uyum içerisindedir. Zira

yorumu yapacak hâkim, kanun koyucunun tanzim ettiği kanunu kullandığı kelimelerden onun

amacını belirlemektedir. Dolayısıyla bu yorum metoduyla hukuki güvenlik sağlanılarak,

hâkimlerin yorum yaparken olası keyfilik, ilkesizlik ve kontrol edilemezliğin de önüne

geçilmiş olunur.13

11 SÖZER; s. 92. 12 SÖZER; s. 93. 13 ÖZTAN; s. 134-135.

5

2. Objektif Zamana Uygun Metod

Hâkim, objektif zamana uygun metodda kanun maddesinin anlamını, zaman

içerisindeki duruma göre belirler. Kanunun tanzim edilmesinden sonra toplumdaki tüm

değişimler ve gelişimler bu yorum metodunda göz önünde tutulur. Yorumda yasanın

içerisinde bulunduğu sistem, kullanılan kelimeler yorum anında değişmiş olan düşünceler

dikkate alınmalıdır. Böylece, kanunun konuluş amacı da zamanla yorum ile değişikliğe

uğramaktadır.14

Objektif zaman uygun metod, objektif tarihi yorum metodunun yetersiz kaldığı

noktalarda kullanılan bir yol olmalıdır. Zira bu metodda hâkimin maddenin konuluş

amacından uzaklaşma ihtimali fazladır ve bu da hukuki güvenliği tehlikeye atmaktadır.

Ayrıca hâkime yorum konusunda bu kadar geniş yetkiler verilmesi kuvvetler ayrılığı ilkesini

de zedeleyebilecektir. Dolayısıyla bu yorum metodu olabildiğince ihtiyatlı kullanılmalıdır.15

III. YORUM UNSURLARI

A. Lâfzî Yorum (Kanun Metni-Gramatikal Yorum)

1. Genel Olarak

Lâfzî yorum, kuralların kelime anlamıyla aranır. Hukuk kurallarının bünyesinde

barındırdığı kelime, söz dizimi, noktalama işaretleri ve dilbilgisi kuralları ile metin anlamının

ortaya çıkarılmasına dayanır. Zira bir metnin anlamı en basit şekilde o metinin bünyesinde

bulunan kelimeler ile ortaya konulabilir.16

14 ÖZTAN; s. 135, SÖZER; s. 95. 15 ÖZTAN; s. 135. 16 ÖZTAN; s. 136, SÖZER; s. 38, AKINTÜRK/AKİPEK/KARAMAN; s. 120.

6

Lâfzî yorum genellikle sabit metinler üzerinden yapılması nedeniyle, kanunun

muhatabı olan yurttaşlar tarafından fazlasıyla güven verici bulunmakta ve hukuki güvenliği

tam anlamıyla sağladığı kabul edilmektedir.17

2. Hukuki Dayanağı

4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun 1/I fıkrasına göre “Kanun, sözüyle ve özüyle

değindiği bütün konularda uygulanır.” Söz konusu maddede “sözüyle” uygulanması gerektiği

bahsedildiğinden lâfzî yorumun bu anlamda hukuki dayanağının 1. madde olduğu tartışma

götürmez bir durumdur.18

3. Lâfzî Yorumda Dikkat Edilmesi Gereken Durumlar

a) Günlük-Mesleki Dil

Bir kelimeye anlamı veren kanun koyucudur. Bu nedenle lâfzî yorumda temel görev

hâkime düştüğünden, kelimenin anlamının ortaya konulması esas itibariyle hâkimin ufkuna

bağlıdır. Hâkim, kelimelerin anlamını ortaya koyarken sözlük yardımına da başvurabilir.

Ancak ilgili kelimenin sözlükte karşılığı yok ise bu durumda kendi dil yeteneğine

başvurmalıdır.19

Bir metinde kullanılan dil, günlük dil olabileceği gibi mesleki dil de olabilir. Bu

sebeple kullanılan dilin mesleki bir bilim dalı var ise yorum yapılırken ilgili bilim dalı göz

önünde tutularak yorum yapılmalıdır.20

17 SÖZER; s. 38, AKINTÜRK/AKİPEK/KARAMAN; s. 121. 18 SÖZER; s. 39. 19 SÖZER; s. 42, GÜRİZ, Adnan; Hukuk Felsefesi,5. Bası, Ankara, 1999, s. 62. 20 SÖZER; s. 42.

7

Kelime yorumlarında ülkenin genelinde kullanılan günlük dilden yararlanılması da son

derece doğaldır. Ancak açık ve anlaşılması mümkün mesleki kelimelerin yorumlanması

sırasında da onların içerdiği anlamların dışına çıkmamak gerekir. Binaen aleyh günlük dilin

yanında mesleki dilin kullanılması da bir zaruriyettir. Zira her mesleğin kendine özgü

uygulamalarını ifade eden teknik terimler ve kavramlar vardır.

Fakat hukukun, hayatın ta kendisi ve muhatabının yurttaşlar olması nedeniyle genel

dilden tamamen soyutlaşması da onu işlevsiz bir hale getirmektedir. Bu sebeple hukuk dili

genel dilden de uzak olmamalıdır.

b) Kelimelerin ve Cümlelerin Özellikleri ve Yapılarının Tahlili

Günlük dilde kelimeler bağımsız olarak, mevcut durumdan soyut olarak anlam

taşıyamazlar. Soyut kelimelerin somutlaştırılmaları ancak güncel koşullardan yola çıkılarak

yapılabilir. Bu anlamda kelimeler günlük şartların, politik ve tarihi durumların değişmesi ile

farklı anlamlara bürünebilirler. Buradan hareketle hukuki bir terimin tanzim edildiği an ile

okunduğu an arasında ciddi anlam farklılıkları olabilir. Toplumun değişmesi ile birlikte

kelime anlamları da değişeceğinden, tanzim edilen kuralın da değişmesi mutlak olacaktır.21

Bunun yanında bir kelimenin çok anlamlı olması da dikkate alınmalıdır. Bu sebeple

kelimenin kullanıldığı koşul, anlamı da değiştirecek olup anlam belirsizliğini ortadan

kaldıracaktır. Bir kelime “Hak” olarak yazıldığında “Tanrı”, “Allah” anlamına gelir. Küçük

harfle yazıldığında ise, kullanıldığı ortama göre “toprak”, “yer” olarak anlaşılabilir. Kelime

ayrıca hukuki anlamda “çıkar”, “pay”, “ücret” olarak da kullanılmaktadır.22

21 SÖZER; s. 46. 22 SÖZER; s. 46-47.

8

Cümle yapısında ise bilindiği üzere cümle içeriğinde kullanılan bağlaçlar cümlelerin

ve dolayısıyla kelimelerin anlamını değiştirmektedirler. Kanun metninde kullanılan “ve”

bağlacının bağlayıcı “veya” bağlacının ise seçimlik bir ifade tarzını ortaya koyup koymadığı

dikkate alınmalıdır. Ayrıca bunun yanında “ile” bağlacı “ve” bağlacında da olduğu gibi iki

grubu birbirine bağlar. Burada kastedilen bağlama iki ayrı olguyu tek bir hukuki sonuca

götürmedir.23

Bunun yanında cümlelerin ve paragrafların yapıları incelendiğinde ilk kısmın normun

düzenlendiği durumu ikinci kısmın ise bu norma uyulmaması halinde karşılaşılması muhtemel

hukuki sonucu düzenlediği görülür.24

c) Kenar Başlıkları

Anayasanın 176. maddesine göre “Madde kenar başlıkları, sadece ilgili oldukları

maddelerin konusu ve maddeler arasındaki sıralama ve bağlantıyı gösterir. Bu başlıklar

Anayasa metninde sayılmaz.” Ayrıca Meclis tarafından verilen 26.12.1944 tarih ve 1367

sayılı yorum kararında da kenar başlıklarını kanun metni içerisine dâhil etmemiştir. Yargıtay

İçtihadı Birleştirme Genel Kurulu’nun vermiş olduğu bir kararda da bu konuda boşluk

olmaması sebebiyle başlıkların kanun metnine dâhil edilmemesi gerektiğini ve kenar

başlığından hareket edilerek sonuca gidilemeyeceğine belirtmiştir.25

Anayasa, Meclis kararı ve YHGK kararına rağmen doktrinde, kanun kenar

başlıklarının metinden ayrılmasının mümkün olmaması nedeniyle başlıklardan yararlanmanın

23 SÖZER; s. 51. 24 SÖZER; s. 52-53. 25 SÖZER; s. 53.

9

gerekli olduğu ifade edilmektedir. Zira başlıklar, kanunların sistematiğini düzenlemekte hem

de eksik metinlerin tamamlanmasına hizmet etmektedir. 26

4. Lâfzî Yorumun İcrası Sırasında Takip Edilecek Aşamalar

a) Kelime Anlamlarının Çözümü

İlk aşamada, metinde kullanılan ve anlamları bilinmeyen kelimelerin tespit edilerek,

bunların dar, geniş, duygusal ve akli anlamları araştırılır. Genel-mesleki dil ayrımı yapılır.

Bundan sonra kelimenin içerisinde bulunduğu konuya en uygun şekilde anlamı tespit edilir.27

b) Teknik Kavram ve İfadelerin Çözümü

Yukarıda bahsettiğimiz gibi mevzuat içerisinde gündelik dilin yanında mesleki dil olan

hukuk dilinin kullanılması da kaçınılmazdır. Bu sebeple mesleki kavramların, anlamlarının

ortaya konulması gerekmektedir. Anlamlarının ortaya konulamaması halinde, yorumun da

yapılması imkânsız olacaktır.

c) Dil Bilgisi Kurallarının Yardımı ile Cümlelerin Çözümü

Üçüncü aşamada kelimelerin gramer yapısı tahlil edilir. Kural dilbilim çerçevesinde

incelenir. Bu bağlamda virgül, noktalı virgül, özne, yüklem, sıfat, zamir, bağlaç ve sairlerin

görevi belirlenir.

d) Müesseselerin Çözümü

Dördüncü aşamada çözümü gereken olaya uygulanacak müessesenin unsurlarının

tespit edilmesi gerekir. Doğru ve anlaşılır bir yorum için müessese çözümü yaparak gerekli

formülü bulmak ve her bir unsuru maddi olaya uyarlamak gerekmektedir. Sözü edilen formül 26 SÖZER; s. 53. 27 SÖZER; s. 56.

10

genellikle yasanın lafzında bulunmayabilir. Bunu bulmak uygulayıcıların yani hâkimlerin

görevidir. Hâkimler bu alandaki ilmi ve kazai içtihatlardan yararlanarak uygulanacak formülü

tespit edebilir. Ancak aranan formülde, doktrinde üzerinde fikir birliğine varılmış bir kurum

bulamayabileceği gibi normun yeni tanzim edilmiş olması nedeniyle kazai içtihada da

rastlayamayabilir. Bu sebeple hâkim kendi kişisel çabası ile formülü oluşturmak zorunda

kalacaktır.28

B. Sistematik Yorum (Kanunun Sistematiği)

1. Genel Olarak

Bir kanun maddesi yorumlanırken, tek başına ve diğer kanun maddelerinden ayırarak

yorumlanmamalıdır. Bu sebeple bir kanun maddesi yorumlanırken, diğer maddelerle birlikte

ve hatta tüm hukuk sistemi içinde değerlendirilerek yorumlanmalıdır. Bir maddenin anlamı

onun ilgili yasa, ait olduğu hukuk dalı ve tüm hukuk sistemi içindeki yeri dikkate alınarak

yorumlanmalıdır. Zira normlar sistem içerisinde bağımsız değildirler; aralarında irtibat

mevcuttur.29

Bir norm değerlendirilirken diğer normlar ile arasında çelişki bulunmamalıdır. Bu

sebeple bir norm diğer normun anlamı dikkate alındığında çelişkisiz olmalıdır.30

2. Sistematik Yorum Çeşitleri

a) Şekli Yorum

Şekli yorumda aksi ile kanıt yöntemi, norm yığılması gibi özel kanunun genel

kanundan önce uygulanması gibi ilkelerden yararlanılır.

28 SÖZER; s. 56-57. 29 ÖZTAN; s. 136, SÖZER; s. 64-65, AKINTÜRK/AKİPEK/KARAMAN; s. 121. 30 SÖZER; s. 64, GÜRİZ; s. 63.

11

aa. Aksi İle Kanıt Yöntemi

Bir hukuk kuralı, belirli bir olaya belirli bir sonuç bağlamış ise, söz konusu

düzenlemenin dışında kalan diğer tüm olaylar aksi hukuki sonuçlara tabii olur. Aksi ile kanıt

yöntemi kıyas yönteminin tam tersidir.31

Örneğin; İş Kanunu’nun 25/II-g maddesine göre, işverenden izin almaksızın veya

haklı bir sebebe dayanmaksızın işçinin bir ayda üç işgünü işine devam etmemesi işverene

haklı nedenle fesih hakkı vermektedir. Cümlenin açık lafzından çıkan sonuç, bir ayda iki

işgünü devamsızlığın haklı fesih nedeni sayılmamasıdır. Yine aynı maddeye göre, işçi

işyerinde yedi günden fazla hapisle cezalandırılan ve cezası ertelenmeyen bir suç işlediğinde,

işveren iş sözleşmesini haklı nedenle feshedebilecektir. Düzenleme ile ifade edilmek istenen

husus, işyerinde işlenen suç yedi gün veya daha az cezayı gerektirmiş ise işveren için haklı

nedenle fesih hakkı doğmayacaktır.32

bb. Norm Yığılması

Bazen aynı konuya ilişkin hukuk sisteminde birden fazla hukuk kuralı mevcut olabilir.

Böyle bir durumda ortaya çıkabilecek ihtilafın hallinde hangi kanun maddesinin uygulanacağı

sorunu ortaya çıkmaktadır.

aaa. Seçimlik Normlar

Bir hukuk sistemi içerisinde aynı hukuki ihtilafı çözen birden fazla hukuki norm

olabilir. Bu normlar aynı madde içerisinde bulunabileceği gibi farklı yasalarda da olabilir. Bu

31 SÖZER; s. 54, AKİPEK/AKINTÜRK/KARAMAN; s. 122. 32 Aynen SÖZER; s. 54.

12

durumda iki olasılık ortaya çıkabilir; ya ilgili kanun maddeleri birbirlerini tamamlamaktadır

ya da ilgili maddeler birbirleriyle çatışmaktadırlar.33

Sözleşme ya da haksız fiilden doğan sorumlulukların yarışması halinde, her ikisinden

doğan hakkın bağımsızlığından, sonuçta da birinin diğerinin alternatifi olmasından söz edilir.

bbb. Birbirini Tamamlayan Normlar

Bazı durumda aynı hukuki ihtilafı düzenleyen farklı kanun maddeleri birbirlerini

tamamlamaktadırlar. Bunun için normların birbirleriyle çatışmaması ve fakat birbirlerini

tamamlamaları gerekir. Tamamlama halinde zaten çatışma olmayacağından ilgili kanun

maddeleri birbirleri ardına uygulanırlar. Örneğin; bir devlet memuru yüz kızartıcı suç

işlediğinde hem TCK kapsamında hem de Devlet Memurları Kanunu’na göre ayrı ayrı

cezalandırılacaktır.34

ccc. Çatışan Normlar

Bazı durumda aynı hukuki ihtilafı düzenleyen farklı kanun maddeleri birbirleriyle

çatışmaktadır. Yani bir hukuki olaya farklı maddeler farklı hukuki sonuçlar bağlamış olabilir.

Bir olay birden fazla kuralın uygulama alanı içerisinde kaldığında, her iki kuralın da

uygulanıp uygulanmayacağı değerlendirilir. Her ikisi de söz konusu olaya uygulanabiliyor ise

gerçek bir norm çatışmasından bahsedilir. Her iki kuralın da aynı olay bakımdan bağladığı

hukuki sonuçlar örtüşür ise tam çatışma; biri diğerinden daha geniş bir uygulama alanına

sahipse kısmi çatışmadan bahsedilir.35

33 SÖZER; s. 68. 34 SÖZER; s. 74. 35 SÖZER; s. 78.

13

Çatışan normlar farklı düzeydeki normlar arasında doğmuş ise üst düzey norm alt

düzey norma hükmeder. Yani normlar hiyerarşisine göre üstte olan, altta olana hükmeder.

Anayasa basit yasalara göre; yasalar yönetmeliklere göre önceliklidir.

Çatışan normlar aynı düzeyde ise bu durumda çatışan normların tarih ve içeriklerinin

özel veya genel olmasına göre değerlendirme yapılmaktadır.

-İki özel ya da iki genel yasa birbirleriyle çatışırsa bu durumda, özel-genel yasa ayrımı

yapılamıyorsa, zaman ölçütü kullanılır. Yani yürürlük tarihi itibari ile sonraki yasa, önceki

yasaya göre öncelikli olarak uygulanır. Fakat çatışan iki normun aynı tarihte çıkması

durumunda iki kanun hükmü birbirini etkisiz hale getirir ve bu durumda ortaya bir boşluk

çıkar. Hâkim böyle bir durumda hukuk yaratmak durumunda kalmaktadır.36

- Çatışan yasalardan birinin genel diğerinin ise özel olması ihtimali de mümkündür.

Bu durumda eski tarihli yasa genel ve yeni tarihli yasa özel nitelikte yahut eski tarihli yasanın

özel ve yeni tarihli yasanın genel nitelikte olmasının herhangi bir önemi bulunmamaktadır.

Zira her iki durumda da özel nitelikte normun hâkimiyeti aşikârdır. Binaenaleyh özel normun

genel norma kıyasla daha hususi olması ve daha fazla ayrıntı içermesidir.37

ddd. Örtüşen Normlar

İki norm bazen aynı hukuki olayı tek bir sonuca götürüyor olabilir. Bu halde

örtüşen normdan söz edilir. Bu durumda her iki norm farklı iki uygulama getirmediğinden

normların birinin fazlalık olduğundan bahsedilebilir. 38

36 SÖZER; s. 80-81-82, KARAYALÇIN, Yaşar/ YONGALIK, Aynur; Hukukta Öğretim-Kaynaklar- Metod- Problem Çözme, 7. Bası, Ankara, 2008, s. 151.

37 SÖZER; s. 82-83-84, KARAYALÇIN/YONGALIK; s. 51. 38SÖZER;s.88-89.

14

b) Anayasaya Uygunluk Yorumu

Sistematik unsurdan yararlanırken yorum Anayasa’ya uygun olarak yapılmalıdır.

Esasen anayasaya uygunluk normu ayrı bir yorum unsuru olmayıp diğer yorum unsurlarının

tamamlayıcısıdır. Yorum çalışması tamamlandıktan sonra ortaya çıkan sonuçlar arasında

seçim yapmaya hizmet eder. Ortaya çıkan sonuçlar arasında anayasaya bağdaşmayan yorum

sonuçları dikkate alınmazlar. Anayasaya uygunluk yorumu, sistematik yorumun özel bir hali

olarak hukuk düzeninin birliğini, anayasanın üstünlüğünü ve kurallar hiyerarşisinin getirmiş

olduğu bir sonuçtur.39

Anayasaya uygunluk yorumu bir yorum unsuru olmayıp, diğer yorum unsurlarının

ortaya çıkarmış olduğu sonuçları değerlendiren bir sistemdir. Yani bir kanun maddesi tüm

yorum unsurları ile değerlendirildikten sonra ortaya çıkan sonuçlar Anayasa’ya aykırı ise bu

durumda aykırı olmayan yorum unsuru, aykırı olana tercih edilmelidir.

3. Sistematik Yorumun İcrası Sırasında Takip Edilecek Aşamalar

- Olayla ilgili norm saptanır ve okunur.

- Yapılan ilk yorumu denetlemek üzere, yorum yapılan kuralın içinde bulunduğu

yasanın anlayışı değerlendirilir.

- Konu ile ilgili aynı yahut farklı yasalarda başka bir kuralın olup olmadığı

araştırılır. Eğer farklı kuralın mevcudiyeti tespit edilir ise bu durumda söz konusu

kuralların birbirini tamamladığı, birbirleri arasında seçimlik, birbirleriyle çatışan

nitelikte olup olmadığı tespit edilir.

- Son olarak saptanan normların Anayasaya uygunluk denetimi yapılır.

39 ÖZTAN; s. 137, SÖZER; s. 119.

15

C. Amaca Uygunluk Yorumu (Kanunun Konuluş Nedeni)

1. Genel Olarak

Amaca uygunluk yorumu, kanun koyucunun kanunu tanzim etmesindeki amaç ve

varılmak istenen hedef dikkate alınarak yapılan yorumdur. Yasayı yorumlayacak olan yargıç,

kanunu tarafların verebileceği anlama göre değil de herkesin anlayabileceği şekilde

yorumlaması gerekmektedir. Zira kanun yalnızca taraflar için değil tüm yurttaşlar için tanzim

edilmiştir. Kanunu herkesin anlayacağı şekilde yorumlamak için yargıcın yapacağı ilk iş

kanun metnini okuyup, değerlendirmek olacaktır. Bu durum yukarıda açıklamasını yapmış

olduğumuz lâfzî yorum anlamına gelmektedir. Yani yargıç ilk önce lâfzî yorumla yola

çıkacaktır.40

Bazı yasalarda kanunun çıkarılış amacı açıkça yazılmış bulunduğundan bu tür

kanunların amaca uygunluk yorumu yönünden sakıncası bulunmamaktadır. Amaca uygunluk

yorumu metni açık olan kurallarda uygun düşmez. Zira yargıç kanunun açık amacını bertaraf

ederek, kendi değerlendirmesini esas alamaz. Bu sebeple yargıcın normun lafzına bağlılığı

esastır. Ancak amacın belli olmadığı kurallarda, yargıç yasanın yanında hukuka da bağlı

olacağından, norm içindeki çatışmayı önlemek amacıyla amaca uygunluk yorumu yapacaktır.

Ancak kanunun çıkarılış amacı belirtilmemiş olduğu durumlarda yargıç lâfzî yorumun

ardından, münferit ve kolektif inceleme yapacaktır.41

Münferit incelemede, yargıç öncelikle yalnızca yorumunu yapacağı kuralı

inceleyecektir. Yasanın esas anlamıyla korumasını istediği menfaati araştıracaktır. Bunun için

kanundaki menfaat çatışmaları, yasadan tanzim edilmesinden önce hangi durumun bu

kanunun tanzim etmeye sebebiyet verdiğini araştıracaktır. Yargıç daha sonra düzenlemenin

40 SÖZER; s. 98,AKİPEK/AKINTÜRK/KARAMAN; s. 124, GÜRİZ; s. 66. 41 SÖZER; s. 98-103,AKİPEK/AKINTÜRK/KARAMAN; s. 124.

16

amacını ortaya koymak için yorum yaptığı andaki sosyo-ekonomik durumu araştıracak ve

gerek duyarsa kanunun tanzim edildiği andaki dönemi de dikkate alabilecektir. Bu yukarıda

incelemesini yapmış olduğumuz objektif ve sübjektif tarihi metoddur. Aslında yargıç münferit

incelemede bir bakıma tarihi yorum yapacaktır.42

Yargıç daha sonra kolektif incelemeye geçecektir. Zira yukarıda da değindiğimiz

üzere bir kanun diğer kanunlardan izole olmuş değildir. Bu sebeple birbirleriyle bağımsız

olmayıp hali hazırda irtibatları devam etmektedir. Münferit incelemeyi yapan yargıç daha

sonra kolektif inceleme yaparken kanunların birbirleriyle olan ilişkisini kuracak ve aralarında

değerlendirme yapacaktır. Dolayısıyla amacı tespit ederken, hükümlerin lafzından ziyade

onların arkasında, yasanın tamamında ve içinde bulunduğu hukuk dalı ve nihayet tüm hukuk

sistemi içerisinde inceleme yapacaktır. Aslında yargıç kolektif incelemede bir bakıma

sistematik yorum yapacaktır.43

Yargıç yukarıda belirtilen tüm işlemleri yaptıktan sonra kuralın amacını

belirleyecektir. Ancak yargıç kuralların birden fazla amaç taşıyabileceği ihtimalini de göz

önünde tutacaktır.44

Yargıç daha sonra toplumsal değer yargılarına ve onlarda meydana gelen değişimleri

ortaya çıkan değerleri incelemeye alacak (sosyolojik yorum) ve son olarak objektif

amaç(adalet ve eşitlik ilkeleri) ile eşyanın tabiatına uygun(düzenleme konusu şeyin yapısı) bir

biçimde yorumunu tamamlayacaktır.45

Kısacası yorum yapılırken yargıç evvelce kanunun metnini esas alacaktır. Yani kuralın

lafzı ve dil bilgisi kuralları üzerinde duracaktır. Metin ile bulduğu sonuç kendisine makul 42 SÖZER; s. 98-99. 43 SÖZER; s. 99. 44 SÖZER; s. 100. 45 SÖZER; s. 101.

17

gelmiyorsa kanun koyucunun iradesini araştıracaktır. Eğer kanunun metni ile yasa koyucunun

iradesi arasında bir çelişki olduğu kanaatine varır ise kanunun metni üzerinde kısmi tasarrufta

bulunabilecektir. Ancak tasarrufu metinin tamamen dışına çıkacak şekilde olmayacaktır.46

2. Hukuki Dayanağı

Medeni Kanun’un madde 1/I’de “Kanun sözüyle ve özüyle değindiği bütün konularda

uygulanır” demektedir. Maddenin ifadesinden anlaşıldığı üzere bir norm incelenirken evvelce

lâfzî yorum ardından da normun özüne bakılacaktır.

3. Amaca Uygunluk Yorumunun Türleri

Lâfzî yorum ile ulaşılan sonuç yargıca makul gelmiyorsa bu durumda yargıcın, kuralın

amacına ulaşması gerekmektedir. Bu sebeple yargıç kuralın amacını saptamalıdır. Saptadığı

amacın bazen daraltılması bazen de genişletilmesi gerekmektedir. Ayrıca yargıç kural

çatışmalarını önleyecek şekilde de yorum yapabilir.

a) Daraltıcı Yorum

Bir kural eksiksiz gibi gözükse de bazen bir boşluk bulunabilir ve bu boşluk olması

gereken bir istisnanın bulunmamasından kaynaklanabilir. Bir kuralın metnine sıkı sıkıya bağlı

kalınarak yapılan yorum, yasanın amacına aykırı sonuç verebilir. Bu nedenle kural, normun

amacı gözetilerek sınırlandırılabilir. Zira yasa koyucu amacın gerçekleşmesi için gereken

istisna hükmü fark edememiştir. Buna teoride “amaca aykırı kullanımı önleyen yorum”

denir.47

46 SÖZER; s. 104. 47 SÖZER; s. 111.

18

Ya da bir kural eksiksiz olarak uygulandığında her iki taraf içinde sıkıntı doğuracak

ise bu durumda normun amacı aşan kısımları göz ardı edilebilir. Buna teoride “amacı aşan

kullanımı önleyen yorum” denilir.48

b) Genişletici Yorum

Bazen norm, çözümü gerektiren sorunlara uyarlanamayacak kadar dar ifade edilmiş

olabilir. Yani kanunun metni ile kanunda ulaşılmak istenen amaç arasında fark vardır. Daha

doğru bir ifade ile kanunda ulaşılmak istenen amaç maddenin lafzında bulunmamaktadır.

Adalete ve eşitliğe uygun olmayan bu durum maddenin genişletilerek yorumlanmasını

gerektirir.49

Ancak yargıç genişletici yoruma başvuracağı zaman yasanın metninden ayrılmayacak

yalnızca normu oluşturan sözcüklere geniş anlamlar yükleyecektir.

c) Kural Çatışmalarını Önleyen Yorum

Bazen yargıç önündeki somut meseleye uygulayacak iki kanun maddesi tespit edebilir.

Ancak söz konusu maddeler birbirleriyle çeliştiği zaman hangi kanun maddesinin

uygulanacağı sorunu gündeme gelir. Yargıcın çatışan iki normu tespit etmesi halinde,

koruyucu olan kuralı tespit ederek onu uygulayacaktır.

48 SÖZER; s. 115. 49 SÖZER; s. 115.

19

4. Amaca Uygunluk Yorumunun İcrası Sırasında Takip Edilecek

Aşamalar

-Lâfzî yorum

-Münferit İnceleme

-Kolektif İnceleme

-Eşyanın Tabiatına Uygunluk Değerlendirmesi

-Sosyolojik Değerlendirme

-Objektif Amaç (Hukukun Genel İlkeleri)

D. Tarihi Yorum

1. Genel Olarak

Bir kanun yorumlanırken, yasanın uygulama tarihi ile yayımı tarihi arasında zaman

farkı olacağından bu durumda yasanın uygulandığı dönemin mi yoksa uygulanacağı dönemin

mi dikkate alınacağı sorunu ortaya çıkacaktır. Bu durumda yukarıda bahsetmiş olduğumuz

sübjektif ve objektif metod dikkate alınarak yorum yapılacaktır. Konu evvelce anlatılmış

bulunduğundan, bu bölümde tekrara mahal vermemek adına yalnızca ilgili bölüme atıf

yapılacaktır.50

2. Tarihi Yorumun Uygulanması

“-http://www.tbmm.gov.tr adresine girilir.

-Solda mevcut seçeneklerden “yasama faaliyetleri” ibaresinin üstü tıklanır.

50 Bkz; II. Bölüm: Yorum Metotları.

20

-Ekranda çıkan “kanun sorgu formu”nda aranan kanun numarası girilir ve “getir”

kelimesi tıklanır.

-“Kanun sorgu sonucu” başlığı altında solda yazılı olan kanun numarasının üstü

tıklanır.

-“Kanun bilgileri” başlıklı yeni bir sayfa açılır. Bu sayfada çıkan çizelgede en altta

mevcut “Geçmiş Dönem Tasarı Bilgileri ve Komisyon Raporları” başlığı tıklanır.

Ekrana “Geçmiş Dönem Kanun Tasarı Bilgileri” ve “Geçmiş Dönem Kanun Tasarısı

Komisyon Bilgileri” çizelgeleri çıkar. Adalet Komisyonu, Plan ve Bütçe Komisyonu,

Sağlık Aile Çalışma ve Sosyal İşler Komisyonları hakkında bilgi edinilmek

istenildiğinde bu komisyonların isimleri tıklanır. Değinilen her iki çizelgenin en

altında “Esas Komisyon Raporu” ibaresi tıklanınca genel gerekçeye ve madde

gerekçelerine ulaşılır.”51

IV. TEAMÜL KURALLARININ YORUMLANMASI

Teamüli hukuk kurallarının yorumlanması, kanunların yorumlanmasına nazaran farklı

özellik taşır. Zira yargıç öncelikle böyle bir teamül kuralı olup olmadığını tespit etmelidir.

Ancak bir kuralın teamül kuralı olup olmadığının tespiti kolay bir iş değildir. Bir kere her

şeyden önce teamül kuralı olduğu iddia olunan kuralın uzun zamandan beri aynı biçimde süre

gelen ve belli bir davranış biçimini barındırması gerekir. İkinci olarak da söz konusu kuralı

uygulayanlar arasında hukuki bir buyruğu yerine getirdikleri kanısı olması gerekmektedir. Bu

sebeple aslında teamüli yorumun, ilgili kuralın insanlar üzerindeki varlığının saptanması işi

51 SÖZER; s. 96-97.

21

olarak değerlendirilebilir. Hâkim, teamüli kuralın varlığını tespit ettiği takdirde amaca uygun

yorum yoluyla ilgili kanun metnini yorumlayacaktır.52

V. YORUM UNSURLARI ARASINDA UYGULAMA SIRASI

Yorum unsurlarının çeşitliliği karşısında hâkim yorumlaması gereken bir norm için

hangi unsura başvuracağı konusunda çelişkiye düşebilir. Zira yorum unsurlarının hiç birisi

mükemmel olmadığı gibi birbirleriyle de çelişmektedir. Bu durumda iki görüş ortaya

atılmıştır. Tek Yöntemin Yeterliliği Görüşü’ne göre; unsurlardan biri seçildiği zaman zaten

diğer unsura gerek kalmayacağı belirtilmiş; Birden Fazla Yöntemin Kullanılabilirliği

Görüşü’ne göre ise, bir unsurun kullanımı diğer unsurun kullanılamayacağı anlamına

gelmeyeceği belirtilmiştir. Ancak bu durumda hiyerarşik durumun nasıl çözüleceği meselesi

gündeme gelecektir.53

Hiyerarşik sırada kuralın lafzına öncelik verilmesi normal karşılanmalıdır. Ardından

yasaların dış sistematiği ve yasanın dayandığı kavramsal sistematiğe önem verilmelidir.

Amaca uygunluk yorumu ise her yorumla birlikte yapılması gerekmektedir. Lâfzî, sistematik

ve amaca uygunluk yorumu dışında kuralın tarihi yorumu da yapılmalıdır. Bütün yorumların

ardından en son Anayasa’ya uygunluk yorumu yapılmalıdır. Zira bütün yorumlar Anayasa’ya

uygun olmalıdır.54

52 ARAL, Vecdi; Hukuk Felsefesinin Temel Sorunları, İstanbul, 2011, s. 194-195, AKİPEK/AKINTÜRK/KARAMAN; s. 130. 53 SÖZER; s. 121. 54 SÖZER; s. 122-123.

22

VI. SONUÇ

Yorum, yasaların anlamlarını ortaya koymak ve dolayısı ile hukuk düzeni içerisinde

bulunan müphem kavramların açıklanması olarak nitelendirilebilir.

Uygulayıcı, önüne gelen somut olaya uygulayacağı soyut kavramı bulmakta güçlük

çekmeyecektir. Yargıç, meselenin halli bakımından somut olayda hangi hukuk dalının ve

hangi kanunun ve nihayet hangi kanun maddesini uygulayacağını araştıracaktır. Kanun

maddesini teşhis ettikten sonra onunla ilgili doktrindeki ve mevzuattaki- ki bunlar mevzuatın

yanında yargısal içtihatlar da olabilir- araştırma yaparak soyut kuralı, somut hadiseye

uygulayacaktır.

Ancak meselenin halli bakımından, tespit ettiği soyut norm ile ilgili gerek doktrinde ve

gerekse mevzuatta konuyla ilgili açıklama bulmakta zorluk çekebileceği durumda yorum

unsurlarını göz önüne alacaktır. Öncelikle kanunun lafzından yola çıkacak, kelimelerin ve

cümlelerin yapısı ile ona bir anlam yükleyecektir. Ardından kanun maddesinin içerisinde

bulunduğu kanunun sistematiğini irdeleyecek ve sistematik yorum yapacaktır. Bunun

ardından, kanunun tanzim edilmesinde esas korunmak istenen menfaatin ne olduğunu ve

yaptığı yorum ile korunmak istenen menfaat arasında bir çelişki olup olmadığını

değerlendirecektir. Tüm bunların yanı sıra objektif ve sübjektif tarihi yorum ile gerekse

kanunun tanzim edildiği anda kanun koyucunun iradesini araştıracak ve gerekse yorum

yaptığı an da mevcut hayatın koşullarını birlikte değerlendirecektir. Nihayet, yapmış olduğu

yorumun Anayasa’ya aykırı olup olmadığını tespit ederek, yaptığı yorumun denetimini

gerçekleştirecektir.

Her ne kadar uygulayıcının yorum yapması bir nev’i takdir yetkisi olarak

değerlendirilse de esas amaç kanunun anlamının ortaya koyulması çabasıdır. Kaldı ki

23

uygulayıcının takdir yetkisi de sınırsız olmayıp, takdir yetkisinin bağlı bulunduğu bir takım

kurallar vardır. Zira 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun 4. maddesi uyarınca; “Kanunun

takdir yetkisi tanıdığı veya durumun gereklerini ya da haklı sebepleri göz önünde tutmayı

emrettiği konularda hâkim, hukuka ve hakkaniyete göre karar verir.”

Maddenin lafzında hâkimin önüne gelen olayda, hukuku bir tarafa bırakıp meselenin

hallinde sadece hakkaniyeti gözetecekmiş gibi bir kanı uyandırmaktadır. Oysa hâkim, takdir

yetkisini kullanırken önce hukuka, daha sonra hakkaniyete göre karar vermek zorundadır.

Dolayısı ile yorumun amacı hakkaniyetten önce hukukun uygulanmasına hizmet etmek

olmalıdır.

24

KAYNAKÇA

AKİPEK, Jale; Türk Medeni Hukuku Başlangıç Hükümleri - Şahsın Hukuku, Ankara, 1960.

AKİPEK, Jale/ AKINTÜRK, Turgut/ ATEŞ KARAMAN, Derya; Türk Medeni Hukuku Başlangıç Hükümleri Kişiler Hukuku, 7. Bası, İstanbul, 2009

ANSAY, Sabri Şakir; Hukuk Bilimine Başlangıç, Ankara, 1952

ARAL, Vecdi , Hukuk felsefesinin Temel Sorunları, İstanbul, 2011

ARSEBÜK, Esat; Medeni Hukuk Cilt-1,2, Ankara, 1938.

BİLGE, Necip; Hukuk Başlangıcı,4.Baskı, Ankara, 1983.

EDİS, Seyfullah; Medeni Hukuka Giriş ve Başlangıç Hükümleri, Ankara,1979.

GENÇCAN, Ömer Uğur; Türk Medeni Kanunu Şerhi (Cilt-1), Ankara, 2007.

GÖZLER, Kemal; Hukukun Genel Teorisine Giriş: Hukuk Normlarının Geçerliliği ve Yorumu Sorunu, Ankara, 1998

GÜRİZ, Adnan; Hukuk Felsefesi,5. Bası, Ankara, 1999

KARAYALÇIN, Yaşar/ YONGALIK, Aynur; Hukukta Öğretim-Kaynaklar- Metod- Problem Çözme, 7. Bası, Ankara, 2008

OĞUZOĞLU, H. Cahit; Medeni Hukuk(Giriş, Başlangıç, Şahsın Hukuku), 2. Basım, Ankara, 1949.

SEROZAN, Rona; Medeni Hukuk Genel Bölüm/Kişiler Hukuku, İstanbul, 2011

SÖZER, Ali Nazım; Hukukta Yöntembilim, 3. Baskı, İstanbul, 2012

İMRE, Zahit; Medeni Hukuka Giriş, 3.Basım, İstanbul, 1980.

İNAN, Ali Naim; Medeni Hukuk, Ankara, 2005.

OĞUZMAN, M. Kemal; Medeni Hukuk Dersleri, 6.Basım, İstanbul, 1990.

OĞUZMAN, M.Kemal/ BARLAS, Nami; Medeni Hukuk Giriş Kaynaklar Temel Kavramlar, 17.Basım, İstanbul,2011.

ÖZTAN, Bilge; Medeni Hukukun Temel Kavramları, 23. Basım, Ankara, 2006.

TEKİNAY, Selahattin Sulhi; Medeni Hukukun Genel Esasları ve Gerçek Kişiler Hukuku, İstanbul, 1992.

VELDET, Hıfzı; Medeni Hukukun Umumi Esasları, 2. Basım, İstanbul, 1945.

25

ZEVKLİLER, Aydın; Medeni Hukuk Başlangıç Hükümleri, Kişiler Hukuku- Aile Hukuku, Diyarbakır, 1980.

ZEVKLİLER, Aydın/ HAVUTÇU, Ayşe; Medeni Hukuk Temel Bilgiler, 5.Basım, Ankara, 2005.

ZEVKLİLER, Aydın/ ACARBEY, M. Beşir / GÖKYAYLA, K. Emre; Medeni Hukuk Başlangıç Hükümleri-Kişiler Hukuku-Aile Hukuku, 6. Basım, Ankara, 1999.