ilkcag felsefesi

7/25/2019 Ilkcag Felsefesi

http://slidepdf.com/reader/full/ilkcag-felsefesi 1/164

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2670

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1636

‹LKÇA⁄ FELSEFES‹

Yazarlar

Prof.Dr. Cengiz ÇAKMAK (Ünite 1, 4, 5)

Yrd.Doç.Dr. Nedim YILDIZ (Ünite 2, 3, 6)

Yrd.Doç.Dr. Serdar USLU (Ünite 7, 8)

Editör

Yrd.Doç.Dr. Serdar USLU

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹



Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel KoordinatörDoç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç.Dr. T. Volkan Yüzer

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›zÖ¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Funda Gürbüz

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak Düzeni

Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

‹lkça¤ Felsefesi

ISBN978-975-06-1337-1

1. Bask›Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 11.000 adet bas›lm›flt›r.

ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2012



‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ vi

Antik Yunan Mitolojisi ve Felsefe.................................................2FELSEFE SÖZCÜ⁄ÜNÜN ANLAMI ............................................................... 3

M‹TOLOJ‹K DÜfiÜNCEN‹N ANA HATLARI ................................................. 4

YUNAN M‹TOSUNUN GENEL B‹R DE⁄ERLEND‹RMES‹ VE FELSEFE

‹LE ‹L‹fiK‹S‹.................................................................................................... 9

Özet................................................................................................................ 11

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 13

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 14

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ............................................................................. 15

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 15

Milet Okulu..................................................................................16M‹LET OKULU VE ARKHE SORUNU........................................................... 17

THALES .......................................................................................................... 18

ANAKS‹MANDROS........................................................................................ 22

ANAKS‹MENES .............................................................................................. 25

Özet ............................................................................................................... 27

Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 28


S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 30 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 30

Pythagorasç›l›k ve Ksenophanes ............................................ 32PYTHAGORAS VE PYTHAGORASÇILIK .................................................... 33

Pythagorasç›lar›n Bilgelik ve Felsefe Anlay›fl› ............................................. 33

Pythagorasç› Ruh Ö¤retisi............................................................................. 33

Pythagorasç› Say› Ö¤retisi (Cosmopolisi) .................................................... 34

Pythagoras’›n Evren Tablosu ....................................................................... 35

KSENOPHANES............................................................................................. 36

Özet................................................................................................................ 42Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 43


S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 45

Yaralan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 45

Herakleitos ............................................................................... 46HERAKLE‹TOS’UN YAfiAMI VE FELSEFES‹ ................................................ 47

HERAKLE‹TOS’UN B‹LG‹ ANLAYIfiI ........................................................... 48

Fragmanlar›n Dili ......................................................................................... 48

‹nsanlar›n Bilgisel Bak›mdan Durumlar›...................................................... 49Herakleitos’un Bilgi Elefltirisi ....................................................................... 52

Bilginin Ana Kaynaklar› ............................................................................... 54

‹ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE



HERAKLE‹TOS’UN EVREN VE RUH ANLAYIfiI........................................... 55

HERAKLE‹TOS’UN AHLAK ANLAYIfiI ........................................................ 57

Özet................................................................................................................ 59

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 61Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 62

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ............................................................................. 62


Parmenides, Anaksagoras ve Demokritos ...............................64PARMEN‹DES ............................................................................................... 65

ANAKSAGORAS............................................................................................. 71

DEMOKR‹TOS ............................................................................................... 72

Özet ............................................................................................................... 76

Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 78Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 79



Sofistler ve Sokrates................................................................ 82SOF‹ST ‹FADES‹N‹N ANLAMI ...................................................................... 83

SOF‹STLERE OLAN ‹HT‹YACIN KAYNAKLARI VE SOF‹STLER‹N

ORTAYA ÇIKIfiI ........................................................................................... 85

Kültürel Arka Plan ....................................................................................... 85

Atina’n›n Siyasal Yaflam› .............................................................................. 85SOF‹STLER‹N B‹LG‹ ANLAYIfiI ................................................................... 86

Alkmaion ve Eski T›p Gelene¤i ................................................................... 88

BAfiLICA SOF‹STLER..................................................................................... 91

Protagoras ...................................................................................................... 91

Gorgias........................................................................................................... 91

Di¤er Bafll›ca Sofistler .................................................................................. 93

SOKRATES ..................................................................................................... 94

Özet ............................................................................................................... 96





Platon........................................................................................ 104PLATON’UN YAfiAMI VE YAPITLARI .......................................................... 105

PLATON’UN VARLIK ANLAYIfiI .................................................................. 106

Platon’un ‹dealar Ö¤retisine Girifl ............................................................... 106

Varl›k-Var Olan Ayr›m› ................................................................................ 107

‹dealar ‹le Duyulur Evren Aras›ndaki ‹liflki Sorunu ve Demiourgos ........ 108

‹yi ‹deas› ....................................................................................................... 109

fieylerin As›l Do¤as› Olarak ‹dealar ............................................................ 110

Ruhun Ölümsüzlü¤ü Ö¤retisi ve ‹dealar ..................................................... 111

‹ç indek i leriv

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE



PLATON’UN B‹LG‹ ANLAYIfiI ..................................................................... 112

Bilgi An›msamad›r ........................................................................................ 112

Diyalektik Yöntem ........................................................................................ 113

Bölünmüfl Çizgi Benzetmesi ........................................................................ 113Ma¤ara Alegorisi............................................................................................ 114

PLATON’UN MUTLULUK AHLAKI VE ERDEM ANLAYIfiI.......................... 114

PLATON’UN RUH ANLAYIfiI VE RUHUN ‹Ç DÜZEN‹ .............................. 116

TOPLUM VE S‹TE DÜZEN‹ ......................................................................... 117

Sitedeki S›n›flar ve Bafll›ca Erdemler .......................................................... 119

Filozof Kral ................................................................................................... 120

E¤itim ............................................................................................................ 120

Devlet ve Yasalar Aras›ndaki Bafll›ca Farklar ............................................. 122

Site Düzeni Türleri ....................................................................................... 123

Özet ............................................................................................................... 125Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 128




Aristoteles..................................................................................132 AR‹STOTELES’‹N YAfiAMI VE YAPITLARI ................................................. 133

AR‹STOTELES’‹N VARLIK ANLAYIfiI .......................................................... 134

Madde - Form ‹liflkisi .................................................................................... 134

Hareket Etmeyen Hareket Ettirici: Tanr› .................................................... 136Dört Neden Ö¤retisi...................................................................................... 137

Töz-‹linek ‹liflkisi ve Kategoriler ................................................................. 138

Do¤a Düzeni ve Hareket ............................................................................. 139

AR‹STOTELES’‹N MANTI⁄I VE B‹LG‹ ANLAYIfiI ...................................... 140

AR‹STOTELES’‹N RUH ANLAYIfiI ............................................................... 142

AR‹STOTELES’‹N AHLAK VE ERDEM ANLAYIfiI ........................................ 145

AR‹STOTELES’‹N TOPLUM VE S‹YASET ANLAYIfiI .................................. 148

Siyasi Rejim Türleri ...................................................................................... 150

Özet ............................................................................................................... 151





‹ç indek i ler v

8. ÜN‹TE



Önsöz

Felsefeyi geçmifliyle olan ba¤lar›ndan ayr› düflünmek imkâns›zd›r. Çünkü

bugün kulland›¤›m›z birçok felsefi kavram›n anlamsal içeri¤i, binlerce y›ll›k

düflünsel katk›lar›n ve evrensel bir fikrî imecenin ürünü olarak ortaya ç›km›fl-

t›r. Bu nedenle felsefi kavramlar›n anlamlar›n› ortaya koymak, bir anlamda on-

lar›n tarihlerini yazmakla eflde¤erdir. Bu da felsefe tarihi disiplinini felsefe yap-

man›n ayr›lmaz bir parças› haline getirir. Ad›na felsefe dedi¤imiz etkinli¤in,

büyük ölçüde, geçmifl dönemlerin büyük düflünürlerinin yap›tlar›nda vücut bu-

lan bir disiplin oldu¤unu hat›rdan ç›karmamak gerekir. Bu esas üzere, felsefe

tarihinin ana kavram ve sorunlar›n› izlemek her felsefe ö¤rencisine eflsiz katk›-lar sa¤layacakt›r.

Felsefenin 2500 y›ll›k uzun öyküsü Antik Yunan dünyas›n›n büyük filozofla-

r›n›n biny›llara ›fl›k saçan eflsiz baflar›lar›yla bafll›yor. Antik Yunan uygarl›¤›, dü-

flünce tarihinin ilk filozoflar›n› yetifltirmifl, ilk kavram ve sorunlar›n› ortaya koy-

mufltur ve bu bak›mdan bilhassa Bat› düflüncesi tarihinde imtiyazl› bir yere sa-

hiptir. Aç›kö¤retim Fakültesi Felsefe Lisans program› ö¤rencileri için haz›rlan-

m›fl olan bu kitap, siz de¤erli ö¤rencilerimizi Antik Yunan düflüncesinin büyük

isimleriyle, onlar›n özgün düflünceleriyle tan›flt›rmay› amaçlamakta ve bu ba-

k›mdan bundan sonra okuyaca¤›n›z tüm felsefe tarihi kitaplar› için bir girifl

özelli¤i tafl›maktad›r.

Felsefe, isim babalar› olan Antik Yunan düflünürlerine çok fley borçludur. Fel-

sefe tarihinde hiçbir sorun yoktur ki, Antik Yunan düflüncesine ama örtük, ama

aç›k bir gönderme içermiyor olsun. Tarihin ilk filozofu olan Thales ile bafllayan

Antik Yunan düflüncesinin Platon ve Aristoteles gibi görece geç dönem düflünür-

ler eliyle ulaflt›¤› doruk noktas›, düflünce tarihinde bir tekrar› daha olmayan par-

lak bir baflar› olarak kabul edilir. Bu iki adam, felsefe tarihinin, tart›flmas›z, en bü-

yük düflünürleri olarak, kendilerinden sonraki düflünürlerin el atacaklar› tüm so-

runlar› felsefe disiplininin yöntem ve icaplar›na uygun flekilde teflhis etmifl, ortaya

koyduklar› kavramlar adeta bafll› bafl›na bir felsefe lügati oluflturmufl ve bu lügat,

felsefenin geliflim süreci boyunca filozoflar›n bafl vurduklar› belki de en kullan›fl-

l› düflünme aletini oluflturmufltur.

Antik Yunan düflünürleri, bugün her biri felsefenin farkl› alt disiplinlerince ko-

nu edinilen varl›k, bilgi, insan, ahlak, toplum ve sanat sorunlar›n›, bin y›llar bo-

yunca hayranl›kla karfl›lanm›fl eflsiz bir bütünlük ve sistematiklik içinde ele al›p

tart›flm›fl, etkileri ça¤lar› aflan büyük felsefe yap›tlar› kaleme alm›fllard›r.

Önsözvi



Uzaktan ö¤retim tekni¤ine uygun olarak oluflturulan ve ‹lkça¤ Felsefesinin te-

mel konular›n› kronolojik bir s›rayla ele alan elinizdeki kitab›n haz›rlanmas›nda

bana yard›mc› olan ve yazd›klar› ünitelerle kitaba eflsiz katk›larda bulunan ‹stan-

bul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi ö¤retim üyesi say›n Prof.Dr. Cengiz Çakmak’a

ve K›rklareli Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü ö¤retim üyesi

say›n Yrd.Doç.Dr. Nedim Y›ld›z’a flükranlar›m› sunuyor, kitab›n siz de¤erli ö¤ren-

cilerimize yararl› olmas›n› diliyorum.

Editör

Yrd.Doç.Dr. Serdar USLU

Önsöz vii



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Felsefe sözcü¤ünün anlam›n› ifade edebilecek,Mitolojik düflünceyi ana hatlar› itibar›yla tart›flabilecek,Mitolojik düflünme biçimiyle felsefi düflünme biçimini karfl›laflt›rmal› olarakde¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Mitos• Felsefe• Kaos• Kozmos• Sophos

• Arethe• Mysterie• Dionysosçuluk• Orphizm

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z


• FELSEFE SÖZCÜ⁄ÜNÜN ANLAMI

• M‹TOLOJ‹K DÜfiÜNCEN‹N ANAHATLARI

• YUNAN M‹TOSUNUN GENEL B‹RDE⁄ERLEND‹RMES‹ VE FELSEFE ‹LE‹L‹fiK‹S‹

1‹LKÇA⁄ FELSEFES‹

Antik YunanMitolojisi ve Felsefe



FELSEFE SÖZCÜ⁄ÜNÜN ANLAMIFelsefe sözcü¤ünün Antik Yunan insan› için tafl›d›¤› önemi tart›flmak, felsefe di-siplininin, en az›ndan Antik Yunan özel ba¤lam›nda nas›l bir anlama sahip oldu-¤unu tayin etmek ad›na iyi bir bafllang›ç olabilir. Çünkü felsefenin tüm temel kav-ramlar› gibi felsefe sözcü¤ü de tafl›d›¤› anlamlar›n önemli bir k›sm›n›, onu ilk kezkullanan ve dünya dillerine kazand›ran Antik Yunan insan›n›n düflünce biçimleri-ne borçludur. Bu düflünce biçimlerinin felsefe sözcü¤ünü nas›l yo¤urdu¤unu, an-lamsal bak›mdan nas›l bir içerikle donatt›¤›n› izlemek yararl› bir çabad›r.

Bugün dilimize felsefe olarak yerleflmifl olan sözcü¤ün Antik Yunancadaki tamkarfl›l›¤› philosophos idi. Sevgi anlam›na gelen philo sözcü¤ü ile bilgelik anlam›na

gelen sophos sözcü¤ünün terkibinden oluflan bu bileflik sözcü¤ün dilimizdeki tamkarfl›l›¤› bilgelik ya da bilgi sevgisidir. Sözcük, birkaç yüzy›ll›k bir süre içinde bafl-l› bafl›na bir düflünce disiplinini ifade etmekte kullan›lacak flekilde evrilmifl, böyle-ce Yunanl›lar felsefenin hem isim babalar› hem de kelimenin tam anlam›yla kuru-cular› olmufllard›r.

Felsefenin neden baflka co¤rafyalarda de¤il de Antik Yunan dünyas›nda ortayaç›kt›¤› çokça sorulmufl, hatta kimilerince felsefenin Antik Yunan’a özgü bir etkin-lik oldu¤u savunulmufltur. Burada felsefe Antik Yunan’a özgü bir etkinlik midir so-rusu tart›fl›lmayacakt›r. Elbette felsefene sadece Eski Yunan dünyas›na özgü bir et-kinliktir ne de felsefe dedi¤imiz düflünsel disiplinin tüm içeri¤i Antik Yunan dü-flüncesine indirgenebilir. Fakat sonuçta belli dönemde ortaya ç›km›fl bir düflünsel

tutumlar bütününe Antik Yunan Felsefesi denmektedir ve her ne kadar felsefe An-tik Yunan dünyas›n›n düflünsel etkinliklerine indirgenemesede felsefenin Antik Yunan dünyas›nda bafllad›¤›n› tart›flmaks›z›n kabul etmek gerekir.

Felsefe yapma etkinli¤i MÖ 600 dolaylar›nda bir ‹yonya kenti olan Milet’te (Mi-letos) yaflayan Thales ile bafllam›flt›r. Elbette o dönemde söz konusu düflünsel et-kinli¤e felsefe denilmemekteydi. Çünkü philosophos sözcü¤ü sonraki dönemlerdeortaya ç›km›fl ve muhtemelen ilk kez Pythagorasç›lar taraf›ndan kullan›lm›flt›r. ‹lkfilozoflar olarak kabul edilen Milet Okulu düflünürlerinin, yani Thales, Anaksiman-dros ve Anaksimenes’in düflünsel etkinlikleri genellikle do¤a araflt›rmas› olarakan›lmakta, kendilerine de do¤a araflt›rmac›lar› yani physikoi denmekteydi. Yukar›-da felsefenin bilgiyi ya da bilgeli¤i sevmek anlam›na geldi¤i söylenmifl, sözcü¤ün

bizzat Antik Yunan düflünürleri taraf›ndan nas›l anlamland›r›ld›¤›n› tart›flman›n ya-rarl› olaca¤› belirtilmiflti. O hâlde tam bu noktada sözcü¤ün kökü üzerinde biraz

Antik Yunan Mitolojisi veFelsefe

Felsefe terimi ilk kezThales’ten yüz y›l kadarsonra ortaya ç›kanPythagorasç›lar taraf›ndankullan›lm›flt›r. ‹lk filozoflar,daha çok do¤a araflt›rmac›s›(physikoi) olarakan›lmaktayd›lar. Bugünkullanmakta oldu¤umuzfelsefe sözcü¤ü, dilimizeArapça’daki felasifesözcü¤ünden geçmifltir.Araplar da bu sözcü¤ü,

Yunanca’da bilgelik (sophia)sevgisi (philo) anlam›nagelen philosophiasözcü¤ünden uyarlam›fllard›.Terim gerçek anlam›n›Platon ve Aristoteles’tebulmufltur.



daha durmakta yarar vard›r. Sözcü¤ün kökünü oluflturan iki sözcükten biri olansophia, dinî bilgelik, hikmet anlamlar›na gelmektedir. Eski Yunan dünyas›nda sop-

hos ’un birinci anlam› ustalaflmak, maharet ve beceri sahibi olmakt›. Bir kifli, mes-

le¤inde çal›flarak tecrübe kazan›r. Bir konuda ustalaflmak için kiflinin tecrübesiningeliflmesi gerekmektedir. Eski Yunan dünyas›nda ustal›k ya da kabiliyet, arete (er-

dem) kelimesiyle ifade edilmekteydi. Arete ile benzer kullan›ma sahip olan sophos

kelimesine MÖ 800-700 aras›nda etkinlik göstermifl olan Homeros’un eserlerindede rastlanmaktad›r. Homeros’ta sophos kelimesi, bir insan›n yetiflmesinden dolay›kazand›¤› teknik beceri, kabiliyet anlam›na gelir ve pratik bir de¤er tafl›r. Sophos,

yi¤itlik, savaflç›l›k, kahramanl›k, teknik beceri, sözünü bilerek konuflmak, oturma-s›n› ve kalkmas›n› bilmek anlamlar›na gelir. Homeros’un destanlar›nda sophos ’un

ve yi¤itli¤in savaflç›lar›n iki özelli¤i oldu¤unu görürüz. ‹ki türlü Sophos vard›r: Sa- vaflmaktaki yi¤itlik ve konuflmadaki ustal›k. Sophos kelimesinin içindeki ‘sözünübilmek’, tabiri, haddini bilmek anlam›ndad›r. Eski Yunan dünyas›nda bu, hep te-

mel bir düflünce olarak kalm›flt›r.Sophos ’un ikinci anlam› ise ahlaki ustal›k, yaflama ustal›¤›d›r. Yani oturup kalk-

mas›n›, insanlara nas›l davran›lmas› gerekti¤ini bilmektir. Bunun gerçekleflebilme-si için nefsi terbiye etmek gerekir. Biz, canl› varl›klar olarak maddi bir zemine da-

yanmak zorunday›z. Bilgeli¤in ahlaki yönünde bedenin denetimi ve dengelenme-si önemlidir. Zaten, Eski Yunan dünyas›nda denge önemlidir. Bedensel olan›n öl-çülü biçimde yaflanmas›n›n anlam›, hayata bir derinlik katmakt›r. Bilge insanlar,açl›k gibi durumlara tahammül ederler ve bu da ancak uzun egzersizler ve çile sü-reçleri sonunda mümkün olabilir. Burada tecrübe çok önemlidir. Tecrübe, insan-lara tahammül etmeyi, yani olan› tafl›may› ö¤retir. Bilgelik, sizin gibi olmayan›, si-ze yabanc› olan› tafl›makt›r. Eski Yunan dünyas›nda MÖ 800’lerden MÖ 500’lere

gelirken baz› büyük dönüflmeler ortaya ç›km›flt›r. Bu dönüflmeler özellikle toplum-sal, ekonomik ve buna ba¤l› olarak siyasi hayatta görülmüfltür. Bu y›llarda Eski Yu-nan dünyas›ndaki düflünme ufku mitolojik düflünme taraf›ndan çevrelenmiflti vefelsefe her fleyden önce mitolojik bir düflünce biçimiyle çevrelenmifl bir ortamdageliflti. Bu durumda mitolojiden etkilenmemesi ve do¤an›n mitolojik tasar›mlar›ylabir flekilde hesaplaflmamas› mümkün de¤ildi. Üstelik mitolojik düflüncenin de ken-dine özgü akli bir yönü vard› ve bu da ilk Yunan filozoflar›n› mitolojik kavramla-ra ak›lc› bir flekilde yönelmeye sevk etti.

M‹TOLOJ‹K DÜfiÜNCEN‹N ANA HATLARIMitoslar, o mitoslara inanan insan bireylerine ve topluluklar›na evrenle, insanla,

toplumla ilgili birtak›m teorik çözümler önerir. Mythos, bir yaflama ve düflünme tar-z›, dünyay› anlama biçimidir. Çünkü mitolojik düflünme, her fleyden önce insa-n›n, “Nerdeyim? Evren nedir? Bu dünya nas›l meydana geldi?” gibi sorular›na ce-

vap verir. Mitolojik düflünme, köken sorunlar›na, yani evrenin, insan›n, canl›l›¤›nkökenleri sorununa da birtak›m çözümler sunmufltur. Bu yönüyle mitolojik düflün-me, insan akl›n›n, çözümsüzlüklerden dolay› oluflabilecek ç›kmazlar›n› engeller.

Mitolojik düflünme elbette evren olaylar›, yani evrendeki durumlar, ögeler, dö-nüflüm ve de¤iflimler aras›nda birtak›m ba¤lar kurmak durumundad›r. Fakat mito-lojide bu ba¤lar genellikle çok gevflek biçimde kurulmufltur. Bu yüzden bilimseldüflünme biçiminde iyice al›flm›fl oldu¤umuz s›k› nedensellik ba¤lar›na mitolojikdüflüncede rastlamak çok güçtür. Bunun yan› s›ra mitoslar, evrendeki her fleyi ki-

flileflmifl ve canl› olarak görürler. Onlar›n gözünde evrendeki her fley, her obje yada varl›k bir “sen”dir. Mitolojik düflünmede ögeler aras›nda kurulan ba¤ bir “ben” ve “sen” ba¤›na indirgenebilir. Bu ba¤, birbirini ba¤layan iki varl›kt›r.

4 ‹ lkça¤ Felsefesi

Bilgelik, genifl bir hayattecrübesi içinde gezmeyigerektirir. Theoria ’n›n ikincianlam›, bununla iliflkiliolarak, gezmektir. EskiYunan dünyas›nda bu iflinpiri, Ksenophanes’ti. Ahlakiustal›¤›n olabilmesi içintoplumun ve kendi içimizingözlenmesi gerekir. Sophosolmak, uzun yaflamaklade¤il, tecrübe zenginli¤iylegerçekleflebilir.

Mitolojik düflünmedetabiatla konuflulur, diyalogkurulur, ona sayg› duyulur.Fakat modern düflünmede‘ben-sen ba¤›’ yoktur, ‘ben-oba¤›’ vard›r. O, cans›z olarakgörülür ve benim irademin

üzerinde ifl görece¤imalzeme olarakde¤erlendirilir.



Mitolojik düflünmenin özü, içinde yaflan›lan evrene, do¤aya, çevreye sayg›l› ol-makt›r. Bu da her fleyden önce, bu evrenin dayand›¤› kurallar› bilmeye ve onlarasayg› duymaya dayan›r. Bu düflünmede, nedenler fazla söz konusu edilmez. Daha

çok, içinde bulunulan toplumun teorik-varl›ksal sorunlar›na cevap verilir. Onlara, birevren tablosu sunulur. Bu evren tablosunun yan› s›ra insanlara, kendilerinin ne ol-du¤unu da söyler, onlara dünyadaki anlamlar›n›n ne oldu¤unu gösterir. ‹nsanlar›ntoplumsal iliflkilerde nas›l davranmas› gerekti¤i, ele al›nan konulardan bir di¤eridir.

Bir bütün olarak de¤erlendirildi¤inde mitos, bir yaflama tarz›d›r. Nerede mito-lojik düflünme varsa orada bir hayat vard›r. Mitoslar, toplumdaki her türlü duruma

ve olas› probleme bafllang›çtan çözüm bulur. O hâlde mitoslar da düflünen ve ev-ren hakk›nda sorular soran insan akl›n›n ürünleridirler ve bu akl› ikna ettikleri sü-rece etkinliklerini korumufllard›r. Ne zaman ki mitoslar insan›n sorgulay›c› akl›n›nürünü olan sorulara ikna edici yan›tlar veremez olmufltur, o zaman Yunan insan›bu sorular› baflka araçlarla yan›tlama yoluna gitmifltir. ‹flte felsefe, mitoslar›n yeter-

siz kald›¤›, evren olaylar›n›, insan›n de¤iflen toplumsal gereksinimlerini karfl›laya-maz oldu¤u bu noktada, belli bir zorunluluktan dolay› ortaya ç›km›flt›r.Her ne kadar mitolojik esasl› düflünme her düflünme gibi bize varl›k, hayat, ah-

lak, do¤a, ölüm, din gibi konularda cevaplar verse de, yani mitolojide de düflün-me dedi¤imiz etkinlik rol oynasa da bu temel sorularla ilgili olarak mitoloji “Varl›knedir? Hayat›n anlam› nedir? Ölüm nedir?” diye sormaz. Bunlar›n cevaplar› mitolo-jiler için çok aç›kt›r ve bu yan›tlar›n sorgulanmas› da beklenmez. Bu özellikleriylemitoloji uzun süre gücünü ve etkinli¤ini korumuflsa da MÖ 8.-5. yüzy›llar aras›ndaeski gücünü giderek yitirmifl, âdeta çöküfl sürecine girmifltir. Bu yüzy›llarda art›kinsanlar› tatmin edecek bir düflünme çerçevesi kalmam›flt›r. Buna paralel olarak,Eski Yunan flehir devletlerinde yeni bir geliflme ortaya ç›km›flt›r.

Mitolojik düflünme sabit bir zeminde ilerlemekteydi ve Eski Yunan dünyas›ndamitolojik düflünmeyi benimseyen gruplar, genellikle toprak sahibi aristokratlard›.Bunlar›n flairi, Homeros’tu. Toprak zamanla temel zenginlik ölçütü olmaktan ç›k-m›fl ve onun yerini para alm›flt›. Bu geliflmelere paralel biçimde yeni bir düflünmetarz› ortaya ç›km›flt›r. Eski yaflama tarz› art›k yeni problemlerin çözümü için yetmezolmufltur. Art›k insanlar, Homeros’un görüflleri ile tatmin olmamaya bafllam›fl ve budüflünsel geliflme süreci aristokrat s›n›f›n güç kaybetti¤i sosyal ve siyasal olaylarlaparalel ilerlemifltir. O güne dek yönetimde hiçbir haklar› olmayan iflçiler önce za-naatkârl›k yapm›fl, bu yolla para ve mal biriktirmifl ve gemicilik yapm›fllard›r. Fel-sefenin ortaya ç›k›fl›, topraktan metaya (para) geçilen bu sürecin bir izdüflümü gi-bidir ve felsefe tarihinde, topraktan metaya geçiflin tarihini izlemek mümkündür.

Bu geliflmelerle paralel olarak ortaya ç›kan gemicilik, felsefenin bafllang›c›ndaönemli noktalardan biri olmufltur. Gemicilik, farkl› ülkelere ve kültürlere seyahatitemsil eder. Böylece de¤iflik medeniyetler sorgulanm›fl, onlar›n inan›fllar› ve evrenanlay›fllar›yla Antik Yunan dünyas›n›nkiler aras›nda bir karfl›laflt›rma yapmak imkâ-n› do¤mufltur. O dönemin gemicileri tüccarlard›r. Gemicinin tüccarl›k yapmas›n›n

yan› s›ra bir di¤er ifli, rüzgârlar› ve gökyüzünü kollamak, yani do¤a hakk›nda pra-tik bilgilere sahip olmakt›.

Her kültürün, toplumun kendine özgü bir dünya görüflü vard›r. Bunun da an-lam›, o toplumun do¤ay›, toplumu, insan›, dinî ve tanr›sal konular›, öte dünyay›,hayat› anlamland›rmas›d›r. Toplumu meydana getiren insanlar›n bu konulara ilifl-kin birtak›m fikirlerinin olmas› gerekir. ‹nsanl›k tarihi aç›s›ndan bak›nca karfl›m›za

ç›kan ilk bütüncül düflünme biçimi, mitolojik düflünmedir. Mitolojik düflünme ilkbak›flta çocuksu ve saçma gibi görünür. Ama gerçekten hayat› kendi yaflama ko-

51. Ünite - Antik Yunan Mitolojisi ve Felsefe



flullar› içinde anlamland›ran bir düflüncedir. Mitolojik düflüncede neden bulma(etiolojik aç›klama) denen bir tutum vard›r. Mitolojiler, insan düflüncelerinin haya-ta iliflkin ince k›vr›mlar›n› yakalarlar. Mitolojik düflünme insan, tanr›lar, hayat, do-

¤a vb. konularda sorular sorar ve cevaplar üretir. Bu tarz düflünmede, bafllang›çtaher zaman için belli maddeler ya da varl›klar vard›r. Yani ezelî ile ebedî bir fley vard›r. Bunlar›n nas›l yarat›ld›¤› ise sorulmaz.

Mitolojik düflünme, kültürlere göre farkl›l›klar gösterse de ortak bir yap›ya sa-hiptir. Yani, içerik bak›m›ndan evrensel de¤il, sadece yap›ca evrenseldir. Bu fark-l›l›klar da felsefeyi ortaya ç›karacakt›r. Felsefe ortaya ç›kmadan önce bu sorularacevap vermifl olan mitolojik düflünceler vard›r. Eski Yunan felsefesinin temel prob-lemleri de bu mitolojik düflünmelerden ortaya ç›kacakt›r. Bu konuda Eski Yunandünyas›n›n iki temel kiflisi vard›r: Homeros ve Hesiodos. Homeros’un, afla¤› yuka-r› MÖ 800’lerde yaflad›¤› söylenir. Destanlar›nda, MÖ 1200’lü, 1100’lü y›llar› anla-t›r. Bunlar, bir toplumun efkâr›ndan ç›km›fl aç›klama biçimleridir. Anlat›lan öykü-

ler, Eski Yunan dünyas›n›n belkemi¤ini oluflturuyor. Homeros’un eserlerine yak›n-dan bakt›¤›m›zda, bütün bu sorulara cevap verdi¤ini görürüz. Homeros belli biranlamda Eski Yunan dilinin temsilcisidir.

Eski Yunan dünyas›nda tek tanr›l› dinlerde görüldü¤ü anlam›yla vahye daya-nan bir din anlay›fl› yoktur. Homeros’un eserlerinde çok sayg› duyulmas›na ra¤-men dine kutsal bir de¤er atfedilmez. Bu bak›mlardan ele al›nd›¤›nda, Eski Yunandünyas›nda, kurumlaflm›fl bir din de yoktur. Esas yap›lanma, sosyal ve toplumsalkurumlar üzerinden gerçeklefltirilmifltir. Eski Yunan dünyas›nda farkl› türlerde dinkavray›fllar› vard›r. Bunlardan biri, halk›n yaflad›¤› dindir. Burada her evin, klan›nkendine özgü bir tanr›s› vard›r. Bu bak›mdan, Eski Yunan dünyas›nda vahiy bilgi-si yok, bol miktarda mantike (esinlenme) var. Bunu daha sonralar› en çok Sokra-

tes’te görürüz. Esinlenmenin Sokrates’te ortaya ç›k›fl biçimi, formel bir vahiy olarakde¤il, esinlenme biçiminde tek kiflinin kalbine ilham etme fleklindedir.

Eski Yunan dünyas›nda bir de mysterie denen tarikat yap›s›nda dinler ortayaç›km›flt›r. Özel, kapal› bir biçimde yap›lan ibadetler içeren bu anlay›fllar›n bafl›nda,daha çok öbür dünya ve din konusunda uzmanlaflm›fl olan Demeter dini gelir. Da-ha sonra, bu dine Dionissos’çu gelenek eklenmifltir. Çeflitli biçimlerde görünüfle ç›-kan bu dinler, orta s›n›f›n ve alt tabakan›n ilgisini çekmifltir. Eski Yunan dünyas›-n›n felsefesi ortaya ç›karken temel tafllar›na bakarsak bu temel tafllar›n›n din par-çal› oldu¤u görülebilir.

Eski Yunan dünyas›nda kurumlaflm›fl bir vahiy dininin ortaya ç›kmam›fl olmas›n›n neden-

leri neler olabilir? Tart›fl›n›z.

Eski Yunan düflüncesinin temel kabulleri flunlard›r: Bafllang›çta hep ezelî veebedî bir madde vard›r. Bu bafllang›ç maddesi, belli bir zamanda, bildi¤imiz an-lamda düzenli evren olan kosmosa dönüflmüfltür. Bu madde canl›d›r. Bu madde-nin can› var. Eski Yunan dünyas›nda can kelimesinin ad› psykhe ’dir. Bu ruh, ilahibir ruh de¤il, bir meteor dur. Homeros’ta temel madde okeanos ’tur ve bu su da ha-reket hâlindedir. Yani hareketin kayna¤› aranmamaktad›r. Hesiodos’ta ise temelmadde, khaos ’tur ve hareket etme görevi eros ’a yüklenir. Homeros, sudan kosmo-sa geçifli anlatam›yor ama bize evrenin yap›l›fl›n› bildirir.

Bir düflünce tutumu olarak Eski Yunan felsefesinin arka plan›nda, Eski Yunan

mitoloji tarihi vard›r. O yüzden mitolojik düflünceyi de bilmek gerekir. Felsefi dü-flünce, içinde do¤up geliflti¤i dünya ile çat›flm›flsa da bu çat›flmaya bir kavga demek


Mitolojik düflünmede ezelî ebedî madde vard›r. Bu ezelî ebedî maddeyarat›lmam›flt›r. Yani yoktanvar etme yoktur. Bütün

bunlar›n arkas›nda baflkabir varl›k olabilir mi diyedüflününülmez. Bu madde,bugünkü maddeyebenzemez. Bu madde canl›,ruhlu ve tutsakt›r. Bumaddeyle birlikte mevcutolan bir irade, ak›l, bumaddeyi harekete geçirir;düzenlenmesinde etkili olur.Bu madde, bu ak›l gücütaraf›ndan flekillendirilipplanlan›r. Yani, evreninrastgele meydana geldi¤inidüflününülmez. Khaos ’tankosmos meydana geliyor.Eski Yunan tanr›lar›kosmosu düzenlemezler.Kosmosun içinde yer al›rlar.

SIRA S‹ZDE

1



do¤ru olmaz. Mitolojik düflüncede dünya görüflünün temel kabulleri söz konusude¤ildir. Bu görüfller örtüflmüfltür. Tanr›lar›n varl›¤› söz konusu yap›lmaz. Felsefe,içinden ç›kt›¤› dünyay› elefltiri konusu yapar, oradaki temel kabulleri defler.

Eski Yunan mitoslar›na, özellikle evrenin yarat›l›fl› ve do¤a anlay›fl› bak›m›ndan yaklafl›ld›¤›nda, karfl›m›za ç›kan tablo flöyledir: Evreni meydana getiren temel birmalzeme vard›r. Buradaki madde, cans›z de¤il, canl› ve kutsal bir maddedir. Bumadde bafllang›çta bir kargafla ve kar›fl›kl›k içinde (khaos) bulunan, belirsiz, s›n›r-s›z ve niteliksiz bir maddedir. Bu madde belirli bir zaman içinde kosmosa, yani dü-zenli, belirli, s›n›rl› evren hâline dönüflmüfltür. Çünkü bu madde canl›d›r. Kendili-¤inden bir devinmeyle evren hâline gelmifltir. Bu, Eski Yunan mitolojisinin yarad›-l›fl konusundaki temel kabulüdür. Bu evrendeki her fley, canl› ve bilinçlidir. Do¤alolaylar aras›ndaki iliflkiyi nedensellik aç›s›ndan de¤il, mitolojik olarak aç›klamak-tad›r. Do¤adaki her varl›¤›n nedeni do¤al olmayan bir güçtür. Yaln›z, do¤adakiolaylar›n bir düzeni, ilahi bir düzeni vard›r. Bu düzeni aflan herkes, tanr› da dâhil,

cezaland›r›l›r. Mitolojik düflünmenin özelliklerinden biri insanlar içinde bulundu-¤u, toplumsal iliflkileri do¤aya yans›tmalar›d›r.Mitolojik düflünmede Khaos’tan Kosmos’a geçifl sürecinin nas›l oldu¤una iliflkin

herhangi bir belirgin bilgi verilmez. Bu sürecin nas›l gerçekleflti¤i bilinmez bir fley gibi b›rak›lmaktad›r. Daha do¤rusu Yunan mitolojisi, bu dönüflümün nas›l gerçek-leflti¤ini hiç sormam›flt›r. Eski Yunan felsefesinin önünde Eski Yunan mitolojikdünya görüflü vard›r. Homeros’un dünyas›nda toplumsal hayat, hiyerarflik bir yap›gösterir. Toplumun yöneticileri soylu ailelerden gelir ve soylar› tanr›lara ba¤l›d›r.Bu dünyadaki en büyük sophos , yi¤itlik, savaflç›l›k ve cesarettir. Öte yandan, Ho-meros’un dünyas› karamsar bir dünyad›r. ‹nsanlar, sürekli tanr›lar›n keyfî davran›fl-lar›ndan flikâyet ederler. Çünkü insan›n kaderini tanr›lar belirler. Homeros, bura-

da, beylerin adaletsizli¤ini gösterir. Öbür dünyada oldu¤u düflünülen bir cennet ta-savvurlar› yoktur. Yaln›zca birkaç tane insan ezelî ve ebedî hayat› tadabilir. En bü-

yük ceza, yer alt› dünyas›na girmektir. Onun için, güneflin ›fl›klar›ndan mahrum ol-mamak da bir erdemdir. Ama ölümden korkmazlar. Ölümü kabullenmifllerdir fa-kat yaln›zca oraya mümkün oldu¤unca geç gitmek istemektedirler.

Homeros’un destanlar›nda belli bir bilgi anlay›fl›n›n varl›¤›ndan söz edilebilir.Bu destanlarda iki temel bilgi türü vard›r: ‹lahi ve tanr›sal bilgi ve insan bilgisi. ‹la-hi ve tanr›sal bilgi, her fleyin; olan bitenin, olmuflun ve olaca¤›n bilgisidir. ‹nsanbilgisi ise s›n›rl› bir bilgidir. Asla hakikatin kendisini bilemez. Bu Aristoteles’e ka-dar böyle sürüp gidecek. Ancak, insan bilgisi ikiye ayr›l›r: Kulaktan duyman›n sa¤-lad›¤› bilgi ve do¤rudan görmenin sa¤lad›¤› bilgi. Do¤rudan görmenin bilgisi, bir

olaya do¤rudan do¤ruya flahit olmak, yani emprik olarak görmenin, deneylemeninbilgisidir. Bu nedenle Eski Yunan dünyas›nda bu, temel bilgidir. Do¤rudan do¤ru-

ya görmediklerinin, alg›lamad›klar›n›n bilgisine itibar etmemektedirler. Kulaktanduyma bilgi, araflt›r›lmadan, baflkalar›ndan duyulan bilgidir. Eski Yunanlar, bu bil-giye pek itibar etmezler. Ancak, bir de bunun d›fl›nda baflka türlü bir bilgi var: Din-sel ya da tanr›sal kaynakl› bilgi (bir tür vahiy bilgisi). Nitekim Homeros do¤ru yada yanl›fl ne söylüyorsam bunlar› Musalardan ö¤rendim, demektedir. Bütün flairler,

vahiy bilgisinden pay ald›klar›n› söylemifllerdir.Evrende olup biten her fley bir do¤a içinde gerçekleflmektedir. Homeros’un

destanlar›nda söz konusu edilen do¤a anlay›fl›nda her fleyin temeli, bafllang›c› Ok- yanus’tur, uçsuz bucaks›z sudur. Bu, okyanus ve onun üzerinde duran bir kubbey-

le birlikte düflünülen bir evrendir. Homeros’un evren anlay›fl› üç katl›d›r: Yeralt›, yeryüzü ve gökyüzü. Bu basit gibi görünen ama kendi ba¤lam› içinde oldukça


Mitos temelli dünyadaki entemel erdemlerden biri,haddini bilmektir. Çünkü budünyaya göre herkesin belirlierdemleri vard›r. Bu erdeminanlam› herkesin belirlial›flkanl›k ve yetilerioldu¤udur. Kral›n erdemi, iyiyönetici olmakt›r. Budünyadaki di¤er bir erdem,sözünü bilerek konuflmakt›r.Erkekler aç›s›ndansavaflç›l›¤›, oturupkalmas›n› ve konuflmas›n›bilmek önemlidir. Bu kültür

dünyas›n›n iki temelSophia’s›, iyi savaflmak vegüzel konuflmakt›r.

Homeros’un destanlar›ndageçen Tanr› anlay›fl›, insanbiçimlidir (antropomorfik).Yani tanr›lar, insan fleklindetasavvur edilmektedir. Amaonlar ölümsüz, biz iseölümlüyüz. Yaln›z, tanr›lar›nyiyecekleri özel yiyeceklerdir.Tanr›lar insan biçimliolmakla kalm›yor, insanlar›nbütün inançlar› onlarda davar, insanlar aras›ndakisavafllara da kat›l›yor, taraftutuyorlar.



önemli olan unsurlar ya da aç›klamalar, son kertede hep birlikte ele al›nd›klar›nda Yunan insan›na bir süre için bütünlüklü bir evren resmi sunmufllard›r.

Homeros’un destanlar›n›n yan› s›ra Hesiodos’un eserleri de Eski Yunan dünya-

s›n›n arka plan›n› anlamam›zdaki ana klavuzlardan biridir. Hesiodos, afla¤› yukar›MÖ 750-650 y›llar› aras›nda yaflam›flt›r. Hesiodos’un döneminde Eski Yunan dünya-s›nda toprakta çal›flan insanlar, flehirlere gelmifllerdir. Çünkü toprak art›k verimli ol-maktan ç›km›fl, tar›mda yetersizlikler bafl göstermifltir. Toprak sahipleri elde edilenüründen daha çok pay istemifller, onun için de tar›m alan›nda çal›flanlar flehre gel-mifltir. Üç yüz sene kadar devam eden bir kavgan›n varl›¤› söz konusudur. Eski Yu-nan dünyas›nda zenginlik, toprak miktar› ile ölçülüyordu. Bu yeni kesim zengin-leflince iktidar kavgas› bafllam›fl ve toprak el de¤ifltirmifltir; büyük kavgalar, gürül-tüler ç›km›flt›r. Belli süreçler sonucunda demokrasiye geçilmifltir (eflitlikçi yöne-tim). Süregelen hiyerarflik yap› y›k›lm›fl, tüm bu geliflmelere paralel olarak eski din-sel görüfller de eski inand›r›c›l›klar›n› yitirmifllerdir. ‹flte böyle bir dönemde bu ye-

ni toplumun bir üyesi olan Hesiodos ortaya ç›km›flt›r. Ana hatlar›yla ele al›nd›klar›nda Hesiodos da Homeros gibi karamsar biridir.Onun kurgulad›¤› dünyada hep kavga ve eflitsizlik vard›r. Ancak Hesiodos’ta er-demler de¤iflmifltir. Önceden savaflç›l›k erdemken, art›k çal›flkanl›k, düzenlilik ve

yasaya uymak erdem olmufltur. Hesiodos’la beraber, daha önce görülmeyen bir ta-rih bilinci ortaya ç›kar. Hesiodos’a göre insanl›k tarihi, her fleyin mükemmel ve hu-zurlu oldu¤u bir alt›n ça¤la bafllam›flt›r. Bu bafllang›çtan sonra, insanl›k giderek

yozlaflarak demir ça¤›na do¤ru tersine bir evrim geçirmifltir. Hesiodos’a göre insan-lar bafllang›çta hiçbir zahmete girmeksizin istedikleri her türlü nimetten faydalan›-

yordu ve insanlar mutlu bir flekilde yaflay›p ölüyorlard›. Fakat insanlar, yapt›klar›hatalardan ve bu yüzden tanr›larla aralar›nda ç›kan problemlerden dolay› bütün bu

avantajl› durumlar›n› yitirmifllerdir. Hesiodos’ta tüm bu konular›n etraf›nda toplan-d›¤› bir problem vard›r: Prometheus problemi. Metheus ak›l demektir. Pro ön, ad›-n›n anlam›; ‘Ak›lca önde gelen’dir. Eski Yunan dünyas›nda tanr›larla insanlar sü-rekli iliflki içindeler ve tanr›lar ço¤u zaman daha bafltan itibaren kand›r›labilir ola-rak gözükür. Bu sebeple filozoflar›n önünde engel teflkil etmemifllerdir. Bunun ya-n› s›ra, insanlarla tanr›lar aras›nda sürekli bir kavga da mevcuttur. Bunun anlam›Bat› dünyas› aç›s›ndan din d›fl› kurumlara do¤ru gidifltir. Prometheus, pek çok ki-fli taraf›ndan felsefe tarihinin piri olarak görülür. ‹deal dünya ile reel dünyay› bir-birinden ay›rm›flt›r. Prometheus, insanlara bilgeli¤i, tekni¤i ve insan olmay› ö¤re-ten tanr›d›r. Ama bu tanr›n›n özelli¤inde ikiyüzlülük ve kand›rma yatar.

Hesiodos’un eserlerinden hareketle, belli bir bilgi anlay›fl› oldu¤u söylenebilir.

Hesiodos’ta tanr›sal bir bilgi vard›r. Vahiy konusunda Homeros’u elefltirir. ÇünküHomeros, yalan yanl›fl ne biliyorsam her fleyi tanr›lardan ö¤rendim, diyordu. He-siodos ise ben de her fleyi tanr›lardan ö¤rendim ama bana onlar yaln›zca do¤ruyu

ve hakikati söylemeyi ö¤rettiler, diyor. Hesiodos’ta insan biçimli tanr› fikri vard›r.Hemen hemen bütün ilkça¤ filozoflar›nda tanr›sal esin var ve her biri do¤ruyu söy-lediklerini savunmufltur.

Gerek Hesiodos gerekse Homeros’un fikirleri Eski Yunan felsefesine flu temelkabulleri sa¤lam›flt›r:

1. Homeros’un do¤ufltan erdem fikri.2. Hesiodos’un kötümser tarih anlay›fl›.3. ‹nsan bilgisi ile tanr›sal bilgisi ay›r›m›.

4. Do¤ada bir düzenlilik oldu¤u fikri.5. Kulaktan duyma bilgilerle do¤rudan görmenin bilgisi aras›nda ayr›m yap›lmas›.


Hesiodos’un yaflad›¤›dönemde Eski Yunan dünyas›üzerine, Persler hep siyasi veaskeri bas›nç yap›yorlard›.Gerçekleflen siyasal vetoplumsal de¤iflmesonucunda toplumun birkesimi flehirde zanaatö¤renmeye ve ticaretleu¤raflmaya bafllam›flt›r.Gemiler yap›lm›fl, Do¤uAkdeniz’de Fenikeliler veM›s›rl›larla al›flveriflyap›lm›flt›r. Bununsonucunda yeni kültürlerletan›fl›l›nca düflünme vealg›lama ufuklar› genifllemifl,ticaret ve gemiciliklezenginlik artmaya

bafllam›flt›r.

Hesiodos’un do¤aanlay›fl›nda düzen ve yasahakimdir. Özelliklegökyüzündeki yasa,

sars›lmaz bir yasad›r.Hesiodos’un kosmoloji vedo¤a anlay›fl›nda temelkavram, khaos tur. Bundandi¤er maddeler zamaniçinde ç›karak düzenli vegüzel evren, kosmos

meydana gelmifltir.



6. Evrenin temel maddesinin ezelî ve ebedî oldu¤u fikri.7. Bu maddenin belli bir zaman içinde, oluflum ve dönüflümlerle, kosmos hâ-

line geldi¤i fikri.

8. Ana maddenin canl› olarak tasavvur edilmesi, böylece onun dönüflüm ne-deninin ne oldu¤una iliflkin sorunun belli bir biçimde cevaplanmas›n›n sa¤-lanmas›.

9. Bafllang›çta var oldu¤u kabul edilen belirsiz, s›n›rs›z, flekilsiz maddenin be-lirli, s›n›rl›, flekilli kosmos hâline dönüflmüfl oldu¤u fikri.

Eski Yunan düflüncesi ya da felsefesi, bu kabullerin ifllenmesi sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Ama Eski Yunan felsefesi, bu kabullerin ço¤unu de¤ifltirmeden kabuletmifl, yapt›¤› de¤ifliklikler, kabullerin kurulufl biçiminde ortaya ç›km›flt›r. Bu kuru-lufl biçiminde mitik kullan›m yerine rasyonel kullan›m tarz›na geçilmifltir.

YUNAN M‹TOSUNUN GENEL B‹R DE⁄ERLEND‹RMES‹

VE FELSEFE ‹LE ‹L‹fiK‹S‹Mitolojik düflünme biçiminde ortaya konan kabuller pek az sorgulan›rken felsefe-de fark›nda olunmadan, en ufak fleyin bile soruflturmas› yap›l›r. Fakat felsefenin detemel birtak›m kabulleri vard›r. Bu kabuller, bireylerin dayand›¤› rastgele kabullerde¤il, içinde yaflad›klar› toplumdan ç›kar›lan kabullerdir. Bu kabuller, Eski Yunandüflüncesi bafllamadan önce, yarad›l›fl ve do¤a gibi belli temel konulardad›r. Bukabullerin bafl›nda, evrenin ana maddesiyle ilgili olanlar gelir. Madde ezelî ve ebe-dîdir. Yani, yoktan var etme anlay›fl›, kabul görmez. Var olan bir maddenin yokolaca¤› anlay›fl› da. Bafllang›çta bir kar›fl›kl›k içinde oldu¤u tasavvur edilen bumaddenin, bir süreç içinde düzenli bir yap› (kosmos) hâline dönüflmüfl oldu¤u dü-flünülür. Bu madde ayn› zamanda kutsal ve canl› bir maddedir. Ayn› zamanda bu

madde, evrendeki bütün varl›klar›n malzemesini ve kütlesini oluflturur. Yani gör-dü¤ümüz dünyada ne varsa bafllang›çtaki malzemeden yap›lm›flt›r.

Belli bir silsile ile meydana gelen düzenli evrende yasas›zl›k ve kaos bulunmaz,hüküm süren bir yasa vard›r. Bu da do¤adaki düzenlili¤i sa¤layan, kimsenin afla-mayaca¤› ilahi bir yasad›r. Ancak, daha sonra do¤adaki olaylar›n nedenini baflkabir güçle, yani bize göre do¤al olmayan güçlerle aç›kl›yorlar. Evrenin yap›s›n› ç›p-lak gözle bak›nca üç k›sma ay›rmaktad›rlar: Gökyüzü, yeryüzü ve sular. Ancakgökyüzü ile yeryüzü aras›nda, bir hava olay› vard›r. Yani s›radan yal›nkat bir in-sanda dört tane temel konu vard›r. Gökyüzüne ç›plak gözle bak›nca, onu bir kub-be biçiminde görürüz. Bu insanlar onu bu biçimde görmüfller. Demek ki birincikonu gökyüzüdür. Orada meydana gelen olaylar onlar için önemliydi. Gökyüzün-

deki y›ld›zlar›n dönme h›z›na göre takvim oluflturmufllard›r. Takvim gerek ibadetgerekse tar›m›n düzenlenmesi için gerekli bir unsurdur. Hemen hemen bütün kül-türlerde gökyüzü incelenmifl ve takvimin y›ld›zlara ba¤lanmas› bu bak›mdan çokbelirleyici olmufltur. Daha sonra insanlar›n ilgisini yeryüzü çekmifltir. Ço¤unluklainsanlar yeryüzünü, kendi bulunduklar› yeri merkeze alarak incelemifller ve kendibulunduklar› yeri evrenin merkezine koymufllard›r. Evrenin tafl›y›c›s› da mitoloji-lerden anlad›¤›m›z kadar›yla ço¤u zaman sular olmufltur. Tafl›y›c› de¤iflebilir, onlarevrenin yap›s›n› gökyüzü, sular ve yeryüzü biçiminde canland›rm›fllar ve bu tablo,felsefeye miras kalm›flt›r. Evrenin yap›s› ve iflleyiflinin yan› s›ra, insan›n ortaya ç›k›-fl›na iliflkin de Eski Yunan düflüncesinde birtak›m önkabuller vard›r. Bu konular›ntipik özelli¤i, en kök sorunlarla u¤raflmalar›d›r. fiu an bile bunlar›n cevaplar›n› ve-

remeyiz ve bu sorular› hep soraca¤›z. Buna benzer sorular insan hakk›nda da ol-mufl; insan nas›l ortaya ç›km›flt›r?




Eski Yunan toplumunda hiyerarflik yap›n›n yerini demokrasiye b›rakmas›nda ekonomik ve

siyasal geliflmelerin etkisini tart›fl›n›z.

Eski Yunan dünyas›nda maddenin ortaya ç›kmas›nda tanr›lar›n bir etkisi yok-tur. Ama yine de do¤adaki olaylara müdahaleleri vard›r. Homeros’ta insan›n nas›l

yarat›ld›¤›na iliflkin bir bilgi yok. Hesiodos’ta ise eskiden var olan bir soydan, Al-t›n Ça¤’dan bahsedilir. Bunu Kronos yaratm›fl. Bu soy, cennette yaflam›fl bir soy-dur. Bir tek ipucu budur. Kronos, bir malzemeden insan› flekillendirdi, denmektedir.

Eski Yunan dünyas›nda, daha sonraki kaynaklarda, insan›n yarat›l›fl›n›n iki tür-lü öyküsü var: Bir tanesi, onlar›n kendili¤inden meydana gelmifl oldu¤unu ileri sü-rer. A¤açlarda, topraklarda yetifliyor verimli, nemli, balç›kl› bir topraktan insan›nç›kt›¤›n› söylüyorlar. ‹kincisi, Dionysos denen bir tanr› ile ilgilidir. Bu tanr› nefle-nin, sevincin, ç›lg›nl›¤›n ve flarab›n tanr›s›d›r. Bu tanr›y› titanlar, yani do¤adaki ac›-

mas›z ve kaba güçler, bir gün yutuyorlar. Zeus da bunun üzerine hepsini yak›yor.Onlar›n yanmas›yla, bir kül y›¤›n› ortaya ç›k›yor. O külü daha sonra su ile kar›flt›-r›yor ve insan› yarat›yor. Bafllang›çta, Homeros ve Hesiodos’ta ceza ve ödül budünyada veriliyordu. Bu dünyada öç alma vard›. Burada temel bir nokta ç›k›yor;ölümden sonraki hayat fikri. Homeros ve Hesiodos’ta çok silik bafllayan bu anla-

y›fl, Eski Yunan felsefesinde, insan ruhunun yapt›klar›ndan sorumlu oldu¤u fikriolarak ortaya ç›k›yor ve bu fikir, M›s›r’dan gelmifltir. Bu fikirler, insan›n dünyadakihayat›na dikkat etmesi gerekti¤ini belirtmektedir. Bunun sonucunda Eski Yunandünyas›nda ar›nma, ahlakta temiz olma anlay›fl› ortaya ç›kacak ve böylece, budünya ve öbür dünya gibi çifte bir ruh anlay›fl› geliflecektir. Bunlardan birisi, ruhgöçüyle ilgilidir. Ruh göçü, Hint’ten gelen bir anlay›flt›r. Ruh göçünde, insan›n bu

dünyada yaflad›¤› hayat›n tam anlam›yla simetrik bir hâlinin di¤er hayat›nda bafl›-na gelece¤ine dair bir inanç vard›r. Yani, hayat›n› ‘köpek’ gibi yaflayan biri, sonra-ki hayat›nda dünyaya bir köpek olarak gelecektir. Ölümden sonraki ceza ve ödülfikri, bu anlay›fllar›n bir di¤eridir. Eski Yunan dünyas›ndaki mitolojilerden anlafl›l-d›¤› kadar›yla insanlar›n bafllang›çta di¤er canl› varl›klar gibi oldu¤u, zamanla bukötü konumdan evrimleflip kültür varl›¤›na dönüfltü¤ü düflünülüyordu. Di¤er birgrup ise insan›n zamanla, ilk baflta bulundu¤u üstün durumdan giderek afla¤›laflt›-¤›n› düflünüyordu. Felsefe, bu anlay›flla beraber bafllam›flt›r.


SIRA S‹ZDE 2

Yunan mitolojisinde, insan›nbünyesinde titanik, kötügüçler oldu¤una dair bir yanvard›r. Bu kötü yan hementüm kültürlerde bedeniafla¤›lama biçimindekendisini gösterir. Fakat‹nsan›n içinde tanr›Dionysos, yani ilahi, ölümsüzbir yönü var. O hâlde insanbir yönüyle maddi, biryönüyle tanr›sald›r. Budüflünce Yunan insan›na,tanr›sal adaleti insanolaylar›n›n âleminetafl›makta yard›mc›olmufltur.




Felsefe sözcü¤ünün anlam›n› ifade etmek.

Felsefe, Eski Yunancada Philos-sophos’tur. Sop-

hos’un temel anlamlar›, kiflinin üzerinde çal›flt›¤›

konu veya konularda bilgili ve maharetli olmas›-

d›r. Çeflitli mesleklerde bilgili ve maharetli olmak,

daha sonra, felsefe konular›nda bilgili ve maha-

retli olmak anlam›nda da kullan›lmaya bafllan-

m›flt›r. Bugün dilimize felsefe olarak yerleflmifl

olan sözcü¤ün Antik Yunancadaki tam karfl›l›¤›

philosophos idi. Sevgi anlam›na gelen philo söz-

cü¤ü ile bilgelik anlam›na gelen sophos sözcü¤ü-

nün terkibinden oluflan bu bileflik sözcü¤ün dili-mizdeki tam karfl›l›¤› bilgelik ya da bilgi sevgisi-

dir. Sözcük, birkaç yüzy›ll›k bir süre içinde bafll›

bafl›na bir düflünce disiplinini ifade etmekte kul-

lan›lacak flekilde evrilmifl, böylece Yunanl›lar fel-

sefenin hem ilk isim babalar› hem de kelimenin

tam anlam›yla kurucular› olmufllard›r.

Mitolojik düflünceyi ana hatlar› itibar›yla tart›fl-

mak.

Mitoslar, o mitoslara inanan insan bireylerine ve

topluluklar›na evrenle, insanla, toplumla ilgilibirtak›m teorik çözümler önerir. Mitolojik düflün-

menin özü, evrenin dayand›¤› kurallar› bilmeye

ve onlara sayg› duymaya dayan›r. Mitos, bir ya-

flama tarz›d›r. Nerede mitolojik düflünme varsa

orada bir hayat vard›r. Mitoslar da düflünen ve

evren hakk›nda sorular soran insan akl›n›n ürün-

leridirler ve bu akl› ikna ettikleri sürece etkinlik-

lerini korumufl, MÖ 8.-5. yüzy›llar aras›nda gide-

rek inand›r›c›l›¤›n› yitirmifltir. Eski Yunan dünya-

s›nda mitolojik düflünmeyi benimseyen gruplar,

genellikle toprak sahibi aristokratlard›. Bunlar›nflairi, Homeros’tu. Toprak zamanla temel zengin-

lik ölçütü olmaktan ç›km›fl ve onun yerini para

alm›flt›. Bu geliflmelere paralel biçimde yeni bir

düflünme tarz› ortaya ç›km›fl, Hesiodos yükselen

yeni s›n›flara uygun mitoslar üretmifltir. Eski Yu-

nan dünyas›nda bir de mysterie denen tarikat ya-

p›s›nda dinler ortaya ç›km›flt›r. Özel, kapal› bir

biçimde yap›lan ibadetler içeren bu anlay›fllar›n

bafl›nda daha çok öbür dünya ve din konusunda

uzmanlaflm›fl olan Demeter dini gelir. Daha son-

ra bu dine Dionysosçu gelenek de eklenmifltir.Eski Yunan düflüncesinin temel kabulleri flunlar-

d›r: Bafllang›çta hep ezelî ve ebedî bir madde

vard›r. Bu bafllang›ç maddesi, belli bir zamanda,bildi¤imiz anlamda düzenli evren olan kosmosa

dönüflmüfltür. Bu madde canl›d›r. Homeros’ta bu

temel madde okeanos ’tur ve bu su da hareket

hâlindedir. Yani hareketin kayna¤› aranmamak-

tad›r. Hesiodos’ta ise temel madde khaos tur ve

hareket etme görevi eros a yüklenir. Mitolojik dü-

flünmede khaos tan kosmos a geçifl sürecinin nas›l

oldu¤una iliflkin herhangi bir belirgin bilgi veril-

mez. Yunan mitosu bu dönüflümün nas›l gerçek-

leflti¤ini sormam›flt›r. Gerek Hesiodos gerekse

Homeros’un fikirleri Eski Yunan felsefesine flutemel kabulleri sa¤lam›flt›r: Homeros’un do¤ufl-

tan erdem fikri, Hesiodos’un kötümser tarih an-

lay›fl›, insan bilgisi ile tanr›sal bilgisi ay›r›m›, do-

¤ada bir düzenlilik oldu¤u fikri, kulaktan duyma

bilgilerle do¤rudan görmenin bilgisi aras›nda ay-

r›m yap›lmas›, evrenin temel maddesinin ezelî ve

ebedî oldu¤u fikri, bu maddenin belli bir zaman

içinde, oluflum ve dönüflümlerle, kosmos hâline

geldi¤i fikri, ana maddenin canl› olarak tasavvur

edilmesi, böylece onun dönüflüm nedeninin ne

oldu¤una iliflkin sorunun belli bir biçimde cevaplanmas›n›n sa¤lanmas›, bafllang›çta var oldu-

¤u kabul edilen belirsiz, s›n›rs›z, flekilsiz madde-

nin belirli, s›n›rl›, flekilli kosmos hâline dönüfl-

müfl oldu¤u fikri.

Mitolojik düflünme biçimiyle felsefi düflünme bi-

çimini karfl›laflt›rmal› olarak de¤erlendirmek.

Mitolojik düflünme biçiminde ortaya konan ka-

buller pek az sorgulan›rken felsefede fark›nda

olunmadan, en ufak fleyin bile soruflturmas› ya-

p›l›r. Fakat felsefenin de temel birtak›m kabulle-

ri vard›r. Bu kabuller, bireylerin dayand›¤› rast-

gele kabuller de¤il, içinde yaflad›klar› toplumdan

ç›kar›lan kabullerdir. Bunlardan ilki evrende hü-

küm süren bir yasa oldu¤u kabulüdür. Bu da do-

¤adaki düzenlili¤i sa¤layan, kimsenin aflamaya-

ca¤› ilahi bir yasad›r. Eski Yunan dünyas›nda

maddenin ortaya ç›kmas›nda tanr›lar›n bir etkisi

yoktur. Ama yine de do¤adaki olaylara müdaha-

leleri vard›r. Homeros’ta insan›n nas›l yarat›ld›¤›-

na iliflkin bir bilgi yok. Hesiodos’ta ise eskiden

var olan bir soydan, Alt›n Ça¤’dan bahsedilir. Bu-

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç




nu Kronos yaratm›fl. Bu soy, cennette yaflam›fl

bir soydur. Bir tek ipucu budur. Kronos, bir mal-

zemeden insan› flekillendirdi, diyor. Eski Yunan

dünyas›nda ar›nma, ahlakta temiz olma anlay›fl›

ortaya ç›kacak ve böylece, bu dünya ve öbür

dünya gibi çifte bir ruh anlay›fl› geliflecektir. Ruh

göçünde, insan›n bu dünyada yaflad›¤› hayat›n

tam anlam›yla simetrik bir hâlinin di¤er hayat›n-

da bafl›na gelece¤ine dair bir inanç vard›r. Eski

Yunan dünyas›ndaki mitolojilerden anlafl›ld›¤›

kadar›yla insanlar›n bafllang›çta di¤er canl› var-

l›klar gibi oldu¤u, zamanla bu kötü konumdan

evrimleflip kültür varl›¤›na dönüfltü¤ü düflünülü-

yordu. Di¤er bir grup ise insan›n zamanla, ilk

baflta bulundu¤u üstün durumdan giderek afla¤›hâle geldi¤ini düflünüyor. Felsefe, bu anlay›flla

beraber bafllam›flt›r.




1. Philosophos sözcü¤ünün ilk kez afla¤›dakilerden

hangisi taraf›ndan kullan›ld›¤› söylenir?

a. Pythagorasç›lar

b. Thales

c. Milet Okulu

d. Homeros

e. Hesiodos

2. Homeros’un evren anlay›fl›yla ilgili afla¤›da verilen

bilgilerden hangisi do¤ru de¤ildir?

a. Soylular›n dünya anlay›fl›n› esas alm›flt›r

b. Evrenin temel maddesinin okeanos oldu¤u gö-

rüflüne dayan›r

c. Genelde karamsar bir görünüm sergilerd. Kaostan kozmosa nas›l geçildi¤ini detayl› olarak

aç›klar

e. Yeralt›, yeryüzü ve gökyüzü olmak üzere üç kat-

l› bir evren düzeni varsayar

3. Afla¤›dakilerden hangisi Antik Yunan dünyas›nda sop-

hos sözcü¤ünün yüklendi¤i anlamlardan biri de¤ildir?

a. Yi¤itlik

b. Teknik beceri

c. Sözünü bilmek

d. Konuflma ustal›¤›e. Zanaatkarl›k

4. Yunan mitolojisinin etiolojik olmas›, onun hangi

özelli¤ine iflaret eder?

a. Evrendeki tüm unsurlar› kaostan türetmesi

b. Evrendeki olaylara ve durumlara nedenler bul-

mak kayg›s›nda olmas›

c. Evreni tanr›sal esaslarla aç›klama yolunu seçmesi

d. Sundu¤u aç›klamalar›n s›nanabilir ve denetlene-

bilir nitelikte olmas›

e. Kuflkuculuk içermemesi

5. Felsefede Sophia ne anlama gelmektedir?

a. Mutlulu¤a yönelme

b. Güç kullan›m›nda adalet

c. Erk paylafl›m› ve eflitlik

d. Hikmet aray›fl›

e. Erdeme yönelme.

6. ‹lk filozoflar›n amac› yaln›zca do¤an›n anlafl›l›p aç›k-

lanmas›na yönelik çal›flmalar yapmak de¤il, ayn› za-

manda erdemli ve iyi bir yaflam›n gerçeklefltirilme yol-

lar›n› da bulmakt›.

Yukar›daki bilgiden afla¤›dakilerden hangisi ç›kar›labilir?

a. Felsefe yaln›zca do¤a olaylar›yla ilgilidir

b. Cevaplardan çok sorularla ilgilenilmelidir

c. Evrensel nitelikli konularla ilgilenmelidir

d. ‹nsan ve evren bütünlüklü bir tutumla kavran-

mal›d›r

e. Evrenin anlafl›lmas› insan›n anlafl›lmas›ndan geçer

7. Afla¤›dakilerden hangisi Antik Yunan dünyas›ndaki

mysterie inan›fllar›yla iliflkilendirilebilir?a. Homeros

b. Anaksimandros

c. Thales

d. Anaksimenes

e. Dionysos

8. Homeros ile Hesiodos aras›nda yap›lan afla¤›daki

karfl›laflt›rmalardan hangisi do¤ru de¤ildir?

a. Hesiodos da Homeros gibi karamsar bir evren

tablosu çizmifltir

b. Homeros’ta bafll›ca erdem savaflç›l›kken Hesio-dos’ta çal›flkanl›k olmufltur

c. Her iki isim de soylu, aristokrat s›n›flar›n kayg›-

lar›na yan›t vermeye çal›flm›flt›r

d. Hesiodos’ta Homeros’ta olmayan belirgin bir ta-

rih bilinci ortaya ç›km›flt›r

e. Her iki isim de evrende bir düzen oldu¤u görü-

flündedirler

9. Afla¤›dakilerden hangisi Homeros ve Hesiodos’tan

Yunan düflüncesine miras kalan düflünceler aras›nda

gösterilemez?

a. ‹nsan bilgisi ile tanr›sal bilgi ayr›m›

b. Do¤ada bir düzenlilik oldu¤u düflüncesi

c. Evrenin temel maddesinin ezelî ve ebedî oldu¤u

fikri.

d. Kaostan kozmosa geçifl düflüncesi

e. Evrenin ana maddesinin cans›z oldu¤u düflüncesi

Kendimizi S›nayal›m




10. Hesiodos’un mitoslar›nda önemli bir yeri olan Pro-

metheus hakk›nda afla¤›da verilen bilgilerden hangisi

do¤ru de¤ildir?a. ‹deal dünya ile reel dünyay› birbirinden ay›rd›¤›

düflünülür

b. ‹nsanlarla tanr›lar aras›ndaki kavgan›n temsilidir

c. Baz›lar›nca felsefe tarihinin piri kabul edilir

d. Sözcük anlam› olarak ak›lca önde gelen demektir

e. ‹kiyüzlülü¤e ve yalana isyan›n öncüsü olarak

görülür

1. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Felsefe Söz-

cü¤ünün Anlam›” bafll›kl› bölümünü yeniden

gözden geçiriniz. Philosophos sözcü¤ünün ilkkez Pythagorasç›lar taraf›ndan kullan›ld›¤›n›n

san›ld›¤›n› göreceksiniz.

2. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Mitolojik Dü-

flüncenin Ana Hatlar›” bafll›kl› bölümünün Ho-

meros ile ilgili k›s›mlar›n› yeniden inceleyiniz.

Mitolojik düflüncede ve dolay›s›yla Homeros’ta

kaostan kozmosa nas›l geçildi¤inin hiç aç›klan-

mad›¤›n›, bu sorunun hiç sorulmad›¤›n› göre-

ceksiniz.

3. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Felsefe Söz-

cü¤ünün Anlam›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden göz-den geçiriniz. Sophos sözcü¤ünün yüklendi¤i

anlamlar içinde zanaatkârl›k gibi bir anlam›n

bulunmad›¤›n› göreceksiniz.

4. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Mitolojik Dü-

flüncenin Ana Hatlar›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden

gözden geçiriniz. Yunan mitosunun etiolojik ol-

mas›n›n, nedenler bulma kayg›s›ndan do¤du-

¤unu göreceksiniz.

5. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Felsefe Söz-

cü¤ünün Anlam› ve Mitolojik Düflünmenin Ana

Hatlar›” bafll›kl› k›s›mlar›n› yeniden gözden ge-

çiriniz. Felsefede sophian›n hikmet aray›fl› anla-

m›na geldi¤ini göreceksiniz.

6. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin tamam›n› ve

soruda verilen bilgiyi yeniden gözden geçiriniz.

Bu bilgiden, insan›n ve evrenin birlikte araflt›r›l-

mas›, yani bu ikisinin bütünlüklü bir tutumla

kavranmas› gere¤inin ç›kar›labilece¤ini göre-

ceksiniz.

7. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Yunan Mito-

sunu” ele alan son iki bölümünü yeniden göz-

den geçiriniz. Dionysosçulu¤un ve dolay›s›yla

Dionysos’un mysterie inan›fllar›yla yak›ndan il-gili oldu¤unu göreceksiniz.

8. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Mitolojik Dü-

flüncenin Ana Hatlar›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden

gözden geçiriniz. Homeros’un tersine Hesio-

dos’un soylu s›n›flar›n de¤il, yükselen iflçi ve

köylü s›n›flar›n kayg›lar›n› karfl›lamak yoluna

gitti¤ini göreceksiniz.

9. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Yunan Mito-

sunu” ele alan son iki bölümünü yeniden göz-

den geçiriniz. Yunan mitosunun evrenin temel

maddesinin bir tür canl›l›k, ruhsall›k tafl›d›¤›n›düflündü¤ünü göreceksiniz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›




10. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Mitolojik Dü-

flüncenin Ana Hatlar›” bafll›kl› bölümün Hesio-dos’u konu edinen k›s›mlar›n› yeniden gözden

geçiriniz. Prometheus’un, ikiyüzlülü¤e ve yala-

na isyan etmek flöyle dursun, özünde iki yüzlü

ve yalanc› bir tanr› olarak sunuldu¤unu göre-

ceksiniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Bir düflünce tutumu olarak Eski Yunan felsefesinin arkaplan›nda, Eski Yunan mitoloji tarihi vard›r. Temel kabul-

lere dayanan (bafllang›çta hep ezelî ve ebedî bir madde

vard›r) bu evren anlay›fl› oldukça güçlü ve özellikle or-

ta s›n›fça benimsenmifl olan Orphik ve Dionissosçu din-

sel ak›mlarla birleflti¤inde sadece dinsel inan›fl› de¤il

topyekûn Eski Yunan felsefesini flekillendirmifltir.

S›ra Sizde 2

Eski Yunan dünyas›nda belli bir dönemde toprakta ça-

l›flan insanlar toprak sahiplerinin elde edilen üründen

daha çok pay istemeleri ve tar›mdaki verimsiz gibi ne-denlerle flehirlere gelmifllerdir. Bu dönemde Eski Yu-

nan dünyas› üzerinde Persler’in de bask›s›yla önemli si-

yasal ve toplumsal de¤iflmeler gerçekleflmifltir. Bu du-

rumun en belirgin sonucu toplumun bir kesiminin fle-

hirde zanaat ö¤renmeye ve ticaretle u¤raflmaya yönel-

mifl olmalar›d›r. Böylelikle Do¤u Akdeniz ticareti can-

lanm›fl Fenikeliler ve M›s›rl›larla al›flverifl yapan ve yeni

kültürlerle tan›flan Yunanl›lar›n düflünme ve alg›lama

ufuklar› genifllemifltir. Ticaretle ve gemicilikle yeni bir

tür zenginlik ortaya ç›km›flt›r. Ancak bu yeni durumda

zenginleflen zümreler aras›nda iktidar kavgas› bafllam›fl-t›r. Bu siyasal kavgalar› sürdürülebilir bir yönetim biçi-

mine evirmek, süre gelen hiyerarflik yap›y› y›kmakla ve

demokrasiyle mümkün olabilmifltir. Tüm bu geliflmele-

re paralel olarak kaç›n›lmaz bir biçimde art›k yayg›n di-

nî görüfllere de itibar edilmemeye bafllan›r.

Aristoteles. (1996). Metafizik. çeviren: Ahmet Arslan,

Sosyal Yay›nlar: ‹stanbul. Armstrong, A. H. (1957). An Introduction to Ancient

Philosophy, Westminster-Maryland: The Newman

Press.

Arslan, A. (2006). ‹lkça¤ Felsefesi Tarihi: Sokrates

Öncesi Yunan Felsefesi. ‹stanbul: Bilgi Üniversite-

si Yay›nlar›.

Barnes, J. (1982). The Presocratic Philosophers, Ro-

udledge & Kegan Paul: Londra.

Copleston, F. (1990). Ön Sokratikler ve Sokrates. çe-

viren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi.

Cornford, F. M. (1957). From Religion to Philosophy,Harper & Brothers Publ: New York.

Erhat, A. (1989). Mitoloji Sözlü¤ü. Remzi Kitabevi: ‹s-

tanbul.

Homeros. (2004). ‹lyada, çeviren: Azra Erhat ve A. Ka-

dir, Can Yay›nlar›: ‹stanbul.

Kranz, W. (1984). Antik Felsefe, çeviren: Suad Y. Bay-

dur, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar.

Laertius, D. (2004). Ünlü Filozoflar›n Yaflamlar› ve

Ö¤retileri, çeviren: Candan fientuna Yap› Kredi Ya-

y›nlar›: ‹stanbul.

Luce, J. V. (1994). An Introduction to Greek Philosophy. New York: Thames and Hudson Inc.

Peters, F. E. (2004). Antik Yunan Felsefesi Terimleri

Sözlü¤ü, çeviren: Hakk› Hünler, Paradigma Yay: ‹s-

tanbul.

Russell, B. (1994). Bat› Felsefesi Tarihi I: ‹lkça¤, Çe-

viren: Muammer Sencer, ‹stanbul: Say Yay›nlar›.

Windelband, W. (1956). History of Ancient

Philosophy, Çeviren: Herbert Ernest Cushman. Do-

ver: Dover Publications.

Zeller, E. (1980). Outline of the History of Greek

Philosophy, çeviren: L. R. Palmer, Dover Publis-

hing: New York.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Eski Yunan Düflüncesini temsil eden düflünürlerin her fleyin kayna¤› (arkhe)nedir sorusuna verdikleri yan›tlar› de¤erlendirebilecek,‹lk filozof olan Thales’in felsefi görüfllerinin ana noktalar›n› saptayabilecek,

Anaksimandros’un felsefi görüfllerini tart›flabilecek, Anaksimenes’in felsefi görüfllerini de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Arkhe• Mitos• Logos• Genesis

• Milet Okulu• Canl›-Maddecilik (Hylozoizm)• Olufl• Apeiron

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

‹lkça¤ Felsefesi Milet Okulu

• M‹LET OKULU VE ARKHE SORUNU

• THALES

• ANAKS‹MANDROS

• ANAKS‹MENES




M‹LET OKULU VE ARKHE SORUNUMiletos Okulu, bugün Ayd›n ili s›n›rlar› içinde bulunan Miletos flehrinde etkinlikgöstermifl bir felsefe okuludur. Bu okulun temsilcileri olan Thales, Anaksimandros

ve Anaksimenes, gösterdikleri düflünsel etkinlikle ve yöneldikleri sorunlarla felse-fe tarihinin ilk filozoflar› olmufllard›r. Milet Okulu ile beraber ortaya ç›kan bu yenidüflünme anlay›fl›n›n en temel kavram› kuflkusuz arkhe idi. Yunancada bafllang›ç,ilk, ana kaynak gibi anlamlara gelen arkhe kavram› Aristoteles’in Metafizik adl›eserinde de söz konusu edilmekte ve iki ana düzeyde de¤erlendirilmektedir. Bun-lardan birincisi her fleyin kendisinden meydana geldi¤i, türedi¤i fley (arkhe) nedir?‹kincisi ise bu tek bir arkheden evrendeki bütün bu görünür çokluk, yani bileflikolan fleyler (suntheta) nas›l olup da meydana gelmifllerdir (genesis). Aristoteles’inMetafizik isimli eserinde ele ald›¤› arkhe kavram›na iliflkin (bkz. Metafizik, 983-985b) iki farkl› yaklafl›m sergilenmifltir. Bunlardan birincisi, do¤ada bulunan varl›k-lar›n arkhe oldu¤una yönelik yaklafl›md›r. Bu yaklafl›m uyar›nca arkhe; toprak, su,hava ve ateflten herhangi biri veya bunlar›n hepsi olarak düflünülmekteydi. Bura-da dikkate de¤er nokta, arkhe olarak de¤erlendirilen unsurun do¤ada bulunuyorolmas›d›r. Bu gelenek Thales’in suyu, Anaksimenes’in havas› ve Empedokles’indört element (toprak, su, hava ve atefl) anlay›fl›yla sürdürülmüfltür.

‹kinci yaklafl›ma göre ise arkhe, duyularla kavranamayan, do¤ada bulunmayansoyut varl›klard›r. Bunlar›n örnekleri; Anaksimandros’un apeironu (belirsiz olan),Parmenides’in küre fleklindeki Bir’i, Pythagoras’›n geometrik nesneleri ya da say›-lar›, Demokritos’un duyularla alg›lanamayan atoma kavram›d›r. Eski Yunan düflün-cesini temsil eden düflünürlerin ele al›nmas›nda ve de¤erlendirilmesinde, bu düflü-nürler flu sorular›n birkaç› veya hepsine verdikleri yan›tlar do¤rultusunda de¤er-lendirilebilir ve s›n›fland›r›labilirler:

a. Her fleyin kayna¤› (arkhe) nedir?b. Bu kaynaktan di¤er tüm fleyler nas›l meydana gelmifllerdir (genesis)?c. Yerin (yani Dünyan›n) flekli ve evrendeki konumu nedir?d. Gökteki varl›klar›n konumu ve evrendeki konumu nedir?e. Do¤a olaylar› ne flekilde aç›klanmaktad›r?f. Dinî ve tanr›sal konularla ilgili görüflleri nelerdir?Miletos Okuluyla birlikte Eski Yunan dünyas›nda mitos temelli düflünme biçim-

lerinden logos temelli, yani felsefe temelli düflünme biçimlerine do¤ru bir dönü-

flüm bafllam›flt›r. Bu anlay›fl, do¤an›n do¤a d›fl› unsurlarla de¤il, do¤an›n kendisin-den hareketle aç›klanmas› anlay›fl›n›n filizlenmesi anlam›na gelmektedir.

Milet Okulu

Mitostan logosa do¤rugerçekleflen dönüflümAristoteles taraf›ndan (bkz.Metafizik, 1091b4-10) flöyleanlat›lmaktad›r: “Ama gerçekte onlar›n dünya kurallar›-dünya yöneticisi- de¤ifliyor: Her fleyi mitsel bir damar içinde de¤il-kendi aralar›ndaki kar›fl›mdan ilk ç›kan kuflak en iyi fleyleri yapt› diyor kimi leri, yani Perecydes ve di¤erleri” (Barnes, 1982: 60).



THALESThales, Eski Ça¤ Ege Medeniyeti’nde do¤an›n, ‘do¤a d›fl›’ unsurlardan ziyade ken-disinden hareketle aç›klanmas› anlay›fl›n›n filizlenmesine temel teflkil edecek dö-

nüflümün habercilerindendir. Felsefe, tan›fl›k oldu¤umuz anlam›yla ilkin Eski Yu-nan Düflüncesinde Thales ile bafllad›¤› ve Pythagoras taraf›ndan terminolojiye ge-çirildi¤i kabul edilen bir etkinli¤in ad›d›r. “Felsefe sorular›ndaki nedir... felsefe so-rusunu var eden temel etkendir” (Uygur, 1984: 26). Varl›¤›n asl›n›n ve esas›n›n, va-rolanlar›n kayna¤›n›n ne oldu¤u sorusuna verilen yan›tlar, bütün düflünce tarihidikkate al›nd›¤›nda son derece çeflitlilik göstermektedir. Verilen yan›tlardan biri,dünyan›n kendi de¤iflimini temin edebilecek bir canl›l›¤a sahip oldu¤udur. Onlaragöre dünyan›n ana unsurunu oluflturan fley hem maddi hem canl› hem de ruhlu-dur. Maddeye ayn› zamanda bir tür canl›l›k ya da ruhluluk atfeden bu düflünceyehylozoizm ad› verilir. Hylozoizm madde anlam›na gelen hyle kavram› ile canl› an-lam›na gelen zoe sözcüklerinin birleflimiyle oluflmufltur ve maddeyi ayn› zamanda

canl› ve ruhlu kabul eden bir düflünce ak›m›d›r (Ülken, 1968: 86). Eskiça¤ Ege Me-deniyetinde bu sorunun felsefe bak›m›ndan ilk ele al›n›fl›n›n örne¤ini Milet Okulu-nun mensubu ve bu okulun kurucusu kabul edilen Thales’te görmekteyiz. MiletliThales, Anaksimandros ve Anaksimenes, varolanlar›n kayna¤›n› araflt›rm›fl ilk filo-zoflar olarak iki yanl› bir düflünme gerçeklefltirmifllerdir. Bu düflünmelerin birinci

yan› evrenin kayna¤›n›n araflt›r›lmas›yla ilgiliyken ikinci yan› ise evrenin nas›l olupda kendi hareketiyle de¤iflimini gerçeklefltirdi¤ini ve tek merkezden bütün çeflitli-li¤in ortaya ç›kt›¤›yla ilgilidir.

Konu ana hatlar›yla de¤erlendirildi¤inde arkhe problemi olarak ele al›nm›flt›r.“Arkhe bafllang›ç, hareket noktas›, ilke, nihai ana madde, tan›tlanamayacak nihaiilkedir... Her fleyin kendisinden meydana geldi¤i ana ‘madde’ aray›fl› Yunan felse-

fesindeki en kadim aray›flt›r ve bununla ba¤›nt›l› olarak ikincil fleylerin birincilolandan ya da olanlardan hangi süreçle ç›kt›klar› sorusu bu aray›fla efllik eder” (Pe-ters, 2004: 50).

Thales’in hayat›, kiflili¤i ve felsefe görüflleri hakk›ndaki bilgilerimiz do¤rudande¤il, dolayl› kaynaklardaki aktar›mlara dayan›r. Bu dolayl› aktar›mlar›n her birin-de Thales’in hayat›, kiflili¤i ve felsefesi hakk›nda birçok rivayet vard›r. Fenikeliolan Thales’in MÖ 624 ile MÖ 548-545 y›llar› aras›nda Miletos tiran› Thrasybuloszaman›nda yaflad›¤› ve yaflad›¤› flehrin iyi bir ailesine mensup oldu¤u belirtilir (Di-ogenes Laertius, 2004: I. 38). Platon’un Theaitetos adl› diyalogundaki anlat›ma ba-karsak y›ld›zlar› incelerken önünü göremeyerek bir kuyuya düflmesi ve bu yüzdenbir hizmetçiye alay konusu olmas›yla Thales, varolanlar›n gerçek özünü araflt›r›r-

ken yaflama çevresinden kopan filozof örne¤inin bir temsilcisi olarak karfl›m›za ç›-kar (Theaitetos, 174a-174b). Öte yandan, Aristoteles’in bir anlat›m›na göre Thales,gök olaylar›n› takip ederek bundan zeytincilik alan›nda ticari kârlar elde edebilenbir kiflilik olarak betimlenmektedir (Aristoteles, 1990: 25). Yine, Herodotos’un ak-tard›klar›na göre Thales; denizcilik astronomisiyle ilgilenen, gök olaylar›n› yak›n-dan takip eden ve günefl tutulmas›n› önceden hesaplayabilen iyi bir gök bilimcidir(Herodotos, 1991: I. 74) Savafl zaman›nda bir nehrin afl›lmas› konusunda nehrinkanallarla ikiye bölünerek su seviyesinin düflürülmesini önermek gibi pratik çö-zümler üretebilen bir mühendis, (Herodotos: 1991. I. 75) denizdeki gemilerin ara-s›ndaki mesafeyi ölçmek için matematiksel yöntem gelifltiren bir matematikçi,(Barnes, 1982: 13) ayn› zamanda da ‹yonyal›lara siyasi sorunlar›n› çözmeleri konu-

sunda ortak meclis kurmalar›n› öneren bir siyaset adam› kimli¤inin yan› s›ra, Pla-


Antik Yunan felsefesindeevrenin hangi kökendentüredi¤ini, ana unsurunun

ne oldu¤unu konu edinensoruna “arkhe sorunu”, buarkheden evrendeki tüm bugörünür çoklu¤un nas›ltüredi¤i sorununa ise “oluflsorunu” denmekteydi. Oluflsorunu, ayn› zamandaevrendeki hareket ve oluflunhangi ilke ya da yasalaraba¤l› oldu¤unu belirlemeksorunuydu.



ton’un deyifliyle; sanatlarda usta biri olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r (Devlet, 600-600b). Eskiça¤ Ege dünyas›nda geometrinin kurucusu oldu¤u, M›s›r’dan geometri

ve matematikle ilgili bilgileri alarak iflledi¤i ve bunlara yeni katk›larda bulundu¤u,

piramitlerin yüksekliklerini onlar›n gölge boylar›ndan hareketle ölçme yolunu bul-du¤u da bildirilmektedir. Tüm bunlar›n yan› s›ra Thales, Yedi Bilge aras›nda an›l›r ve kendini tan› sözünün ona ait oldu¤u belirtilir.

Thales’in do¤a hakk›ndaki görüfllerini inceleyerek bize aktaran Aristoteles’tir.Görebildi¤imiz kadar›yla Aristoteles bir yandan Thales’in do¤a hakk›ndaki düflün-celerini betimlerken öte yandan, onun düflüncelerini di¤er düflünürlerinkini incele-di¤i gibi elefltirel bak›flla ele al›r. Bu bak›mdan Aristoteles’in Thales hakk›ndaki dü-flüncelerini iki yönden ele alabiliriz. Bunlardan birincisi, Thales’in düflüncelerinintarihsel ve mitolojik kökenleriyle ilgiliyken ikincisi, Aristoteles’in Thales’e ait oldu-¤unu söyledi¤i ve elefltirel olarak ele ald›¤› düflüncelerdir. Betimsel bir yaklafl›mlaele al›nd›¤›nda, Aristoteles’in, Thales’e iliflkin olarak aktard›¤› düflünceler üç ana

bafll›k alt›nda toplanabilir: a. Yeryüzü su üzerinde durur, b. fieylerin do¤as› su’dur,di¤er her fley su’dan meydana gelir. c. Her fley canl›d›r ve tanr›larla doludur. Aristoteles’in aktard›¤› kadar›yla Thales’in düflünceleri s›ras›yla, mitolojik kö-

kenleri bak›m›ndan ele al›nacak ve ard›ndan da Aristoteles’in bu düflünceleri nas›lele ald›¤›na yer verilecektir. Bu yöntem her ne kadar Thales’in düflüncelerinin eleal›nmas›n›n bütünlü¤ünü belli ölçüde bozacak olsa da konunun sistematik biçim-de aç›klanmas› için gerekli görünmektedir.

a.Yeryüzü su üzerinde durur: Aristoteles’e göre Thales, yeryüzünün su üzerin-de durdu¤unu söylemektedir. Bu anlay›fl›n kökeninde, dönemin co¤rafya bilgisi-nin etkisi oldu¤u düflünülebilir. Nitekim günümüzde ‘Cebelitar›k’ olarak adland›r›-lan ve Akdeniz’in Atlas Okyanusu’na aç›ld›¤› yer olan bo¤az, Eski Yunan söylen-

cesinde “bilinen dünyan›n sonu” olarak kabul edilmekteydi (Erhat, 1989: 72-73).Bu co¤rafya bilgilerine dayanan kökenin yan› s›ra çok önemli mitolojik temeller de

vard›r. Eski Yunan söylencesine bak›ld›¤›nda irili ufakl›, her türlü akarsu tanr›salözelliktedir. Çünkü bunlar, Okeanos ve Tethys’in çocuklar› olarak kabul edilirler.

Yeryüzü, üzerinde bulunan bu akarsular›n yan› s›ra Okeanos ad› verilen tanr›sal suile çevrilidir. Bu anlay›fla göre Okeanos, kara parças› anlam›ndaki dünyan›n s›n›r›-d›r (‹lyada, X›v 200) ve sürekli ak›fl hâlinde olan bu suyun s›n›rlar›na ulaflmak, de-rin burgaç ve ak›nt›lardan dolay› imkâns›z olarak kabul edilirdi. Ayn› zamanda bü-tün nehirlerin ve ›rmaklar›n da babas› kabul edilen Okeanos’un tarihsel benzeriMezopotamya mitolojisinde de göze çarpar.

Thales’e göre yeryüzü, bir tahta parças› veya ona benzer bir fley gibi suyun üze-

rinde yüzmektedir. Aristoteles, Thales’in bu görüflünü iki yönden elefltirir. ‹lkin,havan›n sudan daha hafif oldu¤unu, suyun da topraktan daha hafif oldu¤u belir-tir. Dolay›s›yla daha hafif olan›n daha a¤›r olandan afla¤›da bulunmas›n›n do¤acaimkâns›z olaca¤›n› belirtir. ‹kinci olarak da do¤al gözlem verilerinden hareketle, suüzerine konulan ve sudan daha a¤›r parçalar›n suya batmas›ndan dolay›, yeryü-zü’nün de suya batmas› gerekece¤ini ileri sürerek Thales’in bu görüflünü elefltirir(Gökyüzü Üzerine, 294b5)

b. fieylerin do¤as› sudur: Thales’e göre fleylerin do¤as› sudur. fieylerin do¤as›sudur derken suyun her fleyin ana unsuru, ana maddesi, her fleyin kendisindenmeydana geldi¤i ilk neden oldu¤u kast edilmektedir. Su, kendisi de¤iflmeyen fakatdi¤er bütün varolanlar›n kendisinden do¤up yine kendisine döndü¤ü ana madde-

dir. Aristoteles, Thales’i karakterize eden bu görüflü iki bak›mdan ele al›r. Aristote-les’e göre bu görüfl bir yandan deneyime, öte yandan da mitolojiye dayan›r. Suyun

192 . Ün i te - Mi le t Oku lu



her fleyin kökeninde bulunmas›n›n deneyime dayanan yan›, her fleyin nemliliktenbeslenmesi, hayat›n su ve nemlilikten kaynaklanmas›d›r (Metafizik, 983b27). Su-

yun köken olarak kabul edilmesinin mitolojik temelleri ise yukar›da yeryüzünün

su üzerinde bulunmas› anlay›fl›n›n da kendisine dayand›r›ld›¤› Okeanos’la ilgilisöylencede bulunur. Bu anlay›fla göre Okeanos, dünyan›n bafllang›c›nda bulunur.Okeanos’un k›zlar› ise insanlar›n hayat güçlerinin tazelenmesini sa¤larlar. Birbiriy-le iliflkili bu iki söylencenin yan› s›ra, eskiler ve kahramanlar›n Okeanos’un bir ko-lu olan Styx üzerine yemin ediyor olmalar› da suyun kutsal kabul edildi¤inin gös-tergelerinden biri olarak belirtilir (Metafizik, 983b27-30).

Thales’in her fleyin kökeninde su oldu¤unu kabul eden anlay›fl›n›n felsefi aç›-dan tart›fl›lmas› ise dünyadaki nesnelerde meydana gelen de¤iflimler de göz önün-de bulundurularak a¤›rl›kl› olarak Aristoteles’in Olufl ve Bozulufl Üzerine adl› kita-b›nda gerçekleflir. Bu kitaptaki anlat›mlara göre filozoflar Aristoteles taraf›ndan,evrendeki çoklu¤u aç›klamak için ilke olarak kabul ettikleri Ögeler hakk›ndaki gö-

rüflleri bak›m›ndan s›n›fland›r›l›rlar. Aristoteles, evrenin tek ö¤eden olufltu¤unu savunan filozoflarla evrenin birden çok ö¤eden olufltu¤unu savunan filozoflar ara-s›nda ayr›m yapar. Bunlardan birincileri duyulur cisimlerin dayana¤›n›n tek oldu-¤unu ileri sürerlerken ikincileri için ise bu ö¤elerin say›s› birden çoktur. Thales’inde içinde bulundu¤u ilk gruptaki filozoflara göre her fley maddi yap›daki bir un-surdan do¤ar. Di¤er bütün fleyler, söz konusu unsurdan nicel de¤iflme yoluyla sey-relme ve yo¤unlaflmayla meydana gelir. Temel sorun, bütün evrendeki çoklu¤untek bir ö¤eden nas›l oluflabilece¤idir. Aristoteles’e göre söz konusu her iki anlay›-fl›n temsilcileri de dünyadaki de¤iflmeleri ancak k›smi olarak aç›klayabilmektedir-ler. Aristoteles’e göre, evrenin tek tözden meydana geldi¤ini aç›klayabilmek içinbu filozoflar, olufl ile baflkalaflman›n ayn› oldu¤unu kabul etmek zorundad›rlar.

Çünkü geri kalan evrenin her bir ö¤esi, bu ö¤enin dönüflümünden oluflmak duru-mundad›r. Bu yüzden Aristoteles’e göre tek töz kabul eden filozoflar bundan ra-hats›zl›k duyarlar. Çünkü bu durumda özne tek ve özdefl kalmaktad›r. Oysa Aris-toteles, tek nesnede hem baflkalaflman›n hem de büyüme ve küçülmenin meyda-na geldi¤ini belirtir. Öte yandan evrenin temelinde çok ö¤enin bulundu¤unu sa-

vunan filozoflar için olufl ile baflkalaflma farkl› anlama gelir. Bu ikinciler için olufl,ö¤eler çoklu¤unun çeflitli flekillerde bir araya gelip ayr›flmas›d›r (Olufl ve Bozulufl

Üzerine, 214a-215a).c. Her fley ruhlarla doludur: Thales ile ilgili aktar›lan ve felsefe bak›m›ndan tar-

t›fl›lan üçüncü görüfl “her fleyin ruhlarla dolu ve canl› oldu¤u” anlay›fl›d›r. Konu-muz bak›m›ndan ele al›nd›¤›nda Thales, ruhun devinim oldu¤unu söyleyen filo-

zoflar aras›nda an›l›r. Thales’in ruhun devindirici güç oldu¤unu iddia eden düflü-nürler grubuna dahil olmas›n›n temel gerekçelerinden biri, Thales’in m›knat›s›n çe-kim gücü bulundu¤unu fark etmifl olmas›d›r. Bu gücün Thales’i ruhun devindiricigüç oldu¤unu düflünmeye sevk etti¤i belirtilir (Ruh Üzerine, 405a15-20). Bu devi-nim sa¤lay›c› unsurlar ayn› zamanda havada da bulunur ve bu filozoflar için hava-n›n canl›l›k sa¤lay›c› olarak kabul edilmesinin nedeni de budur. Aristoteles, bu an-lay›fl›n kayna¤›n›n Orpheusçu fliirlerde bulunabilece¤ini belirtir. Bu fliirlere göreruh, soluk veya benzeri bir yolla d›fl evrenden canl›n›n bünyesine giren bir unsur-dur. Bu, baflka bir ifade ile canl› maddeciliktir. Aristoteles’in dolayl› yolla da olsaThales’e atfetti¤i ‘canl› madde’ anlay›fl›, Aristoteles’in elefltirilerinin de odak nokta-s› olan sorunun çözümüne yöneliktir.

Kendili¤inden hareketin imkân›n› temele alan ve her fleyde ruhlar›n bulundu-¤unu ileri süren bu görüfl, Aristoteles taraf›ndan onun ‘maddi neden’ ö¤retisi çer-


Maddeye canl›l›katfedilmesinin sebebi Tekbir ilkeden nas›l olup da tümdi¤er çoklu¤un ortayaç›kabildi¤i ve bu olufl içingerekli olan hareketin

kayna¤›n›n ne oldu¤unu,yani ana maddenin dünyay›oluflturan fenomenlerçoklu¤una dönüflmesininnedenini bulmaya yöneliktir.‹lk ilkenin bütün varolanlar›meydana getirmesininimkân›, onun içindetanr›lar›n bulunmas›, baflkabir deyiflle hareket imkân›n›kendi içinde tafl›mas›d›r. Buanlay›fla göre fleylerinde¤iflmesi için gerekli olanbütün olanakl›l›k yineonlar›n içinde bulunankendili¤inden aktif olma

ilkesine ba¤l›d›r (Cornford,1957: 128).



çevesinde elefltirilmektedir. Aristoteles’e göre yaln›zca maddi nedenin kabul edil-mesi, bize olufl ve bozulufl anlam›ndaki hareketi vermekten uzakt›r. Çünkü bununtersi düflünülecek olursa dayanak olarak kabul edilenin kendisinin ayn› zamanda

kendi de¤iflmesinin nedeni olmas› gerekecektir. Bunu daha aç›k olarak “örne¤intahtan›n veya tuncun de¤iflmesinin nedeni, ne tahta ne de tunçtur. Yata¤› yapantahta, heykeli yapan tunç de¤ildir” (Metafizik, 984a23) fleklinde ifade eder. Yinede Aristoteles’in bu düflünceden ne ölçüde etkilenmifl oldu¤unun göstergesi olanifadeleri dikkat çekicidir: “Hayvanlar ile bitkiler, toprakta ya da suda meydana ge-lirler. Çünkü toprakta su, sudaysa ‘soluk’ (pneuma) vard›r. Her ‘soluk’ta da, ‘ruhs›cakl›¤›’ (thermoteta psük- hiken) bulunur. Böylece her fleyin ‘ruh’la dolu bulun-du¤u anlafl›lmaktad›r” (Metafizik, 762a 20). Bu “canl› madde” anlay›fl›, Thales’e at-fedilen, zorunlulu¤un en büyük güç oldu¤u, çünkü her fleyi kontrol etti¤ine ilifl-kin düflünceyle beraber ele al›nd›¤›nda varl›kta meydana gelen de¤iflim ve dönü-flümlerin Hesiodos’un tanr›lar anlay›fl› uyar›nca d›flar›dan ve belli ölçülerde keyfî

olan dinamiklerinin yerine içsel ve “keyfiyeti” d›fllayan bir anlay›fl getirilmifl oldu-¤unu düflündürmektedir, her ne kadar Aristoteles taraf›ndan Thales’in su’yu herfleyin ilk ilkesi olarak seçmesinin nedeni olarak Okeanos veya eski dönemlerdeüzerine yemin edilen Styx gibi örnekler gösterilse de art›k Okeanos bir baba ola-rak Tethys bir ana olarak ve p›narlar ile dereler de dünyay› saran akarsular olarakinsan biçimci tanr›sal özellikleriyle Thales’in do¤a olaylar› ile ilgili aç›klamalar›n-da yer almamaktad›rlar.

‹lk filozof Thales, do¤ay› yine do¤an›n kendisinde bulunan bir unsurla suyla aç›klamaya

çal›flm›fl, suyu her fleyin kökeni olarak kabul etmifltir. Bu anlay›fl›n, felsefe ve düflünce ta-

rihi bak›m›ndan tafl›d›¤› önemi tart›fl›n›z.

Dönüflüm, Aristoteles’in flahitli¤inden de anlafl›lmaktad›r. Aristoteles, Thales’ingörüfllerini betimleyip tart›fl›rken Thales’in Hesiodos’un Theogonia’s›nda sunuldu-¤u flekilde, tanr›lara dayal› bir aç›klama yapt›¤›n› de¤il, geriye dönük etkilenmiflolabilece¤i kaynaklar olarak söz konusu tanr›lar› ve onlar›n özelliklerini anmakta-d›r. Kald› ki Thales ile ilgili kaynaklarda da bu kendisini göstermektedir. Thales ar-t›k, Aristoteles’in deyifliyle “eskilerin” insan biçimci tanr›lar anlay›fl›na dayal› do¤aaç›klama modelini kullanmamaktad›r. Aristoteles’in eskiler olarak kastettiklerinigeriye dönük olarak ele ald›¤›m›zda do¤a olaylar›n›n söz konusu mitolojiler tara-f›ndan aç›klanmas› ile Thales taraf›ndan aç›klanmas› aras›nda birtak›m farkl›l›klaroldu¤u görülebilir.

Hesiodos’un Theogonia adl› eserinde toplumda ve do¤ada meydana gelen olay-lar›n nedeni olarak tanr›lar ve tanr›çalar gösterilir. Üstelik bu olaylar›n gerçekleflme-sinde bir keyfiyet de söz konusu olabilmektedir. Toplumsal bir durum olarak çeflit-li konularda insanlar›n düflüncelerini ortaya koyduklar› tart›flma ortamlar›nda kimingalip gelece¤i bir tanr›ça olan Hekate’nin iste¤ine ba¤l›d›r, Sosyal olaylarda görü-len bu yaklafl›m do¤a olaylar›n›n aç›klanmas›nda da sürmektedir. Etna yanarda¤›-n›n lav püskürtmesi de tanr›lar›n yapt›¤› birtak›m eylemlerle iliflkilendirilmektedir.Benzer flekilde depremlerin olufl nedeni de tanr›lara ba¤lanmakta, büyük dalgalar›

ve fliddetli rüzgârlar› da baz› tanr›lar›n dindirdi¤i belirtilmektedir (Hesiodos, 1977:365). Oysa Thales benzer konular›n aç›klanmas›nda farkl› bir yol tutmufl görün-mektedir. Thales’e göre depremin nedeni yeryüzünün üzerinde durdu¤u suyun ha-

reketidir. Yine Thales’e atfedilen düflüncelerin birinde Nil nehrindeki bu¤ulaflma ilerüzgâr oluflumu aras›nda bir ba¤ oldu¤u belirtilir. Thales’te somutlaflan ve do¤ada


SIRA S‹ZDE

1



olup bitenleri aç›klamada kulland›¤› bu modelin ana özelli¤i, her aç›klanan do¤aolay›n›n aç›klanma ilkesinin yine do¤ada yer alan varl›klar› temele almas›d›r. Bumodele göre yap›lan aç›klamalar, her ne kadar günümüzün bilimsel do¤a aç›kla-

malar›yla tam bir uygunluk göstermeseler de do¤a olaylar›n›n aç›klanmas›nda gö-rülen bak›fl aç›s› de¤iflikli¤inin örneklenmesi olarak de¤erlendirilebilirler.

‹lk filozoflar›n evrenin kökenini aç›klarken baflvurduklar› kavramlar, ayn› zamanda do¤a

olaylar›n› aç›klamakta da kullan›lmaktayd›. Bu düflünme biçiminin ard›nda nas›l bir evren

anlay›fl› yat›yor olabilir?

ANAKS‹MANDROSEski Yunan felsefesinde “Varl›¤›n asl› esas› nedir?” sorusuna verilen cevaplar, ayn›zamanda “evrenin kayna¤› nedir?”, “evrendeki bu çokluk nas›l olup da bu kaynak-tan meydana gelmifltir?” sorular›yla da iç içedir. Thales’in bu sorulardan ilkine ver-

di¤i yan›t bir yönüyle dinî tutumlara, di¤er yönüyle içinde yaflad›¤› dünyayla ilgilikiflisel gözlemlerine dayanmaktayd›. Suyun canl›lar için tafl›d›¤› büyük öneme vur-gu yapm›fl olmas› bu gözlemlerinin neticesindeydi. Thales, suyun canl›lar için tafl›-d›¤› büyük önemi vurgulamas›n›n yan› s›ra, varolanlar›n sudan nas›l meydana gel-di¤ini ise pek aç›k olarak ifade etmemifltir. Yunan felsefe dünyas›nda varolanlar›nkayna¤› ve bu kaynaktan varolanlar›n nas›l meydana geldi¤ine yönelik ikinci aç›k-lama denemesi Thales’in dostu ve ö¤rencisi olarak yaklafl›k MÖ 611 - 546 y›llar›aras›nda yaflam›fl olan Anaksimandros’dur. Hakk›nda günümüze ulaflan bilgilerdenanlad›¤›m›z kadar›yla Anaksimandros, politikac›, astronom, haritac› ve matematik-çi kimli¤iyle ön plana ç›km›fl bir kiflidir. Eski Yunanlar›n Karadeniz kolonilerindenbiri olan Apollonia’n›n kurucular›ndan olan Anaksimandros, Akdenizi merkeze

alan bir yer haritas›n›n yan› s›ra, Yunan dünyas›nda ilk gök haritalar›ndan birini deç›karan kiflidir. Yine, astronomi alan›nda Eski Yunan dünyas›ndaki ilklerden olan

ve o gün için büyük önem tafl›yan dört önemli teorik ve pratik keflfi vard›r. Bun-lardan ilki dünyan›n ekliptik e¤rili¤ini keflfederek güneflin mevsimlere göre do¤ma

ve batma konumlar›n› nas›l de¤ifltirdi¤ini aç›klamaya yönelikken ikincisi, gnomo-nu (günefl saati) pratik kullan›ma sunmas›d›r. Üçüncüsü, yine Günefl’in do¤uflu vebat›fl›n›n aç›klanmas›na yönelik Thales taraf›ndan gelifltirilmifl olan ve dünyan›n suüzerinde yüzen bir tepsi biçiminde oldu¤u anlay›fl›na dayal› olan aç›klamaya alter-natif olmufltur. Thales’in getirdi¤i aç›klamada Günefl’in do¤uflu ve bat›fl› aras›ndakalan zamanda Günefl’in görünmemesinin nedeni olarak da¤lar›n ard›nda kalmas›

ve insanlar bu yüzden Günefl’i görmeden tekrar do¤uya geçti¤i yolundayd›. Anak-

simandros’a göre ise dünya düz bir tepsi de¤il fakat geniflli¤i yüksekli¤inin üç ka-t› olan bir sütun fleklindedir. Günefl’in batmas› esnas›nda, Günefl bu sütunun arka-s›nda kaybolmakta, do¤mas› esnas›nda da sütunun di¤er yüzünden ortaya ç›kmak-tad›r. Anaksimandros’un astronomiyle ilgili olarak gelifltirdi¤i dördüncü önemli dü-flünceyse bir sütun olarak belirtti¤i dünyan›n herhangi bir dayanak olmaks›z›n ev-renin merkezinde ve bofllukta hareketsiz olarak duruyor oldu¤udur. Anaksiman-dros bofllukta hareketsiz olarak durmay›, dünyaya etki eden bütün güçlerin birbir-lerini eflitlemesi sonucunda ortaya ç›kan bir durum olarak tasarlar. Anaksiman-dros’a göre yeryüzünün evrenin merkezinde hareketsiz olarak durmas›n›n yan› s›-ra dünya çevresindeki y›ld›zlar ve öteki gök cisimlerinin yap›s›n› ve oluflma biçim-lerini de aç›klama¤a çal›flm›flt›r. Anaksimandros’a göre y›ld›zlar, etraf› kabukla ör-

tülmüfl olan ve içinde atefl bulunan bir çemberler sisteminin çatlaklar›ndan s›zan›fl›klardan oluflmaktad›r. Bu çemberlerdeki çatlaklar›n büyüyüp küçülmesiyle de


SIRA S‹ZDE 2



Ay’›n de¤iflik hâlleri ortaya ç›kmaktad›r. Yunan dünyas›na astronomi alan›nda ge-tirdi¤i bu yeni fikirlerden baflka Anaksimandros’un di¤er bir özgün yan› ‘sonsuzdünyalar’ fikrini ortaya atm›fl olmas›d›r. Ayn› zamanda bir tanr›sall›¤a da sahip olan

Apeiron’dan içinde yaflad›¤›m›z dünyan›n da bulundu¤u, efl zamanl› m› yoksa ar-d›fl›k olarak m› varolduklar› belirsiz kalan sonsuz bir evrenler çoklu¤unun bulun-du¤undan da söz etmektedir (Kranz, 1948: 38-40). Astronomi a¤›rl›kl› olan bu ç›-¤›r aç›c› görüfllerinin yan› s›ra, Anaksimandros canl›lar ile insan›n ortaya ç›k›fl› vegeliflimiyle ilgili olarak da ilk evrimci yaklafl›m olarak nitelenebilecek bir anlay›fl›öne sürmüfltür. Bu anlay›fla göre nemlilikte bafllayan canl›l›k gittikçe daha karma-fl›k organizmalar›n ortaya ç›kmas›yla neticelenerek sulardan karalara do¤ru geliflenbir evrimle insan ortaya ç›km›flt›r (Kranz, 1948: 40).

Görünen dünyan›n ve ondaki de¤iflmenin aç›klanmas›na yönelik olarak varl›-¤›n asl›n›n esas›n›n ne oldu¤u ve bu kaynaktan bütün varolanlar›n nas›l meydanageldi¤ini Anaksimandros, Apeiron kavram›n› temele alarak aç›klama¤› denemifl-

tir. Anaksimandros’a göre bütün varolanlar Apeiron’dan meydana gelmifller ve yi-ne zorunlu olarak Apeiron’a geri döneceklerdir. Apeiron yafllanmayacak olan vedo¤mam›fl olan bir fley olarak tasavvur edilmesiyle as›l gerçeklik olarak varolanlarise geçici olmalar›yla ‘bir süreli¤ine’ varolmufl olanlar olarak yani görünüfl olarakdüflünülmüfllerdir. Temel madde olarak “s›n›rs›z” olan, kökensiz, yok edilemezdir

ve onun hareketi de sonsuzdur. Bu hareketin sonucuysa varolanlar›n “ayr›flmas›” ve ortaya ç›kmas›d›r. Apeiron’dan ilkin S›cak ile So¤uk ayr›fl›r; bu ikisinden denemli olan ayr›fl›r; bundan Dünya ile hava ve küresel bir dolgu gibi dünyay› çev-releyen atefl çemberi meydana gelmifltir (Zeller, 1980: 29).

Anaksimandros, apeiron kavram›n› do¤rudan, belli birtak›m niteliklerini vere-rek tan›mlamak yerine, dolayl› yolla ne oldu¤unu de¤il, fakat daha çok ne olma-

d›¤›n› ortaya koyan negatif bir tan›mlamayla belirlemeye çal›fl›r. Apeiron kavram›bir yönüyle ‘s›n›rs›z’, di¤er yönüyle ‘belirsiz’ kavramlar›yla karfl›lanabilir. Apei-ron’un s›n›rs›z olmas›, içerisinde yaflad›¤›m›z dünyadaki bütün tek tek varolanlar›nkendisinden meydana gelmifl oldu¤u ve hâlen varolanlar›n kendisine geri dönece-¤i düflünüldü¤ünde bütün bu varolanlar› ve gelecekte varolacak olanlar› da içindebar›nd›rabiliyor olmas› anlam›ndad›r. Bu konumuyla apeiron âdeta varolufla gele-cek olanlar›n ve varolufltan kalkacak olanlar›n kendisinde sakland›¤› ve saklanaca-¤› bir ‘depo’ ifllevindedir. Apeiron’un belirsiz olmas›ysa belirli niteliklere sahib olantek tek varolanlar›n aksine, bir niteli¤i ya da belirlenimi bulundurmamas›, belirle-nim d›fl› olmas›d›r. Anaksimandros’a göre toprak, hava, su veya ateflin hepsi birlik-te yahut herhangi birisi ‘apeiron’ olmad›¤› gibi bunlar›n sahip oldu¤u s›n›rl› nite-

likler de apeironda bulunmaz (Cornford, 1957: 147). Yine bu temel düflünceden hareketle bütün evrene hakim olan, söz konusu va-

rolma ve kayna¤a geri dönmenin nedeni olarak ise ahlaki bir ilke öne sürülmek-tedir. Bu ilkeye göre her fleyi, içerisinde biçim almam›fl, somut olarak varolmayantarz›nda bar›nd›ran apeiron, varolmak, yani somut varolanlar olmak isteyenlereengel olmamakta fakat varolman›n bedeli olarak da yok olmay› yani apeirona ge-ri dönmeyi flart koflmaktad›r. Nietzsche’nin yorumuyla ‘Her varolan mutlaka yokolmay› tadacakt›r (Nietzsche, 1985: 38- 41).

Burada varolma, bir biçim alarak içerisinde yaflad›¤›m›z gerçeklik alan›na ‘ç›k-ma’ olarak tasavvur edilmektedir. Varolanlar›n varolmas›n›, yani apeiron’dan ayr›-larak dünyada olmalar›n› flekil alma olarak varolma süreciniyse z›tl›klara dayanan

kademeli bir olufl olarak ele almak mümkündür. Apeirondan ilkin so¤uk ile s›cak,ard›ndan kuru ile yafl, ard›ndan da bunlar›n çeflitli birleflmeleriyle de di¤er bütün


Aperion birinci anlamdas›n›rs›zl›kt›r. Kelimenin köküperas: S›n›r demektir. Aolumsuzluk ekidir. Buokyanusa benzetilen birs›n›rs›zl›kt›r. Yani mekâncas›n›rs›zl›k, bütün her yerikapl›yormufl gibi görünür.Bu ayn› zamanda nicelikolarak da s›n›rs›zl›kt›r.Aperion , öyle bir fley ki bütünnesne ve niteliklerinkendisinin içinde topland›¤›bir belirsizliktir. Aperion ’unen önemli noktas› belirsizolmas›d›r. Çünkü bütünnitelikler ve nesneler ondabirleflmifltir.



varolanlar meydana gelmektedir. Apeiron’da bütün varolanlar›n ilkin flekilsiz ola-rak varolmalar ve bütün varolanlar›n Apeiron’dan ç›k›p yeniden Apeiron’a geri dö-necek olmalar› onun hem nitelik anlam›nda belirsiz hem de nicelik anlam›nda s›-

n›rs›z oldu¤unu düflündürmekte, ayn› biçimde ‘zaman›n düzenlenifli’ olarak bütünolufla ve yokolufla hakim olan bir yasal›l›¤›n varl›¤›n› ortaya koymaktad›r. Aristoteles’in Fizik adl› eserinde de belirtildi¤i üzere, “sonsuz” üzerine düflün-

mek, do¤a bilimi çal›flmas› yapmak için kaç›n›lmaz bir bafllang›ç noktas›n› olufl-turmaktad›r (Fizik, 202b 30-35). ‘Apeiron’u karfl›tlar› içerisinde bar›nd›ran birlikolarak tasavvur eden Aristoteles, her fleyin s›n›rs›z olandan gelip yine s›n›rs›z be-lirsiz olana geri dönece¤ini ileri süren Anaksimandros’un görüfllerini ele al›rken“Do¤a düflünürlerinin hepsi, ‘öge’ ad› verilen nesneler içinde hep de¤iflik bir do-¤ay› ‘sonsuz’ diye al›yorlar: Söz gelifli su, hava yahut bunlar aras›ndaki nesneyi.

Ama s›n›rl› say›daki nesneyi ö¤e diye alanlardan hiçbiri bunlar› sonsuz olarak ka-bul etmiyorlar” demektedir (Fizik, 202b-203 a20). Thales’in bu konudaki görüfl-

lerine bakt›¤›m›zda karfl›m›za çeliflki ç›kmaktad›r. Evrenin oluflumu ilkin suylabafllamakta, ard›ndan sudan z›tt› olan kuruluk meydana gelmekte ve bu z›tl›klarüzerinden de evren oluflmaktad›r. Burada, bir fleyin kendi z›dd›n› içinde bar›n-d›rmas›n›n yaratt›¤› güçlük vard›r. Bu güçlü¤ü aflmak için Anaksimandros, bün-

yesinde bütün z›tl›klar› bar›nd›ran bir üst yap›lanma tasarlam›flt›r. Bu yap›lanma-da varolanlar›n meydana geldi¤i bütün z›tl›klar birbirlerinden ba¤›ms›z olarak

Apeiron’dan türemekte, böylece varolmak için birbirlerine ihtiyaçlar› kalmamak-tad›r. S›n›rl› say›daki öge olarak bu ilk kayna¤›n, Anaksimandros’un belirtti¤i an-lamda, Aristoteles taraf›ndan da desteklenir mahiyette sonsuz olarak kabul edil-memesinin nedeniyse varolanlar› oluflturan ögelerden birinin sonsuz olmas›, va-rolanlar, yal›n olan karfl›t ögelerden meydana geldi¤i için, di¤er ö¤elerin yok ol-

mas› durumunu beraberinde getirecek olmas›d›r. Bu yüzden, bu ögelerden her-hangi birisi bafllang›ç ilkesi olarak al›nmamaktad›r. Öte yandan Aristoteles, elefl-tirel yaklafl›m› do¤rultusunda söz konusu parçadaki anlat›m› daha aç›k k›lma¤a

yönelik olarak sonsuzun çeflitli anlamlar›n› vermektedir. ‹çerisinde yaflad›¤›m›zsonlu dünyan›n sonsuz bir kaynaktan türedi¤ini ileri süren Anaksimandros’a yö-nelik olarak ilkin, duyulur olan›n bir sonsuz olamayaca¤›n›; duyulur olmayan fa-kat kendi bafl›na oldu¤u kabul edilecek olan bu sonsuz olan›n, di¤er fleylerinkendisinden meydana geldi¤i bir sonsuz olan olamayaca¤›n› belirtir. Çünkü o za-man ondan meydana gelenlerin de sonsuz olmas› gerekecekti (Gökyüzü Üzeri-

ne, 204 a 20-25). Baflka bir deyiflle varolanlar Anaksimandros’un düflündü¤ününaksine belirsiz ve s›n›rs›z olandan de¤il, fakat belirli ve s›n›rl› olanlardan meyda-

na gelmifl olmal›d›rlar. Aristoteles, sonsuzlu¤un oldu¤unu savunanlar›n onu, var-l›¤a gelenlerin ‘deposu’ olmas›yla tüketilemeyecek bir fley anlam›na gelecek fle-kilde kulland›klar›n› düflünmektedir. Kendisinden her fleyin geldi¤i ve yine ken-disine dönece¤i, do¤mam›fl ve ölmeyecek olan ilk kaynak. Apeiron’un sonsuz-s›n›rs›z olarak kabul edilmesine yönelik olarak bilinebilirlik bak›m›ndan da elefl-tiri getiren Aristoteles, ilk ögenin sonsuz olarak kabul edilmemesinin temel ge-rekçesini ‘öge’ kavram›n› ele ald›¤› metafizikte ele almaktad›r (bkz, Metafizik,

1014a-1014b). Burada öge, varolanlar›n kendisinden olufltu¤u ve yine kendisineayr›flt›r›labilece¤i, kendi aralar›nda türdefl olan en yal›n unsur olarak belirlen-mektedir. Belirtti¤i üzere burada önemli olan fley, bu ögelerin, kendilerini olufl-turduklar› varolanlar gibi, incelenebilirli¤e-bilinebilirli¤e sahip olmalar›d›r. Çün-

kü onlar da belli türden bir varolufla sahiptirler. Aristoteles, buradaki öge tan›m-lamas›ndaki belirlemelerin aksine, nicelik bak›m›ndan sonsuz olan ve nitelik ba-


Anaksimandros, Thales’inyapt›¤› gibi ana maddeyi birTanr› olarak görmemekte,tanr›sal ve ezeli olarakgörmekteydi ama Thales’tenfarkl› bir madde seçmiflti veonda süreç do¤al olmakzorundayd›. Yani evreninmeydana geliflindeki sürecigözlemlenebilir olarak

aç›klamas› gerekmekteydi.Anakimandros’un öncelikliifli ana maddeyi kiflilikli birvarl›k olmaktan ç›karmakoldu. Sonra da,Hesiodos’taki tanr›lar›nçiftleflmesi olay›n› bizimgörebildi¤imiz bir süreçlerçizgisine indirgemifltir.



k›m›ndan belirsiz oldu¤u düflünülecek olan bir ögenin, do¤as› itibar›yla biline-meyece¤i gibi, bu ögeden meydana gelecek olanlar›n da bilinemeyeceklerini ifa-de eder (Fizik, 187 b 10). Çünkü biz ancak bileflik olan›, temel ilkeleri bak›m›n-

dan bilebiliriz.

Anaksimandros ile Thales’in arkhe sorununa yaklafl›mlar› aras›ndaki temel fark nedir?

Tart›fl›n›z.

ANAKS‹MENESMilet Okulu düflünürlerinin sonuncusu olan Anaksimenes de önceki iki Miletlidüflünür gibi öncelikle arkhe sorununa yönelmiflti. Ona göre arkhe, hava (aer) idi

ve Anaksimenes tek tek var olan her fleyi havan›n niteliksel de¤iflikliklerine göreaç›klamaktayd›. Temel maddenin s›n›rs›z hava oldu¤unu söylemekte ve var olmufl

ve var olacak bütün fleylerle ilahi varl›klar›n ve tanr›lar›n bu temel maddeden

olufltu¤unu savunmaktayd›. Ona göre hava s›n›rs›zd›r, her fleyi kaplar, kuflat›r. Bumaddeden var olan, var olacak olan her fley meydana gelmifltir. Tanr›lar bile havadan meydana gelmifltir. Ayr›ca bu temel maddeden baflka di¤er fleyler de mey-dana gelir.

Anaksimenes sonralar› dört temel öge olarak benimsenecek olan toprak, su,hava ve atefli felsefede ilk kez tam anlam›yla konu edinen kiflidir. Bu temel unsur-lara daha önce Anaksimandros’ta da de¤inilmifl fakat bu aç›kl›kla ortaya konma-m›flt›. Anaksimandros’a göre yaz›n s›cak olan öge hakim olup so¤uk olan› gerile-tir. K›fl›n ise so¤uk olan öge hakim olur ve s›cak olan› geriletir. Bu iliflki karfl›l›kl›bir gerilim üzerinden tüm evrende sürüp gitmektedir.

Anaksimenes, yeryüzünü tekrar bir nesnenin üzerine yerlefltirmifl, bu da astro-

nomi alan›nda bir gerileme olarak kabul edilmifltir. Anaksimenes’e göre yeryüzübir tepsiye benzemekteydi ve Anaksimenes bu tepsinin topraktan yap›ld›¤›na inan-maktayd›. Bu toprak yine evrenin merkezine topaklaflm›flt›r. Toprakta yo¤unlaflma,fazla s›k›flma ve sürtünme ile parçalar›n koptu¤unu ve bu parçalar›n fazla sürtün-me ile atefle dönüfltü¤ünü söylemifltir. Günefl ve Ay da topraktan yap›lm›flt›r fakatörne¤in bunlardan Günefl, afl›r› sürtünme nedeniyle atefle dönüflmüfltür.

Anaksimenes yeryüzünün, topra¤›n, evrenin ilk parças› oldu¤unu ve bu top-ra¤›n da havan›n s›k›flmas› sonucu meydana geldi¤ini söylemekteydi. Ona görehava keseleflti¤i için önce yeryüzünü meydana getirdi ve bu yeryüzü tepsi fleklin-deydi ve havada durmaktayd›. Hepsi de topraktan meydana gelmifl olan Günefl,

Ay ve gök cisimleri Anaksimenes’e göre yeryüzünün çevresinde belli yörüngeler-

de dönmektedir. Befl y›ld›z›n ise yörüngede sabit durdu¤unu söyler. Günefl, yerinetraf›nda döner, Dünya’n›n kuzeyi yüksek da¤larla kapl› oldu¤u için biz gece Gü-nefli göremeyiz.

Miletos Okulu düflünürleri gözleme düflüncelerinde önemli bir yer vermifllersede gözlemlerinin sonuçlar›n› kontrol edebilmelerini sa¤layacak bir deney yapmaanlay›fl› gelifltirmemifllerdir. Bu okula mensup düflünürlerin ana madde olarak ka-bul ettikleri temel unsurlar, salt maddi birer yap› olman›n yan› s›ra ilahi, ebedi vetanr›sal özellikler de sergilerler. Bu yüzden bu ilk filozoflar›n mitolojik düflüncey-le ba¤lar›n› tamamen koparmad›klar›n› anl›yoruz. Ana maddeyi canl› olarak gör-müfl, belli anlamda evrimci bir görüfl tafl›m›fllard›r. Onlara göre evren, zaman için-de dönüflümlerle oluflmufltur. Felsefi düflünme bu aflamada henüz yoktur, do¤al

varl›k düzeni üzerine çeflitli düflünmeler vard›r. Bu düflünmeler, mitolojik tasavvur-lara dayanmaktayd›. Milet Okulu düflünürleri monist bir anlay›fla, yani evrenin te-


SIRA S‹ZDE

3

Anaksimenes’in bizekazand›rd›¤› en önemli fikir,evrendeki de¤iflmeninniceliksel bir yönüoldu¤udur. Anaximenes’ingözünde de¤iflim vedönüflüm havan›n de¤iflikoranlarda niceliksel olarakde¤iflmesinden ibarettir.Kozmos, havan›n de¤iflikbiçimlere girmesiyleoluflmufltur.



mel unsurunun bir tek oldu¤unu savunan bir felsefi görüfle sahip olsalar da bun-lardan Anaksimandros monist anlay›fl›n yan› s›ra belli bir tür çokçuluk da gelifltir-mifl, Anaksimenes ise monizmin son temsilcilerinden biri olarak de¤erlendirilmifl-

tir. Miletos Okulu düflünürlerinin do¤a felsefesi, evrenin oluflumunun yan› s›ra,canl›lar›n do¤um ve ölümlerini, meteorolojik olaylar›n araflt›r›lmas›n› da kapsayanözgün bir soruflturma alan›yd›. Miletos Okulu düflünürlerinin bir di¤er özelli¤i deakl›n gücünün s›n›rs›z oldu¤una inanm›fl olmalar›d›r. Bu bak›mdan onlarda felsefeoldu¤u söylenemez. Çünkü ‘bilgimin kayna¤›, do¤ruluk ölçütü ve alan› nedir?’ gi-bi sorular henüz sorulmam›flt›. Bu gibi sorular, Ksenophanes ile beraber sorulma-

ya bafllanm›flt›r.





Eski Yunan Düflüncesini temsil eden düflünürle-

rin her fleyin kayna¤› (arkhe) nedir sorusuna verdikleri yan›tlar› de¤erlendirmek.

Miletos okuluyla beraber ortaya ç›kan düflünme

anlay›fl›n›n temel kavramlar›ndan biri Arkhe’dir.

Arkhe, Aristoteles’in Metafizik adl› eserinde söz

konusu edilmekte ve iki ana düzeyde de¤erlen-

dirilmektedir. Bunlardan birincisi her fleyin ken-

disinden meydana geldi¤i, türedi¤i fley (arkhe)

nedir? ‹kincisi ise bu Arkhe’den tüm bir çokluk

yani bileflik olanlar (suntheta) nas›l olup da mey-

dana (genesis) gelmifllerdir. Arkhenin ne oldu-

¤una iliflkin iki farkl› yaklafl›m sergilenmifltir.Bunlardan birincisi, do¤ada bulunan varl›klar›n

arkhe oldu¤una yönelik yaklafl›md›r. Bu yakla-

fl›m uyar›nca arkhe; su, hava veya toprak, hava,

su veya atefl’ten biri veya hepsi birlikte olarak

düflünülmekteydi. Burada dikkate de¤er nokta,

arkhe olarak de¤erlendirilen unsurun do¤ada bu-

lunuyor olmas›d›r. Bu gelenek Thales’in Su’yu,

Anaksimenes’in Hava’s› ve Empedokles’in Dört

Element anlay›fl›yla sürdürülmüfltür. ‹kinci yakla-

fl›ma göre ise arkhe, duyularla kavranamayan,

do¤ada bulunmayan soyut varl›klard›r. Bunlar›nörnekleri; Anaksimandros’un apeironu (belirsiz

olan), Parmenides’in küre fleklindeki Bir’i, Pytha-

goras’›n geometrik nesneleri-say›lar›, Demokri-

tos’un duyularla alg›lanamayan Atoma’s›d›r.

‹lk filozof olan Thales’in felsefi görüfllerinin ana

noktalar›n› saptamak.

Eskiça¤ Ege Medeniyetinde arkhe sorununun fel-

sefe bak›m›ndan ilk ele al›n›fl›n›n örne¤ini Milet

okulunun mensubu ve bu okulun kurucusu ka-

bul edilen Thales’te görmekteyiz. ‹lk filozof Tha-

les, evrendeki tüm fleylerin sudan meydana gel-

di¤ini düflünmekte, suyu arkhe olarak belirle-

mekteydi. Böylece evrendeki görünür çoklu¤u,

tek bir ortak kökene indirgeyen ilk düflünür odur.

Üstelik evrendeki her fleyin kökeni olarak ortaya

konan bu bafllang›ç (arkhe) , mitoslarda oldu¤u

gibi do¤aüstü bir yap› de¤il, bizzat do¤an›n ken-

disinde bulunan bir unsurdur. Öte yandan Tha-

les, suya bir tür tanr›sall›k, canl›l›k, ruhsall›k atfe-

derek asl›nda mitoslardakinden daha rasyonel

bir tanr›sall›k anlay›fl› önermifltir. Bu düflünceye,

canl›-maddecilik (hylozoizm) denmektedir.

Anaksimandros’un felsefi görüfllerini tart›fl-

mak.Thales’in ö¤rencisi Anaksimandros su gibi mad-

di bir yap› yerine, apeiron ad› verilen, nicelik ba-

k›m›ndan s›n›rs›z/sonsuz, nitelik bak›m›ndan be-

lirsiz bir yap›y› arkhe olarak belirlemifl, her fleyin

ondan gelip ona dönece¤ini savunmufltur. Anak-

simandros’un, apeiron kavram›yla maddi özellik-

lerden ar›nm›fl, bu yüzden duyulara hitap etme-

yen metafizik bir soyutlamaya eriflti¤i aç›kt›r. Bel-

ki de her fleyin kendisinden meydana geldi¤i ilk

kökenin, maddi özelliklerden ba¤›fl›k olmas› ge-

rekti¤ini düflünmekteydi. Apeiron, sadece bir il-ke olarak de¤il, ayn› zamanda evrende hüküm

süren z›tlar aras› mücadelenin genel yasas› gibi

de düflünülmüfltür. Anaksimandros, evrende tek

bir yasan›n hüküm sürdü¤ünü ilk kez dile getir-

mifltir. Yasa, bir anlamda mitoslardaki kör kade-

rin (moira) yerini alm›flt›r.

Anaksimenes’in felsefi görüfllerini de¤erlendir-

mek.

Anaksimenes, apeiron gibi belirsiz bir yap›n›n

maddi evreni aç›klamada güçlükler do¤uraca¤›n›düflünmüfl ama yine de apeiron kavram›n›n içer-

di¤i sonsuzluk düflüncesinden etkilenmifltir. Bu

yüzden hem maddi ve belirli bir yap› olarak gör-

dü¤ü hem de s›n›rs›z/sonsuz olarak düflündü¤ü

havay›, fleylerin arkhesi olarak belirlemifltir. Tha-

les suyu, Anaksimandros apeiron u arkhe olarak

belirlemifl ama her fleyin sudan ya da apeiron dan

nas›l meydana geldiklerini aç›kça ortaya koyma-

m›fllard›. Oysa Anaksimenes, havaya, genleflme

ve yo¤uflma fleklinde iki tür hareket atfederek di-

¤er fleylerin arkhe den nas›l meydana geldiklerini

ilk kez aç›klama çal›flm›fl, böylece olufl sorununa

ilk çözümü aç›kça önermifltir. Buna göre hava

genlefltikçe atefle yo¤ufltukça atefle, topra¤a, suya

dönüflmektedir. Thales, Anaksimandros ve Anak-

simenes, sonraki Yunan düflünürlerinin büyük bir

k›sm›n› meflgul edecek olan bu iki temel sorunu,

arkhe ve olufl sorununu ilk kez ortaya koymufl ve

bu sorunlara ilk çözümleri önermifl olmalar› bak›-

m›ndan son derece önemlidirler.

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç

4

A M A Ç




1. Milet Okulu düflünürleri hakk›nda afla¤›dakilerden

hangisi söylenemez?

a. Do¤an›n yap›s› ve iflleyifliyle ilgilenmifllerdir

b. Düflüncelerinde tanr›sall›k düflüncesi önemli bir

rol oynar

c. Arkhe sorunu tüm Milet Okulu düflünürlerinin

ilgilendi¤i bir sorundur

d. ‹lgileri daha çok toplumsal ve siyasal normlar ve

de¤erler üzerine odaklanm›flt›r

e. Evrendeki çoklu¤un kendisinden meydana gel-

di¤i ilk unsuru soruflturmufllard›r

2. Afla¤›dakilerden hangisi do¤ada bulunmayan, duyu-

larla kavranamayan soyut arkhe anlay›fl›n›n bir örne¤i

olarak gösterilemez?

a. Demokritos’un atoma kavram›

b. Pythagorasç› say› kavram›

c. Parmenides’in Bir kavram›

d. Anaksimandros’un apeiron kavram›

e. Anaksimenes’in hava kavram›

3. Afla¤›daki görüfllerden hangisi Thales’e ait de¤ildir?

a. Dünya su üzerinde durur

b. Her fley ruhlarla doludurc. Günefl ve Ay topraktan yap›lm›flt›r

d. Her fleyin do¤as› sudur

e. Her fley tek bir ana unsurdan türemifltir

4. Afla¤›dakilerden hangisi Anaksimandros’un Antik

Yunan dünyas›nda astronomi sahas›nda gelifltirdi¤i ye-

ni fikirler ve keflifler aras›nda de¤ildir?

a. Dünyan›n tepsi biçiminde oldu¤u teorisini ileri

sürmüfl olmas›

b. Dünyan›n ekliptik e¤rili¤ini keflfetmifl olmas›

c. Dünyan›n evrenin merkezinde dayanaks›z dur-makta oldu¤u düflüncesi

d. Günefl saatini ilk kez pratik kullan›ma sunmufl

olmas›

e. Yunan dünyas›n›n ilk gök haritalar›ndan birini

ç›karm›fl olmas›

5. Thales evrenin ana maddesine “su”dur demiflti. Oy-

sa bu belli ve s›n›rl› özelliklere sahip unsurdan, bu un-

sura z›t özellikler tafl›yan fleyler nas›l oluflabilmifltir? Ör-

ne¤in, odun gibi yan›c› bir madde nas›l olmufl da su gi-

bi yan›c› olmayan bir maddeden türemifltir? Belki de bu

soru nedeniyle Anaksimandros, her fleyin ana maddesi

olan unsurun s›n›rl›, sonlu bildik bir madde olamayaca-

¤›n›, bunun ancak s›n›rs›z ve belirsiz olan apeiron ola-

bilece¤ini iddia etmifltir?

Parçaya göre Anaksimandros’un düflünce biçimini Tha-

les’inkinden ay›ran bafll›ca özellik afla¤›dakilerden

hangisidir?

a. Bilinen somut gerçekli¤in ötesinde, soyut bir

düflünce biçimi önermifl olmas›

b. Varl›¤›n ana maddesi sorunuyla ilgilenmifl olmas›

c. Sürekli de¤iflen varl›k dünyas›n›n ard›nda de¤ifl-

meyen bir öz aram›fl olmas›

d. Evrenin ana maddesinin tek oldu¤unu söylemifl

olmas›

e. Varl›k dünyas›ndaki çeflitlili¤i tek bir nedene

ba¤lam›fl olmas›

6. Anaksimandros’a göre apeirondan ilk meydana ge-

len afla¤›dakilerden hangisidir?a. Islak ve kuru

b. S›cak ve so¤uk

c. Kuru ve yafl

d. Ak›l ve ruh

e. Canl›l›k

7. Milet Okulunun ele ald›¤› temel felsefi sorun, varl›k

felsefesinin (ontoloji) kavramlar›yla ele al›nacak oldu-

¤unda afla¤›daki sorulardan hangisiyle özetlenebilir?

a. Varl›k yokluktan nas›l ç›km›flt›r?

b. Varl›k var m›d›r?c. Varl›k ile var olan ayr›m› nedir?

d. Varl›klar›n kökeni nedir?

e. Varl›k yokluk iliflkisi nas›l kurulur?

8. Apeiron ile ilgili afla¤›da verilen bilgilerden hangisi

yanl›flt›r?

a. Sözcük anlam› “s›n›rs›z” d›r

b. Belirsiz kavram› ile de karfl›lanabilir

c. Herhangi bir nitelik tafl›maz

d. Her fleyin kendisine dönece¤i bir yap›d›r

e. Toprak, su, hava ve atefl hepsi birden apeirondur





9. Afla¤›dakilerden hangisi Antik Yunan dünyas›nda

monizmin son temsilcilerinden biri olarak kabul edilir?

a. Thales

b. Anaksimandros

c. Anaksimenes

d. Homeros

e. Hesiodos

10. Hylozoizm ifadesi sözcük anlam› olarak afla¤›daki-

lerden hangisine karfl›l›k gelmektedir?

a. Maddi ruhsall›k

b. Canl› maddecilik

c. Birci maddecilik

d. Canl› ruhsalc›l›k

e. Tanr›sal maddecilik

1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse üniteyi bafltan sona bir

kez daha dikkatle okuyunuz. Milet Okulu dü-

flünürlerinin toplumsal ya da siyasal normlar

yerine daha çok do¤a sorunlar›yla ilgilendi¤ini

göreceksiniz.

2. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Milet Okulu”

ve “Arkhe Sorunu” bafll›kl› birinci bölümünü

yeniden gözden geçiriniz. Anaksimenes’in ha-

vas›n›n, arkheyi duyularla kavranamayan soyut

bir yap› olarak gören anlay›fl›n örnekleri aras›n-

da yer almad›¤›n› göreceksiniz.

3. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Thales” ve

“Anaksimenes” bafll›kl› bölümlerini karfl›laflt›r-

mal› olarak yeniden gözden geçiriniz. Günefl

ve Ay›n topraktan meydana geldikleri görüflü-

nün Thales’e de¤il, Anaksimenes’e ait oldu¤u-

nu göreceksiniz.

4. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Anaksiman-

dros” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiri-

niz. Anaksimandros’un dünyan›n tepsi biçimin-

de oldu¤unu söylemek yerine, bilakis, bu dü-

flünceye karfl› ç›kt›¤›n› ve dünyan›n bir sütun bi-

çiminde oldu¤unu ileri sürdü¤ünü göreceksiniz.

5. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse hem parçay›, hem de

ünitenin “Thales” ve “Anaksimandros” bafll›kl›

k›s›mlar›n› karfl›laflt›rmal› olarak yeniden gözden

geçiriniz. Thales’in somut, belirli bir yap›y› dü-

flüncesine ana konu edinmifl olmas›na karfl›l›k,

Anaksimandros’un apeiron gibi belirsiz, s›n›rs›z

bir yap›y› arkhe olarak önerdi¤ini göreceksiniz.

6. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Anaksiman-

dros” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçi-

riniz. Anaksimandros’a göre apeirondan ilk

meydana gelenlerin s›cak ve so¤uk oldu¤unu

göreceksiniz.7. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse üniteyi bafltan sona ye-

niden gözden geçiriniz. Milet Okulu düflünürle-

rinin tümünün, evrendeki varl›klar çoklu¤unun

hangi kökenden türedi¤i sorunuyla ilgilendi¤ini

göreceksiniz.

8. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Anaksiman-

dros” bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiri-

niz. Toprak, su, hava ve ateflin herhangi birinin

ya da dördünün bir arada apeiron olmad›klar›-

n› göreceksiniz.





9. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Anaksimenes”

bafll›kl› bölümünün sonunda yer alan genel de-

¤erlendirme bölümünü yeniden gözden geçiri-

niz. Anaksimenes’in monizmin son temsilcile-

rinden biri olarak kabul edildi¤ini göreceksiniz.

10. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Thales” bafl-

l›kl› bölümünün ilk k›s›mlar›n› yeniden gözden

geçiriniz. Hylozoizm ifadesinin, madde anlam›-

na gelen hyle ile, canl› anlam›na gelen zoe söz-

cüklerinin birleflmesinden meydana geldi¤ini

ve sözcük anlam›n›n canl› maddecilik oldu¤u-

nu göreceksiniz.


Sadece Yunan mitolojisinde de¤il, di¤er bütün mitolojik

öykülerde do¤a, insanüstü ve tanr›sal güçlerin bir etkin-

lik alan› olarak görülür ve tüm evrensel olgular tanr›lara

ya da tanr›lar aras› iliflkilere baflvurularak aç›klan›r. Tha-

les, ilk kez do¤ada yer alan tüm varl›klar›, yine do¤an›n

kendisinde bulunan bir unsurla, su ile aç›klayarak hem

ilk filozof san›n› hak etmifl hem de düflünce tarihinde

yeni bir dönemi bafllatm›flt›r. Bu düflüncenin bir di¤er

önemli yan›, do¤an›n ve evrenin yap›s›na ve iflleyiflinedair dikkatli gözlemlere dayan›yor olmas›d›r. Thales, su-

yun insanlar ve canl›lar için tafl›d›¤› önemi, okyanuslar›n

kara parçalar›n› tafl›yor olmalar› olgusunu ve bunun gi-

bi baflka baz› gözlemleri göz önünde bulundurarak su-

yun her fleyin temel maddesi, kökeni oldu¤u fikrine var-

m›flt›r. Söz konusu düflünce, bu özelli¤iyle de düflünce

tarihinde bir dönüm noktas› oluflturur.

S›ra Sizde 2

Felsefi düflüncenin bu kendine has özelli¤inin temelin-

de, evrenin, birbirleriyle iliflki içinde olan farkl› unsur-lardan oluflmufl büyük bir sistem oldu¤u düflüncesinin

yatmaktad›r. Bu anlay›fla göre evren, her ne kadar bir-

çok de¤iflik unsur bar›nd›r›yor olsa da tüm bu unsurlar

tek bir sistemin parçalar›d›rlar. Ayn› kökene dayanmak-

tad›rlar ve ayn› yasa ya da yasalara tabidirler. Felsefe,

bu sistemi bir bütün olarak aç›klayabilmek için bu or-

tak köken ya da kökenleri, görünür evrenin ard›ndaki

de¤iflmez ilke ve yasalar› aç›¤a ç›karmaya çal›flm›flt›r.

Her fley ortak köken/kökenlere indirgendi¤i ve ayn› ya-

salara tabi oldu¤u için, kökenin ya da yasan›n bilgisi,

tüm evren unsurlar›n›n uyumlu biçimde aç›klanmas›n›sa¤layacakt›r

S›ra Sizde 3

Anaksimandros, Thales’in oldu¤u gibi ana maddeyi bir

tanr› olarak görmez. Anaksimandros, Thales’ten çok

farkl› olarak bir süreç bar›nd›ran bir arkhe seçmifltir.

Yani evrenin meydana geliflindeki süreci gözlemlenebi-

lir olarak aç›klayabilecek bir arkhe. Anakimandros’un

öncelikle, ana maddeyi kiflilikli bir varl›ktan ç›karm›fl,

daha sonra da Hesiodos’taki tanr›sal olaylar› bizim gö-

rebildi¤imiz bir süreçler çizgisine indirgemifltir.


Aristoteles. (1997). Fizik, çeviren: Saffet Babür, Yap›Kredi Yay›nlar›: ‹stanbul.

Aristoteles. (2000). Ruh Üzerine, çeviren: Zeki Özcan,

Alfa Yay›nc›l›k: ‹stanbul.

Aristoteles. (1997). Gökyüzü Üzerine, çeviren: Saffet

Babür, Dost Kitabevi Yay›nlar›: ‹stanbul.

Aristoteles. (1996). Metafizik, çeviren: Ahmet Arslan,

Sosyal Yay›nlar: ‹stanbul.

Aristoteles. (1990). Olufl ve Bozulufl Üzerine, çeviren:

Celal Gürbüz, Ara Yay: ‹stanbul.

Barnes, J. (1982). The Presocratic Philosophers,

Roudledge & Kegan Paul: Londra.Cornford, F. M. (1957). From Religion to Philosophy,

Harper & Brothers Publ: New York.

Erhat, A. (1989). Mitoloji Sözlü¤ü, Remzi Kitabevi:

‹stanbul.

Herodotos. (1991). Herodot Tarihi, çeviren: Müntekim

Ökmen, Remzi Kitabevi: ‹stanbul.

Homeros. (2004). ‹lyada, çeviren: Azra Erhat ve A.

Kadir, Can Yay›nlar›: ‹stanbul.


Ö¤retileri, çeviren: Candan fientuna

Yap› Kredi Yay›nlar›: ‹stanbul.Peters, F. E. (2004). Antik Yunan Felsefesi Terimleri

Sözlü¤ü, çeviren: Hakk› Hünler,

Paradigma Yay: ‹stanbul.

Platon. (2002). Devlet, çeviren: Hüseyin Demirhan,

Sosyal Yay›nlar: ‹stanbul.

Platon. (1990). Theaitetos, çeviren: Macit Gökberk,

Milli E¤itim Bas›mevi: ‹stanbul.

Ülken, H. Z. (1968). Varl›k ve Olufl, Ankara Üniversitesi

‹lahiyat Fakültesi Yay: Ankara.

Zeller, E. (1980). Outline of the History of Greek

Philosophy, çeviren: L. R. Palmer, DoverPublishing: New York.



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Pythagorasç› felsefeyi evren, ruh, bilgi ve varl›k anlay›fl› bak›m›ndan tart›fla-bilecek,Ksenophanes’in felsefi görüfllerini genel hatlar›yla de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Orphizm• Philosophia• Katharsis• Khrdmata

• Antropomorfizm• Krisis• Eide

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

‹lkça¤ Felsefesi Pythagorasç›l›k veKsenophanes

• PYTHAGORAS VEPYTHAGORASÇILIK

• KSENOPHANES




PYTHAGORAS VE PYTHAGORASÇILIKPythagorasç›l›k ad›n› kurucusu olan Pythagoras’tan alan bir Antik Yunan düflünce-sidir. Düflünceleri zamanla bir okul disiplini içinde yay›lm›fl ve korunmufltur. Buokulun ö¤retilerinin önemli bir k›sm› gizli oldu¤u için ö¤retinin derinlerine nüfuzedebilmek zordur. Pythagorasç›l›k ‹yonya gelene¤ini Atina’ya tafl›m›flt›r. Perslerin‹yonya’y› fethetmelerinin ard›ndan Milet felsefesi sona ermiflti. Pythagoras’›n 580’li

y›llarda do¤mufl olabilece¤i san›l›yor. Philo-sophia (bilgelik sevgisi) ifadesinin ilkkez Pythagoras taraf›ndan kullan›ld›¤› söylenir. Sophos kelimesi Homeros’ta dakarfl›m›za ç›kmaktad›r fakat bu sözcü¤ü ileride felsefe disiplininin ismi hâline ge-lecek olan philo-sophos anlam›nda kullanan ilk kifli Pythagoras olmufltur. Home-ros’a göre sophos, bir konudaki beceri-kabiliyet-bir fleyi s›rf o bilgiden haz duy-mak için yapmak, ayr›ca bilgelik anlam›na gelmekteydi. Pythagoras da varl›¤›n,oluflun ne oldu¤unu sormufl, felsefenin bir yaflam biçimi oldu¤unu düflünmüfl, bu

yaflam biçimini ifade etmek için theorikos bios (teorik yaflam) terimini kullanm›fl-t›r. Ptyhagoras’a göre 3 çeflit insan vard›r: fian, flöhret peflinde koflanlar; maddiyatpeflinde koflanlar; bilgi peflinde koflanlar. Pythagoras kendisinin bilgi seven, yaniphilosophos oldu¤unu söylemifltir. Ona göre felsefe teorik bir yaflam (theorikos bi-os) biçimidir. Pythagoras’›n ve genel hatlar›yla Pythagorasç›l›¤›n felsefi görüfllerinidört ana bafll›k alt›nda inceleyebiliriz:

1. Bilgelik ve Felsefe Anlay›fl›.2. Ruh Ö¤retisi.3. Say› Ö¤retisi (varl›k anlay›fl›)4. Evren Bilimi (kozmolojisi)

Pythagorasç›lar›n Bilgelik ve Felsefe Anlay›fl›Pythagorasç›l›k belli yaflam kurallar›na dayal› bir tür inanç tarikat›d›r. Bu yaflamkurallar› aras›nda fasulye ya da et yememek, demir ile atefli kar›flt›rmamak gibi il-ginç kurallar da bulunmaktayd›. Bu tutumlar› Antik Yunan filozoflar›n›n art›k ah-lak problemleriyle ilgilendiklerini gösterir. Pythagorasç›lar›n bu yaflama gelene¤idaha sonralar› Harokies’te, Sokrates’te ve Stoa’da da karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu an-lay›fla göre felsefe insan›n kendi sorumluklar›na sahip ç›kabilmesidir. Burada insa-n›n ahlaki bir sorumluluk yüklendi¤ini görüyoruz. Demek ki bu insanlar birtak›mteorik çal›flmalar yaparken bir yandan da pratik hayatta nas›l yaflayacaklar› hakk›n-

da çal›flma yapm›fllard›r. Buna bilgiyi yaflamak denebilir. O hâlde Pythagoras ilebirlikte felsefenin bir yaflama biçimi hâline geldi¤i söylenebilir.

Pythagorasç›l›k veKsenophanes



Pythagorasç› Ruh Ö¤retisiFelsefe insan›n yaflama biçimidir. Pythagorasç›lara gelene kadar ruh anlay›fl›n›n Ho-meros’ta kullan›ld›¤›n› görüyoruz. Homeros ruhu bir gölge gibi görüyordu. ‹nsan öl-

dü¤ü zaman ruh a¤z›ndan ç›k›yor, havaya kar›fl›yordu. Bu ruh ince havadan olufl-mufltu. Yani ruhun bir cismi vard›. Homeros’ta ruh yeniden baflka bir bedene girmi-

yordu. Pythagoras ruhun tekrar bedene girdi¤ini savunuyor. Ona göre ruh bu dün- yada sürekli dolafl›r ve her defas›nda baflka bir bedene girer. Ö¤retilerinin temel; bu-dur. Ruh insandan hayvana da geçer. Bu yüzden et yemiyorlar, ruh ölümsüz bir ya-p›ya sahiptir. Bu fikirleri do¤udan ald›klar›, Pythagoras’›n Zerdüflt ile konufltu¤u söy-lenir. Bunlara göre ruh birtak›m olaylardan ar›nmas› gereken bir yap›d›r. Ruhun hür-lenmifl oldu¤unu ve ar›nmas› için felsefe yapmak gerekti¤ini söylüyor. Ruhu temiz-lemek için felsefe yap›lacak, ruh bilgiyi tafl›yacak, kötülükler ortadan kalkacak.

Pythagoras’la beraber felsefeye ilk defa bilen özne getirilmifltir. Ruh bilgi edine-bilen bir mekanizmad›r. ‹lk defa özne ve nesne ayr›m› yap›l›yor. Pythagoras’›n de-

yimiyle; bir yanda mikrocosmos (nesne), bir yanda makrocosmos (özne) karfl› kar-fl›ya geliyor. Bilgi problemlerinin meydana gelmesinde aflama oluyor. “Bilgi nedir?”sorusu makro ve mikro cosmosa dayan›r. Onun bir ö¤retisine göre bilinen mikrocosmos ile bilen makro cosmos ayn› yap›dan meydana gelmifltir. ‹kisi de ince, s›-n›rs›z havadan oluflmufltur. Bizim loci¤imiz ve dünyan›n loji¤i ayn› yerden gelir.Bizim bilgi düzeneklerimiz öyle bir yap› gösterir ki gerçekli¤in yap›s› benzeflir. Fel-sefe tarihinde;

1. Bilginin olabilmesi için benzer benzeri alg›lar.2. Bilginin olabilmesi için alg›layan ile alg›lanan farkl› fleyler farkl› fleyler olma-

s› gerekir.Bu görüfl özneyi ön plana ç›kar›r. Pythagorasç›larda özne birdenbire karfl›m›za

ç›k›yor. Miletoslular ise özneyi varl›¤›n içinde eritmifllerdir. Miletoslular niye bilgile-rinin do¤ru olup olmad›¤›n› sormad›lar? Çünkü özne yok. Bunlar bilgilerini elefltir-memifllerdir. Bu dogmatik bir görüfltür. Bunlarda sadece kozmogonik aç›klamalar

vard›r. Pythagoras elefltiri yapmam›flt›r fakat yap›lmas› için zemin haz›rlam›flt›r.Miletos okul unda hatta Homeros’ta ruh hareket ettirici olarak görülmüfltür.

Pythagoras ruhun bu özelli¤inden söz ederken bilim ve sorumluluk alabilme yö-nüne a¤›rl›k vermifltir. Buradaki problem:

1. Ruh bireylili¤i gösterir mi?2. De¤iflik ruhlar var m›d›r?Bireylik varsa ruh da vard›r. Sorumluluk varsa bu geçerli insan›n kendi hüneri-

nin olmas› gerekir. E¤er benim özdeflli¤im yoksa sorumluluk olamaz.

Pythagorasç› Say› Ö¤retisi (Cosmopolisi)Felsefe tarihinde ilk kez kosmos (her fley) kelimesini kullanan da Pythagoras’t›r.Ona göre kosmos mant›kça düzenlenmifl bir yap›d›r. Bunun matematiksel olarakdüzenlenmesini Pythagoras yapm›flt›r. Ona göre her fleyin temelinde, kökenindeiki madde vard›r: 1- Peros: S›n›rl›- s›n›rlayan “atefl” 2- Apeiron: S›n›rs›z “hava.” Bun-lar› kütlesel varl›k olarak görmüfltür. Pythagoras’›n evren tablosu her fleyi kaplayans›n›rs›z hava ile merkezde olan s›n›rl› ateflten oluflur. Pythagoras’a göre say› s›n›rl›ile s›n›rs›z›n, ‘tek ile çok’un birleflmesinden meydana gelir. Yani buna göre say› fi-ziksel bir nesneye benzer. Atefl ve havadan oluflmufltur. Her fleyin temeli say›, sa-

y›n›n temeli de s›n›rs›z ve s›n›rl›d›r. Say›n›n temeli hava ve atefltir. S›n›rl› (atefl) ak-

tif oland›r. S›n›rs›z (hava) daha pasif olan fleyleri temsil eder. Bu örne¤i sperm ve


Pythagoras, orphik ak›mdanetkilenmiflti. Orphizme göreruh bedenden bedene geçer.

Beden ruhunhapishanesidir. Bedenkötüdür ve ruhun bedendenkurtar›lmas› gerekir. Bununiçin de birtak›m ayinleryap›lmal›d›r. Ruhuar›nd›rmak extacy ilemümkündür. Bu dakendinden geçmedir. BunaEski Yunan dünyas›ndakatharsis denir. Bu sayederuhun özgür olaca¤›düflünülür. Ana amaçbedenden kurtulup ilahi biryap›n›n içinde erimektir.

“Okul” kelimesini ilk olarakPythagorasç›larkullanm›fllard›r. Okul kiflininruha ulaflt›¤› yerdir. ‹lkbirkaç y›l soru sormakyasakt›r. Çünkü ö¤rencidebir altyap› oluflturulmakistenir. Burada müzik,matematik, astronomi ve t›pö¤retilir. Dönemin en ahlakl›

ve hikmetli t›pç›s› say›lankiflisi Alkmaion’dur.Alkmaion, ben ancakdeneyebildi¤im,gözlemleyebildi¤imkonularda konuflabilirim,bunlar›n d›fl›nda kalanlarsadinî ve tanr›sal konularolduklar›ndan, alan›m›nd›fl›nda kal›rlar, demektedir.



yumurtadan al›r. Spermin yumurtay› döllemesi gibi. Atefl onlarda aktif maddedir.S›n›rl› ile s›n›rs›z birleflerek 1’i oluflturur. Fakat bu say›n›n kütlesi vard›r, nesnedir.

1 say›s› noktay› oluflturur.

2 say›s› do¤ruyu oluflturur.3 say›s› üçgeni oluflturur.4 say›s› reflaks› oluflturur.5 say›s› atefli oluflturur.6 say›s› suyu oluflturur.Küp Pythagoras’ta topra¤a karfl›l›k gelir. S›n›rs›z hava ile s›n›rl› ateflten say›lar

oluflur. Pythagoras niceliksel de¤ifliklikleri matematiksel say›lara ba¤l›yor. Yani bizevreni matematiksel say›larla aç›klayabiliriz. Pythagoras’ta:

1. Say› denilince bugünkü sembolik anlamdaki say› düflünülmemifltir.2. Matematik yerine geometrik düflünme vard›r.3. Say›lar belli bir flekilde aç›klanm›flt›r. Say›lar evren dizgisini aç›klamak için

temel öge olarak görülmüfltür.a) S›n›rl› (atefl) ile s›n›rs›z (hava)n›n bir araya gelmesinden say›lar oluflmufl-tur. Bu düflüncesinin kayna¤›nda döllenme olay› vard›r.

b) Say›lar›n bir araya gelmesinden flekiller,c) fiekillerin bir araya gelmesinden cisimler oluflmufl,d) Cisimlerden de tek tek nesneler oluflmufltur.

Miletos okulunda canl›-cans›z, hareketli-hareketsiz ayr›m› yap›lmam›flt›. Bura-da sanki yap›lm›fl gibidir. Pythagoras,

1. Ruhun havadan yap›ld›¤›n›, havan›n pasif, ateflin aktif oldu¤unu söylüyor.2. Ruhun say›lardan yap›l›p yap›lmad›¤› belli de¤ildir.Pythagoras’ta monizmin y›k›lmas› belirgin bir hâle gelmifltir. Aktif madde, pasif

madde, düflünme özelli¤ine sahip madde, düflünme özelli¤inden yoksun maddegibi ayr›mlar yavafl yavafl ortaya ç›kmaya bafllam›flt›r. Pythagoras’ta ruh havadan

yap›lm›flt›r. Pythagoras’›n felsefesine tam bir felsefe diyemiyoruz. Sanki uykudan yeni uyanm›fl gibi. Pythagoras’›n felsefe tarihine iki önemli katk›s› olmufltur.

1. Geometri fikrini getirmifltir,2. Astronomiye önemli katk›larda bulunmufltur.Pythagoras’a göre: Her fley say›dan meydana geldiyse bunun bir düzeni olma-

s› gerekir. Bu düzeni de nicelikleri ölçen bir bilgiye ba¤lam›flt›r. Z›tl›klar› uyumiçinde karfl›lam›flt›r. S›n›rl›-s›n›rs›z, iyi-kötü, bir-çok olan. Hava pasifse ruhun dapasif olmas› gerekir. Çünkü ruh havadan oluflmufltur.

Pythagoras’›n Evren TablosuPythagorasç› evren tablosunun merkezinde atefl vard›r. Ateflin çevresinde dönenbir karfl› dünya vard›r. Karfl› dünyan›n d›fl çevresinde dünya dönmektedir. Dünya

yaln›z kendi etraf›nda dönmemektedir. Dünya küre biçimindedir ve merkezin çev-resinde döner. Böylece Dünya evrenin merkezi olmaktan ç›km›flt›r. Dünyan›n bak-t›¤› yüzeyde Ay vard›r. Biz öbür yüzeyi göremiyoruz (karfl› dünyay› göremiyoruz).

Ay›n d›fl›nda Günefl vard›r. Güneflin d›fl›nda 5 gezegen, onun da d›fl›nda sabit du-ran y›ld›zlar vard›r. Bu tablo;

1. Dünyan›n evrenin merkezi de¤il, bir gezegen olarak gösterilmifl olmas› ne-deniyle,

2. Dünyan›n bir yörüngesi oldu¤unu öngörmesi nedeniyle,

3. Dünyan›n bir küre fleklinde olmas› nedeniyle,4. De¤iflik yönlerde hareket tespit edilmifl olmas› nedeniyle

353. Ünite - Pythagorasç›l ›k ve Ksenophanes

Pythagoras’a göre her fleyniceliklerden oluflmufltur.Her fleyin say›lardanoluflmas›, evrenimatematiksel ifadelerle

anlayabilece¤imizanlam›ndad›r. Modernbilimin temeli budur.Evrenin matematiksel birforma sahip oldu¤unundüflünülmesi, kimilerini,insan›n ruh yap›s›yla evreninyap›s›n›n özdefl oldu¤usonucuna da götürmektedir.



Dönemin astronomi bilgisi ad›na son derece önemlidir.Pythagoras’›n ö¤retilerine bir bütün olarak bak›ld›¤›nda son kertede düflünce

tarihine flu önemli katk›larda bulundu¤u tespit edilebilir:

1. Astronomide önemli ilerlemeler kaydetmifltir.2. Matematik, geometri gibi bilimlerin rasyonalize edilmesini sa¤lam›flt›r. Nite-kim Pythagorasç› düflüncede matematiksel aç›klaman›n bilimsel aç›klama-

n›n temeline döflendi¤ini görmekteyiz.3. Düalist bir felsefi görüfl gelifltirmifltir. Çünkü iki fley bir arada ifllenmifltir:

Atefl ve hava. Böylece Antik Yunan’›n do¤a felsefesinde karfl›m›za ç›kanmonizm, Pythagoras ile bir anlamda sona ermifltir.

4. Pythagoras’la karfl›m›za bilen özne ç›km›flt›r. Bilen özne (ruh) ile bilinen fley

aras›nda mant›ksal bir ayr›m yap›ld›¤› yolunda izlenimler edinilmektedir.5. Canl›-cans›z ayr›m›na do¤ru bir gidifl vard›r. Bu ayr›m Pythagorasç›l›kta nü-

ve hâlinde ve bulan›k biçimde de olsa bulunmaktad›r.

6. Pythagoras’ta karfl›m›za, geleneksel dört unsura, yani toprak, su, hava veatefle ilateven beflinci bir unsur daha ç›km›fl gibi görünmektedir. Bu beflinci

madde bir anlamda evreni bir arada tutan maddedir. Bu madde s›n›rs›zd›r ve muhtemelen Tanr› olarak düflünülmüfltür. Böylece tek tanr›c› düflünceninde Pythagorasç›l›kla birlikte bafllad›¤› iddia edilegelmifltir. Fakat bu, tek tan-r›l› dinlerde karfl›m›za ç›kan Tanr› anlay›fl›na benzer bir anlay›fl de¤ifltir.

Çünkü beflinci unsur evren ile özdefl tutulmufltur.Thales d›fl›nda kalan di¤er tüm Antik Yunan düflünürlerine hakim olan k›yamet

düflüncesi Pythagorasç› düflüncede de bir yer edinmifltir. Örne¤in; Anaksimandrosadalet bozulursa atefl ortal›¤› kavuracak, baflka bir düzen gelecek demifl, Pythago-ras ise ateflin her fleyi yok edece¤i ve evrenin yeniden vücut bulaca¤› kehanetinde

bulunmufltur.

Pythagorasç›lara göre insan›n ruh yap›s›yla evrenin yap›s›n›n özdefl oldu¤u sonucuna na-

s›l var›lm›flt›r? Tart›fl›n›z.

KSENOPHANESKsenophanes’in (M.Ö: 570-478) felsefe tarihine yapt›¤› en önemli katk›lardan biriinsan bilgisinin ölçütü, kayna¤› ve de¤eri konusunda belirtti¤i görüfllerdir. Ona gö-re insan bilgisinin kayna¤› ve s›n›r› onun tecrübeleridir. ‹nsan›n sahip oldu¤u ve-

ya olabilece¤i bilgiler bu bak›mdan, her fleyi bilen ve bilebilecek olan Tanr›’n›n sa-hip oldu¤u bilgilere göre daha dar, göreli ve s›n›rl›d›r. ‹nsan›n bilmesinin s›n›rl› ve

göreli olmas›na karfl›n Tanr›, Ksenophanes’e göre her fleyi bilen ve görendir. Bubak›mdan insan bilmesine göre dar olmayan, göreli olmayan ve s›n›rs›z bir bilme-dir onunki. ‹nsan›n sahip oldu¤u bilgiler her ne kadar Tanr›’n›n sahip oldu¤u bil-

gilere göre daha dar ve s›n›rl› ise de bu bilginin tanr›sal bilgiye göre ilk bak›flta ek-siklik gibi görünen en belirgin özelli¤i, tecrübeye dayal› oldu¤undan her zaman s›-n›rl› kalacak olsa da sürekli olarak ayn› düzeyde kalmamas›, insan›n bilme ve tec-rübelerinin art›rmas›na paralel olarak göreli olsa da artmas› ve geliflmeye aç›k ol-mas›d›r. Bu bilgi çeflidinin, yani bir yandan insanlar›n dar ilgileri içinde kalan, öte

yandan tamamen geliflmeye aç›k olan tecrübeye dayal› bu bilgilerin baflka bir özel-li¤i de asla Tanr›’n›n sahip oldu¤u düzeyde bir kesinli¤i veremeyecek olmas›d›r.Bu bak›mdan insanlar›n elde edebilece¤i bilgiler, insanlar ne kadar çabalarsa ça-balas›n, do¤rulu¤u (hakikatli¤i) ispatlanamayacak olan bilgilerdir.


SIRA S‹ZDE 1

Gerçek anlamda felsefeKsenophanes’le bafllar.Çünkü gerçek anlamdafelsefe “kendini bil!”,“haddini bil!” dir. Bunun datemeli elefltiridir. Elefltiri,Eski Yunanca’da krisis ;ay›rma demektir. Bilgi ilebilgi olmayan› ay›rmakt›r.



Bilgi türlerini s›raya sokarak önce kaba bir girifl ve ard›ndan her bilgi türündentek tek bahsederken detayl› anlat›m yap›lmal›d›r. ‹nsanlar›n belli bir çaba göstere-rek tecrübeyle elde etti¤i bu bilgiler ile Tanr›’n›n tam ve eksiksiz olan bilgisinin ya-

n› s›ra Ksenophanes’e göre insanlar›n iliflkili oldu¤u bir di¤er bilgi türü de söylen-celer ve rivayetlerden oluflan ve ona göre de¤ersiz olan, geçmiflin titanlar ve dev-leri ile ilgili ‘uydurmalar’dan oluflan bilgilerdir; “... masallardaki Titanlar ya da

devlerin savafllar›n›, atalar›m›z›n uydurmalar›n› veya iç savafl›n fliddet olaylar›n›

söz konusu etmenin hiçbir anlam› yoktur; her zaman tanr›lara sayg› göstermek,

iyi olan bu dur.’’ (Ksenophanes, Fr. 21B1.20-25). Kald› ki Homeros’un ve Hesio-dos’un tanr›lar hakk›nda anlatt›klar› bu türden söylencelerden daha da de¤ersizolarak addedilmektedir; “Homeros ile Hesiodos, insanlara ait ne kadar ay›p ve ku-surlu bir fley varsa hepsini Tanr›lara yüklediler: H›rs›zl›k, zina ve karfl›l›kl› kand›r-ma.” (Ksenophanes, Fr. 21B11).

‹nsanlar›n kesin bilgi sahibi olamayacaklar› bu türden konularda Ksenophanes,

alan› ne olursa olsun insan›n elde edece¤i bilgilerin s›n›rl› oldu¤unu flu flekilde ifa-de etmektedir: “Kesin hakikat› olmad› gören, olmayacak da do¤rudan. Tan›may-

la bilen Tanr›lar› ve söyledi¤im bütün fleyleri” (Ksenophanes, Fr. 21B34). Ksenop-hanes’in bilgiye iliflkin bu kesin s›n›rlamas›n›n yan› s›ra, nesnel do¤ruluk düflünce-sine sahip oldu¤u söylenebilir. Nesnel do¤ruluk düflüncesi kiflilere göre de¤iflmez.Ksenophanes, bir yandan: “Kesin hakikat› olmad› gören, olmayacak da do¤rudan.Tan›mayla bilen Tanr›lar› ve söyledi¤im bütün fleyleri” diyerek, bu nesnel do¤ru-lu¤un varl›¤›ndan bahsederken di¤er yandan, “Bir baflar›r da söylerse s›rr›n ve giz-li fleyin ne oldu¤unu. Kendisi yine bilmiyordur onu, san›lard›r ancak. Herfleyde sa-hip oldu¤u” diyerek de bu bilgiye ulafl›lamayaca¤›n› belirtmektedir.

Ksenophanes’in bu sözü bafllang›çta oldukça aç›k görünmekte ve daha sonra

Parmenides’te belirgin örne¤ini görece¤imiz, hakikatler hakk›nda bilgi elde etmeimkân› ile ilgili düflünceler tafl›maktad›r. Parmenides’in fliirinden anlad›¤›m›z kada-r›yla Tanr›ça Parmenides’e iki konuda haz›r bilgiler sunmaktad›r. Bunlar görünüfl-ler dünyas›n›n yan›lt›c›l›¤›n›n arkas›ndaki de¤iflmeyen hakikatlerin bilgisi ve di¤erinsanlardan geri kalmamas› için astronomi veya dünyada olup biten fleylere iliflkinkonular›n, yani görünüfller dünyas›n›n bilgileridir. Oysa Ksenophanes, görünüfllerdünyas›yla veya görünen dünyan›n ard›nda olup bitenlerle ilgili olarak insanlar›ntanr›lardan veya tanr›çalardan herhangi bir flekilde bilgi elde edemeyece¤ini, çün-kü tanr›lar›n insanlara bu türden bilgileri hiçbir flekilde vermemifl oldu¤unu belirt-mektedir. Bu konuda ayr›ca Cicero’nun aktar›m› da kayda de¤er görünmektedir:“Tanr›’n›n varl›¤›n› kabul edenler aras›nda -çok eskilerden bahsederken- kehaneti

bütünüyle reddeden yaln›zca Kolofonlu Ksenophanes’di ...” (Cicero: 1964, 227-229). Bu konuda Herakleitos’un fragman› (22B26) ve bu fragman için verilen aç›k-lama-yorum bu anlay›fl do¤rultusunda an›lmaya de¤er görünmektedir. Fragmanlailgili bu aç›klama-yorumda Herakleitos’a göre hakikatin rüyalar yoluyla edinileme-

yece¤i belirtilir (Çakmak, 2005: 81).‹nsanlar›n hakikatin bilgisine sahip olamayaca¤›na iliflkin olarak yukar›da ver-

di¤imiz parça, bir yandan Parmenides’in bu konuda ileri sürdü¤ü düflüncelere kar-fl›t olarak tanr›lar›n insanlara hakikatleri ö¤retmedi¤ini söylese de öte yandan in-sanlar için bilmenin iki önemli alan› oldu¤unu da göstermektedir. Bunlar görünen,içinde yaflan›lan dünyada yani, insan›n içinde yaflad›¤› do¤a dünyas›nda olup bi-tenlerin tam olarak bilinmesi ve bu dünyada olup bitenlerin arka plan›nda nelerin

olup bitti¤inin bilgisidir. Alan› ne olursa olsun hakikatler ile ilgili bilgilerin insan-lara verilmemesinin yan› s›ra hakikatlerle ilgili oldu¤u düflünülebilecek olan ve


Eski Yunan dünyas›ndabilmek, görmek demektir(eide ). Bu daha sonra ideadönüflür. Eski Yunandünyas›nda bilginin temeligörmedir.



geçmiflin masal ve söylenceleri olarak de¤erlendirilenler ise bu konularda Ksenop-hanes’in insanlar›n yerel tanr› anlay›fllar›na karfl› olan tavr›nda da görece¤imiz gibiuydurmalar olarak de¤erlendirilmektedir. Bu ise Homeros ve Hesiodos’ta görüldü-

¤ü biçimiyle geleneksel din ve tanr›lar›n do¤uflu anlay›fllar›n›n yan› s›ra, yeryüzün-deki düzenin oluflmas›na dair dinî anlay›fllar›n da topyekûn elefltirilmesi olarak de-¤erlendirilebilir. Geçmiflin masal ve uydurmalar› ile hakikatlerle ilgili konular›n birkenara b›rak›lmas›, insan›n ilgili oldu¤u ve hakk›nda ancak belli ölçülerde bilgi sa-hibi olabilece¤i tek bir bilgi alan›n kald›¤›n› göstermektedir. Bu bilgi alan›, insan›niçinde yaflad›¤› dünyada olup bitenlerin s›n›rl› ve s›n›rl› olmas› bak›mdan da göre-li olan görünüfller alan›d›r.

Fakat durum her ne olursa olsun daha sonra Protagoras’ta da benzer flekildegörülece¤i üzere, Ksenophanes’in düflüncelerinde dünyada olup bitenlerin görelide olsa bilgisini elde etme konusunda bir iyimserli¤in varl›¤› göze çarpmaktad›r.Ksenophanes’e göre insanlar her ne kadar dünyada olup bitenler hakk›nda k›s-

men, belli ölçüde bilgi sahibiyse de zamanla, sürekli olarak bilgilerini art›rarak da-ha iyi bilgilere ulaflabilmektedirler: “Do¤ru Tanr›lar en bafltan göstermediler her

fleyi insanlara. Ancak onlar araflt›rarak keflfedecekler daha iyisini zamanla” (Kse-nophanes, Fr. 21B18; Çakmak, 1996: 51).

Bu bak›mdan insanlar›n bilgileri, hakikatlerin bilgisi anlam›nda bütüncül vegenifl kapsaml› olmasa, s›n›rl› ve dar kapsaml› kalsa da elde edebilece¤i tecrübelersöz konusu oldu¤unda, göreli olarak daha yetkin olan bilgiye ulaflabilecek bir bil-gidir. Baflka türlü insanlar sar› bal›n incirden daha tatl› oldu¤unu anlayamayacak-lar, zaten s›n›rl› olan bilme alanlar›nda daha da s›n›rl› bilgilerle yetinmek zorundakalacaklard›. Ksenophanes her ne kadar insan›n sürekli geliflen tecrübesine daya-nan bilgisine önem veriyorsa da bilginin ilgili oldu¤u alan›n ne oldu¤unu önemse-

meksizin, insanlar›n sahip oldu¤u bilgilerinin do¤ru olup olmad›¤›n›n hep bir mu-amma olarak kalaca¤›n› belirtir. Baflka bir deyiflle hangi konuda olursa olsun, in-sanlar san›larla yetinmek zorundad›rlar. ‹ster tanr›lar ve tanr›sal konularla ilgili ol-sun isterse de dünyada olup bitenlerle ilgili olsun, hakikat elde edilse bile bunundo¤rulu¤undan emin olunamayacakt›r. “Bir baflar›r da söylerse s›rr›n ve gizli fleyin

ne oldu¤unu. Kendisi yine bilmiyordur onu, san›lard›r ancak. Her fleyde sahip ol-

du¤u” (Ksenophanes, Fr. 21B34; Çakmak, 1996: 44).‹nsan bilgisinin bu flekilde s›n›rl› olmas›, yani insan›n tanr›n›n bildi¤i anlamda

hakikati bilemeyecek olmas›; yaln›zca vehmetmek, yani san›larla yetinmek zorun-da kalmas› birkaç bak›mdan de¤erlendirilmekte bu bilmenin s›n›rl› olmas›n›n ge-rekçeleri olarak birkaç faktör öne sürülmektedir. Bunlardan ilki, insan bilmesi için-

de di¤erlerine göre daha de¤erli olarak görülen do¤rudan bilmeyi ve tan›may› sa¤-layan araçlar olarak duyu organlar›n›n, veri elde etme bak›m›ndan s›n›rl› olmas›d›r.‹nsan›n duyu organlar› s›n›rl› duyarl›k kapasitesine sahip oldu¤u için, bu s›n›rl› du-

yu organlar›n›n elde edece¤i veriler de s›n›rl› kalmak durumundad›r. Bu konudaKsenophanes’in ölçüsü Tanr›’n›n bilmesidir. Ksenophanes’e göre tanr›n›n bilmeside her bak›mdan insan›n do¤rudan tecrübe yoluyla bilmesinde söz konusu olansüreçlerle gerçekleflir. Yani insan›n do¤rudan bilmesi ile Tanr›’n›n do¤rudan bil-mesi aras›nda yap› ve iflleyifl bak›m›ndan bir fark gözetilmemektedir. Her ne kadarinsan›n bilmesi ile Tanr›’n›n bilmesi aras›nda iflleyifl bak›m›ndan bir fark gözetilmiflgörünmese de iki bilme etkinli¤i aras›nda bilginin elde edilmesi için gösterilen ça-ban›n düzeyi ve elde edilen sonuçlar bak›m›ndan belirgin bir fark vard›r. Bu fark-

l›l›k insan bilmesinin s›n›rl› kalmas›na yol açarken Tanr›’n›n bilmesinin ise tam veeksiksiz olmas›n› sa¤lar.


Ksenophanes’e görebilgimizin s›n›r›deneyimlerimizdir.Deneyimin ötesindesöylediklerimiz, birer

kanaattir. Deneyimi aflankonular, tanr›lar›n do¤as›,kâinat›n tasviridir. Bunlardeneyim ve ak›lla bilinemez.Ak›lla ortaya konulanlarbirer tahmindir. Baz›tahminlerin di¤er tahminleregöre de¤eri daha fazlad›r.Öncelikle, deneyimdünyas›nda zamanla dahaiyisini yapabilirsiniz. Ama neyaparsan›z yap›n gerçe¤inbilgisini bilemezsiniz.Emprik bilgi artt›kça insan›nbilgisizli¤iyle ilgilifark›ndal›¤› da artar. Ozaman, görünüfller bilgisinedayan›labilece¤i ve buradanda tahminleryap›labilece¤ine inan›l›r.



Ksenophanes’e göre insan bilmesinin de¤erli olan biçimi olarak do¤rudan tan›-ma bilgisinin elde edilmesinde kullan›lan araçlar duyu organlar› ve düflünmedir.Duyu organlar›, s›n›rl› kapasiteye sahip olsalar da yaflant›lar esnas›nda çevremizde

olup bitenler hakk›nda bize veriler sa¤layan göz, kulak ve benzerleridir. Duyu or-ganlar›n›n çevreden veriler sa¤lamas›, onlara sahip canl›n›n ki burada insan sözkonusudur, belirli bir mekânda bulunmas›yla gerçekleflir. Dolay›s›yla insan bilme-si bu mekânla s›n›rl› kalmak durumundad›r. Yeni bilgiler elde etmek için, mekâ-n›n da de¤ifltirilmesi ve bunun her yeni bilme etkinli¤inde tekrarlanmas› gerekir.

‹nsan bilmesinin hep belli deneyimler ve mekânlarla s›n›rl› olmas›na karfl›nTanr›’n›n bilmesi her bak›mdan üstün olarak betimlenir. Tanr›’n›n bilme araçlar› dainsan›n bilme araçlar› gibi göz, kulak ve düflünme olarak gösterilmektedir. FakatTanr›’n›n bu bilme araçlar›n›n insan›nkilerden üstün oldu¤unu vurgulamak içinKsenophanes, insan bilmesinin s›n›rl›l›¤›na karfl›n Tanr›’n›n bilmesinin bütünükapsad›¤›n› belirtmektedir. ‹nsan da görmekte, iflitmekte ve düflünmektedir. Bu

bak›mdan gözleri, kulaklar› ve akl› vard›r ve onlar arac›l›¤› ile görsel ve iflitsel ve-rileri edinmekte ve olaylar hakk›nda düflünceler üretebilmektedir. Fakat Ksenop-hanes bütün her fleyi gören, duyan veya düflünebilen olarak insan› de¤il Tanr›’y›düflünmektedir. “O bütünü gören, bütünü düflünen (kavrayan), bütünü iflitendir”

(Ksenophanes, Fr. 21B24; Çakmak, 1996: 39.)Bunun anlam› ise fludur; Tanr›’n›n duyma, görme ve düflünme konusundaki ka-

pasiteleri insan›n duyma, görme ve düflünme konusundaki kapasitesi gibi s›n›rl›de¤ildir. Bu bak›mdan Ksenophanes’e göre insanlar›n elde etti¤i bilgilere nispetentanr›sal bilginin tam ve mükemmel olmas›n› sa¤layan etken, tanr›sal bilmenin me-kânlarla s›n›rl› olmamas› ve bilgi edinmek için Homeros veya Hesiodos’un tanr›anlay›fllar›nda oldu¤u gibi, mekân de¤ifltirmek zorunda kalmamas›d›r. Çünkü Kse-

nophanes’e göre Tanr›’n›n bir fleyi bilmesi için yerinden k›p›rdamas› gerekmemek-tedir. “Hep ayn› yerde kal›r hiç k›m›ldamadan. Uygun düflmez O’na farkl› zaman-

larda de¤iflik yerlerde olmak” (Ksenophanes, Fr. 21B26; Çakmak, 1996: 39).Ksenophanes, Tanr›’n›n bilgisinin tam ve eksiksiz olmas›yla göreli olmayan ve

bu bak›mdan geliflme ihtiyac› duymayan bilgisinin yan› s›ra insan›n sahip olabile-ce¤i bilgilerin hem göreli hem de ilerleme ve geliflmeye aç›k olmas› ile ilgili olaraktatlar üzerinden bir örnek vermifltir. ‹ncir ve bal›n tatlar›n›n söz konusu edildi¤i buörnek flöyledir: “Tanr› sar› bal› yaratmam›fl olsayd›, insanlar incirlerin çok tatl› ol-

du¤unu söyleyeceklerdi” (Ksenophanes, Fr. 21B38; Çakmak, 1996: 49). Fragman-dan anlafl›ld›¤› kadar›yla insanlar›n dünyada olup bitenlere iliflkin bilgileri, sahipolduklar› tecrübelerle s›n›rl›d›r. Bu bilgiler ve tasavvurlar içinde tanr›sal varl›klara

iliflkin tasar›mlar nas›l ki onlar› tasavvur eden insanlar›n kendi bedensel flekilleri ve yaflama tarzlar› ile iliflkili olarak ortaya ç›k›yorsa tatlar konusundaki bilgileri de in-sanlar›n tatlarla ilgili tecrübeleri ve bu tecrübelerine konu olan varl›klarla s›n›rl›d›r.‹ncir ve ‘sar› bal’›n tad› konusunda tecrübeye sahip insanlar, iki farkl› tecrübe ala-n›na sahip insanlar› temsil etmektedir. ‹lk k›s›mda temsil edilen insanlar, yaflamadünyalar› içinde tat bak›m›ndan incirden daha tatl› bir fley yememifl olan insanlar›temsil etmektedir. Bu insanlar için en tatl› fley ile ilgili yaflama tecrübeleri incirintad›yla s›n›rl›d›r ve bu yüzden onlar›n tatlar konusunda sahip oldu¤u bilgilerin gö-reli olarak eksik oldu¤u söylenebilir. Hem incirin hem de bal›n tad›n› bilen insan-lar ise ilk gruptaki, yaln›zca incirin tad›n› bilen insanlar›n tecrübelerinden daha ge-nifl bir tecrübe alan›na sahiptirler. Bu bak›mdan onlar, incirin en tatl› fley oldu¤u-

nu de¤il, incirin de tatl› fleylerden biri oldu¤unu fakat en tatl› fleyin ‘sar› bal’ oldu-¤unu söyleyecektir. Fakat yine de burada verildi¤i üzere, insanlar›n tatlarla ilgili


Ksenophanes beden gücünede¤il, flehrin iyiyönetilmesine önemvermifltir. KozmolojisiMiletlilerinkinden ilkeldir.Günefl hava giderken e¤riçizer ve bir çukra düflerekbatar. Ertesi gün yeni birgünefl do¤ar.Y›ld›zlar

geceleri yanan közlergibidir.Dünya bafllang›çtaçamur gibiydi sonra günefltekuruyunca bu hâli ald›.Dünya düzdür ve üst yar›s›hava, alt yar›s› da toprakt›r.



bilgileri, ne ölçüde fazla tecrübeden kaynaklan›rsa kaynaklans›n, mutlak oldu¤usöylenemez. Çünkü ‘sar› bal’›n en tatl› fley olmas›, insan tecrübeleri içinde, göreliolarak en tatl› fley olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Öyleyse tecrübe bak›m›ndan en

tatl› olan fley, insan tecrübeleri ile s›n›rl›d›r. Oysa tanr› bilgisi söz konusu edildi¤in-de bu bilgi tam ve eksiksiz olmas›yla göreli¤i aflm›fl bir bilgi olmal›d›r. Ksenopha-nes’e göre Tanr›’n›n niteliklerinin ne oldu¤uyla ilgili olarak Diogenes Laertios’unaktar›m› kayda de¤er görünmektedir: “Tanr›’n›n özü küre biçimlidir ve insana ben-zer hiçbir yan› yoktur; bafltan afla¤› göz, bafltan afla¤› kulakt›r, ama soluk almaz;tümden ak›ld›r, düflüncedir ve sonsuzdur.” (Diogenes Laertios, IX.19, 2004: 428.)

Ksenophanes’i anlayabilmemizde yol gösterebilecek bir di¤er düflüncesi ise herne kadar onun düflüncelerini de belli ölçülerde farkl› yorumlamam›za yol açacakflekilde ikili yap›da olan ve göreli olmayan, tanr› anlay›fl›d›r. Ksenophanes bir yan-dan insan bilmesinin tanr›sal hakikatleri bilemeyecek flekilde s›n›rl› olmas›ndandolay› göreli oldu¤unu, özellikle din ve tanr›lar ile ilgili konularda yerel, göreli

yaklafl›mlar›n öne ç›kt›¤›n› belirtse de öte yandan bu göreli¤i aflma çabas› içindegörünmektedir. Yerel özellikler gösteren ve bu yüzden de yanl›fl oldu¤unu ilerisürdü¤ü Tanr› anlay›fllar›n›n yerine, özellikleri bak›m›ndan yerellik tafl›mayan birTanr› anlay›fl› önermektedir. Ksenophanes’in tanr› tasavvurunun temsili olarak yu-kar›da and›¤›m›z Fr. 21B24: “O bütünü gören, bütünü düflünen (kavrayan), bütü-nü iflitendir.” ve “Bir Tanr›d›r (eis theos), hem tanr›lar›n hem de insanlar›n aras›n-da en yüce O’dur; ne beden olarak (demas) ne de kavray›fl (neoma) olarak insanabenzer.” (Ksenophanes, Fr. 21B23. Cengiz Çakmak, 1996. s. 39.) Onun bu önerisibelli bak›mlardan kendisi ile çeliflkiye düfler göründü¤ü bir resim çizmektedir.Çünkü ne de olsa o, tanr›n›n insanlara hakikati ve yeryüzünde olup bitenleri ö¤-retmedi¤ini, insanlar›n bu konularda yaln›zca tahmini bilgiye sahip oldu¤unu söy-

lemektedir. Ksenophanes bu yüzden insanlar›n hakikati bilemeyece¤ini ve kendidar ilgileri içinde s›n›rl› bilgiler ile yetinmek zorunda olduklar›n› belirtmiflti. FakatKsenophanes’in bu çabas› bize yine de bir fleyi, göreli olan›n anlam›n›n ne oldu-¤unu, kendilerini elefltirmek amac›yla yerel kültürlerden verdi¤i tanr› tasavvuru ör-nekleriyle göstermesi bak›m›ndan önemlidir.

‹nsan bilgisinin onun yaflama mekânlar›yla s›n›rl› olmas›ndan dolay› göreli ol-du¤unun en büyük göstergesi ortaya koyduklar› Tanr› anlay›fllar›d›r. Ksenophanestaraf›ndan insanlar›n Tanr› anlay›fllar›, içinde yaflan›lan ortamdan, ten renginden vesahip olunan beden biçimlerinden fazlas›yla etkilenmifl olarak betimlenmektedir.Bu konuda üç farkl› örnek vermektedir. Örneklerden ikisi insan türü ile ilgiliykendi¤eri hayvanlar ile ilgilidir. ‹lk örnek Etiyopyal›lar›n, di¤eri ise Trakyal›lar›n tanr›-

lar›na iliflkin tasavvurlar› ile ilgilidir. Fragman flöyledir: “Etiyopyal›lar›n bas›k bu- runlu ve siyah saçl›, Trakyal›lar›n mavi gözlü ve k›z›l saçl› tanr›lar› vard›r.” (Kse-nophanes, Fr. 21B16. Kathleen Freeman, 1948. s. 22.) ‹nsanlar›n tanr›larla ilgili ta-savvurlar›n›n göreli olmas› üzerine verilen bu örne¤in yorumlanmas›, ayn› konudaKsenophanes’in hayvanlarla ilgili olarak verdi¤i örnekle de mümkün olabilir. Buörnek temel bir varsay›mdan hareket eder ve ikili okumaya imkân tan›r. Demekte-dir ki: “Elleri olsayd› öküzlerin, atlar›n ve arslanlar›n, resim yapabilselerdi elle in-

sanlar gibi, atlar at, öküzler öküz fleklinde yaparlard› Tanr› resimlerini ve heykel-

lerini her biri, kendi flekilleri nas›lsa.” (Ksenophanes, Fr. 21B15. Cengiz Çakmak,1996. s. 48.) Buradaki ilk okuma, el üzerine yap›lan vurguyu temele al›narak yap›-labilir. Bir önceki fragmanda Habefllerin ve Trakyal›lar›n Tanr› tasavvurlar›ndan

bahsedilirken bu kültürlerden her birinin tanr› tasavvurlar›n›n, o kültürlerde yaflayan insanlara benzer olarak betimlendi¤i belirtilmektedir. Bu yaklafl›m, her bir kül-


Ksenophanes, felsefetarihinde bilginin ölçütünükoyan ve bunun d›fl›ndakalanlar› kanaat olarakbelirleyen ilk kiflidir. Baz›inançlar zaman içindebilgiye çevrilebiliyor ya da

çürütülebilir ama baz›inançlar sonsuza kadarinanç olarak kal›r, bunlar daimana iliflkin olanlard›r.‹man, insan› mutlu k›lar,ama s›radan anlamda de¤il,manevi bir boyutu olan birmutluluktur bu.



türün dünya tasavvurunun birbirinden farkl› olabilece¤ini ileri süren kültürel göre-lik olarak adland›r›labilir. (Kültürel göreli¤e benzer biçimde türsel görelik, yani birdurumun o türe has kapasiteler do¤rultusunda alg›lanabilece¤i anlay›fl› Platon ta-

raf›ndan Devlet Adam› (Politikos) adl› diyalogunda da ifllenmifltir. Bu diyalogdaKsenophanes’in üzerine vurgu yapt›¤› ve Herakleitos’un da elefltirdi¤i görelik an-lay›fl›n›n belirgin bir örne¤i vard›r. Diyalogtaki Genç Sokrates ile Yabanc›, insan tü-rünün di¤er canl›lardan ayr›m› üzerinde dururlarken Turnalar›n bir s›n›flama yap-mas› durumunda, kendilerini kastederek, bizim yapt›¤›m›z gibi, onlar›n da, yan›l-t›c› bir s›n›flama yaparak, bizi hayvanlar s›n›f›na dâhil edeceklerini söylerler (Dev-let Adam›, 263d-e). ‹kinci fragmandan anlad›¤›m›z kadar›yla ise bu betimlemelera¤›rl›kl› olarak iki konuda yap›lm›fl görülmektedir. Bunlar tanr›lar›n neye benzedi-¤i yani bedensel olarak hangi flekilde olduklar› ve tanr›lar›n sahip olduklar› karak-ter yani davran›fllar›na yön veren kiflilik özelliklerinin ne oldu¤uyla ilgilidir. Tanr›-lar›n karakter özellikleri ile olarak yukar›da and›¤›m›z ve Homeros ile Hesiodos’un

tanr›lara yak›flt›rd›¤› uygunsuz özellikler, Ksenophanes taraf›ndan yüz karas› ola-rak nitelenerek elefltirilen özelliklerdir (bkz. Ksenophanes, Fr. 21B11). Her iki frag-man beraber okundu¤unda, bu kültürlerin tanr› tasavvurlar›n›n ne oldu¤unun on-lar›n elle flekillendirmifl oldu¤u resimlerden anlafl›lmakta oldu¤u söylenebilir. Buresimler, yaln›zca bir insan elinin onlar› yapmas›yla var olabilecek, yani do¤adabulunmayan fakat insan yapmas› olan kültür varl›klar›d›r. Bu bak›mdan ne ile ilgi-li olursa olsun bir resim, belli bir malzemeden, hayvanlar›n yapamayaca¤› bir fle-kilde, ancak bir el arac›l›¤› ile meydana gelebilir. Burada el’in ikinci bir okumas›n›da yapmam›z mümkündür. Bu, insan›n bu dünyada yaflayabilmesi için gerekli olanbütün teknik bilgi ve becerinin gerçeklefltirilmesine olanak tan›mas›yla onu hay-

vanlardan ay›ran elleri ile ifl yapma imkân›d›r. Bu bak›mdan verilen örneklerin

ikinci okumas›, Protagoras’›n khr dmata anlay›fl›yla paralel olarak gerçeklefltirilebi-lecek bir okumad›r. Burada Protagoras aç›s›ndan khr dmata olarak görülenler, t›p-k› bir resmin insana has bir fley olarak var olabilmesi gibi, yaln›zca insana has olanfleyler olarak vard›r. Fakat art›k khr dmata yaln›zca elle oluflturulan ve onu yapaninsanlar›n tecrübeleri ile s›n›rl› kalan ‘tanr› resimleri’, tar›m veya ev yapmak ile s›-n›rl› de¤ildir. Burada khr dmata daha genifl anlamda, yasalar ve devlet yönetim ku-rallar› yani, siyaset bilgisi ile de ilgilidir. Yasalar ve devlet yönetim kurallar› yaln›z-ca insan taraf›ndan meydana getirilip flekillendirilmesiyle ona has olmalar›n›n yan›s›ra, insan yap›s› olan bu kurumlar Ksenophanes’in de belirtti¤i üzere, insan›n sa-hip oldu¤u bütün bilgiler gibi s›n›rl› ve göreli geçerli¤e sahiptirler. ‘Elle’ yap›lanlar,onlar› yapanlara göre flekil al›rlar.

Ksenophanes’in yaflad›¤› dönemin dinî ve tanr›sal konulardaki kavray›fl›na elefltiririleri

nelerdir.


SIRA S‹ZDE

2




Pythagorasç› felsefeyi evren, ruh, bilgi ve varl›k

anlay›fl› bak›m›ndan tart›flmak.Pythagoras’›n 580’li y›llarda do¤mufl olabilece¤i

san›l›yor. Philo-sophia (bilgelik sevgisi) ilk kez

Pythagoras taraf›ndan kullan›lm›flt›r. Kelimeyi

onun yaratt›¤› söylenir. Sophos kelimesini Ho-

meros da kullanm›flt›r. Homeros’a göre sophos:

Bir konudaki beceri-kabiliyet-bir fleyi s›rf o bilgi-

den haz duymak için yapmak. Ayr›ca bilgelik an-

lam›na da gelmekteydi. Pythagoras’a göre sop-

hos kullan›lm›flt›r. O varl›¤›n, oluflun ne oldu¤u-

nu soruyor. Felsefe bir yaflam biçimidir. Theori-

kos bios (teorik yaflam) kulland›¤› terimdir.Pythagoras’a göre her fley niceliklerden oluflmufl-

tur. Her fleyin say›lardan oluflmas›, evreni mate-

matiksel ifadelerle anlayabilece¤imiz anlam›nda-

d›r. Modern bilimin temeli budur. Miletos okulu-

nun felsefesinde spekülatif ve saf ak›l kullan›m›

a¤›rl›kl›d›r. Bunlarda gözlem ve spekülasyon var-

d›r. Dünya hakk›nda, kâinat hakk›nda deneyle-

meden belli bir görüfl oluflturuyorlar. Temel ka-

bullerini mitolojiden alm›fllard›r ancak do¤al

olaylar›n aç›klanmas›nda do¤al bir yol izlemifl-

lerdir. Ak›lla denetlemeden ortaya temel bilgi ko- yamayacaklar›n› düflünüyorlar. Pythagorasç›lara

göre evrenin merkezinde sonsuz bir atefl yanar.

Bütün göksel cisimler bu ateflin çevresinde dö-

nerler. Ateflin yörüngesinde dönen gök cisimle-

rinden birisi, karfl› dünyad›r. Bu cisimler küre ol-

makla beraber kendi çevrelerinde dönmezler.

Dünya küre biçimindedir. Dünya bir merkezin

çevresinde dönüyor ama kendi çevresinde dön-

müyor. Onun için insanlar dünyan›n merkezin-

deki atefli göremiyorlar. Evrenin merkezindeki

atefl, karfl›daki yörüngesinde karfl› dünya, ondan

sonra ay ve gezegenler vard›r.

Ksenophanes’in felsefi görüfllerini genel hatla-

r›yla de¤erlendirmek.Gerçek anlamda felsefe Ksenophanes’le bafllar.

Çünkü gerçek anlamda felsefe “kendini bil!”,

“haddini bil!” dir. Bunun da temeli elefltiridir.

Elefltiri, Eski Yunanca’da krisis; ay›rma demektir.

Bilgi ile bilgi olmayan› ay›rmakt›r. Ksenopha-

nes’in felsefesini iki temel noktada ele al›nabilir.

Elefltirel yönü ve dinî ve tanr›sal konulardaki yak-

lafl›mlar›. Ksenophanes’in elefltirileri, yaflad›¤› dö-

nemin düflünme ve inanç ortam›na yöneliktir.

Ksenophanes, öncelikle yaflad›¤› dönemin dinî

ve tanr›sal konulardaki kavray›fl›n› elefltiriyor.Ona göre insanlar, tanr›lar› kendilerine benzet-

mifllerdir. Bu anlamda, tanr›lar›n insanlar gibi el-

leri, ayaklar› ve çeflitli karakter özellikleri oldu-

¤unu düflünen insan biçimli-antropomorfik tanr›

anlay›fllar›na elefltiriler getirmifltir. Felsefenin en

önemli problemlerinden biri, bilgi ile bilgi olma-

yan aras›ndaki ayr›md›r. Bilginin ne oldu¤u bi-

linmeden bilginin ne olmad›¤› da bilinemez. Ön-

celikle dönemin insan merkezli anlay›fl›n› eleflti-

riyor ve insanlar, tanr›lar›n kendilerine benzedik-

lerini nereden biliyorlar diye soruyor. Bu, mono-teizm olarak da adland›r›labilecek belli bir tanr›

anlay›fl› do¤rultusunda yap›lan bir elefltiridir. Bu-

nu araflt›r›rken flunlar› anlat›yor: ‹nsanlar sadece

kendi dünyalar›ndan hareketle gerçeklik hakk›n-

da tahminlerde bulunuyorlar, diyor. Gerçekli¤i

böyle san›yorlar, diyor. Siz tanr›lar› kendi dünya-

n›zdan hareketle anlayamazs›n›z. Deneyimler

dünyas›ndan kalkarak tanr›lar hakk›nda konufla-

mazs›n›z, siz baflka bir sahay› deney dünyas›n-

dan hareketle anlamaya çal›fl›yorsunuz, demek-

tedir. Deneyim bilgisiyle siz bu sorunun cevab›-

n› bulamazs›n›z, diyor.

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç




1. Afla¤›dakilerden hangisi Pythagorasç›lar› kendilerin-

den önceki ya da kendileriyle ayn› ça¤da etkinlikte bu-

lunmufl olan Ön-Sokratik düflünürlerden ay›rdeden

özelliklerden biridir?

a. Evreni anlamaya ve aç›klamaya çal›flmalar›.

b. Varl›¤›n ana maddesini aramalar›.

c. Bilgelik peflinde koflmalar›

d. Hayat› belli dinî düsturlara göre yaflama anlay›-

fl›n› getirmifl olmalar›.

e. Arkhe’nin ne oldu¤unu araflt›rm›fl olmalar›.

2. Afla¤›da ifade edilen özelliklerden hangisi Pythago-

rasç›lar›, Antik Yunan felsefesinde bilimsel bir anlay›fl›n

do¤mas›n› sa¤layan öncüler aras›na sokar?

a. Evrenin ard›ndaki Tanr›sal düzeni aram›fl olma-

lar›

b. Ruh terbiyesini öne ç›karm›fl olmalar›

c. Evreni, bir bütün olarak, matematiksel bir mo-

delle aç›klam›fl olmalar›

d. Müzikle matemati¤i uyumlu hâle getirmeye ça-

l›flm›fl olmalar›

e. ‹lk kez evrenin arkhesini aram›fl olmalar›

3.Eski Yunanistan’da hekim Alkmaion, ben ancak de-neyebildi¤im, gözlemleyebildi¤im konularda konuflabi-

lirim, bunlar›n d›fl›nda kalan di¤erleri ise, dinî ve tanr›-

sal konular olduklar›ndan, alan›m›n d›fl›nda kal›rlar, de-

mektedir.

Afla¤›daki seçeneklerde verilenlerden hangisi Alk-

maion’un görüfllerine ayk›r›d›r?

a. ‹nsan bilmesi s›n›rl›d›r.

b. ‹nsan, dinî ve tanr›sal konular› tam olarak bile-

bilir.

c. Dini ve tanr›sal konulardaki hakikatler biline-

mez.d. Deneyimlere dayanarak her konuda bilgi sahibi

olamay›z.

e. ‹nsan her fleyi bilemez.

4. Ksenophanes’e göre insan gerçe¤in kendisini anla-

yamaz. ‹nsan›n yapabilece¤i tek fley görünüfllerle yafla-

makt›r. Gerçe¤in kendisi hakk›nda bilgimiz yoktur. Ona

iliflkin ancak bir san›m›z-tahminlerimiz olabilir.

Afla¤›dakilerden hangisi Ksenophanes’in bu görüflünü

en iyi flekilde özetlemektedir?

a. ‹nsan›n elde edebilece¤i bilgiler kesin de¤ildir.

b. Gerçeklik bilinebilir.

c. ‹nsan dinî ve tanr›sal konular hakk›nda tam bil-

gi sahibi olabilir.

d. San› bilgidir.

e. Gerçekler hakk›nda bilgi mümkündür.

5. “Gerçek anlamda felsefe Ksenophanes’le bafllar.

Çünkü gerçek anlamda felsefe “kendini bil”, “haddini

bil”dir. Fakat bu naif bir aray›fl de¤ildir. Bu aray›fl›n te-

meli elefltiridir. Elefltiri, Eski Yunanca’da krisis ; ay›rma

demektir. Bilgi ile bilgi olmayan› ay›rmakt›r.

Parçaya göre gerçek anlamda felsefenin bafllamas›n›n

göstergesi nedir?

a. Bilgiyi sevmektir.

b. Bilgi olan ile olmayan› ay›rma çabas›d›r.

c. Bilme aray›fl›na girmektir.

d. Hakikatlerin ne oldu¤unu soruflturmakt›r.e. Hayat›n anlam›n› araflt›rmakt›r.

6. Ksenophanes’in kendi döneminin Tanr› anlay›fl›n›

de¤erlendirirken fliddetle elefltirdi¤i antropomorfizm

ne anlama gelir?

a. Olan›n oldu¤u gibi aç›klanmas›.

b. Varl›¤›n hayvanlar›n davran›fllar›ndan hareketle

aç›klanmas›.

c. Deneye dayanan aç›klamalar yap›lmas›.

d. Dini varl›klar›n insanlara benzetilerek aç›klan-

mas›.e. Do¤an›n kimyaya dayan›larak aç›klanmas›.

7. Ksenophanes, insan›n bilgi elde edebilmesi için

mümkün oldu¤unca çok gezip görmesi gerekti¤ini sa-

vunarak bilgi bahsinde afla¤›daki görüfllerden hangisini

destekleyecek flekilde hareket etmifl olmaktad›r?

a. Bilgi do¤ufltand›r

b. Bilgi insan çabas›ndan ba¤›ms›zd›r

c. Ak›l bilgisi deney bilgisinden üstündür

d. Kesin bilgi elde edilemez

e. Bilgi sonradan elde edilir





8. Pythagorasç›lara göre say›lar› meydana getiren s›n›r-

s›z unsur afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Hava

b. Suc. Atefl

d. Ruh

e. Kozmos

9. Afla¤›dakilerden hangisi Pythagorasç›lar›n evren tab-

losundan ç›kar›labilecek sonuçlardan biri de¤ildir?

a. Dünya bir gezegendir

b. Dünya sadece kendi etraf›nda dönmez

c. Dünyan›n bir yörüngesi vard›r

d. Dünya küre biçimindedir

e. Dünya evrenin merkezindedir

10. Pythagorasç›lar›n genel felsefi görüflleriyle ilgili afla-

¤›da verilen bilgilerden hangisi yanl›flt›r?

a. Monist bir felsefe gelifltirmifllerdir

b. Bilen özneyi ilk kez felsefeye sokmufllard›r.

c. Canl›-cans›z ayr›m›n› bulan›k biçimde de olsa

ilk kez yapm›fllard›r

d. Tanr›’y› evren ile özdefllefltirmifllerdir

e. Toprak, su, hava ve ateflin yan› s›ra beflinci bir

unsur daha kabul etmifllerdir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Pythagoras ve

Pythagorasç›l›k” bafll›kl› k›sm›n› yeniden oku-

yunuz. Pythagorasç›lar›n hayatlar›n› belli davra-

n›fl kurallar›na dayand›rarak bir anlamda dinî

bir yaflay›fl yolunu seçtiklerini, bunun da onlar›

di¤er Ön Sokratik filozoflardan ay›rd›¤›n› göre-

ceksiniz.

2. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Pythagoras vePythagorasç›l›k” bafll›kl› k›sm›n› yeniden oku-

yunuz. Pythagorasç›lar›n evrenin anlafl›lmas› ve

aç›klanmas›nda matematiksel bak›fl› çok büyük

bir baflar›yla kulland›klar›n› ve böylece bilimsel

bir anlay›fl›n öncülü¤ünü yapt›klar›n› görecek-

siniz.

3. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Pythagoras ve

Pythagorasç›l›k” bafll›kl› k›sm›n› yeniden oku-

yunuz. ‹nsan, dinî ve tanr›sal konular› tam ola-

rak bilebilir ifadesinin Alkmaion’un görüfllerine

ayk›r› oldu¤unu göreceksiniz.

4. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Ksenophanes”

bafll›kl› k›sm›n› yeniden okuyunuz. Ksenopha-

nes’in kesin bilginin mümkün olmad›¤›n›, dola-

y›s›yla insan›n elde edece¤i bilgilerin kesin ol-

mayaca¤›n› savundu¤unu göreceksiniz.

5. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Ksenophanes”

bafll›kl› k›sm›n› yeniden okuyunuz. Felsefenin

bafllamas›n›n göstergesinin bilgi ile bilgi olma-

yan› ay›rmak oldu¤unu göreceksiniz.

6. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Ksenophanes”bafll›kl› k›sm›n› yeniden okuyunuz. Antropo-

morfizm’in dinî varl›klar›n insanlara benzetile-

rek aç›klanmas› oldu¤unu göreceksiniz.

7. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Ksenophanes”

bafll›kl› k›sm›n› yeniden okuyunuz. Ksenopha-

nes’in çok gezenin ve görenin daha çok bilgiye

sahip olaca¤›n› savunarak bir anlamda bilginin

sonradan elde edildi¤ini de savunmufl oldu¤u-

nu göreceksiniz.

8. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Pythagoras ve

Pythagorasç›l›k” bafll›kl› bölümünü yenidengözden geçiriniz. Pythagorasç›lar›n havan›n sa-

y›lar› meydana getiren s›n›rs›z unsur oldu¤unu

savunduklar›n› göreceksiniz.

9. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Pythagoras ve

Pythagorasç›l›k” bafll›kl› bölümünü yeniden

gözden geçiriniz. Pythagorasç›lara göre dünya-

n›n evrenin merkezinde yer almad›¤›n›, evrenin

merkezinde kozmik bir atefl bulundu¤unu ve

dünyan›n merkez etraf›nda döndü¤ünü göre-

ceksiniz.

10. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Pythagoras vePythagorasç›l›k” bafll›kl› bölümünü yeniden

gözden geçiriniz. Pythagorasç›lar›n monist bir

felsefe yapmak yerine, bilakis, düalist bir felse-

fe gelifltirdiklerini göreceksiniz.




S›ra Sizde 1

Pythagoras’a göre her fley niceliklerden oluflmufltur.Her fleyin say›lardan oluflmas›, evreni matematiksel ifa-

delerle anlayabilece¤imiz anlam›ndad›r. Modern bili-

min temeli budur. Evrenin matematiksel bir forma sa-

hip oldu¤unun düflünülmesi, kimilerini, insan›n ruh ya-

p›s›yla evrenin yap›s›n›n özdefl oldu¤u sonucuna da

götürmektedir.

S›ra Sizde 2

Ksenophanes, öncelikle yaflad›¤› dönemin dinî ve tan-

r›sal konulardaki kavray›fl›n› elefltiriyor. Ona göre in-

sanlar, tanr›lar› kendilerine benzetmifllerdir. Bu anlam-da, tanr›lar›n insanlar gibi elleri, ayaklar› ve çeflitli ka-

rakter özellikleri oldu¤unu düflünen insan biçimli-an-

tropomorfik tanr› anlay›fllar›na elefltiriler getirmifltir.

Ksenophanes. (1948). Fr. 21B1.20-25, Ancilla to the

Pre-Socratic Philosophers, haz. Kathleen Freeman,Harvard University Press: Cambridge.

Çakmak, C. (1996). Ksenophanes’in Bilgi Anlay›fl›,

Lucerna: Klasik Filoloji Araflt›rmalar›: ‹stanbul.

Cicero. (1964). De Senectute, De Amicitia, De Divina-

tione. çeviren: William Armistead Folconer, Harvard

University Press: Massachusetts.

Herakleitos. (2005). Fragmanlar, çeviren ve yorumla-

yan: Cengiz Çakmak, Kabalc› Yay›nevi: ‹stanbul.

Diogenes Laertios. (2004). Ünlü Filozoflar›n Yaflam-

lar› ve Ö¤retileri, 2. Bask›, çeviren: Candan fientu-

na, Yap› Kredi Yay›nlar›: ‹stanbul.Platon. (2011). Devlet Adam›, çeviren: Furkan Akde-

mir, Say Yay›nc›l›k: ‹stanbul.

Yaralan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Herakleitos’un yaflam›n› ve felsefesini genel hatlar›yla de¤erlendirebilecek,Herakleitos’un bilgi anlay›fl›n› genel özellikleri itibar›yla tart›flabilecek,Herakleitos’un evren anlay›fl›n› ve bu evren anlay›fl›n›n insan ruhu ya da be-niyle iliflkisini de¤erlendirebilecek,Herakleitos’un ahlak anlay›fl›n›n dayand›¤› temel esaslar› saptayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Logos• Atefl• Yasa• De¤iflim• Z›tlar Aras› Çat›flma

• Adalet• Ölçülülük• Kozmos• Bilgi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

‹lkça¤ Felsefesi Herakleitos

• HERAKLE‹TOS’UN YAfiAMI VEFELSEFES‹

• HERAKLE‹TOS’UN B‹LG‹ ANLAYIfiI

• HERAKLE‹TOS’UN EVREN VE RUHANLAYIfiI

• HERAKLE‹TOS’UN AHLAKANLAYIfiI




HERAKLE‹TOS’UN YAfiAMI VE FELSEFES‹Herakleitos felsefe tarihinin ad›ndan en çok söz edilen, en çok sevilen filozoflar-dan biridir. Görüflleri, aralar›nda Hegel ve Marx gibi önemli isimlerin de bulundu-¤u birçok düflünürü etkilemifl, bunlar görüfllerini önemseyip kullanm›fl olsalar dabelki de kulland›¤› kapal› üsluptan dolay›, onu do¤ru anlayamam›fl, do¤ru yorum-lamam›fllard›r. Herakleitos’un düflüncelerini anlayabilmek için Eski Yunan felsefe-sinin en önemli sorun alanlar›ndan biri olan de¤iflim olgusuna odaklanmak gere-kir. Bilindi¤i üzere Yunan felsefesinin yöneldi¤i bafll›ca amaçlardan biri de de¤iflimolgusunun özünü anlamakt›. Herakleitos’un felsefi görüfllerinin önemli bir k›sm›-n›n do¤adaki de¤iflim olgusunun özünü ortaya koymak amac›n› güttü¤ü hat›rdan

ç›kar›lmamal›d›r. Herakleitos dendi¤inde akla gelen bir di¤er önemli fley de onuno ünlü logos ö¤retisidir. Bu ö¤reti, bir bütün olarak göz önünde bulunduruldu¤un-da, yukar›da ifade edilen amaçla, yani do¤adaki de¤iflim olgusunu aç›klamak ama-c›yla iliflkilendirilebilir. Ö¤retinin detaylar›na inildi¤inde Herakleitos’un do¤rudan

ve çi¤ bir do¤a felsefesi yapman›n ötesine geçti¤i ve logos ö¤retisinin, tipik Herak-leitos okurlar›n›n tüm öngörülerini aflan bir derinli¤i oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bun-lar afla¤›daki bölümlerde ayr›nt›l› olarak ele al›nmaya çal›fl›lacakt›r.

Bütün bunlar bir tarafa, Herakleitos’un görüfllerini do¤ru biçimde anlayabilmekiçin onun mizac›n›, hayat felsefesini iyi anlamak gerekir. Çünkü Herakleitos, felse-fe tarihinde, teorias› (düflünceleri) ile hayat›n› birlefltirmeyi, onlar› âdeta özdefl fley-ler hâline getirmeyi baflarm›fl üç befl düflünürden biridir. Bu yüzden her fleyden ön-

ce hayat öyküsüyle ilgili baz› ayr›nt›lara odaklanmakta yarar vard›r.Herakleitos aristokratik bir aileden gelmekteydi. Sinirli bir mizaca sahipti ve ai-lesinin ilk çocu¤uydu. Eski Yunan dünyas›nda ailenin ilk çocu¤u mirasa hak ka-zand›¤› hâlde Herakleitos bu miras› geri çevirmifl ve tüm haklar›n› kardefline dev-retmifltir. Bu elbette bugün birçoklar›m›za yad›rgat›c› gelecek bir davran›flt›r. FakatHerakleitos’a göre yaflam ya da zaman kimini kral yapar, kimini ise köle. Herkesbuna raz› olmal›d›r. Herakleitos’un yaflad›¤› dönemde s›rf belli soylardan gelenaristokrat kifliler olduklar› için zenginleflen sosyal s›n›flarla genifl halk kesimleriaras›nda büyük bir siyasi mücadele dönmekteydi. Aristokratlar soylu olduklar› için

yönetme hakk›n›n kendilerinde oldu¤unu iddia ediyor, halk kalabal›klar› ise top-lumun genifl kesimlerine yönetime bir flekilde dahil olma hakk› tan›d›¤› için de-

mokrasiyi savunuyorlard›. Kölelerinse demokratik düzende dahi oy verme haklar› yoktu. Aristokratlar, sahip olduklar› genifl topraklar› satmaya yanaflm›yor, di¤erleri

Herakleitos

Herakleitos’un felsefesido¤adaki de¤iflimolgusunun özünü ortayakoymak amac›n› güder.

Herakleitos theoria ileyaflay›fl›, yani düflünceleriyle

eylemlerini özdefl hâlegetirmeye çal›flan enderdüflünürlerdendir.



ise bu topraklar› almak için kavga ediyorlard›. Çünkü toprak sahipli¤i beraberindedo¤al olarak birtak›m siyasal haklar getiriyordu. Herakleitos bu gruplar›n her iki-sinden de hofllanm›yordu. Demokratlar› çok gürültülü buluyor, aristokratlar› ise

fazla seviyesiz olduklar› için elefltiriyordu. Bu tutumunun kuflkusuz evren düzeni-ne yönelik görüfllerinde belli bir etkisi olmufltur ve bu etkiyi ortaya koymak az›m-sanacak bir fley de¤ildir.

Öte yandan Herakleitos, do¤rudan do¤ruya ö¤retici bir tarzda yazmay› da red-detmifltir. Bu yüzden onun metinleri pasif bir ö¤renme süreciyle de¤il, aktif bir ka-t›l›mla takip edilebilirler. Bu yüzden okur, Herakleitos’tan günümüze kalan parça

yaz›lar› (fragmanlar) yorumlamaya çal›fl›rken muammalar çözen, herhangi bir an-lama ulaflabilmek için kafas›n› her dem çal›flt›rmak zorunda kalan bir giz çözücügibi hareket etmek zorundad›r. fiark kültürlerine özgü bu kapal› ve gizemli üslu-bundan dolay› onu peygamber olarak niteleyenler bile ç›km›flt›r. Fakat buradakipeygamber ifadesini Farsçadan dilimize geçmifl olan bildik anlam›yla ele almamak

gerekir. Yunan dünyas›nda elbette peygamber gibi bir sözcük yoktu fakat pey-gamberlerin yerini tutacak büyüklükteki din adamlar›n›n mania ya sahip insanlarolduklar› düflünülmekteydi. Mania tanr›sal bir vecd hâlinde kendinden geçmekanlam›nda kullan›lmaktayd› ve mania hâlinin bir tür büyülenme oldu¤u düflünül-mekteydi. Tamamen Eski Yunan kültürüne dayanan bu olgu öylesine önemsen-mekteydi ki Eski Yunan’da mania s› olmayan bir insan›n yüksek hakikatlere varma

yetisinden mahrum oldu¤u düflünülmekte ve bu tür insanlar genelde bilgi ile ilgi-li konularda hor görülmekteydi. Bugün baz› felsefe tarihçileri Herakleitos’un sarahastas› oldu¤unu iddia etmekte ve saral› insanlarda da bu tip kendinden geçmedurumlar›n›n görülebildi¤i gerçe¤inden yola ç›karak Herakleitos’un eserlerinedamgas›n› vuran mania özelliklerini biyolojik esasl› bir hastal›kla aç›klamaya çal›fl-

maktad›rlar.Bunun yan› s›ra Herakleitos’un bazen “a¤layan filozof” olarak da an›ld›¤› görü-

lür. Çünkü kendisi kopar›l›p at›ld›¤›, uzaklaflt›r›ld›¤› bir ülkeye, varl›k ülkesine git-meye, daha do¤rusu dönmeye çal›flan bir insan›n hüznü ile düflünmüfl ve yazm›fl-t›r. Bu yüzden eserlerine tam bir melankolinin hakim oldu¤u söylenir.

Yaflama karfl› genel tutumunu anlamaya çal›flt›¤›m›zda, onun, insanlar›n kurtu-luflunun, içinde bulunduklar› koflullara tevekkül etmelerinden geçti¤i düflüncesinedayanan bir yaflay›fl biçimini savundu¤unu görmekteyiz. Bu yaflay›fl biçiminin de-taylar›na dikkat kesildi¤imizde bedensel hazlardan uzak durulmas›n› öneren birinsan ç›kmaktad›r karfl›m›za. Belki de bu özelli¤inden dolay› kendisine budaladenmifltir. Savundu¤u bu genel yaflay›fl ilkesine uygun yaflad›¤› ve agoradaki zen-

ginleri, bedensel fleylere olan afl›r› düflkünlükleri nedeniyle s›k s›k afla¤›lad›¤› bi-linmektedir. Tüm bu görüflleri ve yaflay›fl özellikleriyle döneminde birçok kifli tara-f›ndan deli olarak nitelenmifltir. Tarihsel kaynaklar›n aktard›¤› bir rivayete göre odönemde yaflayan bir deliye Herakleitos ad› tak›lm›fl ve Herakleitos’un cismani

varl›¤› bazen bu deli insan›nkiyle kar›flt›r›lm›flt›r.

HERAKLE‹TOS’UN B‹LG‹ ANLAYIfiI

Fragmanlar›n DiliHerakleitos’un felsefi görüflleri, günümüze ulaflan birtak›m fragmanlar›ndan yolaç›k›larak bir ölçüde ortaya konabilir ve bu fragmanlarda ileri sürdü¤ü felsefi dü-

flünceler bafll›ca üç bölüme ayr›labilir; a. Bilgi ve felsefe anlay›fl›, b. Evren ya daDo¤a anlay›fl›, c. Ahlak ve yaflama anlay›fl›.


Eski Yunan gelene¤indengelen mania, Tanr›sal birvecd ile kendinden geçmehâlini ifade eder ve daimabir tür büyülenme olarakgörülürdü.



Herakleitos’un Do¤a Üstüne (Peri Physeos) isimli bir kitap yazd›¤› bilinmekte-dir. Maalesef bu kitab›n tümü elimize ulaflmam›fl fakat bu kitaba ait oldu¤u düflü-nülen yüz kadar cümle parçalar hâlinde günümüze eriflmifltir. Bu parçalar›n her bi-

rine, Bat› dillerinde parça anlam›na gelen fragman ad› verilir ve bunlar uluslarara-s› kabul gören bir yöntemle numaraland›r›lm›fllard›r. Bu fragmanlar›n, aradan ge-çen 2500 y›ll›k uzunca süreye ra¤men günümüze eriflebilmifl olmalar› büyük birflans ise de Herakleitos’un felsefi görüfllerini belirlemeye yönelik her çaban›n da-ha en bafl›ndan eksik kalaca¤›n› hat›rlatmalar› aç›s›ndan üzücüdürler. Yine de bufragmanlar bize onun felsefi görüflleri hakk›nda birçok fleyler söylemektedirler.

Bu fragmanlar›n en önemli biçimsel özelliklerinden biri uyaks›z ve ölçüsüz ya-z›lm›fl olmalar›d›r. Eski Yunan felsefesinin, özellikle de Ön-Sokratik felsefenin entipik özelli¤i ölçü ve uyakla yaz›lm›fl eserlere dayan›yor olmas›yd›. Oysa Heraklei-tos’un fragmanlar› bu genel özelli¤e uymazlar. Öte yandan bu fragmanlar muam-mal› ve kafa kar›flt›r›c› bir flekilde kaleme al›nm›fllard›r. Dikkatli biçimde de¤erlen-

dirildiklerinde her birinin sanki çözümü okura b›rak›lm›fl birer bulmaca gibi yaz›l-d›klar› görülür. fiark kaynakl› kutsal metinlerin ve hatta ‹slam dininin kutsal kitab›Kuran ’›n üslubunu an›msatan bu bulmaca esasl› söylem, sonralar› aralar›nda Witt-genstein gibi modern isimlerin de bulundu¤u birçok önemli düflünürü etkilemifltir.Herakleitos bir fragman›nda (92.-93. fragmanlar) kendi yaz›m tarz› için flöyle söy-ler; “Delfi’deki tanr›ça ne konuflur ne de saklar, o sadece iflaret eder.” Bu fragman-dan hareketle düflündü¤ümüzde Herakleitos’un okuruna do¤rudan bir fley anlat-mak yerine ona sadece göstermeyi ye¤ledi¤i, böylece belli bir dürtüyle onun dü-flüncesini harekete geçirmeyi amaçlad›¤› anlafl›lmaktad›r.

Herakleitos bir fragman›nda “ Delfi’deki (Yunan dünyas›nda büyük bir kehanet merke-

zi) tanr›ça ne konuflur ne de saklar, o sadece iflaret eder ” demifl, kendisi de bu esasa gö-re yazm›flt›r. Herakleitos’un üslubu hakk›nda verilen bilgilerden yola ç›karak bu fragman-

da dile getirilmek istenen düflünceyi fleyi tart›fl›n›z.

‹nsanlar›n Bilgisel Bak›mdan Durumlar›Herakleitos, insanlar›, bilgi bahsindeki durumlar› bak›m›ndan ikiye ay›r›r; anlama-s›n› bilenler ve bilmeyenler. Anlamas›n› bilenler araflt›r›c› kiflilerdir. Di¤erleri ise sa-¤›r gibidirler. ‹flitseler bile anlamazlar. Varl›klar› ile yokluklar› birdir. Onlar yan›bafllar›nda olan ola¤anüstü fleylerden bile asla haberdar de¤ildirler. Olaylardanders almas›n›, tecrübe kazanmas›n› bilmezler. Asl›nda insanlar›n büyük bir k›sm›-n›n durumu böyledir. Bunlar evrendeki uyumu da göremezler ve karanl›k içinde

yaflarlar. Bunlar, ruhlar› ateflten uzaklaflm›fl insanlard›r. Çünkü bunlar yan› baflla-r›ndaki nuru, atefli görmeyen insanlard›r. Herakleitos 17. fragmanda onlar›n bu du-rumlar›n› flu cümlelerle ifade etmektedir:

“Birçok insan›n bafl›ndan bir sürü olay geçer, ama bu olaylar› bir türlü anlayamaz-

lar, sanki anlam›fl gibi gezerler. ‹nsanlara logosa uymak gerekti¤ini söyledim, ama

onlar beni anlamad›lar. Çünkü onlar benim sesime kulak vermediler. Onlar uykuda

yaflayanlar gibidir. Evrendeki yasaya, ortak olana uyun dedim. Onlar bana uyma-

d›lar. Sanki her birinin özel görüflü varm›fl gibidirler.”

14. fragmanda ise flunlar söylenir: “Bu insanlar evrendeki ilahi yasay› anlama-

yan insanlard›r. Evrendeki ilahi yasaya uygun olarak yaflamal› her insan.” Ona

göre “Bütün insanlar›n yasalar› ilahi yasadan beslenmelidir.” Bu fragmanda He-rakleitos’un yurttafllar›na, evrende hüküm süren tanr›sal yasaya uygun bir site dü-

494. Ünite - Herakleitos

Herakleitos, fragmanlar›ndauyaks›z, ölçüsüz ve bulmacaesasl› bir üslup kullan›r. Buda onu flark kaynakl› kutsalmetinlerin üslubunayak›nlaflt›r›r.

SIRA S‹ZDE

1



zeni kurun, sitenin yasalar›n› evrendeki tanr›sal yasaya uydurun diye sal›k verdi¤ianlafl›lmaktad›r. Bu fragmanlardan yola ç›karak düflündü¤ümüzde Herakleitos’undo¤a yasalar› ile tanr›sal yasalar aras›nda, yani tabiatla ilahi kanunlar aras›nda bir

ayr›m yapmad›¤›, bunlar›n ikisinin birbirine paralel oldu¤unu düflündü¤ü söylene-bilir. Ona göre insanlar›n büyük ço¤unlu¤u evrendeki ilahi yasay› görememektedir.Bu anlamda Herakleitos, tek tanr›c› bir anlay›fl› savunan Ksenophanes’in yolundangitmifltir. Evren ile Tanr›y› özdefllefltirmifl ve buna da logos ad›n› vermifltir. Heraklei-tos’tan günümüze kalan fragmanlar bir bütün olarak titizlikle incelendi¤inde, He-rakleitos’un evrende hüküm süren tanr›sal yasa ile insanlar›n bu yasa karfl›s›ndakidurumlar›na iliflkin de¤erlendirmelerini flu flekilde toparlamak mümkündür;

• ‹nsanlar bu yasay› (yani logosu) anlamad›klar› gibi çevrelerinde olup bitenolaylar› da anlamamaktad›rlar. Kör gibidirler ve olaylardan ibret ç›karama-maktad›rlar.

• ‹nsanlar›n logosu anlamamalar›n›n temel sebebi subjektif olmalar›d›r. Yani

sanki her fleyi bilirmifl gibi davranmakta, evrene iliflkin kendi yetersiz bilgi-leriyle yetinme yoluna gitmektedirler.• Bilim yaparken de (yani do¤ay› sorgularken de), felsefede de objektif bir tu-

tum tak›n›lmal›d›r.• Oysa Herakleitos’a göre insanlar yar›m yamalak bilgilerle bilim yapmaya ça-

l›flmaktad›rlar.• Düflünme gücü (ak›l) bütün insanlarda ortakt›r. Herkes anlayabilir ama in-

sanlar kendilerinde bulunan ak›l gücünü köreltmektedirler. Bunun temel se-bebi de tembellikleridir.

• Evrendeki tanr›sal yasa olan logosu anlamayan insanlar hayvanlar gibi yafla-maktad›rlar. Bu da bedensel tutkulara afl›r› flekilde ba¤l› olmalar›ndan kay-

naklanmaktad›r. Bunlar ak›llar›n› gelifltirip keskinlefltirmek yerine bedenselihtiyaçlar›na ön plana ç›karmaktad›rlar.

Herakleitos, insan› evrensel uyum yasas›n› kavramaktan uzaklaflt›ran ve onucehalet karanl›klar›na sürükleyen bu bedensel hazlar› küçük görmüfl, insan›n arzu-lar› peflinden koflmas›n› en kötü fley olarak nitelendirmifltir. Çünkü arzular karfl›l›-¤›nda insan adeta ruhunu satmakta, bedeninin efendisi de¤il, kölesi olmaktad›r.Oysa Herakleitos’a göre bilgelik yolundaki ilk önemli ad›m bedenin kölesi de¤il,efendisi olmakt›r ve bu da bedensel arzulara hakim olmaktan geçer. Oysa insanlarhayvanlar gibi yaflad›klar› için sanat, bilim ve felsefe üretmeye zamanlar› kalma-maktad›r. Herakleitos bilgelik yolunda ilerleyen ruhun durumunu ele al›rken enkötü ruhun sulu, en iyi ruhun ise kuru ruh oldu¤unu söylemekte ve böylece ev-

rensel yasa olan logosla özdefllefltirdi¤i atefli, insan ruhunun bilgeli¤i bahsinde dekullanmaktad›r. ‹nsan ruhunu tutkulardan ar›nd›r›p bilgelefltirdikçe ruh sulu bir ya-p› olmaktan ç›kacak ve Herakleitos’un evrensel uyum yasas›yla özdefllefltirdi¤i ate-fle daha yak›n olan kuru bir ruh hâlini alacakt›r. Herakleitos’a göre insan›n kendiruhunda olup biten ve tutkular› yenmeye yönelen bu savafl› en büyük savafl ola-rak nitelendirmektedir.

Herakleitos, günümüze ulaflm›fl olan fragmanlar›nda, evrende hüküm süren ya-say›, yani logosu anlamayan insanlar› bafll›ca üç gruba ay›rmaktad›r. Birinci grup-ta yer alan insanlar her büyük laf karfl›s›nda a¤z› aç›k bakakalan budalalar gibidir-ler. Ayak tak›m›n›nki gibi bir yaflama tarzlar› olan afla¤›l›k adamlard›r. Heraklei-tos’un burada ayak tak›m› ya da afla¤›l›k insan gruplar› ifadesiyle gelir seviyesi dü-

flük, fakir s›n›flar› nitelendirdi¤i düflünülmemelidir. Çünkü ona göre yaflama tarz›-n›n soylu olmas› ya da afla¤›l›k olmas› ne gelir seviyesiyle ne de s›n›fsal de¤erler-


Herakleitos do¤a yasalar› iletanr›sal yasalar aras›nda,yani do¤a ile tanr›sal yap›aras›nda bir ayr›m yapmaz.Bunlar› birbirine paralelgörür.



le ilgili durumlard›r. Ona göre soyluluk, tamamen düflünme soylulu¤udur. ‹nsan›nevrene iliflkin düflüncelerinin soylu olmas›d›r. Ayr›ca bu de¤erlendirmesiyle herbüyük lafa kötü demifl olmamakta fakat her büyük lafa bak›p kalmay› elefltirmek-

tedir. Çünkü insanlar›n önemli bir k›sm› tembeldir ve kendileri yerine baflkalar›n›nkonuflmas›n› ye¤lerler. Herakleitos bu durumu 104. fragmanda flöyle dile getir-mektedir; “Nedir ki onlar›n akl› ya da inançlar›? Onlar halk türkücülerine kan›-

yorlar ve toplumu kendine ö¤retmen yap›yor ve hiçbir fley de bilmiyorlar, çünkü

çok’un kötü az›n ise iyi oldu¤unu bilmiyorlar.”

Bu fragmandan anlad›¤›m›z kadar›yla çokluk hiçbir fley için ölçü de¤ildir. As›lölçü iyi ve adil oland›r. Buradaki çoklukla çok paraya ya da çok güce sahip olmak-ta dahil olmak üzere her türden çoklu¤un ifade edildi¤i anlafl›lmaktad›r. Bu esasüzere insan›n görevi araflt›rmakt›r, do¤ru olan›n yan›nda olmakt›r. Böylece Herak-leitos insanlara aktif bir araflt›rma ve sorgulama durumu içinde olmalar›n› sal›k ver-mektedir. Demek ki insanlar›n büyük ço¤unlu¤u ortal›kta dolaflan birtak›m fikirle-

re hayranl›k duymakta, fakat bunlar› sorgulamay›, iç yüzünü araflt›rmay› ak›llar›n›nucundan bile geçirmemektedirler. Herakleitos, bu insanlardan duydu¤u rahats›zl›-¤› “ana baba sözünden ç›kmayan benim yan›ma gelmesin” sözleriyle dile getir-mektedir. O hâlde k›saca ifade etmek gerekirse bu birinci grupta yer alan insanlarbilgiyi herhangi bir otoriteden edinen ve edindi¤i bilgiyi hiç sorgulamadan alanbudalalar olarak nitelenebilirler.

Herakleitos ikinci grupta yer alan insanlar› ise tan›mad›klar›na havlayan köpek-lere benzetir. Bu özellikleriyle, ilk grupta yer alan budalalardan daha tehlikelidir-ler çünkü her fleyi ben bilirim düflüncesiyle önlerine gelen herkese sald›r›rlar. Bafl-kalar›n›n görüfllerine sayg› göstermezler. Belli bir düflünce oluflturmufl ve o düflün-ceyi kay›ts›z flarts›z do¤ru kabul ederek belli bir dogmay› yüceltmifllerdir. K›sacas›

tan›mad›klar›na havlayan köpekler, farkl› olan› kabul etmeyen insanlard›r. Herak-leitos’a göre filozof, farkl› bir düflünüflte oldu¤unu söylemelidir. Ona göre, insan

yaflama tarz›ndan memnun de¤ilse ya dünyay› ya da hayat tarz›n› de¤ifltirmelidir.Dünyay› de¤ifltiremeyece¤i durumlarda hayat tarz›n› de¤ifltirmesi gerekir. Oysa in-sanlar›n ço¤u bunu yapmamaktad›r. Herakleitos’a göre insan›n düflünmesinde birsorun varsa düflünme tarz›n› de¤ifltirmelidir. Bu ikinci grupta yer alan insanlar bel-li bir dünya görüflüne sahip olmufllard›r ve bunun d›fl›nda hiçbir düflünceyle ilgi-lenmek istememektedirler. Dahas›, bu kabul gören dünya görüflünün ötesine geç-mek isteyenleri de engellemek e¤ilimindedirler.

Herakleitos’un evrendeki yasay›, logosu tan›mayan, anlayamayan insan grupla-r›ndan sonuncusu ise filozoflar ile flairlerden oluflmaktad›r. Herakleitos flair derken

herkesten önce Homeros ile Hesiodos’u, filozof derken ise Ksenophanes ile Pytha-goras’› kast eder. Herakleitos’tan günümüze ulaflan fragmanlardan birinde Home-ros insanlar›n en aptal› olarak nitelendirilir. Homeros’un, neredeyse bütün bir Yu-nan kültürünün temel tafllar›ndan biri, hatta en birincisi oldu¤u düflünülecek oldu-¤unda bu meydan okuma gerçekten çok sars›c› ve önemlidir. Herakleitos düpedüzonun bir salak oldu¤unu söylemekte ve insanlar›, evren anlay›fllar›n› ondan edin-dikleri için elefltirmektedir. Bu konuda Ksenophanes’in elefltirel tutumunu sürdür-dü¤ü anlafl›lmaktad›r. Ayn› flekilde Yunanl›lar›n bir di¤er büyük mit kurucusu olanHesiodos’a da sald›rmakta ve bu iki ismin Yunan toplumunu adeta zehirledikleri-ni savunmaktad›r. Herakleitos’un bu iki isme bilhassa yüklenmesinin sebebi, onla-r›n Yunan dünyas›nda otorite olarak an›lmaya en çok lay›k olan isimler olmalar›n-

dan kaynaklan›r. Herakleitos insanlar›n etraflar›ndaki baflka insanlardan birtak›mbilgiler edinmelerini elbette yanl›fl bulmamaktad›r fakat bu bilgileri hiç sorgula-


Herakleitos’un Homeros veHesiodos’a yönelikelefltirileri asl›nda bütün birYunan kültürüne yöneltilmifletkili bir elefltiridir.



maks›z›n almalar› büyük bir yan›lg›d›r. Herakleitos, Homeros’un ve Hesiodos’un fi-kirlerinden yola ç›k›larak asla bilge olunamayaca¤›n› savunmakla kendi dönemiiçin oldukça k›flk›rt›c› bir düflünür olmufltur ve bu k›flk›rt›c› yönü günümüzde bile

etkisini sürdürmektedir.

Herakleitos’un Bilgi ElefltirisiHerakleitos, flairlerin yan› s›ra filozoflar› da evrensel hakikatlerin bilgisinden mah-rum olduklar› gerekçesiyle elefltirmifltir. Kendisinden önceki en önemli ve etkilidüflünürlerden biri olan Pythagoras’a yalanc›lar›n bafl› diye sald›r›r. Ksenophanes’iise “çok fley görmekle bilge olunmaz” sözleriyle elefltirir. Bilindi¤i üzere Ksenop-hanes insan ne kadar görürse o kadar bilgilenir demekteydi ve Herakleitos’un yu-kar›daki sözle onun bu de¤erlendirmesine sald›rd›¤› aç›kt›r. Herakleitos’a göre bil-gi toplamak de¤il, anlayarak bilgi elde etmek önemlidir.

Herakleitos’un Pythagoras ve Ksenophanes’e yönelik bu elefltirileri onun bilgi

anlay›fl›na iliflkin önemli ipuçlar› vermektedir. Ksenophanes ile birlikte Yunandünyas›na do¤a felsefesinin yan› s›ra bilgi felsefesi de girmifl ve bir bilgi elefltirisigelene¤i bafllam›flt›r. Böylece önceleri sadece do¤an›n araflt›r›lmas›na yönelen Yu-nan do¤a felsefesi, Ksenophanes ile birlikte bilgiyi de problem edinmeye bafllam›fl,bilgide ölçüt ve de¤er problemi gündeme gelmifltir. Herakleitos iflte bu bilgi elefl-tirisi gelene¤ine uygun biçimde kendisinden önceki Yunan do¤a filozoflar› olanPythagoras ve Ksenophanes’in bilgi anlay›fllar›n› elefltirmek yoluna gitmifltir. He-rakleitos, kendisinden önceki baz› düflünürlerin önemsedikleri çok bilgi edinme

çabalar›n›, yani polymathos durumunu elefltirmektedir. Ksenophanes’in biriktir-me ya da y›¤ma esas›na dayanan bilgi anlay›fl›n›n yerine aktif bir bilme anlay›fl›n›öne ç›karm›flt›r. Herakleitos’a göre çok bilmek, yani polymathos yerine derinleme-

sine bilmek anlam›na gelen botnes durumu önemsenmelidir. Çünkü ona göre filo-zof olmak, di¤er bir deyiflle bilge olmak için anlamak, ço¤altmak, üretmek, bir an-lamda yap›y› yo¤urmak gerekir. Çünkü ona göre bilgi aktif bir süreçtir ve bilgelikde aktif bir bilme ediminden do¤ar. Herakleitos’taki bu bilgisel elefltiri yönü sonderece önemlidir çünkü anlaman›n aktif bir ö¤renme oldu¤u kabulüne dayan›r.Herakleitos bu durumu 40. fragmanda flu sözlerle ifade etmektedir: “Çok fley bil-

mek insan› ak›ll› yapmaz. E¤er böyle olsayd› Hesiodos ile di¤er hocalar›m›z ve Kse-

nophanes ile Hekataios bilge olurlard›.” 129. fragmanda dile getirilen düflüncelerde bu de¤erlendirmelerle koflutluk arz etmektedir: “Menasortus’un o¤lu Pitagoras

insanlar içinde en fazla araflt›rma yapan kiflidir, (burada takdir ediyor) ama o da

bütün bilgeli¤ini baflkalar›n›n kitaplar›ndan ald›¤›yla yapm›flt›r. En kötü sanat

bilgiyi y›¤makt›r.” Herakleitos bu fragmanda Pythagoras’›n araflt›rmac› kiflili¤ini kabul etmifl, do-

¤unun bilgeliklerini okudu¤unu aç›kça söylemifl ama onu bunlar› anlamam›fl ol-mas› nedeniyle elefltirmifltir. Bütün bu bilgilerden yola ç›k›ld›¤›nda, Herakleitos’agöre insanlar›n büyük ço¤unlu¤unun bilgilerini üç yolla elde ettikleri anlafl›lmak-tad›r;

Bilginin edinilmesinde baflvurulan birinci yol, bilgiyi baflkalar›ndan ö¤renerekelde etmektir. Herakleitos bu bilgilerin her zaman yanl›fl olmayabileceklerini amadaima sorgulanmalar›, elefltirel flekilde ele al›nmalar› gerekti¤ini söyler.

Bilginin elde edilmesinde baflvurulan ikinci yol, bilgiyi kiflisel tecrübeler ve de-neyler sonucu elde etmektir. ‹nsanlar›n bu tür bilgilerden yararlanabilmeleri için

önce tecrübe etmeyi, yani görmeyi ve duymay› bilmeleri gerekir. Oysa ço¤u insanbunun nas›l olaca¤›n› bilmemektedir. Herakleitos, görüleni ve duyulan› bilgide ter-


Herakleitos çok fley bilmeyi(polymathos) yani pasif birtutumla bilgi biriktirmeyielefltirir. Bunun yerineinsan›n bilgiyi aktif birbiçimde edinmesi, evrenhakk›nda derinlikli birbilgeli¤e ulaflmas› amac›n›öne ç›kar›r.



cih etti¤ini ama insanlar›n görmesini ve duymas›n› bilmediklerini söyler (BuradaKsenophanes’i kast etti¤i anlafl›lmaktad›r). Çünkü Herakleitos’un gözünde do¤abir kitapt›r ve uygun flekilde kaleme al›nm›fl sözlerle okunur. Do¤a, insanlarla ko-

nuflmaktad›r ama ona kulak vermek gerekir. ‹nsanlar›n ço¤u duymas›n› ve görme-sini bilmedikleri için bu büyük kitaptan yararlanmay› da baflaramamaktad›rlar. He-rakleitos “ruhlar› barbar olanlar do¤an›n dilini anlamazlar” diyerek do¤aya ilifl-kin hakikatlerin bilgisinin ayn› zamanda bir yönüyle dilsel oldu¤unu ifade etmek-tedir. Burada geçen barbar ifadesi herhangi bir dili bilmeyen insanlar anlam›ndakullan›l›r. Bir baflka yerde ise flöyle denir; “ruhlar› barbar olan insanlar için göz-

ler ve kulaklar kötü tan›kt›r.” Bizler do¤ay› ve varl›¤› gözlerimiz ve kulaklar›m›zlaanlamaya çal›fl›r›z. Gerek do¤a gerek toplum gerekse tek tek insanlar bizimle birflekilde konuflmaktad›rlar ve bu dili bilmeyen insanlar do¤an›n ve insan›n hakika-tini asla anlayamazlar. Bu yüzden do¤an›n bilgisine haz›rlanmak için insan›n do-¤an›n diline ruhunu haz›rlamas› gerekir. Bütün bunlardan yola ç›k›larak düflünül-

dü¤ünde tek bafl›na deneyin, görmenin ve iflitmenin insan› bilge yapmayaca¤› an-lafl›lmaktad›r. Önemli olan görme ve iflitme sonucu elde edilen verileri de¤erlendi-recek bir kavray›fla sahip olmaktad›r. Herakleitos’a göre as›l sorun görmek de¤il,görmesini bilmektir ve insanlar›n büyük ço¤unlu¤u görme ve iflitme duyular›ndan

yararlanmas›n› bilmemektedir.

Herakleitos’un bilgi anlay›fl›n› çözümlemekte son derece önemli olan “ruhlar› barbar olan

insanlar için gözler ve kulaklar kötü tan›kt›r” ifadesi sizce nas›l yorumlanmal›d›r? Bilgi-

nin elde edilmesinde duyular›n ve akl›n oynad›¤› rol bak›m›ndan bu fragman bize neler

söylemektedir? Tart›fl›n›z.

Bilginin elde edilmesinde baflvurulan üçüncü yol ise insan›n kendi kendisiniaraflt›rmas›, bilgiyi kendi içinden devflirmesidir. Herakleitos, 101. fragmanda “ken- dimi keflfettim” demektedir. Ona göre kendilerinden uzak bir ayr›l›k içinde olan ki-fliler ayn› zamanda varl›kla ayr›lm›fl kiflilerdir. Bu yüzden her insan her fleyden ön-ce kendi kendisini keflfetmekle yükümlüdür.

Herakleitos’un bilgi bahsine ayr›lm›fl fragmanlar›ndan bir di¤erinde (35. fragman)bilgeli¤i seven yi¤itlerin gerçekten çok araflt›rmac› olmalar› gerekti¤i dile getirilir.Ona göre alt›n arayanlar çok toprak kazarlar ama pek az alt›n bulurlar. Heraklei-tos’a insan neyi arad›¤›n› bilmezse arad›¤› fleyle karfl›laflt›¤›nda onun arad›¤› fley ol-du¤unu dahi bilemeyecektir. ‹nsan›n elinde bir harita olmas›, bu haritay› araflt›rma-lar› boyunca yeni bilgiler ›fl›¤›nda daima düzeltmesi ve böylece hedefe ulaflmas› ge-

rekir. Yukar›daki fragmanda dile getirilen toprak sözcü¤üyle Herakleitos insan›n y›llarca içine dolmufl oldu¤u bilgileri ifade eder. Toprak, y›llarca sizin alt›nlar›n›z›saklam›fl durmufl demektedir Herakleitos. Bu toprak anneden, babadan, otoritedengelen sorgulanmaks›z›n al›nm›fl bilgilerdir. Bunlar zamanla insan›n kendi özlü¤ün-den uzaklaflmas›na, kendi içindeki hakikati, cevheri, alt›n› yitirmesine yol açm›flt›r.Bu yüzden bilgelik peflindeki insan›n bir di¤er önemli görevi de içinde birikmifl butopra¤› bolca kazmak, otoritenin getirdi¤i bilgilerden s›yr›larak harikate eriflmektir.Demek ki Herakleitos’ta bilginin bafllang›ç noktas› toprakt›r. Herakleitos’a göre her-keste ak›l bulunmaktad›r ve bu akl› ortaya ç›karmak gerekmektedir. Bu süreç insa-n›n kendisini bilmesinin de s›n›r›n› belirleyecektir. Herakleitos araflt›rma sürecini fluflekilde özetler; 1. ‹nsan önce içinde birikmifl olan topra¤›, yani geleneksel bilgileriele almal›d›r. 2. Sonra bu bilgilerden bir flekilde kurtulmal›d›r. 3. Sonra bunlara tek-rar dönmelidir. 4. Son noktada ise bunlar›n ne oldu¤unu tan›mal›d›r. Demek ki son


SIRA S‹ZDE

2

Herakleitos’a göre bilgininelde edilmesinde üç yolvard›r; a. Baflkas›ndanö¤renmek, b. Kifliseldeneyimlerle edinmek, c.‹nsan›n kendisiniaraflt›rmas›, bilgiyi kendiiçinden devflirmesi.



kertede Herakleitos, insana, ö¤rendi¤ini sand›¤› fleyleri her daim sorgulamas›n›,bunlar›n araflt›rmac›s› olmas›n› sal›k vermektedir.

Bilgi bahsinde dile getirilen bütün bu düflünceler bir bütün olarak ele al›nd›¤›n-da Herakleitos’un evrende gizli bir yasa bulundu¤una inand›¤›, bu gizli yasan›n in-sana aç›lmay› bekledi¤i, kendisini geleneksel önyarg›lardan kurtaran ve bunlar›ns›k› bir araflt›rmac›s› olan insanlar›n bu gizlerin incelenmesine kendisini haz›r hâlegetirmifl olaca¤› inanc›na sahip oldu¤u söylenebilir. ‹nsan do¤an›n gizlerine yöne-lik bu araflt›rmay› iki uçlu olarak ilerletecektir. Bunlardan ilki kendi ruhunu arafl-t›rmak, ikincisi ise do¤an›n ya da kâinat›n araflt›r›lmas›d›r. Bunlardan biri içe dö-nük, di¤eri ise d›fla dönük araflt›rmad›r.

Bilginin Ana Kaynaklar› Yukar›daki tespitlerden yola ç›k›ld›¤›nda bilginin elde edilmesinde kaynak rolüoynayan hususlar flu flekilde s›ralanabilirler:

Otoriteler: Bunlar filozoflard›r. Herakleitos, filozoflar›n tümünün bilgi bahsinde yanl›fl fleyler ileri sürdüklerini söylemez ama onlar›n ileri sürdüklerinden yola ç›k›-larak bilge de olunamayaca¤›n› kabul eder. Herakleitos insandan bilgi bahsindehem teorik hem pratik bir yeterlilik ister. Yani hem anlamal› hem de anlafl›lm›fl ola-na uygun flekilde yaflanmal›d›r. Araflt›rmas›n› bilen insanlar›n otoriteyi tamamen birkenara b›rakmas›na gerek yoktur. Fakat otoritenin elefltirel ve seçmeci bir nazarlagözden geçirilmesi de flartt›r. Asl›nda Herakleitos, bu konudaki tespitleriyle bu-günkü pedagojinin de temellerini atm›fl say›labilir.

Duyular: Herakleitos’a göre duyular da bilgi için ana bir kaynak rolü oynarlarfakat Eski Yunan düflüncesinde duyular›n sa¤lad›¤› bilgi daima ikincil bilgi olarakkalmaktayd›. Do¤rulu¤u su götürürdü ve tart›flmal›yd›. Bunu Ksenophanes de ka-bul etmekteydi. Herakleitos’a göre duyular, do¤ru bir tan›kl›kla (ki bu da akl›n du-

yular›n sa¤lad›¤› verileri düzgün biçimde yorumlamas› esas›na dayan›r) bilgi içingüvenilir birer kaynak hâline gelebilirler.

Alg›lama ya da tan›mlama bilgisi: Antik Yunan düflüncesinde çok gören bilirgörüflü a¤›rl›ktayd›. Herakleitos, yukar›da da detayl› olarak izah edildi¤i üzere, budurumu de¤ifltirmifltir. Çok fley görmek insan› bilge k›lmaz. Gördü¤ümüz fleyin neoldu¤unu anlamam›z gerekir. Duyular bize belli bir dünyadan bilgiler getirir fakatbunlar› s›namak, elefltirmek gerekir. Oysa insanlar olaylardan ya da duyulardanhiçbir fley ç›karamamaktad›rlar. Herakleitos’a göre sadece duyu verileriyle yetinil-di¤i sürece pasif bir ö¤renme süreci içinde olunur. Oysa ideal olan› insan›n aktif olarak kat›ld›¤› bir süreçtir ki bu süreçte duyu verileri uygun flekilde yorumlanarakbilgiye ulafl›l›r.

‹çe Yönelme: Ksenophanes’in içe yönelmeden kast etti¤i fley ak›l idi. Burada içedönmek olarak ifade edilen fley insan›n akli etkinlikleridir. ‹nsan›n d›fl›nda yer alando¤a ile insan›n kendisi aras›ndaki temas› sa¤layan fley duyu alg›lar›d›r. Yani du-

yu alg›lar› bize birtak›m malumatlar getirirler. Bu, bilgimizin birinci yönüdür. ‹kin-ci yönü ise bu duyu verilerini iflleyecek olan yönümüz, yani ak›ld›r. Bilgi bu ikisi-nin birlikteli¤inden do¤ar. Bu durum, y›llar sonra Kant’ta tekrar karfl›m›za ç›kacak-t›r. Bu anlamda Herakleitos, tek bafl›na duyu alg›s›n›n (aisthesis) bilgi vermeyece-¤ini söyleyerek bu konuda öncülük etmifl isimler aras›nda yerini alm›flt›r.

O hâlde k›saca ifade etmek gerekirse Herakleitos’a göre gelenek de duyular dabize kâinatla ilgili birtak›m veriler sa¤larlar ama insan aktif bir ö¤renme süreciylebu verilerin tümünü sorgulamal› ve içe dönük bir hamleyle, kendini bilme süreci

içinde bunlar› akli aç›klamalara kavuflturarak kâinat›n gerçekli¤inin bilgisine aktif biçimde ulaflmal›d›r.


‹nsan›n do¤an›n gizlerineyönelik araflt›rmas›n› ikiuçlu olarakgerçeklefltirmelidir; birikendi ruhunu araflt›rmas›,ikincisi ise kâinat›n ya dado¤an›n araflt›r›lmas›d›r.

Herakleitos’a göre bilgininüç kayna¤› vard›r. Biriotorite ve gelene¤insa¤lad›¤› bilgi, di¤eri duyuorganlar›n›n sa¤lad›¤› duyu

verileri, üçüncüsü isebunlar›n her ikisini birdeniflleyip anlamland›racakolan insan akl› ya daanlamas›d›r.



HERAKLE‹TOS’UN EVREN VE RUH ANLAYIfiIHerakleitos’a göre “ben” yani psykhe ile “varl›k” iç içe geçmifl gibidir. Heraklei-tos’un ben anlam›nda ele al›nan kavram›n›n burada ruh anlam›nda da kullan›lan

psykhe ye karfl›l›k geldi¤i unutulmamal›d›r. Ona göre insan beninin ya da ruhununiki yönü vard›r. Bunlardan ilki aisthesis ile ilgilidir yani varl›kla belli bir anlamdafiziksel ba¤ kuran yöndür. Bu yön kendisini duyu organlar›yla belli eder ve evren-den belli duyu verileri edinir. Benin ya da ruhun ikinci yönü ise noesis yönüdür.Bu ikinci yön bafll›ca akla karfl›l›k gelir ve duyu organlar›n›n sundu¤u verileri iflle-

yecek olan yön de budur.Herakleitos’a göre her fley bir logostur. Bu logosun bir k›sm› da bendedir. Ya-

ni ben, bir küçük logostur. Ayn› zamanda bunun tezahür etti¤i bir yer de vard›r vebu yer de bir bütün olarak kozmostur. O hâlde her fley bir logosun parças›d›r veben bir küçük logos iken evren logosun kendisini, büyük logosu ifade eder. ‹nsankozmosu anlayabilecek bir yap›dad›r çünkü insan beninin alg›lama yap›lar› ger-

çekli¤i düzenleyebilecek durumdad›r. Evrenle ben aras›nda bir uyum gerçeklefl-mifltir. Oysa köpe¤in alg› formlar› insan benininkinden farkl›d›r ve bu yüzden kö-pe¤in gerçekli¤i de insan›nkinden farkl› olmaktad›r. Herakleitos’un bu konudakidüflünceleri flu formülle ifade edilebilir; “logos= küçük logos+ kozmos”

Herakleitos’a göre insan beninin formlar› ile yani mant›ksal yap› ile dünyan›nmant›ksal yap›s› aras›nda uyum vard›r. Bunlar birbirlerini dengeleyecek flekildedir-ler. Onun deyimiyle z›tlar›n birli¤idirler.

Herakleitos’a göre kozmos büyük bir kitaba benzer. Onun felsefesinin temelibudur. Kâinat kitab›nda yaz›lan fley kâinat›n tezahürüdür. Duyu alg›lar› ise bir an-lamda bu kitab›n yaz›lar›na denk gelmektedirler. Bu yaz›lar bir anlamda kâinat›nbenim akl›ma görünen k›s›mlar›d›r. Bunun yan› s›ra insan›n kendisi de bir kitap gi-

bidir. Her iki kitab›n da yaz›lar› ayn› oldu¤u için bunlar birbirlerini anlayabilirler. Yunan felsefesi en bafl›ndan itibaren dinsel bir yap› sergilemifltir. Kozmosla il-

gili en temel felsefi varsay›m kozmosun tanr›sal bir yap› oldu¤u ve onun hem için-de hem d›fl›nda yer alan nous un bu yap›y› anlayabilece¤i yolundad›r. Ben ile ev-ren aras›nda karfl›l›kl› bir ba¤ bulunmaktad›r ve Tanr› bu yap›lar›n ikisini de kuflat-m›flt›r. Fakat bu organik bütünlük esas›na dayal› yap› zaman içinde baz› filozofla-r›n etkileriyle çözülmüfltür.

‹flte Herakleitos da bu bütünlük esas›na dayal› düflünürlerden biriydi. Ona gö-re kâinat kitab›n›n dilini bilmek gerekmekteydi. Görünüfller bu kitaptaki yaz›lard›

ve ona göre yaz› ile anlam birbirinden kopar›lamazd›. Anlam sadece o dili bileniçin ortaya ç›kabilecek bir fleydi. Bunun ortaya ç›kar›lmas› için de sadece duyu ve-

risi yeterli olamazd›. Herakleitos’un as›l amac› çok daha derinlerde yatmaktayd›.Onun derdi, son kertede insan›n kendisini keflfedece¤i bir bilgisel ayd›nlanma idi.‹nsan›n kendini keflfetmesi neleri anlamas›d›r? Bu u¤urda duyular da ak›l da sade-ce birer araçt›rlar. Amaç kozmosu anlamakt›r. Herakleitos’tan öncekiler evrene vedo¤aya sadece duyular› ile bak›yorlar ve bu yüzden de evrenin sadece görünür k›-s›mlar›n› görüyorlard›. Oysa Herakleitos’a göre kozmosu anlamak topyekûn varl›-¤› anlamak demektir. Sanat› ve dini ile birlikte kozmosu anlamak gerekir.

Herakleitos’a göre kozmosta bir yasa vard›r. Bu yasa lagostur. Herakleitos’a ka-darki Yunan felsefesinde logos, yasa, ak›l, cümle, düflünce, ölçü, anlamak gibi bir-çok anlamlar yüklenmifl çok boyutlu bir sözcüktür. ‹nsan›n amac› evrendeki herfleyin bir oldu¤unu anlamakt›r ve iflte logos bu birli¤i ifade eder. Bu noktada logos

ile Tanr› özdefllefltirilmektedir.


‹nsan ruhunun ya da benininaisthesis ve noesis olmaküzere iki yönü vard›r.

Bunlardan ilki duyuorganlar› yoluyla evrenlefiziksel temas kurulmas›n›,öteki ise bu temastansa¤lanan duyu verilerininifllenmesini ve böyleceevrendeki logos yasas›n›nbilgisine eriflilmesini sa¤lar.



Herakleitos daha öte bir düflünce hamlesiyle evreni bu logos ile özdefllefltirmifl,üstelik kozmosun ateflten (pyr) yap›ld›¤›n› söyleyerek, son derece kapal› bir üslup-la logosu atefl ile de özdefl tutmufltur; “Logos ya da Tanr› = Kozmos = Atefl (Pyr)”

fiimdi bu esas üzere düflünüldü¤ünde sadece duyular› ile evrene yönelenler,evrenin ancak görünüflünü bilirler. Oysa amaç kozmosu ve kozmostaki ilahi yasa- y›, yani logos veya atefli anlamakt›r. Bu yasa do¤a ve ak›l yasas›d›r. Herakleitos, buanlamda do¤a yasas› ile ak›l yasas›n› birbirinden ay›rmam›flt›r. Demek ki logos de-nen yasa, hem fiziki dünyada hem akl›mda hem de ilahi alanda hakimdir. Herak-leitos’a göre bu yasal›l›¤›n bafll›ca tezahürlerinden biri ölçülülüktür. Evrende herfley belli bir ölçüye göre oluflur. Ölçüye uymayan, her ne olursa olsun cezaland›-r›l›r. Bu fikir, nüve biçiminde de olsa Ksenophanes’te de bulunmaktayd›. Ksenop-hanes’e göre bir varl›k var ki düflünmesiyle her fleyi istedi¤i hâle getirir. ‹stemek,bir planlamay› getirir. Ol deyince oldurur. Bu varl›k her fleyi planlam›flt›r. Hat›rla-naca¤› üzere Ksenophanes ile birlikte kozmos düflüncesine akl› ve iradesi olan bir

varl›k düflüncesi yerlefltirilmiflti. Bu varl›k kozmosun içinde mi, d›fl›nda m›, aç›k de-¤ildir. Hayatta Tanr›’n›n gözünde her fley kötüdür. Oysa Herakleitos’a göre yasay›anlayanlar kâinat›n her yönünü görürler. Bilge bir insan hayat›n her yönünü görür.Herakleitos’a göre evrenin belli bir gerçekli¤i vard›r ve insan bu gerçeklikle yafla-may› ö¤renmelidir. Çünkü belli gerçekler asla de¤ifltirilemez. Bu de¤iflmez gerçek-ler evrenin yasas› ya da mant›¤›d›rlar. De¤ifltiremeyece¤iniz gerçekler dünyan›n

yasas› mant›¤›d›r. Yap›lmas› gereken fley bu gerçeklere uygun flekilde uygun yafla-makt›r. Böylece insan›n yasas› adil olmak, zulüm etmemektir.

Herakleitos’tan önceki eski Yunan düflünürleri genelde evrimci bir görüfle sa-hiptiler. Yani evren onlara göre, belirli bir zamanda belirsiz bir maddeden evrile-rek kozmos hâline dönüflmüfltü. Herakleitos’ta ise böyle bir bafllang›ç durumu fik-

rine rastlanmaz. Evren, onu hiç kimse yaratmadan, hep mevcuttu. Ona göre koz-mosun bir bütün olarak kendisi olmasa da içinde bulunan nesneler daimi olarak

yer de¤ifltirirler Fakat bu de¤iflime ra¤men kozmosun genel yasas› ve çerçevesi as-la de¤iflmez. Ancak evren içinde yer alan unsurlar sürekli yer de¤ifltirerek yeni var-l›klar ve olaylar meydana getirirler. Yerler ve objelerin kendileri sabit ve de¤iflmez-dir. De¤iflen fley, onlar›n sürekli yer de¤ifltirmesidir. Herakleitos’un evreni böylebir evrendir. Bütün bu yap› ateflten meydana gelmifltir ve bu yap›n›n dinami¤indeise z›t objeler vard›r. Bu yap›daki objeler iki türden yap›lm›flt›r: (+) ve (-) objeler.Evrende her fley z›t unsurlar›n bir araya gelmesiyle oluflmufltur fakat bunlar rastge-le de¤il, belli bir yasaya göre bir araya gelirler. Evrendeki bütün de¤iflim bu z›t un-surlar›n yer de¤ifltirmesinden oluflur. Böyle bir flemada bir planlanm›fll›k oldu¤unu

söyleyebiliriz. Kozmostaki her fley ateflten yap›lm›flt›r ve bu ana madde hem de¤ifl-menin alt›ndaki kal›c› unsurdur hem de de¤iflmenin kendisidir. Herakleitos dendi-¤inde akla genellikle “her fley akar” görüflü gelir. Oysa o “her fley akar” dememifl,bu kurallar içinde her fley yer de¤ifltirir, demifltir. O hâlde özetle ifade etmek gere-kirse Herakleitos’ta;

- Kozmos, ilahi yasan›n hüküm sürdü¤ü aland›r,

- Kozmosun ana maddesi atefltir.

- Bu atefl logosla özdefl görülmüfltür. Yani atefl hem ana madde hem de

de¤iflmenin kendisidir.

- Evrendeki her fley z›t unsurlar›n bir araya gelmesiyle oluflur.

- Evrendeki bütün de¤iflme, z›t unsurlar› yer de¤ifltirmesidir.


Herakleitosçu evren anlay›fl›logosun Tanr› Kozmos veAtefl ile özdefl oldu¤udüflüncesine dayan›r veflöyle formüle edilir; “Logos

ya da Tanr› = Kozmos = Atefl (Pyr)”

Herakleitos’a göre evrendeki

tüm de¤iflim z›t unsurlar›nyer de¤ifltirmesinden oluflur.



Herakleitos’ta iki temel de¤iflme vard›r. 1. Ateflin, toprak, hava ve suya dönüfl-mesidir. Buna büyük de¤iflme denir. Her fley belli ölçülerdeki atefltir. Bu görüflün-de bir yenilik yoktur. 2. Bu görüflü ise Antik Yunan felsefesi aç›s›ndan bir yenilik-

tir ve tikel nesnedeki de¤iflmeyi aç›klar. Buna göre her nesne z›t unsurlardan mey-dana getirilmifltir ve bu z›t unsurlardan her biri bir di¤erine hakim olmak ister. De-¤iflme, bu z›t unsurlardan herhangi birinin nesnede hakim konuma gelmesi, di¤e-rinin ise nesnenin içine itilmesi esas›na dayan›r. Birisi di¤erini yenmifltir. Çünküz›tlar›n her ikisi birden ayn› anda nesnede hakim durumda bulunamazlar. Örne¤insaç›n beyazlaflmas› yeni bir durum de¤ildir. Beyazl›k saçta zaten potansiyel du-rumda bulunmaktad›r fakat beyazlama edimiyle aktüel hâle gelmifltir. Asl›nda butespit daha önce Anaksimenes taraf›ndan da yap›lm›flt›. Fakat Herakleitos’un buz›tlar ö¤retisi ile amaçlad›¤› fley asl›nda ahlaksal bir nitelik arz eder. Onun bafll›caderdi ahlakt›r. Bir yaflama felsefesi ortaya koymakt›r. Herakleitos evren anlay›fl›n›ayn› zamanda ahlaksal ve estetik bir boyutla da yüklemek istemifltir.

HERAKLE‹TOS’UN AHLAK ANLAYIfiIHerakleitos’a göre insan›n ahlaksal bak›mdan durumu iki yönlü bir görünüm ser-giler. Bunlardan birincisinde anlayan ruh, ötekinde ise yasaya uygun davranan ruhsöz konusudur. Bunlardan anlayan ruh evrende hüküm süren logos yasas›n› de-rinlikli biçimde kavram›fl, bilge insan›n ruhsal durumudur. Fakat bilgelik için bu

yeterli de¤ildir. ‹nsan›n ayn› zamanda bu derinlikli evren yasas›na uygun flekildeeylemesi de gerekir. Ona göre hayvanlar için fiziki do¤a yasas› geçerliyken insan-lar için de belli bir do¤a yasas› geçerlidir. Nihai planda insan muhakkak anlamay›devreye sokmal›d›r. Çünkü anlamayan bir insan için evrendeki her fley çeliflkiliolacakt›r. Bu durumdaki bir insan için evrende iyi ve kötü, güzel ve çirkin vard›r.

Oysa bunlar evrensel yasay› anlamam›fl olan insanlar›n de¤erlendirmeleridir. Haki-katte ise bunlar›n hepsi birdir. Yani evrene Tanr›ca bakabilen bir insan için her fley iyidir, her fley güzeldir. Daha do¤rusu iyi ve kötü, güzel ve çirkin birdir. Anlayaninsan, bu z›tl›klar›n üzerine ç›k›p her fleyi birlik içinde kavrayabilir. Evrende do¤-rudan bir zorunluluk hüküm sürmektedir ve insanlar›n da bu zorunlulu¤a uymas›gerekir. Bu zorunlulukta iyinin, kötünün, güzelin, çirkinin bir anlam› yoktur. He-rakleitos, bu zorunluluk esas›na dayal› evren yasas›yla insana manevra sahas› b›-rakmamakta, öte yandan insan›n kiflili¤inin kendi kaderi oldu¤unu söyleyerek biranlamda kiflinin kendi kaderini kendisinin belirleyece¤ini söylemektedir. Ona gö-re insan›n kiflili¤i kendi kaderidir. Fakat bir baflka fragman›nda da “hayat (aion)

dama oynayan bir çocuktur. Kimini köle kimini kral yapar” denmektedir.

Herakleitos’a göre do¤ufltan soyluluk ya da soysuzluk diye bir fley yoktur. Çün-kü belirli bir ailede do¤mufl olmak insan›n kendi elinde de¤ildir. Bu anlamda in-san›n yapabilece¤i hiçbir fley yoktur. Fakat insan, bundan sonraki aflamada kendiimkânlar›n› oluflturabilir. Önce kaderini kabul etmelidir. Sonra bir evrensel esasl›bilgelikle z›tl›klar› bütün hâlinde görmelidir. ‹nsan ak›ll› bir varl›kt›r ve daima aklagöre davranmal›d›r. ‹nsan›n kaderinde ak›ll› olmak vard›r ve bu kader insan tara-f›ndan uygun flekilde tafl›nmal›d›r. ‹nsan bu yolda daima ölçülü olmal›, kendisine

verilen imkânlar üzerinde daima düflünmelidir. Bu imkânlar› kullan›rken elindeadalet, bilgelik, ölçülülük ve yi¤itlik gibi erdemler bulunmaktad›r. Bunlar söz ko-nusu savaflta insana önemli bir güç ve ölçüt sa¤larlar. ‹nsan ahlaksal ilerleme sü-recinde sürekli olarak kendisini aflmaya çal›flmal›d›r. Zira insanlar›n büyük ço¤un-

lu¤u tutkular›n›n kölesidir ve en büyük savafl insan›n kendi nefsini k›rmas› esas›-na dayan›r. Evrende bir çat›flma vard›r ama en büyük savafl içimizdeki savaflt›r.


Herakleitos’a göre de¤iflme,nesnede bulunan z›tunsurlardan herhangibirinin hakim durumagelmesi, ötekininsebast›r›lmas› esas›nadayan›r.

‹nsan›n ahlakl›l›¤› adalet,bilgelik, ölçülülük ve yi¤itlikgibi erdemlere dayan›r. Site

ve ahlak düzeni bu erdemlerüzerine kurulmal›d›r.



Herakleitos’a göre son kertede ahlakl› olmak ödevi, insan›n evren yasas›n› an-lamas›ndan ve bu yasaya uygun biçimde eylemesinden geçer. Dolay›s›yla buradainsan›n kendisini bilmesi kozmik yasay› bilmesi flart›na dayand›r›lm›flt›r. Fakat in-

san bu yasan›n bilgisini biraz da kendi içinde arayacakt›r. Böylece insan›n ak›l vedüflünce dünyas›yla kozmosta hüküm süren yasalar belli anlamda karfl›l›kl› ba¤›m-l›l›k içinde konumland›r›lm›fllard›r. Evrenin yasas› bize bilge olmay› buyurmakta-d›r. Bilgiyi hem toplamak hem elefltirmek hem de bununla yaflamak gerekir.

Herakleitos, “insan›n kendisini bilmesi, kozmosta hüküm süren yasay› bilmesine ba¤l›d›r”

derken ne kast etmektedir.

‹nsan bu bilgelik erdeminin yan› s›ra hem düflünmede hem de davranmada dai-ma adil, ölçülü ve yi¤it olmal›d›r. Bu dördü, yani bilgelik, adalet, ölçülülük ve yi-¤itlik dört temel erdem olarak evrende hüküm süren kozmik yasan›n bir yans›ma-

s›, bir gere¤i olarak her insanda fliar hâline gelmelidir. Site yasalar› da yine ayn› ev-rensel yasaya göre yine ayn› erdemler üzerine infla edilmelidir. Herakleitos bu an-lamda, sitenin yasas›n› evren yasas›ndan türeden Antik Yunan filozoflar›n›n çizgi-sinde ilerlemektedir. Zaten herhangi bir dinde ya da inanç sisteminde bu dört er-dem olmaks›z›n düzen kurmak mümkün de¤ildir. Bu dört erdeme son olarak Tan-r› da eklenebilir ki zaten evren böyle büyük bir iradeye dayand›r›lmad›¤› sürece budört erdemin varl›klar›n›n da bir anlam› kalmayacakt›r. Herakleitosçu ahlak ve si-

yaset anlay›fl›, son kertede, iflte bu esaslar üzerine bina edilmifltir.


SIRA S‹ZDE 3




Herakleitos’un yaflam›n› ve felsefesini genel hat-

lar›yla de¤erlendirmek.Herakleitos’un felsefi görüflleri büyük ölçüde do-

¤adaki de¤iflim olgusunun özünü ortaya koyma-

y› amaçlar. Onun ünlü logos ö¤retisi temelde bu

amaçla iliflkilidir. Fakat o, bu logos ö¤retisini ay-

n› zamanda ideal bir insan yaflam› için de teorik

temel hâline getirmeye çal›flm›fl, böylece teori ile

yaflam prati¤ini özdefllefltirmeyi amaçlam›flt›r.

Aristokrat oldu¤u hâlde ailesinden kalan serveti

reddetmifl, gerçek soylulu¤un aile ya da servet

esas›na dayanmad›¤›n›, düflünsel bir soyluluk ol-

du¤unu düflünmüfltür. Do¤rudan ö¤retici bir tarz-da yazmam›fl, aktif bir bilgisel katl›m› ye¤lemifl-

tir. Fragmanlar› bulmacavari bir tarzda yaz›lm›fl,

sözlerine damgas›n› vuran mania özelliklerinin

sara hastal›¤›ndan kaynakland›¤› söylenegelmifl-

tir. Bazen a¤layan filozof olarak da an›l›r çünkü

kopar›l›p at›ld›¤› bir uzak ülkeye, varl›k ülkesine

gitmeye özlem duyan birinin melankolisiyle yaz-

m›flt›r. ‹nsanlar›n kurtuluflunun içlerinde bulun-

duklar› duruma tevekkül etmelerinden geçti¤ini

savunmufl, hazlardan uzak duran yaflay›fl› nede-

niyle deli olarak da nitelenmifltir.

Herakleitos’un bilgi anlay›fl›n› genel özellikleri

itibar›yla tart›flmak.

Herakleitos, insanlar›, bilgisel durumlar› bak›-

m›ndan ikiye ay›r›r; anlamas›n› bilenler ve bilme-

yenler. Anlamas›n› bilenler araflt›r ›c› kiflilerdir.

Di¤erleri ise sa¤›r gibidirler. ‹flitseler bile anla-

mazlar. Ona göre insanlar›n büyük ço¤unlu¤u

evrendeki ilahi yasay› görememektedir. Bunun

temel sebeplerinden biri de bedensel hazlar› faz-

la önemsemeleridir. Bu tür insanlar üç gruba ay-

r›l›r. Birinci gruptakiler her lafa a¤z› aç›k bakan

budalalar. ‹kinci gruptakiler tan›mad›klar›na hav-

layan köpekler, yani her yenili¤e itiraz edenler.

Üçüncü gruptakiler ise Yunan dünyas›n›n bafll›-

ca flairleri ve filozoflar›d›r. Herakleitos’a göre ge-

lenek ve duyular insan›n bilgi edinmesinde birer

kaynakt›rlar ama insan her ikisini de ciddi flekil-

de elefltirmelidir. Pasif biçimde bilgi biriktirip çok

bilir olmak bir ifle yaramaz. ‹nsan gelenekten ve

duyulardan edindi¤i bilgileri aktif biçimde sor-

gulay›p anlamland›rarak bilgeli¤e eriflebilir. Bil-

geli¤in temel amac› da evrende hüküm süren lo-

gos yasas›n› anlamak ve ona göre yaflamakt›r. Bu yasa duyusal ya da geleneksel bilgi kaynaklar›y-

la edinilebilecek bir bilgi de¤ildir. Ancak insan›n

kendi akl›n› aktif biçimde bilgi sürecine katma-

s›yla elde edilebilir. Bu yüzden de insan bu ara-

y›flta ayn› zamanda kendi ruhuna da yönelmeli-

dir. Böylece bilgi, bafll›ca üç kaynaktan edinilir;

otoriteler, duyular ve insan›n kendi akl› ve anla-

ma süreçleri. Bunlardan ilk ikisi ancak üçüncüsü

taraf›ndan dikkatle elefltirilip anlamland›r›l›rsa bir

de¤er ifade eder. Böylece insan bilgeli¤i, yani

evren yasas›na iliflkin hakikat bilgisini kendi ak-tif bilgilenme süreçleriyle kurar.

Herakleitos’un evren anlay›fl›n› ve bu evren an-

lay›fl›n›n insan ruhu ya da beniyle iliflkisini de-

¤erlendirmek.

Herakleitos’a göre “ben” yani psykhe ile “varl›k”

iç içe geçmifltir. ‹nsan beninin ya da ruhunun iki

yönü vard›r; aisthesis ve noesis . Bunlardan ilki

duyu organlar› yoluyla evrenle fiziksel temas ku-

rulmas›n›, öteki ise bu temastan sa¤lanan duyu

verilerinin ifllenmesini ve böylece evrendeki lo-gos yasas›n›n bilgisine eriflilmesini sa¤lar. Ben,

küçük logos, evren büyük logostur ve bunlar ay-

n› dilde yaz›lm›fl iki kitap gibi olduklar› için insan

evren düzenini bilebilir ve onunla uyumlu yafla-

yabilir. Herakleitos’a göre kozmosta bir yasa var-

d›r. ‹nsan›n amac› evrendeki her fleyin bir oldu-

¤unu anlamakt›r ve iflte logos bu birli¤i ifade eder.

Herakleitos kozmosun ateflten (pyr) yap›ld›¤›n›

söyleyerek logosu atefl ile de özdefllefltirmifltir;

“Logos ya da Tanr› = Kozmos = Atefl (Pyr).” Sade-

ce duyular› ile evrene yönelenler, evrenin ancak

görünüflünü bilirler. Oysa amaç kozmosu ve koz-

mostaki ilahi yasay›, yani logos veya atefli anla-

makt›r. Bu yasa do¤a ve ak›l yasas›d›r. Heraklei-

tos, bu anlamda do¤a yasas› ile ak›l yasas›n› bir-

birinden ay›rmam›flt›r. Demek ki logos denen ya-

sa, hem fizik dünyada hem akl›mda hem de ilahi

alanda hakimdir. Herakleitos’a göre evrenin bel-

li bir gerçekli¤i vard›r ve insan bu gerçeklikle ya-

flamay› ö¤renmelidir. Çünkü belli gerçekler asla

de¤ifltirilemez. Bu de¤iflmez gerçekler evrenin

yasas› ya da mant›¤›d›rlar. De¤ifltiremeyece¤iniz

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç




gerçekler dünyan›n yasas› mant›¤›d›r. Yap›lmas›

gereken fley bu gerçeklere uygun flekilde yafla-

makt›r. Herakleitos’a göre evrendeki tüm de¤i-

flim z›t unsurlar›n yer de¤ifltirmesinden oluflur.

De¤iflim nesnede bulunan z›t unsurlardan her-

hangi birinin hakim duruma gelmesi, ötekininse

bast›r›lmas› esas›na dayan›r. Herakleitos tüm bu

evren görüflleriyle asl›nda insan›n yaflamas›n› ah-

laksal bir temele oturtmay› amaçlam›flt›r.

Herakleitos’un ahlak anlay›fl›n›n dayand›¤› te-

mel esaslar› saptamak.

Herakleitos’a göre insan›n ahlaksal bak›mdan du-

rumu iki yönlü bir görünüm sergiler. Bunlardan

birincisinde anlayan ruh, ötekinde ise yasaya uy-gun davranan ruh söz konusudur. Bunlardan an-

layan ruh evrende hüküm süren logos yasas›n›

derinlikli biçimde kavram›fl, bilge insan›n ruhsal

durumudur. Fakat bilgelik için bu yeterli de¤il-

dir. ‹nsan›n ayn› zamanda bu derinlikli evren ya-

sas›na uygun flekilde eylemesi de gerekir. Nihai

planda insan muhakkak anlamay› devreye sok-

mal›d›r. Evrene Tanr›ca bakabilen bir insan için

her fley iyidir, her fley güzeldir. Daha do¤rusu iyi

ve kötü, güzel ve çirkin birdir. Anlayan insan, bu

z›tl›klar›n üzerine ç›k›p her fleyi birlik içinde kav-rayabilir. Evrende do¤rudan bir zorunluluk hü-

küm sürmektedir ve insanlar›n da bu zorunlulu-

¤a uymas› gerekir. Öte yandan insan›n kiflili¤inin

kendi kaderi oldu¤unu söyleyerek bir anlamda

kiflinin kendi kaderini kendisinin belirleyece¤ini

söylemektedir. ‹nsan›n kaderinde ak›ll› olmak

vard›r ve bu kader insan taraf›ndan uygun flekil-

de tafl›nmal›d›r. ‹nsan bu yolda daima ölçülü ol-

mal›, kendisine verilen imkânlar üzerinde daima

düflünmelidir. Bu imkânlar› kullan›rken elindeki

ölçü, adalet, bilgelik, ölçülülük ve yi¤itlik gibi er-demler bulunmaktad›r. Evrende bir çat›flma var-

d›r ama en büyük savafl içimizdeki savaflt›r. He-

rakleitos’a göre son kertede ahlakl› olmak ödevi,

insan›n evren yasas›n› anlamas›ndan ve bu yasa-

ya uygun biçimde eylemesinden geçer. Dolay›-

s›yla burada insan›n kendisini bilmesi kozmik

yasay› bilmesi flart›na dayand›r›lm›flt›r. ‹nsan bu

bilgelik erdeminin yan› s›ra hem düflünmede hem

de davranmada daima adil, ölçülü ve yi¤it olma-

l›d›r. Bu dördü evrende hüküm süren kozmik ya-

san›n bir yans›mas›, bir gere¤i olarak her insan-

da fliar hâline gelmelidir. Site yasalar› da yine ay-

n› evrensel yasaya göre yine ayn› erdemler üze-

rine infla edilmelidir.

4

A M A Ç




1. Herakleitos’un üslubu hakk›nda afla¤›da verilen bil-

gilerden hangisi yanl›flt›r?a. Bulmaca benzeri bir üslupla yazm›flt›r

b. Ölçü ve kafiye gözetmemifltir

c. Üslubu Do¤u kaynakl› kutsal metinlerin üslu-

buyla belli bak›mlardan benzeflir

d. Konuflmak ya da saklamak yerine iflaret eden

bir üslupla yazm›flt›r

e. E¤itici ve ö¤retici bir üslupla yazm›flt›r

2. Antik Yunan’da mania kavram›n›n geleneksel alg›-

lan›fl›na iliflkin afla¤›da verilen bilgilerden hangisi yan-

l›flt›r?a. Büyük din adamlar›n›n maniaya sahip olduklar›

düflünülürdü

b. Tanr›sal vecd hâlinde kendinden geçmek anla-

m›nda kullan›lmaktayd›

c. Maniaya sahip insanlar delilik ya da budalal›kla

suçlan›rd›

d. Bir tür büyülenme hâli olarak görülmekteydi

e. Eski Yunan kültürüne dayanmaktayd›

3. Antik Yunan düflüncesinde do¤adaki düzenin yan› s›-

ra bilginin ölçütü ve de¤eri sorununun da tart›fl›lmas›na yol açm›fl olan ilk düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Ksenophanes

b. Pythagoras

c. Thales

d. Homeros

e. Hesiodos

4. Polymathos olmak ne anlama gelir?

a. Çok araflt›rma yapma

b. Çok fley bilme

c. Logos yasas›n› bilmed. Bilgelik

e. Ölçülülük

5. Herakleitos’a göre insan beninin do¤a ile fiziksel

ba¤lant› kuran yönü afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Noesis

b. Logos

c. Psykhe

d. Aisthesis

e. Botnes

6. Herakleitos’un evren anlay›fl› ile ilgili afla¤›da veri-

len formüllerden hangisi geçerli bir formüldür?a. Evren = Ruh - Kozmos

b. Evren = Logos = Atefl

c. Evren + Atefl = Logos

d. Ruh = Tanr› + Atefl

e. Tanr› = Ruh + Atefl

7. Afla¤›dakilerden hangisi logos sözcü¤ünün Antik Yu-

nan düflüncesinin tarihsel seyri içinde yüklendi¤i an-

lamlardan biri de¤ildir?

a. Ak›l

b. Cümlec. Düflünce

d. Yasa

e. Ruh

8. Herakleitos’un de¤iflim anlay›fl›yla ilgili afla¤›da veri-

len bilgilerden hangisi yanl›flt›r?

a. Bir bütün olarak evrenin kendisi de¤il, sadece

içindeki nesneler de¤iflir

b. Her fley z›t unsurlar›n bir araya gelmesiyle olufl-

mufltur

c. Evrendeki tüm de¤iflim z›t unsurlar›n yer de¤ifl-tirmesinden oluflur

d. Evrendeki tüm de¤iflim rastgele gerçekleflir

e. Atefl hem de¤iflmenin alt›ndaki kal›c› unsur, hem

de de¤iflmenin ta kendisidir

9. Afla¤›dakilerden hangisi Herakleitos’un her insan›n sa-

hip olmas›n› istedi¤i dört temel erdemden biri de¤ildir?

a. Adalet

b. Aç›ksözlülük

c. Yi¤itlik

d. Ölçülülüke. Bilgelik

10. Herakleitos’a göre evrende hüküm süren yasay› de-

rinlikli biçimde kavram›fl olan bilge insan›n bilgisel ba-

k›mdan durumu afla¤›daki kavramlardan hangisiyle ifa-

de edilebilir?

a. Botnes

b. Polymathos

c. Psykhe

d. Logos

e. Pyr





1. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Herakleitos’un

Yaflam› ve Felsefesi ve Herakleitos’un Bilgi An-

lay›fl›” bafll›klar›nda Herakleitos’un üslubuyla il-

gili bilgi veren k›s›mlara yeniden bak›n›z. He-

rakleitos’un pasif bir bilgilenme tutumuna yö-

neltti¤i için ö¤retici bir üsluptan bilinçli olarak

kaç›nd›¤›n› göreceksiniz.

2. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Herakleitos’un

Yaflam› ve Felsefesi” bafll›kl› bölümünde yer alan

ilgili k›s›mlar› yeniden gözden geçeriniz. Mania-

ya sahip olan insanlar›n budala olarak görülüp

afla¤›lanmad›klar›n›, bilakis maniaya sahip ol-

mayanlar›n hor görüldüklerini göreceksiniz.

3. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Herakleitos’un

Bilgi Anlay›fl›” bafll›kl› bölümün Herakleitos’un

Bilgi Elefltirisi bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden

geçiriniz. Ksenophanes’in bilginin ölçütü ve de-

¤eri konusunun felsefede tart›fl›lmas›na yol açan

ilk isim oldu¤unu göreceksiniz.

4. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Herakleitos’un

Bilgi Anlay›fl›” bafll›kl› bölümünün Heraklei-

tos’un bilgi elefltirisi bafll›kl› k›sm›n› yeniden

gözden geçiriniz. Polymathos olman›n çok fley

bilme anlam›na geldi¤ini göreceksiniz.

5. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Herakleitos’un

Evren ve Ruh Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden

gözden geçiriniz. Herakleitos’a göre benin iki

yönü oldu¤unu, bunlardan aisthesis yönünün

do¤a ile fiziksel ba¤ kuran yön oldu¤unu göre-

ceksiniz.


Evren ve Ruh Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› bafltan

sona yeniden dikkatle okuyunuz. Sadece evreni

logosu ve atefli birbirleriyle özdefllefltiren seçe-

ne¤in geçerli bir formül içerdi¤ini göreceksiniz.7. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Herakleitos’un

Evren ve Ruh Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n›n ilgili

bölümlerini yeniden inceleyiniz. Logosun tarih-

sel süreç içinde hiçbir zaman ruh anlam›nda

kullan›lmad›¤›n› göreceksiniz.

8. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Herakleitos’un

Evren ve Ruh Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden

gözden geçiriniz. Herakleitos’un, evrendeki de-

¤iflimin rastgele olmad›¤›n›, belli bir yasal›l›k için-

de gerçekleflti¤ini savundu¤unu göreceksiniz.


Ahlak Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden

geçiriniz. Herakleitos’un sayd›¤› dört temel er-

dem aras›nda aç›ksözlülük diye bir erdemin bu-

lunmad›¤›n› göreceksiniz.

10. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Herakleitos’un

Bilgi Anlay›fl›” bafll›kl› bölümünün ilgili k›s›mla-

r›n› yeniden gözden geçiriniz. Herakleitos’un

botnes kavram›n› bilge insan›n bilgisel duru-

munu ifade etmekte kulland›¤›n› göreceksiniz.


Herakleitos, evrenle, bilgi biriktirmek esas›na dayal›

pasif bir iliflkiyi de¤il, bilginin elefltirel bir süreçle kifli-

nin bizzat kendisi taraf›ndan yorumland›¤› aktif bir ilifl-

kiyi savunmufltur. Bu yüzden fragmanlar›nda herhangi

bir bilgiyi aç›kça ortaya koymak esas›na dayanan di-

daktik, yani ö¤retici bir üsluptan uzak durmufltur. Böy-

le bir üslup insanlar›n okuyup ö¤renmeleri esas›na da-

yanan geleneksel pasif bilgilenme sürecine destek ver-

mek anlam›na gelirdi. Oysa Herakleitos, evrenle ilgili

gerçekleri do¤rudan söylemek yerine, bulmaca benzeri

bir üslupla dile getirerek ve gerçeklere sadece iflaret

edip onlarla ilgili baz› ipuçlar› vererek okurunu sürece

aktif biçimde dahil etmek yoluna gitmifltir. Bu üslup

onun evrenle ilgili görüfllerine de uymaktad›r. Çünkü

ona göre evrenin dayand›¤› hakikat, duyu organlar›m›-

z›n bize sa¤lad›¤› verilerin ard›nda bir yere gizlenmifl

gibidir. Bu duyu verilerinin ya da geleneksel bilgilerin

sorgulanmas› yoluyla düflünen insan akl› taraf›ndan el-

de edilebilir ancak. O hâlde fragmanlar bir anlamda in-san›n bu sorgulama etkinli¤ine yard›mc› olmak üzere

düzenlenmifllerdir. Do¤a nas›l görünenin ard›na gizlen-

meyi seviyorsa ona uygun bir anlat›m›n da hakikati gö-

rünür iflitilir sözcüklerin ard›nda bir yere gizlemeyi ye¤-

lemesi do¤ald›r.





S›ra Sizde 2

Bu fragman bilgi bahsinde duyularla akl›n oynad›¤› rolkonusunda önemli bir denklem sunuyor gibidir. “Ruh-

lar› barbar olanlar” ile kast edilen fley kâinat kitab›n›,

yani do¤an›n dilini anlamaktan aciz insanlard›r. Bunlar

görünür olan›n bilgisiyle yetinip görünenin ard›nda ya-

tan gerçekli¤in dilinden habersiz olanlard›r. Heraklei-

tos, fragmanda, bu insanlar›n durumunu anarken göz-

lerinin ve kulaklar›n›n kötü tan›kl›k ettiklerinden dem

vurur. Yani do¤an›n dilinden anlamayanlar, gözlerinin

ve kulaklar›n›n kendilerine sa¤lad›¤› duyu verilerini na-

s›l yorumlamalar› gerekti¤ini bilemeyeceklerdir. Herak-

leitos’a göre bafll›ca duyu organlar› göz ve kulakt›r vebunlar›n sa¤lad›¤› duyu verileri ak›l taraf›ndan yorum-

lanmad›¤› sürece eksiktirler. Görüntü ile yani sadece

görülen ve iflitilen fleylerle yetinmek insan› do¤a karfl›-

s›nda süre¤en bir bilgisizli¤e ve cehalete iter. Bu verile-

rin ak›l taraf›ndan do¤ru biçimde yorumlanmalar› flart-

t›r. Ancak bu sayede görünenin ard›ndaki logos yasas›,

yani evren yasas› anlafl›labilir. Bu yasa bir anlamda in-

sanlarla konuflmakta, onlara bir fleyler söylemektedir ve

bu dili bilmeyen, bilmek de istemeyen kifliler salt duyu

verileriyle yetinerek asla evren yasas›n› anlayamaya-

caklard›r. Çünkü bu yasa, özü itibar›yla duyusal de¤il,ak›lsal bir yap›dad›r. Bu yüzden, önce insan›n tüm ön-

yarg›lar›ndan kurtulmas›, gelene¤i ve duyular›n› sorgu-

lamas›, böylece evrenin diline kendisini haz›rlay›p aç-

mas› gerekir.

S›ra Sizde 3

Herakleitos en bafl›ndan beri theoria ile yaflam prati¤i-

ni özdefllefltirmeye çal›flan, yani insan›n nas›l yaflamas›

gerekti¤ini kozmosta hüküm süren yasadan yola ç›ka-

rak belirlemeye çal›flan bir yol izlemifltir. ‹nsan›n kendi-

sini bilmesinin kozmosu bilmesine ba¤l› olmas› Herak-

leitos’ta insan beninin de bir küçük kozmos, bir küçük

logos olmas›yla anlam kazan›r. Evren büyük logos, in-

san küçük logostur ve bu ikisinin dili ayn›d›r. O hâlde

insan kendisini bilmek için evrene, evreni bilmek için

de kendisine bakmal›d›r ve bu durum bilgelik yolunda-

ki bilgisel süreci ben ile evrenin birbirine karfl›l›kl› ola-

rak ba¤›ml› oldu¤u bir düzleme oturtur.

Armstrong, A. H. (1957). An Introduction to Ancient

Philosophy, Westminster-Maryland: The NewmanPress.


Öncesi Yunan Felsefesi, ‹stanbul: Bilgi Üniversite-

si Yay›nlar›.

Barnes, J. (1987). Early Greek Philosophy, Baskerville:

Penguin Books.

Copleston, F. (1990). Ön Sokratikler ve Sokrates, çe-

viren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nevi.

Diogenes Laertios. (2003). Ünlü Filozoflar›n Yaflam-

lar› ve Ö¤retileri, Çeviren: Candan fientuna, ‹stan-

bul: Yap› Kredi Yay›nlar›.Herakleitos. (2005). Fragmanlar. çeviren: Cengiz Çak-

mak, ‹stanbul: Kabalc› Yay›nlar›.

Kranz, W. (1984). Antik Felsefe, çeviren: Suad Y. Bay-


Luce, J. V. (1994). An Introduction to Greek Philosophy,

New York: Thames and Hudson Inc.

Russell, B. (1994). Bat› Felsefesi Tarihi I: ‹lkça¤. Çe-

viren: Muammer Sencer, ‹stanbul: Say Yay›nlar›.

Windelband, W. (1956).History of Ancient Philosophy,

Çeviren: Herbert Ernest Cushman. Dover: Dover

Publications.Zeller, E. (2001). Grek Felsefesi Tarihi, Çeviren: Ah-

met Aydo¤an, ‹stanbul: ‹z Yay›nc›l›k.




Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Parmenides’in felsefi görüfllerini de¤erlendirebilecek,

Anaksagoras’›n felsefesinin ana kavramlar›n› saptayabilecek,Demokritos’un felsefi görüfllerini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Atoma• Spermata• Bir• Varl›k• Nous

• Görünüfl• Gerçeklik• Boflluk• Doluluk

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z


• PARMEN‹DES

• ANAKSAGORAS

• DEMOKR‹TOS

Parmenides,Anaksagoras veDemokritos




PARMEN‹DESParmenides’in ortaya koydu¤u felsefe, Elea ad› verilen bölgede etkinlik göstermiflolmas› nedeniyle Elea felsefesi olarak an›l›r. Elea felsefesi belli bir çerçeve içinde‹talya’daki Pitagoras okulunun fikir olarak devam›d›r. O dönemde felsefe yapabil-mek için belli bir güce sahip olmak gerekmekteydi. Parmenides aristokrat ailedengelen biri olarak bu güce sahipti. Felsefenin kendisinden sonraki yönelimlerinibüsbütün de¤ifltirecek son derece önemli bir anlay›fl ortaya koyarak yeni düflünüfltarzlar›n›n ortaya ç›kmas›na sebebiyet verecek yeni bir yol açt›.

Parmenides’ten önceki filozoflar varolan sorunu üzerinde u¤raflm›fllard›. Varo-lan, mevcut olan bir fleydir. Zaten Eleal›lar da bu noktay› yakalam›fllard›r. Ama Par-

menides’ten öncekilerin düflüncelerinde baz› aç›k noktalar bulunmaktayd›. Parme-nides’ten önceki filozoflar›n üzerinde ittifak ettikleri baz› temel görüfller bulun-maktayd›. Bunlardan birincisi: Yokluktan var olan meydana gelmeyece¤i, hiçlikten

varl›k ortaya ç›kmayaca¤›, var olan bir fleyin de asla yok olmayaca¤› yönündekigörüfltür. Elea felsefesi de bu temel görüflte bir de¤ifliklik yapmad›. Yani onlara gö-re de madde ezelî ve ebedî idi. Parmenides öncesi düflünürlerin bir di¤er önemligörüflleri ise her fleyin kökeninin tek bir maddeden gelmifl oldu¤u yolundaki sav-d›. Bu görüfle göre evrendeki görünür çoklu¤un tamam› bu tek kökenden meyda-na gelmektedir. Yani birden çok meydana gelmektedir. Parmenides’ten önceki dü-flünürlerin üçüncü genel anlay›fllar› ise birden çoka geçiflte (ki evren dedi¤imiz ya-p› bu çoklu¤un meydana getirdi¤i bir bütündür) bir de¤iflim oldu¤u görüflüydü.

Bu görüfle göre evrendeki her varl›k, toprak, su, hava ve atefl denen temel unsur-lar›n herhangi birinden ya da hepsinden bir flekilde meydana gelmifltir. De¤iflim,ortaya bir çeflitlilik, yeni bir fley ç›karmaktad›r. Bu, Antik Yunan düflüncesindekibüyük de¤iflme tablosudur. Bu tabloda de¤iflme daha önce var olmayan bir fleyinsonradan ortaya ç›kmas› anlam›na gelmektedir. Elbette de¤iflim, bunun tersine birsüreci de kapsar ve böylece var olan bir fleyin sonradan ortadan kalkmas› da yinebu de¤iflimin sonuçlar›ndan biri olabilir. ‹flte Elea felsefesi, bu de¤iflim esasl› evrentablosundaki baz› çeliflkilerden do¤mufltur. Eleal› Parmenides burada uygulamal›felsefe dedi¤imiz etkinli¤e bir geçifl yapm›flt›r.

Parmenides’in temel iddias›, kendisinden önceki düflünürlerin ileri sürdükleribu üç sav›n ya da öncülün ayn› anda do¤ru say›lmas› durumunda ortaya tutars›z

bir sonucun ç›kaca¤› yönündedir. Ona göre e¤er her fley ezelî ve ebedî ise, hiçbirfley vardan yok olmaz, yoktan var olmaz ise, de¤iflme denen fley de herhangi fle-

Parmenides, Anaksagorasve Demokritos



yin kaybolup yeni bir fley olmas› ise o hâlde de¤iflme yoktur. Çünkü buradaki araöncül ile sonuç tutars›zd›r. Parmenides’in burada mant›ksal bir düflünme ortayakoydu¤unu görmekteyiz. Deneyden yola ç›kmak yerine mant›kla hareket etmekte

ve argümanl› bir düflünce ortaya koymaktad›r. Kendisinden önceki düflünürleringörüfllerini, onlar›n kendi temel kabullerine göre çürütmektedir. Buradan hareket-le ikinci konuya geçmektedir: Her fley “bir” ise bu bir nas›l ço¤alacakt›r? Parmeni-des’e göre “bir”den “çok” ç›kmas› imkâns›zd›r.

Bu noktada Parmenides’in temel savlar›n› bir liste hâlinde ortaya koymakta yarar var:

a) Her fley ezelî ve ebedîdir. Yoktan varl›k, varl›ktan yokluk meydana gelmez,b) Her fley “bir”dir ve sadece “bir” vard›r. Bundan hareketle:c) De¤iflme yoktur. Buradaki “bir” bir küredir. Toprak, hava, su atefl gibi bir

fley de¤ildir.Parmenides’in yöneldi¤i bafll›ca sorun de¤iflim ya da olufl sorunuydu ve Par-

menides kendisinden önceki filozoflar›n, kendi ileri sürdükleri argümanlara dayanarak de¤iflimin imkâns›z oldu¤unu göstermeye çal›flm›flt›. De¤iflme Antik Yu-nanca’da kinesis sözcü¤üyle ifade edilmekteydi. Kinesis sözcü¤ü ise flu anlamla-ra gelmekteydi:

1. Mekândaki yer de¤ifltirme (hareket), yani bir yerden bir yere gitmek.2. Niceliksel de¤iflme, yani herhangi bir fleyin ço¤al›p azalmas›.3. Niteliksel de¤iflme, yani bir fleyin özelliklerinin de¤iflmesi.4. Herhangi bir fleyin özünün de¤iflmesi, bir fleyden baflka bir fleye dönüflmesi.Parmenides’e göre asl›nda her türden de¤iflim ya da hareket görünüflün aldat›-

c›l›¤›ndan gelmekteydi. Yani evrene bakt›¤›m›zda duyular›m›za sürekli de¤iflipdurdu¤u yolunda bir görüntü sunabilir fakat bu görüntü aldat›c›d›r. Parmenides’in

bu konuda iki temel sav› bulunmaktad›r; a) Görünüfl (de¤iflme) aldan›flt›r. Görü-nüfl zihnimizin yaratt›¤› bir dünyad›r, b) Gerçek ise de¤iflmez. Gerçe¤i ak›lla kav-rar›z. Akl› olan insan gerçe¤in de¤iflmedi¤ini, herhangi bir çokluk içermedi¤ini, biroldu¤unu kavrar. Duyular (aisthesis) ise aldan›flt›r. Var olmayan fleyleri varm›fl gi-bi gösterirler.

Parmenides bu görüflleriyle felsefe tarihine baz› yeni sorun alanlar› kazand›r-m›flt›r. Bunlardan ilki birlik-çokluk problemidir. Birlikten ya da tek bir kökendennas›l olmaktad›r da evrendeki bütün bu çokluk, bu farkl› fleyler ortaya ç›kabilmek-tedir? Bir nesne nas›l olmaktad›r da birçok yerde bulunabilmektedir? Bu aflamayakadar nesne ile nitelik aras›nda bir ayr›m yap›lmakta ve nesnesi olmayan bir var-l›k düflünülememekteydi. Eleal›lardan sonra ise de¤iflmenin tan›m› de¤iflmifl ve

nesne ile nitelik aras›nda bir ayr›m yap›lmaya bafllanm›flt›r. Bu ayr›ma göre nesneniteliklerin tafl›y›c›s›d›r. Bu anlamda bir nesne sadece bir yerde bulunur. Belli birkütlesi, a¤›rl›¤› vard›r. Bunun üzerinde ise nitelikler vard›r ve nitelik nesneden ba-¤›ms›z bir hâlde bulunmaz. Görünüfl ile gerçekli¤i birbirinden ay›ran, görünüflüntamamen duyusal ve aldat›c› oldu¤unu, de¤iflim fikrinin de böyle duyusal bir alda-n›fltan kaynakland›¤›n› düflünen Parmenides, gerçekli¤i düflünce ile âdeta özdefl-lefltirerek bir ad›m daha ileri atm›flt›. Çoklu¤un da t›pk› de¤iflim gibi tamamen du-

yular›n bir aldatmas› oldu¤unu düflündü¤ü için çoklu¤u tümden reddetmek yolu-na gitmifl, her fleyin Bir oldu¤unu söyleyen bir varl›k anlay›fl› ileri sürmüfltü.

Parmenides’ten sonra felsefe, birlik-çokluk iliflkisine odaklanm›fl ve bu iliflki so-rununu belli bir çözüme kavuflturmaya çal›flm›flt›r. Bundan sonraki felsefelerde

“bir”in (gerçek) de¤iflmez oldu¤u kabul edilecek fakat çoklu¤un de¤iflti¤i söylene-cektir. Çokluk görünüfltür ve görünüfl de¤iflir. Bir olan ise gerçek olanla özdefltir.


Parmenides’e göre de¤iflimve çokluk sadece duyular›n

bir yan›ltmacas›d›r. Onagöre birden çok ç›kmas›mümkün olmad›¤› gibivarl›kta bir de¤iflim olmas›da mümkün de¤ildir.

Parmenides görünüfl ilegerçeklik aras›nda bir ayr›myapm›fl, görünüflün duyusaloldu¤unu ve aldatt›¤›n›gerçekli¤in ise ancak ak›llakavranan de¤iflmez bir yap›oldu¤unu söylemifltir.



Gerçek de¤iflmez ve hakiki oland›r, ak›lla kavran›r. Görünüfl ise alg›yla kavran›r.Eleal›lardan sonraki felsefenin en temel problemlerinden biri de gerçeklik ile gö-rünüflü ay›rmak ve do¤a bilimlerine giden yolu açmak olacakt›r.

Parmenides’in bir di¤er önemli koyutu da düflünce ile gerçekli¤in özdefllefltiril-mesidir. Ona göre düflündü¤ümüz her fley vard›r ve var olmayan bir fley ne düflü-nülebilir ne de konuflulabilir. Ona göre felsefesinin birinci temeli budur. Düflünmekbir hüküm vermektir (logostur ). Buradaki düflünme psiflik anlamda de¤il. Logos,konuflma, düflünme ve cümle anlamlar›na gelir. Bu da yarg›d›r. Konuflmak hüküm

vermektir. Hüküm vermek ise bir yüklemdir. Bu yüzden yüklemi ve bu yüklemekonu olan bir nesnesi olmayan herhangi bir düflünme ve cümle olamaz. Bu tablo-da yanl›fl hüküm vermek var olmayan bir fleye hüküm vermektir. Var olmayan birfley hakk›nda konuflulamayaca¤›na göre yanl›fl konuflmak mümkün de¤ildir. Bura-da var olmak ile düflünmek aras›nda güçlü bir ba¤ kuruldu¤u görülmektedir.

Düflünce ile gerçekli¤in ya da varl›¤›n özdefllefltirilmesinden ne anl›yorsunuz? Bu durumdo¤ru ve yanl›fl düflünme bak›m›ndan ne gibi sonuçlar do¤urur? Tart›fl›n›z.

Parmenides’in sordu¤u en önemli sorulardan biri de “nesne, obje nedir?” soru-sudur. Felsefenin as›l konusu budur. “Nesne nedir?” ile “Var olan nedir?” sorular›asl›nda ayn› kap›ya ç›karlar. Burada kullan›lan nesne ifadesi sadece fiziksel olanbir fleye iflaret etmez. Nesne elle tutulur, gözle görülür demek de¤ildir. Bu tan›mbir k›s›m nesnelerin tan›m›d›r, özellikleridir. Elle tutulup gözle görülür olma nite-liklerdir. Nitelikler renk, koku, tat, sertlik, yumuflakl›k, flekil, ses ve kütledir. Nite-likleri de kendi içinde ay›rmak gerekir. Baz› nitelikler nesnenin temel özellikleri-dir, baz›lar› nesneye yap›fl›kt›r. Bir nesneyi renksiz düflünebiliriz ama bir rengi nes-

nesi olmadan düflünemeyiz. Renk muhakkak herhangi bir fleydir. K›rm›z› bir nes-ne düflünebiliriz ama k›rm›z›l›¤›n kendisini nesnesiz olarak bilemeyiz. Tek bafl›nagerçek bir varl›k olarak onu bilemem. Nesnenin niteliklerini birincil ve ikincil olan-lar diye ikiye ay›rmak mümkündür.

Birincil nitelikler do¤rudan do¤ruya nesnenin kendisine ait olan fleylerdir. Birfley gözle görülüp elle dokunulabilir ise mutlaka belli bir mekân› doldurmal›d›r.Onun doldurdu¤u nesneye baflka bir nesne giremez. Ancak mekân içindeki bofl-lu¤a girer. Demek ki nesnenin en temel özelli¤i yer kaplamas›d›r. Bu anlamdakinesneye cisim ya da fizik nesne diyoruz.

‹kincil renk, koku, tat vb. nitelikler ancak fizik nesnelerin ikinci nitelikleridir.Üçgenlerde böyle bir ikincil nitelikler yoktur. Nesne fizik nesneden daha genifltir.

Masa, a¤aç, üçgen; kanatl› at, melek, bunlar›n her biri bir var oland›r. Her ne ka-dar bu var olanlar birbirlerinden ayr› fleylermifl gibi görünseler de hepsinde ortakolan belli özellikler oldu¤u kesindir. Nesnelerin en temel özellikleri var olmalar›-d›r. Söz konusu olan hangi nesne olursa olsun, o nesnenin her türlü özelli¤ini on-dan alabilirsiniz ama mevcudiyetini alamazs›n›z. Fiziksel bir nesneyi ele alarak onutafl›d›¤› tüm niteliklerden ba¤›ms›z biçimde düflünmeye çal›flabilirim. Nesnenin budurumunu mant›kça ve teknikçe düflünebilirim. Örne¤in bir kitab› ele alal›m. Bukitab›n önce tüm niteliklerini bir kenara b›rak›p salt kendili¤ini ele alabilirim. Böy-lece rengi, dokusu vesaire olmayan salt bir kütleye dönüflecektir. Bu aflamadansonra kitab› bu kütleden bile soyutlamaya çal›flabilirim. Bu durumda o kafamda sa-dece bir flekle dönüflecektir. Zihinsel bak›mdan asl›nda bu flekilden bile soyutlaya-

bilirim onu. Bu aflamada art›k kitap bir kavrama dönüflecektir. Tüm fiziksel nitelik-lerini yitirerek salt ak›lsal bir içerik hâline gelecektir. Görüldü¤ü üzere her türlü ni-

675. Ünite - Parmenides, Anaksagoras ve Demokritos

Parmenides’e göre düflünceve gerçeklik özdefltir.Böylece her düflünce varl›¤›ndüflünülmesidir. Yoklukdüflünülemez.

SIRA S‹ZDE

1



telikten, kütleden, flekilden soyutland›¤› hâlde kitap kavram› salt düflünsel bir fley olarak bile olsa mevcudiyetini koruyabilmektedir. Demek ki kitap denen nesne-den her türlü özelli¤i al›nabilir ama varl›¤› yani mevcudiyeti daima kalacakt›r. O

hâlde bir kez var olmufl bir nesnenin varl›¤›n› bir daha asla elinden alamazs›n›z. ‹fl-te Parmenides’e göre bir nesnenin en önemli özelli¤i onun varl›¤›d›r, var olmas›-d›r. Bu noktada var olmayan bir fley asla düflünülemez ve Parmenides’e göre nekadar ad varsa o kadar da nesne vard›r.

Bu noktadan bak›nca düflünebildi¤im her fley bir var oland›r. Varl›k anlam›ndabunlar›n hepsi ayn›d›r. Felsefenin bu noktada nesnenin nitelikleriyle de¤il, do¤ru-dan varl›¤›yla u¤raflt›¤› görülmektedir. Nesnenin nitelikleri ile do¤a bilimleri u¤ra-fl›r. Parmenides’in burada felsefeyi do¤a bilimlerinden ay›rd›¤›n› söyleyebiliriz.

Bu aflamadan sonra onun felsefesinin en temel sorusu var olmak nedir sorusu ol-maktad›r. Var olanlar aras›ndaki fark nedir? Platon’dan önceki düflünürlerin hiçbiribir kalemin var olmas› ile bir say›n›n var olmas› aras›ndaki fark› ortaya koymam›fl,

tüm varl›klar› ayn› düzlemde düflünmüfllerdir. Sorunun çözümsüzlü¤ünün temel se-bebi nesneyi nitelikleriyle düflünmüfl olmalar›d›r. Öyleyse Parmenides’e göre;1. Düflünebildi¤im, hayal edebildi¤im her fley vard›r.2. Düflünebildiklerimin, hayal edebildiklerimin d›fl›na ç›kmam.3. Bunlar vard›r, ama gerçek midir? Gerçek olsa bile fiziksel olarak gerçek mi-

dir? Parmenides, felsefesini bu yolla çiziyor. Ona göre konu, var olan venesne ayn› fleydir.

Parmenides’e göre bir nesnenin en temel özelli¤i var olmas› olsa da Parmenidesbu var olman›n hangi anlamda oldu¤unu söylememifltir. Yani fizik nesne midir, ha-

yal midir, mitolojik, teorik, zihinsel ya da inanma nesnesi midir? Bunu ortaya koy-mam›flt›r. Bunlar›n ortak özelli¤i var olmakt›r. Var olmas›n› sa¤layan fley de düflün-

medir. Yani düflünmek ile var olmak bu noktada özdefltir. Parmenides, buradan ha-reketle felsefesini infla etmifltir. Buna göre, düflündü¤üm her fley var oland›r ve buda gerçektir. Ama ne tür bir gerçek oldu¤u ortaya konmam›flt›r. Yine de Parmenidesbir nesneyi niteliksiz bir biçimde düflünebilece¤imizi ortaya koyarak y›llar sonra ma-tematik felsefesine ya da bilim felsefesine vard›racak olan yolu açm›flt›r.

Parmenides’in felsefeye olan en önemli katk›lar›ndan biri de kavramsal düflün-meye giden yolu açm›fl olmas›d›r. Parmenides “var olmayan bir fley düflünülemez”diyerek gerçekli¤i ve düflünceyi özdefllefltirdi¤inde kavramlar dünyas›n›n kap›lar›n›da aralam›fl oldu. Böylece biz nesnelerin nitelikleriyle alg›s›yla de¤il kavram›yla u¤-rafl›r›z. Nesnelerin nitelikleri ya da alg›s› kifliden kifliye göre de¤iflen, duyusal temel-de ortaya ç›kan aldat›c› bir görünüflten ibaretken kavram akl›n bir ürünü, bir soyut-

lamas›d›r. Parmenides bu noktada iki tür dünya oldu¤unu söyler: 1. Düflünülebilirdünya, yani akla dayanan, ak›lla kavranan dünya. Bu dünya kuflkusuz gerçekli¤indünyas›d›r. Varl›k gerçektir. Gerçek ise düflünülebilir oland›r ve ak›lla (noesis) öz-defltir. 2. Gerçek olmayan, hakiki olmayan, kendi bafl›na bir mevcudiyeti bulunma-

yan alan, yani görünüfl alan›. Görünüfl bizim duyulamam›z›n, alg›lamam›z›n yanizihnimizin yaratt›¤› bir durumdur, bir vehimdir. Zihnin bir hayali ürünüdür. Buradadünyaya ya da do¤aya yöneliflin iki biçimi ortaya konuyor gibidir. Do¤aya duyula-r›yla yönelen biri aldanacak, do¤ada bir çokluk ve de¤iflim oldu¤u yan›lg›s›na ka-p›lacakt›r. Oysa ona akl›yla yönelen biri de¤iflim ve çoklu¤u yads›yacak ve gerçek-li¤in bilgisine ulaflabilecek, varl›¤› bir bütün, Bir olarak kavrayacakt›r.

Oysa görünüfller tam anlam›yla sanal bir dünyad›r ve bunlar›n gerçeklik zemi-

ni yoktur. Gerçekten onlar›n görüntüsü bana ba¤l›d›r. Görünüfller insan dünyas›-n›n üretti¤i bir dünyad›r. Bu noktada felsefe tarihinde bafl›ndan beri su alt›ndan gi-


Parmenides’e göre nesneninen ayr›lmaz özelli¤ivarl›¤›d›r. Nesneden tümnitelikleri al›nabilir amamevcudiyeti al›namaz.



den görünüfl ve gerçek ayr›m› belirmektedir. Parmenides, alg›dan hareketle nesne-lerin de¤iflti¤ini söyleyemezsiniz, demektedir. Görünüfl dünyas›n›n sahte olmad›¤›-n› ve görünüfl dünyas›nda hareketin sahte olmad›¤›n› kan›tlamal›y›z.

Bu noktada konu ayn› zamanda bilgisel bir boyut da kazanmaktad›r. Bu esasagöre nesneleri iki bak›mdan kendimize konu ediniriz:1. Bilgisel yönden2. Varl›ksal yöndenBilgisel yönden bir nesneyi konu etmek, onun ne oldu¤unu bilmektir. Nesnenin

ne oldu¤unu bilmek ise onu bir kavram›n alt›na düflürebilmektir. Nesneyi tan›mla,kavramla çerçeve içine almaktay›z. Bilgisel olarak nesne tan›m›na ve kavram›na sa-hip oldu¤umuz her fleydir. Tan›m›na ve kavram›na sahip oldu¤umuz nesneye fley deriz. fiey herhangi bir flekilde mevcut, nesne ise art›k tan›m›n› bildi¤imiz fleydir.

Varl›ksal yönden nesneye yaklaflt›¤›m›zda önce reel ya da gerçek nesne diyebir tan›m açar›z. Gerçek nesne nedir? Var olabilmek için kendisinden baflka hiçbirfleye ihtiyaç duymayan nesnedir, yani kendi bafl›na mevcut olan, biz onu düflün-sek de düflünmesek de var olmaya devam eden nesnedir. Ne, kendi bafl›na varl›k-sa o gerçek nesnedir. Kendi bafl›na var olan nesnelerin birinci grubuna yer kapla-

yan var olanlar› koyuyoruz. Yani hiçbir insan bulunmasa da bu nesnelerin mevcu-diyeti devam edecektir. Bu anlamda bir grup filozof için fizik nesneler gerçektir.Bunlara fizikalist, realist filozoflar deriz. Baz› filozoflar bunlar› kabul etmemektekimi de kabul etmeden gerçek nesneye geometrik ya da kavramsal nesneleri koy-maktad›rlar. Bu düflünürlere göre mesela üçgenler de onlar› düflünmesek bilemevcutturlar. Çünkü onlar psikolojik olarak düflünmemizden ba¤›ms›zd›rlar.

Baz› filozoflar soyut dedi¤imiz birtak›m matematiksel, geometrik nesnelerin ger-çek oldu¤unu söylerler. Bunlar onlar› alg›lamam›zdan ba¤›m›zd›r, derler. Bunlara ide-

al nesne diyelim. ‹deal nesnenin en temel özelli¤i yer kaplamamalar›d›r, mekânlar›

vard›r ama yerleri yoktur. Mesela Kant matematik nesnelerin mekân› zamand›r, der.O hâlde daha derli toplu bir anlay›fl için kaç tür nesne oldu¤unu bafll›klar hâ-

linde k›saca görelim:1. Fizik Nesneler: Bunlar cisimselliklerinden dolay› kendi bafllar›na mevcut-

lar ama bunlar›n ikinci nitelikleri alg›layana ba¤l›d›r.2. ‹deal Nesneler: Bunlar fizik bir mekân› kaplamazlar ama en az onlar kadar bir

mevcudiyetleri vard›r. Fizik nesnelerle ideal nesnelerin varolufl tarzlar› farkl›d›r.3. Zihinsel Nesneler: Birisinin bendeki tasavvurudur. Bu tasavvur kendi ba-

fl›na nesne de¤il benim onu düflünmeme ba¤l›d›r. Ben ölünce tasavvurumbenimle birlikte ölür. Zihinsel nesnelerin en önemli özelli¤i, onlar› alg›laya-na ba¤l› olmas›d›r. Bunlar varl›klar›n› benim onlar› düflünmeme borçlular.

Bunlar›n ikinci özellikleri baflkalar›na kapal›d›r. Objektif de¤ildir. Fizik nes-ne herkesin tasavvuruna aç›kt›r ama zihinsel nesne benden baflkas›n›n ta-savvuruna aç›k de¤ildir. Bu anlamdaki tasavvurlar benim üzerime etki edenfizik nesneye ba¤l› ama ortaya ç›k›fllar› benim alg›lamama ba¤l›d›r.

4. Hayalî Nesneler: Yani hayali varl›klar var. ‹nsan türünün zaman içinde ge-rek edebiyat gerek sanat gerekse mitoslarda yaratt›¤› varl›klard›r. Zihinseltasavvurum bana ait, ama kanatl› at tasavvuru bana ait de¤ildir. Bunlar in-san zihninin uzun y›llar boyunca yaratt›¤› objelerdir (nesnelerdir).Nesne deyince elimizde birden fazla eleman› olan bir küme var. Nesne fiziknesne ile özdefl de¤il. Fizik nesne sadece duyular›m›za, alg›lar›m›za konuolurlar ve mevcudiyetleri yer kaplamalar›na ba¤l›d›r. Demek ki nesne kav-

ram› daha genifltir.




5. Dinî Nesneler: Bu befl çeflit nesnenin ortak özelli¤i onlar›n mevcudiyetidir ve Parmenides, düflündü¤üm her fley vard›r derken bu nesneler aras›ndahiçbir ayr›m yapmam›flt›r. O hâlde onun nesne anlay›fl›n›n, bütün bu ayr›m-lara sahip olan bizlerinkinden farkl› oldu¤unu kabul etmek durumunday›z.

Parmenides varl›kla temas›m›z bak›m›ndan iki yol oldu¤unu söyler. ‹lki her fleyin öyle oldu¤unu sanan ölümlülerin yolu, di¤eri ise her fleyin iç yüzünü araflt›ran ve düflünmesini bilen filozoflar›n yolu ya da Tanr›lar›n yoludur. Varl›¤› düflünme-nin de bu tabloya uygun olarak iki yolu vard›r: Hakikat yolu ve San› yolu.

Hakikat yolu ak›l ile kavran›r. San› yolu ise aisthesis (duyum) ile kavran›r. Par-menides bu hakikat yolu anlay›fl› ile kendisinden öncekilerin mant›ksal argüman-lardan ya da ak›l yürütmelerden yola ç›kmak yerine gözlemlerden yola ç›karak yap-t›klar› felsefeyi yeni bir yola sokmufl oldu. Ondan önce filozoflar›n gözünde varl›-¤›n bir görünüflü vard›. Görünüfl de¤iflen, hareketli ve çokluk göstermekteydi. Var-l›¤›n asl› esas› ya suydu ya havayd› ya atefl ya da apeiron du. Bunlar de¤iflmezdi vehep ayn› kalmaktayd›. Ondan öncekiler hakikat alg›yla kavranmaz diyorlard›. Fakat

yine de hakikati, örne¤in su kavram›nda oldu¤u gibi, alg›da karfl›m›za ç›kan bir fley olarak sunmaktayd›lar. Parmenides alg›dan yola ç›k›larak felsefe kavranamaz diye-rek akl› felsefe yapman›n merkezine koymufl ve akl›n çoklu¤u ve de¤iflimi reddet-ti¤ini göstermifltir.

Nesneye duyular yoluyla yönelmek ile akl› yoluyla yönelmek aras›ndaki fark› Parmenides-

çi felsefe bak›m›ndan aç›klay›n›z.

Parmenides’ten sonraki filozoflar de¤iflime yeniden yer açabilmek için onu var-l›¤›n yokluk, yoklu¤un da varl›k olmas› olarak anlamak yerine, zaten mevcut olanfleylerin bir araya gelip ayr›flmalar› olarak anlamak yoluna gitmifllerdir. Hareketi

kurtarabilmek için bu çerçevede kal›nca da varl›k anlay›fllar›nda monist görüfltençokçu görüfle geçmek zorunda kalm›fllard›r. Bir anlamda varl›¤› ço¤altm›fllard›r.Örne¤in; Empedokles, evrenin temel unsurlar›n›n say›s›n› birden dörde ç›karm›fl(toprak, su, hava ve atefl) ve de¤iflmenin tan›m›n› de¤ifltirmifltir. De¤iflim, bu dörttemel unsurun yer de¤ifltirmesi ya da biraya gelip ayr›flmas›d›r. Dört unsur de¤iflikbiçimlerde kombinezonlar olufltururlar ama miktarlar› her seferinde yine ayn›d›r.Bu kombinezonlar de¤ifltikçe farkl› nesneler ortaya ç›kar. Mesela bir insan toprak,hava, su ve ateflin belli bir oranda meydana getirdi¤i bir nesnedir. E¤er o ölürsekaybolan onun meydana getirdi¤i kombinezondur. Empedokles’in bu çözüm öne-risi hem de¤iflmeksizin kalan bir temel unsur sa¤lamakta (dört unsurun kendileride¤iflmezler, toprak daima toprak, su daima su olarak kal›r) ama ayn› zamanda on-

lar› belli oranlarda birlefltirip ayr›flt›rmak suretiyle de¤iflim ve hareketi de mümkünk›lmaktad›r. Daha sonra görece¤imiz gibi Anaksagoras ve Demokritos da ayn› yol-dan giderek de¤iflim ile de¤iflmezli¤i uzlaflt›rmaya çal›flm›fllard›r.

Parmenides’ten sonraki filozoflar›n çözümüne yöneldikleri ikinci önemli sorunise yanl›fl konuflman›n imkân› sorunudur. Daha önce görüldü¤ü üzere Parmenidesgerçeklikle düflünceyi özdefllefltirmifl, her düflüncenin gerçe¤i dile getirdi¤ini, yanl›flkonuflman›n ise ancak olmayan bir fleyi konuflmak anlam›na gelebilece¤ini, olmayanfley de konuflulamayaca¤›na göre yanl›fl konuflman›n mümkün olmad›¤›n› iddia et-mekteydi. Bu sonucun bir di¤er ifadesi ise “düflündü¤üm her fley do¤rudur ” ifadesi-dir. Bu problem Yunan felsefesinde anlam probleminin ortaya ç›kmas›na yol açm›fl-t›r. Bu öncüldeki var olma kavram› deflilmifl, bu kavramdan hareketle sofistlerin fel-

sefesi ortaya ç›km›flt›r. Örne¤in Sofist Gorgias, Parmenides’in dedi¤i türden bir haki-kat yoktur. Olsa bile biz bunu duyular›m›zla bilemezdik ve aktaramazd›k.


Parmenides’e göre evreneduyular›yla yönelen insanyan›l›r, akl›yla yönelen insande¤iflmez hakikati, gerçekli¤ikavrar.

SIRA S‹ZDE 2

Parmenides düflünce ilevarl›¤› özdefllefltirerek biranlamda her düflüncevarl›¤›n düflünülmesidir yada düflündü¤üm her fleydo¤rudur der. Bu da yanl›fldüflünme ve konuflman›nimkân›n› bafll›ca bir felsefisorun hâline getirir. Busorun Platon taraf›ndançözülmeye çal›fl›lm›flt›r.



Platon, Sofist, Theaitetos ve Kratylos isimli eserlerinde yanl›fl konuflma sorununuçözmeye çal›flm›flt›r. Ona göre art›k yanl›fl düflünmek objeler aras›ndaki ba¤lar› yanl›flkurmakt›r. Yanl›fll›k yarg›da ortaya ç›kar. A, B’dir, dedi¤imiz sürece yanl›fl ve do¤ru

ortaya ç›kar. Yanl›fl konuflmak iki ayr› kavram› birbirine uygun olmayan bir flekildeba¤lamakt›r. Böylece Platon’a göre yanl›fl düflünmek, Parmenides’te oldu¤u gibi varolmayan bir fleyi söylemek de¤il, uygun olmayan bir özne-yüklem ba¤› kurmakt›r.

Eleal› Parmenides, birçok bak›mdan Antik Yunan düflüncesinde bir dönümnoktas›d›r. Art›k rastgele konuflma dönemi kapanm›fl, görüfllerimizi mant›ksal ar-gümanlarla temellendirmek zarureti do¤mufltur. Parmenides’in açt›¤› yol, belirli birçerçeve içinde Platon’a kadar devam etmifltir. Parmenides’te varl›k soyut de¤il,kütlesel ve küresel bir varl›kt›r. Varl›¤› dev bir nikel küre gibi düflünüyorlar, d›fl›

yok. Bu anlamda her fley bir doluluktur. Varl›k dedi¤i bir doluluk kümesidir, yaniboflluk yoktur. Art›k Parmenides ile birlikte felsefe bir do¤a felsefi olmaktan ç›k›pbir metafizik ve ontoloji hâline gelmeye bafllam›flt›r. Filozoflar›n konusunu fizik

nesneler de¤il, var olanlar çekmeye bafllam›flt›r. Var olan nedir sorusu art›k felse-finin gündemine girmifltir. Daha önce fizik nesne, do¤a nedir sorusu vard›. fiimdiise varl›k nedir sorusu vard›r.

ANAKSAGORAS Anaksagoras’a göre evrendeki her fley sonsuz say›daki küçük tohumcuktan, yani Yunanca ifadesiyle spermatadan oluflur. De¤iflme denen fley bu sonsuz say›dakispermatan›n bir araya gelmesi ve ayr›flmas›d›r. Evrendeki tüm görünür fleyler debelirli say›da spermatan›n bir biçimde birleflmesinden oluflur. Tek bir spermatakendi bafl›na ele al›nd›¤›nda saf ve yal›n bir yap›da olsa da do¤ada hiçbir fley ya-l›n hâlde bulunmaz çünkü bu yal›n spermatalar do¤ada daima belli ölçülerde bir

araya gelirler. Birçok parçadan meydana gelen her yap› da¤›l›p gitmeye mahkum-dur çünkü parçalar bir araya geldikleri yolla yeniden da¤›l›p eski hâllerine döne-bilirler. Oysa spermatalar›n her biri yal›n yap›da olduklar› için onlar hiçbir zaman

yok olup gitmez. Demek ki spermatalar say›ca sonsuz olmalar›n›n yan› s›ra ayn›zamanda yap›ca da ölümsüzdürler. Daima olmufllard›r ve daima olmaya devamedeceklerdir. Böylece onlar ezelî ve ebedîdirler fakat bir araya gelerek oluflturduk-lar› fleyler elbette da¤›l›p gidebilir. Bu bak›mdan do¤ada bulunan hiçbir fley ölüm-süz de¤ildir. Sadece onlar›n temel ögeleri olan spermatalar›n her biri tek tek ölüm-süzdür. Do¤al nesnelerin hepsi kat›fl›k ve bireflik yap›dad›rlar. Fakat bunun tek biristisnas› vard›r. Evrende nous denen bir yap› bulunmaktad›r ki iflte bu yap› da t›p-k› spermatalar gibi kat›fl›ks›z ve yal›nd›r. Bu özelli¤i nedeniyle de o hiçbir zaman

yok olup gitmez. O hâlde evrenin sonsuz say›da spermata ve noustan ibaret oldu-¤unu söylemek yanl›fl olmaz.

Anaksagoras’›n bu tablo ile yapmaya çal›flt›¤› fley görünüfl ile gerçeklik aras›n-da yap›lan ayr›m› aflmaya çal›flmakt›r. Çünkü görünür evreni oluflturan unsurlar ay-n› zamanda Parmenides’in varl›¤› gibi ölümsüz, ezelî ve ebedî bir yap›dad›rlar. Budurumda de¤iflip duran görünür fleyler, de¤iflmeksizin kalan bir gerçeklik taraf›n-dan oluflturulmakta, bu gerçeklik bir bak›ma de¤iflip duran görünüflün temeli ol-maktad›r. Evrendeki tüm de¤iflim de bu temel unsurlar›n, yani tohumlar›n bir ara-

ya gelip ayr›lmas›ndan oluflmaktad›r. Fakat bu hareketin kayna¤›, temel devindiri-cisi nedir? Kuflkusuz bu noustan baflkas› de¤ildir. Nous evrendeki tüm bu sperma-talar›n de¤iflimlerini, birleflme ve ayr›flmalar›n› düzenler, devindirir.

Nousun neyden meydana geldi¤i s›kl›kla sorulmufltur. Muhtemelen Anaksago-ras spermatalar›n yan› s›ra çok saf, çok daha duru ve incelikli tohumlar öngörmüfl-


Anaksagoras’a göreevrendeki her fley sonsuzsay›daki spermatan›nbirleflme ve ayr›flmalar›ndanoluflur. Spermatalar tümbileflik yap›lar› meydanagetirseler de kendileri bileflikde¤ildirler ve bu yüzden yokolmazlar.

Nous, spermatalar gibi yal›nbir yap› olarak hemölümsüzdür hem evrendekide¤iflimi yönlendirir hem deevrende amaçl› bir tasar›muygular.



tü ve nousun böyle tohumlardan olufltu¤unu düflünmekteydi. Anaksagoras’›n birhareket ilkesi olarak gördü¤ü nousun, Antik Yunan düflüncesinde irade ve ak›l gü-cünü temsil etti¤i aç›kt›r. Anaksagoras’›n nousa bir tür tanr›sall›k atfetti¤i de büyük

ölçüde aç›k görünmektedir ve burada kendisinden önceki baz› düflünürlerin izin-den gitti¤i anlafl›lmaktad›r. Mesela ondan önce Herakleitos evrende bir amaç vedüzen oldu¤unu savunmufl ve bu düzeni güdenin de logos oldu¤unu söylemiflti.Ksenophanes de Tanr›’n›n her fleyi hareket ettirdi¤ini, bunu da ak›l gücüyle yapt›-¤›n› söyleyerek bir anlamda Anaksagoras’› öncelemifltir. Demek ki Nous; 1. Hare-ket ettirici bir güçtür, 2. Ayn› zamanda belirli yerlerde evreni planlar.

Anaksagoras’›n Nous’a hem hareket ettirici hem de planlay›c› bir güç atfetmiflolmas› onu ilk teleolojik (gayeci) düflünürlerden biri yapm›flt›r. Yani evrenin birgayesi vard›r çünkü onu amaç güdebilen bir ak›l bilinçli biçimde planlam›fl ve buplana göre de devindirmifltir. O hâlde insan›n amac› bu gayeyi anlamakt›r.

DEMOKR‹TOSDemokritos zaman olarak hem Sokrates’ten önceki dönemlerde yaflam›flt›r hem deSokrates’ten sonraki kültür filozoflar›ndand›r. Kendisinden önce neredeyse tamamendo¤a sorunlar›yla ilgilenildi¤i hâlde Demokritos, do¤a sorunlar›ndan insan sorunla-r›na geçilen bir ara dönemde yaflam›fl bir düflünür olarak hem do¤a hem kültür ko-nular› ölçülü olarak ifllemifltir. Bu bak›mdan Demokritos, felsefe tarihinin kapsam›en genifl felsefelerinden birinin sahibidir. Bu genifl kapsaml› felsefenin temeli isemutlu bir yaflam, bilgince bir yaflamd›r. Demokritos’a göre iki tür haz vard›r:

1. Bedensel hazlar: Bunlar› ölçülü biçimde yaflamak gerekir. Bedeni ne ezmekne de rahat b›rakmak laz›md›r.

2. Zihinsel hazlar: Bunar kal›c› olan hazlard›r. Varl›¤› temafla etmek esas›na da-

yan›rlar.Demokritos’un eserlerinin önemli bir k›sm› maalesef yok edilmifltir. Bunun bafl-

l›ca sebeplerinden biri Yunanl› de¤il, Makedonyal› olmas›d›r. Atinal› olmayanlar›ngenelde sayg› görmemelerinden dolay› kendisi de Atina’da çok sayg› görmemifltir.Mesela Platon onun görüfllerinden birçok fley esinlendi¤i hâlde eserlerinde ad›n›bir kere bile anmam›flt›r. Buna karfl›l›k Aristoteles’te ona karfl› daha ölçülü ve say-g›l› bir dil kullan›ld›¤›n› görmekteyiz.

Demokritos’un genifl kapsaml› felsefesini üç bafll›kta incelemek mümkündür:1. Varl›k Anlay›fl›,2. Bilgi Anlay›fl›,3. Ahlak Anlay›fl›

Eleal›lardan sonraki felsefenin temel problemi hareketin varl›¤›n› kan›tlamak,görünüflü kurtarmak ve alg› dünyas›ndaki çoklu¤u ve de¤iflimi temellendirmekti.

Elea Felsefesinde varl›k “bir”di ve cisimsel bir küre olarak düflünülmüfltü. Yanibelli mant›ksal argümanlarla varl›¤›n bir oldu¤u ve varl›¤›n boflluk kalmayacak fle-kilde her fleyi doldurdu¤unu düflünüyorlard›. Tabii böyle bir durumda de¤iflme ol-mazd›. Eleal›dan sonraki filozoflar varl›¤›n çok oldu¤unu söylemifllerdir. Empedok-les sudan topra¤›n meydana gelmeyece¤ini anlam›flt› ama toprak da kemikten mey-dana gelmez. Anaksagoras bu sorunu gördü¤ümüz her fleyin bir tohumu oldu¤unusöyleyerek aflmaya çal›flt›. Ama bu ekonomik de¤ildi sorunlar›m›z› ço¤altt›. Bu nok-tada Demokritos sorunu çözmek istedi. Parmenides’in cisimsel, kütlesel küresiniparçalayarak en alt düzeye indirdi. Ona göre evren, ya da varl›k gözle görülemeye-

cek kadar küçük parçac›klardan meydana gelmifltir. Parmenides’in varl›¤a atfetti¤itüm özellikleri bu küçük parçac›klar›n her birine atfetmifltir. Bir anlamda Parmeni-




des’in yekpare bir bütün, dev bir küre olan varl›¤›n› ufalam›flt›r. Parmenides’in var-l›¤›, de¤iflmez, dönüflmez, ölümsüz, ezelî, ebedî, belli bir yeri dolduran, herhangibir boflluk içermeyecek ölçüde s›k› bir yap›yd›. Demokritos varl›¤›n tüm bu özellik-

lerini evreni meydana getirdi¤ini düflündü¤ü küçük parçac›klara atfetti ve bu par-çac›klara bozulmaz, parçalanmaz anlam›na gelen atoma dedi. Bunlar say›ca sonsuzolan evrenin en temel yap› tafllar›yd›. En temel özellikleri ise s›k›l›k, yani hiçbir bofl-luk içermeme, ezelîlik ve ebedîliktir. Bunlar evrende belli bir bofllu¤u ya da mekâ-n› doldururlar yani sonsuz bir bofllukta hareket ederler. Bunlar birbirlerini meyda-na getirmemifllerdir çünkü hepsi birden ezelî biçimde mevcutturlar. Kendileri enküçük parçac›klar olduklar› için daha küçük parçalara bölünmezler ve zaten tekparçad›rlar. Bu yal›nl›k nedeniyle de asla bozulmaz ve parçalanmazd›rlar. Bafllan-g›çta ne iseler flimdi de öyledirler ve gelecekte de ayn› flekilde kalacaklard›r. Bu an-lamda asl›nda varl›¤›n korunumu gibi bir ilkenin ortaya kondu¤u söylenebilir.

Elea felsefesinin en büyük sorunu bofllu¤un varl›¤›n› kabul etmemesiydi. Oysa

Demokritos, kendi içlerinde hiçbir boflluk içermeyen atomlar›n sonsuz bir boflluk-ta hareket ettiklerini söyleyerek bir anlamda boflluk fikrini benimsedi. Atomlarsonsuz say›da olduklar› için kuflkusuz bunlar›n içinde devinecekleri bofllu¤un dabir s›n›r› olmamas› gerekmekteydi. Yani Demokritosçu evren sonuçta iki fleyden,sonsuz say›da atomdan ve s›n›rs›z bir boflluktan oluflur. E¤er Demokritos bofllukdiye bir fleyi kabul etmeseydi bu atomlar asla hareket edemez, birbirleriyle âdetabitiflirlerdi. Böylece ortaya Parmenides’in yekpare bir yap› oluflturan s›k› varl›k an-lay›fl›ndan farks›z bir tablo ç›kard›. Elbette Demokritos mutlak yokluk diye bir fle-

ye inanm›yordu. Ona göre boflluk relativ bir yokluktur. Yani herhangi bir atomunbulunmamas› durumudur.

Demokritos’un atomlar›n›n hepsi ayn› malzemeden yap›lm›flt›r ve bu malzeme

de doluluktur. Yani bir fleyi doldurmad›r. Bu daha sonraki y›llarda madde anlay›-fl›n›n oluflmas›nda önemli bir ayr›nt› olacakt›r. Atomlar›n bir di¤er önemli özelli¤iise birbirlerinden flekilleriyle ay›rt edilebilmeleridir. Bunlar›n kimisi cilal› tafl gibi

yuvarlak, kimisi pürüzlü ve köfleli, kimisi üçgen prizma fleklinde, çengelli, kimisideliklidir. Aralar›ndaki bu ayr›m sayesinde evrendeki yap›ca farkl› fleyleri meyda-na getirebilirler. Mesela kat› bir masa da atomlardan yap›lm›flt›r, ruh gibi devingenbir yap› da. Ama masay› meydana getiren atomlar flekilce köfleli, ruhu meydanagetirenler ise kaygan, pürüzsüz ve yuvarlakt›r. Ayr›ca atomlar aras›nda büyüklükbak›m›ndan da farklar bulunur. Kendisi atomlara belirgin bir a¤›rl›k yüklememiflsede sonraki atomcular bunu kabul etmek zorunda kalm›fllard›r.

Bu tabloyla varl›¤› meydana getiren nedir sorusuna cevap verilmifl olmaktad›r.

fiimdi kâinat, çokluk nas›l meydana geldi sorusuna cevap verilmesi gerekecektir.Demokritos’a göre atomlar ezelî ve ebedî bir düflüfl, bir hareket içindedirler. De-mokritos’a göre atomlarla beraber bir hareket de vard›r ve bu hareket sonsuz birdüflüfl fleklindedir. Öyle bir düflme ki merkezden yay›l›r. Bu atomlar bafllang›çtaçarpma ve itme (bir araya gelme) iliflkisi içindedirler. Milyonlarca küçük parçac›k-lar bir yerlerden düflüyorlar ve birbirlerine çarp›yorlar. Baz›lar› bir araya gelip ba-z›lar› uzaklafl›yor. Bu noktada ezelî ve ebedî hareket ile atomlar› ayn› zamanda dü-flünmüfl, ikisinin birlikte ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürmüfltür. Kendisi fark›nda olmadanmutlak mekân› da düflünüyor. Böyle bir durumda yay›lma var ve bu durum sürek-li olarak vard›r. Bu atomlardan bir k›sm› öyle bir yap› meydana getiriyor ki bizimkâinat›m›z meydana geliyor. O da kâinat› bir kule fleklinde düflünüyor.

Boflluk s›n›rs›z, atomlar da say›ca sonsuz olduklar› için bu sonsuz malzemedensonsuz say›da kâinat›n ortaya ç›kmas› kaç›n›lmazd›r. Kâinat›n meydana gelmesinde


Demokritos’a göre evrens›n›rs›z bir bofllukla sonsuzsay›da atomdan meydanagelmifltir. Bu atomlarbofllukta hareket eder,birleflip da¤›larak tüm evrenolaylar›n› olufltururlar.

Demokritos’ta de¤iflimintemeli atomlar›nbirleflmeleri veayr›lmalar›d›r. Atomlar aslayok olmazlar ama birleflereksonradan ortadan kalkacakbileflik yap›lar meydanagetirirler. Bu tabloda tümde¤iflim nicel bir temeldegerçekleflir.



atomlar kendi aralar›nda bir araya gelecek yap›lar oluflturur; atomlar ve atom küme-leri. Bu atom kümeleri nesneleri meydana getirir. Demokritos yeryüzünü tepsi biçi-minde düflünür. Demek ki toprak belli atomlar›n bir araya gelmesinden oluflmufltur.Daha sonra da belli atomlar suyu meydana getirirken belli atomlarsa gezegenlerioluflturur. Sürekli birbiriyle örtüflen atomlar atefli, çok hareketli atomlar günefli, ay›meydana getiriyor. Baz›lar› da canl›lar› dolay›s›yla bitki, hayvan ve ruhu meydanagetiriyor. Art›k her fley ayn› malzemeden yap›lm›fl, her fley atomlardan meydana gel-mifltir. Bu tablo, her fleyi tek bir yap›ya indirgeyen birlefltirilmifl bir do¤a felsefesininsonucudur. Her nesne, her varl›k atomlar›n birleflmesinden meydana geldi¤ine görebirbirlerinin ayn› olmal›d›rlar. Fakat nesneler birbirlerinden farkl› oldu¤una göre budurumda farkl›l›¤› yaratan fley nedir? Farkl›l›k farkl› nesne gruplar›ndan, atom bile-fliklerindeki farkl›l›klardan oluflur. Demokritos tam bu noktada eski gelene¤e dönüfl

yapm›fl gibidir. Onlar da toprak, su, hava ve atefl gibi farkl› unsurlar ileri sürüyorlar-d›. Demokritos bu bak›mdan onlardan daha materyalist görünmemektedir. Ona gö-re nesneler aras›ndaki farkl›l›klar flu sebeplere dayanabilir:

1. Farkl›l›k atomlar›n birleflme tarz›nda ortaya ç›kabilir. A atomlar›, B atomlar› ve C atomlar› belli bir flekilde bir araya geldi¤inde toprak, ayn› atomlar fark-l› flekillerde birleflirlerse su meydana gelebilir. Demek ki farkl› nesnelerinmeydana gelmesinin sebebi ayn› nesnelerin farkl› biçimlerde birleflmesidir.Bu görüfl bugünkü madde anlay›fl›na da yak›nd›r.

2. Farkl›l›¤› meydana getiren farkl› atom düzenleniflleridir. Benzer atomlar,farkl› biçimlerde düzenlendiklerinde farkl› nesneler ortaya ç›karabilirler.

3. Di¤er bir sebep, atomlar›n nesnelerin düzenlenmesindeki konumudur. Ay-n› atomlar öyle flekilde düzenlenebilir ki farkl› bir nesne verebilir. Demek kifarkl›l›¤›n meydana gelmesinde de¤iflik bileflikler benzer atomlar›n bir arayagelme ve atomlar›n nesnelerin içindeki konum farkl›l›klar›ndan dolay›d›r.

Demokritos ruhun da atomlardan meydana geldi¤ini söyleyerek Yunan dünya-s›n›n klasik ruh anlay›fl›ndan büyük ölçüde uzaklaflm›flt›r. Ruh atomlar› en parlak,pürüzsüz, yuvarlak, cilal› ve bu yüzden de en devingen atomlard›r. Demokritosruh atomlar›n›n ayn› zamanda hafif atomlar olduklar›n›, bu yüzden ölümden son-ra kolayca uçup gittiklerini söylemekteydi. Ona göre ruh öldü¤ü zaman parçalaraayr›l›r ve havalan›r. Yunan dünyas›nda ölümsüzlük parçalanmamak demektir. De-mek ki Demokritos ölümsüzlü¤e inanmamakta, ruhun beden öldü¤ü zaman çözü-lüp gidece¤ini düflünmekteydi. Demokritos ruhun ölümlü oldu¤unu ve beden öl-dükten sonra onun da parçalara ayr›l›p da¤›laca¤›n› söyleyen ilk isimdir.

Demokritos bütün bu evren tablosuyla bir anlamda de¤iflimi kurtarm›fl olmakta-d›r. Ona göre atomlar t›pk› Parmenides’in varl›¤› gibi asla yok olmasalar da nicel an-

lamda birbirleriyle birleflip da¤›larak bir de¤iflim meydana getirirler. Böylece hertürden de¤iflim bir anlamda nicel temelde olup biter. Tüm de¤iflim de atomlar›n yerde¤ifltirmesinden ya da say›ca artmas›ndan oluflur. Örne¤in bir nesne büyüyorsa ye-ni atomlar kazan›yor, küçülüyorsa eksiliyordur. Yani atomlar birlefliyor ve ayr›fl›yor-dur. Bu durumda nesnenin özdeflli¤i bozulmaz. Nesne yine ayn› nesne olarak ka-l›r. O hâlde eksilip ço¤alan fley varl›¤›n kendisi de¤ildir. Varl›k ezelî ve ebedîdir.

De¤iflim ayn› zamanda nesnelerin niteliklerini de¤ifltirmesi fleklinde olabilir. A¤aç yeflildir ve bir süre sonra sar› olur. Bu niteliksel de¤iflmeler nesnenin özdefl-li¤ini kaybettirmez. O zaman niteliksel de¤iflmenin kayna¤› yine nicelikseldir. Ni-celiksel de¤iflimler belli bir ölçüyle s›n›rl› kald›¤› sürece nesnenin özdeflli¤i devamedecektir. Nicel de¤iflim nesnenin niteli¤inde görünür bir de¤iflime yol açabilir. Ni-

teli¤in de¤iflmesi ancak gözlemledi¤imiz zaman ortaya ç›kar. Nesnenin nitelikselde¤iflmesi, benim alg›lamamda yaratt›¤› etkiden anlafl›l›r ve bu etkiden dolay›d›r.


Demokritos’a göre ruh daatomlardan oluflmufl biryap›d›r ve bu yüzdenbedenin ölümünden sonrada¤›l›p gider. DemokritosAntik Yunan dünyas›ndaruhun ölümlü oldu¤unu budenli aç›k biçimde söyleyenilk kiflilerden biri olmufltur.



Nesneler ayn› zamanda özsel bak›mdan da de¤iflebilirler. Bu tür bir de¤iflme birnesnenin art›k o nesne olma özelli¤ini yitirmesidir. Demokritos’a göre bu durum-da nesne yok olmaz. Yani nesneyi oluflturan atomlar ortadan kalkmaz. Sadece onesneyi oluflturan atomlar çözülür ve baflka bir hâle dönüflür. Özsel de¤iflme atom-lar›n ya bütünüyle ayr›flarak baflka nesne gruplar›na gitmesi ya da atomlar›n en te-mellerinin yer de¤ifltirmesidir.

Bütün bu de¤iflimlere dikkat edildi¤inde hepsinin de temelde niceliksel de¤i-flimler oldu¤u görülür. Burada Demokritos’un getirdi¤i fark fludur: Bu tabloda bü-tün olaylar fiziksel süreçlerdir. Yani evren olaylar› üzerinde herhangi bir ak›l ya dairadenin etkisi yoktur. Tüm evren olaylar› atomlar aras› etki ve tepki iliflkilerindenoluflmaktad›r. O hâlde bunun mekanik bir evren tasar›m›na giden yolu aralad›¤›söylenebilir. Bu düflüncenin Antik Yunan dünyas› aç›s›ndan önemli bir yenilik ol-du¤u görülmektedir. Çünkü daha önceki düflüncelerde böyle aç›k bir mekanizmgöze çarpmamaktad›r. Son kertede Demokritos’un mekanik ve maddeci bir zihni-

yete sahip oldu¤u söylenebilir.Bafllang›çtan beri Yunan felsefesi varl›¤› iki biçimde kurmufltur: Varl›¤›n asl› ve

görünüflü. Gerçeklik yani varl›¤›n asl› ak›l ya da düflünme ile kavran›r. Görünüflüise alg›, duyum (aisthesis) ile kavran›r. Parmenides görünüflü gerçeklikten tama-men kopar›rken Demokritos bu ikisini birlefltirmek istemifltir.

Demokritos’a göre varl›¤›n asl› atomlar ve atomlar›n düzenleniflleridir. Gerçekatomlar›n düzenleniflinden meydana gelmektedir. Ben atomlar› alg›lar›mla duyum-lar›mla alg›layamam, idrak edemem, do¤rudan do¤ruya alg›ma konu yapamam. Ozaman görünüfl nas›l ortaya ç›kar? Görünüflün ortaya ç›kmas› için önce nesne ol-mal›d›r. Nesne atomlardan meydana gelir. Bu da fizik bir nesne ortaya koyar.

Atomlar nesnenin esas›d›r. Görünüflün ortaya ç›kmas› için ikinci koflul alg›lamad›r.Demek ki alg› da gerekir. Yani bir bilinç, zihin gerekiyor.

Demokritos’ta görünüfl, nesnenin fizik yap›s›n›n benim duyu organlar›m üze-rindeki etkisinden meydana gelir. Ben atomlar› göremem ama atomlar benim üze-rimde bir etki yarat›r. Bu etkiden dolay› da görünüfl ortaya ç›kar. Burada nesneniniki temel özelli¤inden bahseder. 1- Nesnenin kendisi. 2- Benim organlar›m üzerin-deki etkisi. O hâlde atomlar›n iki tür nitelikleri oldu¤u söylenebilir: Birincil ve ikin-cil nitelikler. ‹kincil nitelikler ona göre renk, koku, sertlik gibi duyu organlar›yla al-g›lanabilen niteliklerdir ve bunlar uzlafl›msald›r.

Demokritos, Parmenides’in bütünüyle yads›d›¤› de¤iflim olgusuna felsefesinde nas›l yer

açm›flt›r ve görünüflle gerçekli¤i ya da de¤iflim ile de¤iflmezli¤i nas›l uzlaflt›rm›flt›r?

Demokritos bu evren anlay›fl›n›n yan› s›ra idealist bir ahlak anlay›fl› ortaya koy-mufltur. Bilgeli¤in insan› mutlu edece¤ine inanm›flt›r. Yunanl›lar bilgiyi bizim gibianlamazlar. Bilgi bizim için bir güçtür, yarard›r. Yunan’da bilginin iki temel yönü

var: Birincisi keyif yönü. Bilmek için bilmek. Bu önemli bir fleydir. Bafllang›çta te-mel bilgi anlay›fl› budur. ‹kincisi ise Yunan’da bilgi pratik hayat› mutlu k›lmal›d›r.

Yani bireysel anlamda sizi mutlu k›lmal›. Bu anlamda buna yaflama bilgeli¤i diyo-ruz. Bu Yunan Sophias›n›n en önemli yönüdür. Hayat›n önemi ustalaflmakt›r. Bu-radaki önemi hayat› mutlu, uyumlu ve huzurlu bir biçimde yaflamam›zd›r. Bununiçin de Yunan bilgeli¤inin temelinde yaflama bilgeli¤i yatar. Bu da hayat› bütünolumsuzluklar›na ra¤men s›rtlay›p götürmektir. Demokritos da bilgece, ölçülü vedengeli olmak gerekti¤ini söyler. Bu da azla yetinmek, ölümden korkmamakt›r.

Kendini her türlü zorlu¤a al›flt›racaks›n, diyor. Bu sebeple sizin hayat›n›z› anlam-land›rman›z gerekir.


Atomlar birincil ve ikincilolmak üzere iki tür özelli¤esahiptir. Birincil özelliklerak›lla kavranabilir. ‹kincilolanlar ise duyusal veuzlafl›msald›r.

SIRA S‹ZDE

3




Parmenides’in felsefi görüfllerini de¤erlendir-

mek.Parmenides’in ortaya koydu¤u felsefe, Elea ad›

verilen bölgede etkinlik gösterifl olmas› nedeniy-

le Elea felsefesi olarak an›l›r. Ona göre her fley

ezelî ve ebedî ise hiçbir fley vardan yok olmaz,

yoktan var olmaz ise de¤iflme denen fley de her-

hangi fleyin kaybolup yeni bir fley olmas› ise o

hâlde de¤iflme yoktur. De¤iflim ve çokluk sadece

duyular›n bir yan›ltmacas›d›r. Ona göre birden

çok ç›kmas› mümkün olmad›¤› gibi varl›kta bir

de¤iflim olmas› da mümkün de¤ildir. Her fley eze-

lî ve ebedîdir. Yoktan varl›k, varl›ktan yoklukmeydana gelmez. Her fley “bir”dir ve sadece “bir”

vard›r. De¤iflme yoktur. Böylece Parmenides gö-

rünüfl ile gerçeklik aras›nda bir ayr›m yapm›fl, gö-

rünüflün duyusal oldu¤unu ve aldatt›¤›n› gerçek-

li¤in ise ancak ak›lla kavranan de¤iflmez bir yap›

oldu¤unu söylemifltir. Ona göre nesnenin en ay-

r›lmaz özelli¤i varl›¤›d›r. Ondan her özellik kald›-

r›labilir ama varl›k kald›r›lamaz. Parmenides’e gö-

re evrene duyular›yla yönelen insan yan›l›r, akl›y-

la yönelen insan de¤iflmez hakikati, gerçekli¤i

kavrar.Ayn› zamanda Parmenides’e göre düflünce ve gerçeklik özdefltir. Böylece her düflünce varl›-

¤›n düflünülmesidir. Yokluk düflünülemez. Par-

menides düflünce ile varl›¤› özdefllefltirerek bir

anlamda her düflünce varl›¤›n düflünülmesidir ya

da düflündü¤üm her fley do¤rudur der. Bu da yan-

l›fl düflünme ve konuflman›n imkân›n› bafll›ca bir

felsefi sorun hâline getirir. Bu sorun Platon tara-

f›ndan çözülmeye çal›fl›lm›flt›r.

Anaksagoras’›n felsefesinin ana kavramlar›n›

saptamak. Anaksagoras’a göre evrendeki her fley sonsuz sa-

y›daki küçük tohumcuktan, yani Yunanca ifade-

siyle spermatadan oluflur. De¤iflme denen fley bu

sonsuz say›daki spermatan›n bir araya gelmesi ve

ayr›flmas›d›r. Evrendeki tüm görünür fleyler de

belirli say›da spermatan›n bir biçimde birleflme-

sinden oluflur. Spermatalar say›ca sonsuz olmala-

r›n›n yan› s›ra ayn› zamanda yap›ca da ölümsüz-

dürler. Daima olmufllard›r ve daima olmaya de-

vam edeceklerdir. Evrende nous denen bir yap›

bulunmaktad›r ki iflte bu yap› da t›pk› spermata-lar gibi kat›fl›ks›z ve yal›nd›r. Bu özelli¤i nedeniy-

le de o hiçbir zaman yok olup gitmez. O hâlde

evrenin sonsuz say›da spermata ve noustan iba-

ret oldu¤unu söylemek yanl›fl olmaz. Anaksago-

ras’›n bu tablo ile yapmaya çal›flt›¤› fley görünüfl

ile gerçeklik aras›nda yap›lan ayr›m› aflmaya ça-

l›flmakt›r. Nous evrendeki tüm bu spermatalar›n

de¤iflimlerini, birleflme ve ayr›flmalar›n› düzenler,

devindirir. Nous; 1. Hareket ettirici bir güçtür,

2.Ayn› zamanda belirli yerlerde evreni planlar.

Anaksagoras’›n Nous’a hem hareket ettirici hemde planlay›c› bir güç atfetmifl olmas› onu ilk tele-

olojik (gayeci) düflünürlerden biri yapm›flt›r.

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç




Demokritos’un felsefi görüfllerini tart›flmak.

Demokritos’a göre evren atomalar denen gözle

görülemeyecek kadar küçük temel unsurlardan

meydana gelmifltir. Bu unsurlar ezelî ve ebedîdir-ler ve say›ca sonsuzdurlar. Parçalanmazlar, kendi

içlerinde boflluk içermezler, yekpare ve yal›nd›r-

lar. Bu yüzden de da¤›l›p gitmezler. Bir anlamda

Parmenides’in varl›¤a atfetti¤i tüm özellikleri ta-

fl›rlar. Demokritosçu evren sonuçta iki fleyden,

sonsuz say›da atomdan ve s›n›rs›z bir boflluktan

oluflur. E¤er Demokritos boflluk diye bir fleyi ka-

bul etmeseydi bu atomlar asla hareket edemez,

birbirleriyle âdeta bitiflirlerdi. Oysa atomlar bofl-

lukta hareket eder, birleflip da¤›larak tüm evren

olaylar›n› olufltururlar. Demokritos’ta de¤iflimintemeli atomlar›n birleflmeleri ve ayr›lmalar›d›r.

Atomlar asla yok olmazlar ama birleflerek sonra-

dan ortadan kalkacak bileflik yap›lar meydana ge-

tirirler. Bu tabloda tüm de¤iflim nicel bir temelde

gerçekleflir. Boflluk s›n›rs›z, atomlar da say›ca son-

suz olduklar› için bu sonsuz malzemeden sonsuz

say›da kâinat›n ortaya ç›kmas› kaç›n›lmazd›r. De-

mokritos’a göre ruh da atomlardan oluflmufl bir

yap›d›r ve bu yüzden bedenin ölümünden sonra

da¤›l›p gider. Demokritos Antik Yunan dünyas›n-

da ruhun ölümlü oldu¤unu bu denli aç›k biçim-

de söyleyen ilk kiflilerden biri olmufltur. Demok-

ritos bütün bu evren tablosuyla bir anlamda de¤i-

flimi kurtarm›fl olmaktad›r. Ona göre atomlar t›p-

k› Parmenides’in varl›¤› gibi asla yok olmasalar

da nicel anlamda birbirleriyle birleflip da¤›larak

bir de¤iflim meydana getirirler. Böylece her tür-

den de¤iflim bir anlamda nicel temelde olup bi-

ter. Tüm de¤iflim de atomlar›n yer de¤ifltirmesin-

den ya da say›ca artmas›ndan oluflur. Bu tabloda

bütün olaylar fiziksel süreçlerdir. Yani evren olay-

lar› üzerinde herhangi bir ak›l ya da iradenin et-

kisi yoktur. Tüm evren olaylar› atomlar aras› etki

ve tepki iliflkilerinden oluflmaktad›r. O hâlde bu-

nun mekanik bir evren tasar›m›na giden yolu ara-

lad›¤› söylenebilir. Bu düflüncenin Antik Yunan

dünyas› aç›s›ndan önemli bir yenilik oldu¤u gö-

rülmektedir. Demokritos bu evren anlay›fl›n›n ya-

n› s›ra idealist bir ahlak anlay›fl› ortaya koymufl-

tur. Bilgeli¤in insan› mutlu edece¤ine inanm›flt›r.

Hayat› bütün olumsuzluklar›na ra¤men s›rtlay›p

götürmeyi savunmufl, bilgece, ölçülü ve dengeli

olmak gerekti¤ini söylemifltir.

3

A M A Ç




1. Demokritos’a göre afla¤›dakilerden hangisi yal›n bir yap›d›r?

a. Ruhb. Evrenc. Atomad. ‹nsane. Masa

2. Afla¤›dakilerden hangisi evreni meydana getiren te-mel unsurlar›n say›s›n›n birden çok oldu¤unu iddiaeden düflünürlerden biridir?

a. Thalesb. Anaksagorasc. Anaksimenes

d. Parmenidese. Anaksimandros

3. Atomlar hakk›nda afla¤›daki bilgilerden hangisi yan-l›flt›r?

a. Sonsuz say›dad›rlarb. Ezeli ve ebedidirlerc. Hiçbir boflluk içermezlerd. Hepsi de ayn› biçimdedire. Yal›n ve parçalanmazd›rlar

4. Afla¤›daki görüfllerden hangisi Parmenides’e ait de-

¤ildir?a. Düflünceyle varl›k özdefltirb. Yanl›fl konuflma ya da düflünme diye bir fley

olamazc. Birden çokluk ç›kmazd. Görünüfl duyusal ve aldat›c›d›re. Evrendeki de¤iflimin bir yasas› vard›r

5. Anaksagoras’›n Nous kavram› hakk›nda afla¤›daki-lerden hangisi söylenemez?

a. Spermatalardan oluflan bileflik bir yap›d›rb. Bir tür tanr›sall›kt›r

c. Evrendeki de¤iflimi yönlendirird. Evreni amaçl› bir tasar›mla yönetire. Bir tür ak›lsall›kla iliflkilendirilebilir

6. Parmenides evrenin biri duyular›m›za, di¤eri akl›m›-za hitap eden iki yönü oldu¤unu, evrenin hakikatinin

ancak ak›l yoluyla elde edilebilece¤ini iddia eder. Afla¤›dakilerden hangisi bu görüflten ç›kar›labilecek so-nuçlardan biri de¤ildir?

a. Evrenin ak›l yoluyla kavranabilecek bir düzenesahip olmas›

b. Biri duyular›m›za, öteki akl›m›za hitap eden ikievren olmas›

c. Duyular›n insana evrenin en yüksek hakikatini verememesi

d. Evrenin duyular ile farkl›, ak›l ile farkl› biçimdede¤erlendirilmesi

e. Akl›n ve duyular›n sa¤lad›¤› verilerin evren hak-

k›nda farkl› alg›lar do¤urmas›

7. Demokritos’un ruh görüflü hakk›nda afla¤›dakilerdenhangisi söylenemez?

a. Ruh atomlardan meydana gelmifl bir yap›d›rb. Ruh bileflik fakat ölümsüz bir yap›d›rc. Ruh atomlar› devingen, yuvarlak ve pürüzsüzdürd. Ruh atomlar› son derece uçucudure. Ruh daima bedenle birlikte bulunur

8. Afla¤›dakilerden hangisi hem Demokritos’un hem Anaksagoras’›n savundu¤u bir görüfltür?

a. Evrendeki tüm yap›lar atomlar ve boflluktanoluflmufltur

b. Evren düzeni tek bir ilkeden hareketle aç›kla-nabilir

c. Evren amaçl› ve planl› bir akli düzenlenifl için-dedir

d. Evren düzeni tamamen mekanik ve rastlant›sald›re. Olufl, belli de¤iflmez unsurlar›n birleflme ve ay-

r›lmalar›ndan ibarettir

9. Afla¤›dakilerden hangisi Parmenides’ten sonra ortaya ç›kan yanl›fl düflünme sorununu çözmeye çal›flan

düflünürlerden biridir?a. Platonb. Demokritosc. Empedoklesd. Anaksagorase. Anaksimandros

10. Demokritos’a göre afla¤›dakilerden hangisi atomla-r›n ikincil özellikleriyle aç›klanamaz?

a. Renkb. Kokuc. Biçim

d. Sertlike. Yumuflakl›k





1. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Demokritos”

bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. De-

mokritos’un atomlara atfetti¤i özelliklerden biri-

nin de yal›nl›k oldu¤unu, di¤er seçeneklerde

yer alan tüm yap›lar›n atomlar›n birleflmelerin-

den meydana gelen bileflik unsurlar olduklar›n›

göreceksiniz.

2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Anaksagoras”

bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Anak-

sagoras’›n evreni meydana getiren temel unsur-

lar›n, yani spermatalar›n say›ca sonsuz oldu¤u-

nu söyledi¤ini, böylece evreni kökeni itibariyle

birden çok unsura dayand›rd›¤›n› göreceksiniz.

3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Demokritos”


mokritos’a göre atomlar›n biçimlerinin farkl› ol-

du¤unu göreceksiniz.

4. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Parmenides”

bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Par-

menides’in de¤iflimi tamamen reddetti¤ini gö-

receksiniz.

5. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Anaksagoras”

bafll›kl› bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

Anaksagoras’a göre Nous’un bileflik de¤il, yal›n

bir yap› oldu¤unu göreceksiniz.

6. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Parmenides”

bafll›kl› k›sm›n› yeniden inceleyiniz. Parmeni-

des’in bu sözle, iki ayr› evren oldu¤unu söyle-

mek yerine, ayn› evrene iki ayr› yolla yöneline-

bilece¤ini söyledi¤ini göreceksiniz.

7. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Demokritos”


mokritos’a göre ruhun ölümsüz de¤il, ölümlü bir

yap› oldu¤unu, bedenin ölümünden sonra ruh

atomlar›n›n da da¤›l›p gidece¤ini göreceksiniz.8. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Anaksagoras”

ve Demokritos bafll›kl› bölümlerini karfl›laflt›r-

mal› olarak yeniden gözden geçiriniz. Hem

Anaksagoras’›n, hem Demokritos’un, oluflu de-

¤iflmez yap›daki belli unsurlar›n bir araya gelip

ayr›lmalar›ndan ibaret bir süreç olarak gördük-

lerini fark edeceksiniz.

9. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Parmenides”

bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Pla-

ton’un yanl›fl düflünme sorununu çözme tefleb-

büsünde bulunan düflünürlerin bafl›nda geldi¤i-

ni göreceksiniz.

10. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Demokritos”

bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden geçiriniz. Her

atomun ayr› bir biçime sahip oldu¤unu, böyle-

ce biçimin atomun asli özelliklerinden biri ol-

du¤unu, renk, koku, sertlik, yumuflakl›k gibi

özelliklerin ise atomun ikincil özellikleri aras›n-

da yer ald›¤›n› göreceksiniz.


Düflünce ile varl›¤›n ya da gerçekli¤in özdefllefltirilmesi

bir anlamda düflüncemizle düflüncemizin konusu olan

fleyi birbirleriyle bir tutmak anlam›na gelir. Bu durum-

da düflüncemiz, konu edindi¤i fleyler bir ve ayn› özden

gelir. O hâlde masa ile masan›n düflünülmesi aras›nda

hiçbir ontik ayr›m yoktur. Bu durumda varl›ktan baflka

bir fleyi düflünemeyiz çünkü Parmenides’e göre varl›k

yekpare bir yap›d›r ve düflünmemize hangi bak›mdan

konu edinilirse edinilsin her düflünme varl›¤›n düflünül-

mesi olacakt›r. Bu ayn› zamanda var olmayan›n asla

düflünülemeyece¤i çünkü var olmayan›n hiçbir düflün-

ceye konu edinilemeyece¤i anlam›na gelmektedir. O

hâlde yanl›fl düflünme yoklu¤un düflünülmesi olacakt›r

ki zaten yokluk düflünülemeyece¤ine göre yanl›fl dü-

flünme de mümkün de¤ildir. Bu durumda her düflünce

varl›k hakk›nda ve do¤ru olacakt›r. Bu hüküm sonrala-

r› baflta Sofistler olmak üzere birçok düflünürce istismar

edilmeye aç›kt›r ve bu yüzden yanl›fl düflünmenin birflekilde mümkün k›l›nmas› gerekir. Bu zorlu ifli üstlene-

cek kifli Platon olacakt›r.





S›ra Sizde 2

Parmenides’e göre do¤aya iki flekilde yönelmek müm-kündür. Bunlardan ilki ak›l ikincisi ise duyular yoluyla

olur. Do¤aya duyular yoluyla yönelen biri Parmenides’e

göre her yerde bir çokluk ve dönüflüm görecektir. Oy-

sa bu sadece do¤an›n görünüflüyle ilgili bir durumdur

çünkü duyular bize sadece görünüflü verirler. Bu du-

rumda çokluk da hareket de evrenin ya da do¤an›n gö-

rünüflüyle ilgili olgulard›r ve duyusal›n ötesine geçen

bir temelleri de yoktur. Oysa do¤aya akl› yoluyla yöne-

len biri görünüflün ötesine, gerçeklik alan›na geçmifl

olacakt›r ve bu alanda birden çokun ç›kamayaca¤›, var-

l›kta hiçbir boflluk bulunmad›¤› için hareketin ya da dö-nüflümün de mümkün olamayaca¤› mant›ksal olarak

fark edilecektir. Yani gerçeklik alan›nda hareket ve çok-

luk yoktur. Bu durumda bu iki olgu evrenin gerçekli-

¤iyle ilgili de¤ildirler. Parmenides evrene duyular›yla

yönelen insanlar›n yolunu san› yolu, akl›yla yönelen in-

sanlar›n yolunu ise hakikat yolu olarak görür ve bu

ikincisini gerçek bilgeli¤in flart› sayar.

S›ra Sizde 3

Demokritos atomlar›n ezelî ve ebedî olduklar›n›, yani

her zaman mevcut bulunduklar›n› söyler, bundan son-ra da daima mevcut olacaklar›n› söyler. Ayn› zamanda

onlar kendi içlerinde hiçbir boflluk tafl›mazlar. Yekpare

olduklar› için ölümsüzdürler. Böylece Demokritos, bir

anlamda Parmenides’in varl›¤a atfetti¤i özelliklerin ne-

redeyse tamam›n› atomlara atfetmifl olur. Yani Parmeni-

des’in de¤iflmez gerçeklik zeminini atomlar üzerinden

kurar. Fakat bu de¤iflmez ölümsüz atomlar›n bir araya

gelip da¤›lmak suretiyle evrendeki görünür de¤iflimi

meydana getirdiklerini iddia ederek de¤iflimle de¤ifl-

mezlik aras›ndaki o gerilimi aflm›fl olur. Görünüfller dün-

yas›n›n temelinde gerçekli¤i temsil eden atomlar bulun-

du¤u için bir anlamda görünüflle gerçeklik de birbirle-

riyle uzlaflt›r›lm›flt›r.

Aristoteles. (1996). Metafizik çeviren: Ahmet Arslan,

Sosyal Yay›nlar: ‹stanbul. Armstrong, A. H. (1957). An Introduction to Ancient

Philosophy Westminster-Maryland: The Newman

Press.


Öncesi Yunan Felsefesi ‹stanbul: Bilgi Üniversite-

si Yay›nlar›.

Barnes, J. (1982). The Presocratic Philosophers

Roudledge & Kegan Paul: Londra.

Copleston, F. (1990). Ön Sokratikler ve Sokrates çe-

viren: Aziz Yard›ml›, ‹stanbul:

‹dea Yay›nevi.Cornford, F. M. (1957). From Religion to Philosophy

Harper & Brothers Publ: New York.

Erhat, A. (1989). Mitoloji Sözlü¤ü Remzi Kitabevi: ‹s-

tanbul.

Homeros. (2004). ‹lyada çeviren: Azra Erhat ve A. Ka-

dir, Can Yay›nlar›: ‹stanbul.

Kranz, W. (1984). Antik Felsefe çeviren: Suad Y. Bay-



Ö¤retileri çeviren: Candan fientuna, Yap› Kredi Ya-

y›nlar›: ‹stanbul.Luce, J. V. (1994). An Introduction to Greek

Philosophy New York: Thames and Hudson Inc.

Peters, F. E. (2004). Antik Yunan Felsefesi Terimle-

ri Sözlü¤ü çeviren: Hakk› Hünler, Paradigma Yay:

‹stanbul.

Russell, B. (1994). Bat› Felsefesi Tarihi I: ‹lkça¤ Çevi-

ren: Muammer Sencer, ‹stanbul: Say Yay›nlar›.

Windelband, W. (1956). History of Ancient

Philosophy Çeviren: Herbert Ernest Cushman.

Dover: Dover Publications.

Zeller, E. (1980). Outline of the History of Greek Philosophy çeviren: L. R. Palmer, Dover

Publishing: New York.




Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sofist adland›rmas›n›n anlamlar›n› ve bu adland›rman›n tarihsel nedenlerinisaptayabilecek,

Antik Yunan dünyas›nda Sofistlerin ortaya ç›kmas›n› sa¤layan koflullar› de-¤erlendirebilecek,Sofistlerin bilgi konusundaki görüfllerini tart›flabilecek,Bafll›ca sofistlerin felsefe anlay›fllar›n›n ana hatlar›n› saptayabilecek,Sokrates’i ve düflüncelerini de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Logos

• Demokrasi

• Rölativite

• Maiuetik

• Eudaimonia

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

‹lkça¤ Felsefesi Sofistler ve Sokrates

• SOF‹ST ‹FADES‹N‹N ANLAMI

• SOF‹STLERE OLAN ‹HT‹YACINKAYNAKLARI VE SOF‹STLER‹NORTAYA ÇIKIfiI

• SOF‹STLER‹N B‹LG‹ ANLAYIfiI

• BAfiLICA SOF‹STLER

• SOKRATES




SOF‹ST ‹FADES‹N‹N ANLAMIEski Yunan dünyas›nda ‘sofist’ adland›rmas›, erken dönemde, kendi alan›nda yet-kin flairler için kullan›ld›¤› gibi Thales, Bias, Solon gibi toplumda sayg›n bir konu-ma yerlefltirilen bilge ve düflünürler için de kullan›l›yordu. Bu kullan›m›na z›t ola-rak sofist nitelemesi, özellikle geç dönemde, baz› oyun yazarlar›n›n ve Platon’unmetinlerinde kazanç peflinde koflan, toplumsal sayg›nl›¤›n› kaybetmeye bafllam›fl

yetenekli ö¤retmenler için de kullan›lm›flt›r. Bu tutum bize sofistlerin kim oldu¤un-dan çok, onlara karfl› gelifltirilmifl tav›r de¤iflikli¤i hakk›nda bilgi verebilir ancak.Üstelik bu tav›rlar yaln›zca sofistlerin ça¤dafl› olan düflünürlerin de¤il, ayn› zaman-da dönem hakk›nda bilgi sahibi olmam›z› sa¤layan felsefe tarihçilerinin tav›rlar›

olarak ç›kar karfl›m›za. Belli bir ifli yapmadaki üstünlük bak›m›ndan gemici, kâhin ya da heykelt›rafl kifliler için bu sözcük, söz konusu kiflilerin alanlar›ndaki yetkin-liklerini vurgulamak için de kullan›l›rd›. Bu kiflilerin yapt›klar› ifllerde usta olarakkabul ediliyor olduklar›n›n çeflitli örnekleri vard›r (‹fller ve Günler, 650).

Ayr›ca, Platon döneminde öne ç›kan ‘Sofistler’in yan› s›ra, en ünlüsü olarakThales’in bilindi¤i Yedi Bilge’nin de sofist olarak adland›r›lmas›, bu tabirinin kul-lan›m yayg›nl›¤› hakk›nda bir fikir vermektedir.

Sofist sözcü¤ünün anlamlar› ile ilgili olarak felsefe sözlükleri dâhil, çeflitli kay-naklara bak›ld›¤›nda sözcü¤ün çok genifl bir kullan›m›n›n oldu¤u görülmektedir.Sözcü¤ün ilk ve belirgin anlamlar›, belli bir konuda -bu konu el sanatlar›ndan biriolan marangozluk olabilece¤i gibi, politika veya felsefe de olabilir- maharetli ol-

mak, üstün olmakla iç içedir. Bu bak›mdan sofist olmakla içinde bulunulan sosyalortamda revaçta olan pek çok meslek aras›nda iliflki kurulmaktayd›. Bunlardan,Platon’un yaflad›¤› dönemin Atina sosyal ortam›nda büyük etkinli¤e sahip olan ö¤-retmenlik veya dan›flmanl›kla sofist olmak aras›nda ba¤ kuruldu¤u gibi, bu her ikimeslek grubunun toplumsal iflleviyle ba¤lant›l› görülen flair olmakla da ba¤ kurul-mas› söz konusuydu. Bunun nedeni, sözcü¤ün ço¤u zaman flairler için de kullan›l-mas›yd›. fiiir, Eski Yunanlarda ahlaki ö¤üt ve pratik e¤itimin ayr›lmaz bir parças›olarak görülürdü. Bu dönemde ‘flairler’ olarak nitelendirilen kifliler, eserlerini ha-z›rlarken halk›n e¤itimini de göz önünde bulunduruyorlard›. E¤itim, belli bir an-lamda, bu konuda büyük ölçüde sorumluluk tafl›yan flairler ve fliir gelene¤i üzerin-den sürdürülmekteydi.

Bu bak›mdan flairlik, hem devlet yönetiminde görev alanlar›n hem de e¤itimdeetkili olaca¤› düflünülen eserler yazan kiflilerin belirgin bir özelli¤i olarak görül-

Sofistler ve Sokrates

Yedi Bilge Platon taraf›ndanflöyle anlat›l›r: “Bunlar; Miletli Thales, Mytileneli Pittakos, Prieneli Bias, bizim Solon, Linduslu Kleobulos,Chenli Myson ve onlar›n toplulu¤unun yedincisi ise bahsetti¤imiz, Sparta’l› Chilon’du.... onlar bir araya geldiler ve bilgeliklerinin ilk meyvelerini Delphi’deki tap›na¤›nda herkesin dilinde olan flu sözcükleri kaz›yarak Apollon’a, sundular, ‘Kendini bil’ ve ‘Afl›r› olma’” (Protagoras, 343b).



mekteydi: Bu nitelemeden hofllanmasa da bir sofist olarak kabul edilen Solon, Plu-tark taraf›ndan yasa yap›c›l›¤›n›n yan› s›ra, fliirle ilgilenen biri olarak betimlenmek-tedir. Buradaki anlat›ma göre Solon bafllang›çta yaln›zca e¤lence için fliir yazarken

sonradan siyasete girdi¤inde fliiri siyasal ve toplumsal konularda e¤itici mesajlar vermek amac›yla kullanmaya bafllam›flt›r (Plutark, 2005: Solon-III).E¤itim konusunda çal›flmalar yapan sofistler gittikleri flehirlerde ücretlerini kar-

fl›layabilecek ünlü ve zengin kiflilerin çocuklar›na ve di¤er istekli kiflilere ‘toplum-sal yeterliklerini’ kazanabilmeleri için dersler veriyorlard›. Anlat›mlara bak›ld›¤›ndabu ders verme gelene¤inin oldukça yayg›n oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Sofistler küçükgruplara dersler vermenin veya yar›flmalara kat›lman›n yan› s›ra farkl› bir yöntemolarak önceden belirlenmifl konularda gösteri fleklinde düzenlenen söylevler de

vermekteydiler. Önceden haz›rlanm›fl konuflmalar toplumsal sorunlarla ilgili çeflit-li konular›n yan› s›ra, ö¤rencilere ders vermek mahiyetinde, kazan›lmas› imkâns›zgibi görünen bir iddiada nas›l üstün gelinebilece¤iyle ilgili de olabilmekteydi. Bu

türün örne¤i olarak Gorgias’›n Helena’ya Övgü adl› konuflmas› an›labilir. Nitekimbu konuflman›n, ö¤rencilerin yetkin konuflma kabiliyeti edinmeleri için e¤itici biroyun ve e¤lence amac›yla haz›rlanm›fl oldu¤unu, metnin sonundaki ifadelerdenanl›yoruz. Gorgias söz konusu konuflmas›n›, “Bu konuflmay› oyun olsun diye yaz-d›m” diyerek bitirir. S›ralad›¤›m›z bütün bu yöntemlerin yan› s›ra, soru cevap tek-ni¤inde de toplant› ve konuflmalar yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r (Protagoras, 329b).

Farkl› ders verme ve konuflma yapma tarzlar›n›n yan› s›ra sofistlerin ders verdi-¤i konular da tümüyle ayn› de¤ildi. Baz›lar›, belli konular d›fl›nda ders vermemek-te veya çal›flma yapmamaktayd›lar. Bu derslerin konular› bir arada düflünüldü¤ün-de a¤›rl›kl› olarak temel e¤itim konular› oldu¤u kabul edilen özel ifllerini ve kamuifllerini iyi idare etmeyi matematik, astronomi ve gramer ile beraber flairlerin eser-

lerini yorumlamay› ö¤retmeyi içermekteydi (Protagoras, 318e-319a).Sofistlerin ücret karfl›l›¤›nda verdikleri bu derslerden dolay› dikkat çekici bir

maddi zenginlikleri de söz konusudur. Platon, Protagoras’›n bilgelikten, heykelt›-rafl olan Phidias’tan ve onun di¤er meslektafllar›ndan, Gorgias ve Prodicus’tan vedi¤er sanatlar›n ustalar›n›n ço¤undan daha çok para kazand›¤›n› söyleyerek sofist-lerin maddi zenginliklerine vurgu yapar. Elde ettikleri maddi kazanc›n bu derece

yüksek olmas›na karfl›n ücret karfl›l›¤›nda ‘erdem’ ö¤rettikleri için sofistlerin bu tu-tumu tepki yaratm›flt›r.

Sofistlerin ücret karfl›l›¤›nda verdikleri bu derslerin konular›, astronomi, mate-matik, müzik gibi konular bir yanda tutulursa ana hatlar›yla bütün hayat›n› siyasetüzerine kurulmufl oldu¤u Atina’da, halk meclislerinde ve mahkemelerde kullan›l-

mak üzere gerekli olan siyaset yapma ve etkili konuflma yapma bilgisiydi.Belli konularda uzmanlaflt›¤› anlafl›lan bu kiflilerin dersler vermek amac›yla fle-

hirleri dolaflt›klar›, do¤duklar› flehirlerde kalmad›klar› gibi, belli bir flehre de uzunsüreli yerleflmedikleri anlafl›lmaktad›r. Bu kiflilerin bir k›sm› Ksenophon gibi ülke-sinden ayr›lmak zorunda kald›¤›ndan flairlik veya siyasi dan›flmanl›k yapmak ama-c›yla bir k›sm› da Parmenides gibi, yasalar›n› bile yapt›¤› flehirden siyasi uyuflmaz-l›k nedeniyle ayr›lmak zorunda kald›klar›ndan, hayatlar›n› belli bir yere ba¤l› kal-madan, seyahat ederek sürdürmüfllerdir (Kranz, 1948: 64-65). Sofistler bu seyahat-leri ve geçici yerleflmeleri esnas›nda içinde yaflad›klar› ülkeler ad›na çeflitli sorun-larla ilgili müzakerecilik ve diplomatl›k da yapt›lar. Bu bak›mdan baz› sofistler, yet-kin ö¤retmen olmalar›n›n yan› s›ra, siyasi ve diplomatik amaçlarla hem ülke içi

hem ülke d›fl› görevlerde bulunmufltur.


Atina flehrinin ileri gelenailelerinden birinin üyesiolan Hippokrates’inSokrates’i alaca karanl›ktauyand›r›p Protagoras’›nflehre geldi¤ini habervermesi ve ard›ndansab›rs›zl›kla onunlagörüflmeye gidilmesiProtagoras diyalogunun giriflbölümünde anlat›lmaktad›r(bkz. Protagoras, 310a).

Plutark, Themistokles’tenbahsederken sofist olarakadland›r›lan kiflileri, kamuyarar›na çal›flmalar yapan,

özellikle mahkemelerdekikonuflma ve tart›flmaortamlar›ndaki diloyunlar›nda uzmanlaflmayayönelmifl kifliler olaraktan›t›r (Plutark, 2005:Themistokles- II).



SOF‹STLERE OLAN ‹HT‹YACIN KAYNAKLARI VESOF‹STLER‹N ORTAYA ÇIKIfiI

Kültürel Arka PlanSofistlerin arka plan›nda oldu¤u düflünülebilecek olanlardan birincisi, hekimlik ge-lene¤inin de kendisine dayand›r›ld›¤› Hippokrates’tir (MÖ 460 - 377). Gezginlik veülkeler aras›nda ticaret yapma gelene¤ine dahil olan Hippokrates gibiler hem ken-di gördükleri yerlerdeki insanlar›n yaflama biçimlerini aktar›yorlar hem de henüzgitmedikleri yerler hakk›nda bilinmesi yararl› olabilecek gelenek ve görenekleri,insan yap›s› eserleri ve do¤al ortam›na iliflkin bilgileri ö¤renmek istiyorlard›. Hip-pokrates’in çal›flmalar›ndan anlad›¤›m›z kadar›yla bu amaç do¤rultusunda insankarakteri ve çevre iliflkisi üzerine çeflitli gözlemler kaleme alm›fl, yabanc› kültürle-rin ve onlar›n yaflama mekânlar›n›n incelenmesine yönelik çeflitli yol ve yöntemlerde gelifltirilmifltir.

Sofistlerin kültürel arka plan›na iliflkin verilebilecek ikinci örnek ise Herodotosolabilir. Herodotos’un tarihsel olarak olup bitenleri aktarmas›n›n yan› s›ra gerçek-lefltirdi¤i bir di¤er fley, Eski Yunan kültürü ile yabanc› kültürlerin siyasi yap›lar›n›karfl›laflt›r›l›p elefltirel bir gözle de¤erlendirmeye tabi tutulmas›d›r. Özellikle eseri-nin III. kitab›nda siyasi bak›mdan üç yönetim biçimi tart›flt›r›lm›flt›r. Bunlar; Persle-rin tercih etti¤i yönetim biçimi olarak belirtilen iki yönetim biçimi, oligarfli ve mo-narfli ile Yunanlar›n tercih etti¤i yönetim biçimi olarak belirtilen demokrasidir. Herbir yönetim biçiminin farkl› kiflilerin a¤›zlar›ndan tart›flt›r›lmas›ndan amaçlanan ise,her ne kadar Yunanlara özgü oldu¤u belirtilen demokrasinin üstünlü¤ünü belirt-mekse de bu yöntem, ayn› zamanda dönemin farkl› kültürlerindeki farkl› yönetimbiçimleri hakk›nda okuyuculara bilgiler sunulmas› bak›m›ndan ifllevsel bir yöntem

olarak da de¤erlendirilebilir. Benzer flekilde Yunan dünyas›na yabanc› olan ülke-lerin gelenek ve göreneklerinin aktar›ld›¤› pek çok bölümün de bu flekilde ikili ifl-levinden söz etmemiz mümkündür. Bu anlat›mlar öncelikle bir bilgilendirme arac›olurken Yunanlar›n, kendi kültürlerinin biricik geçerli kültür olmad›¤›n›, kendilerid›fl›ndaki kültürlerin de kendilerine özgü geliflim dinamiklere sahip olduklar›n›fark etmelerine de yol açm›flt›r. Bu anlat›mlarda, kültürler aras›ndaki gelenek veinanç farkl›l›klar›n›n de¤erlendirilebilece¤i belli ölçütlerin bulunmad›¤›, her kifliyegöre kendi kültürünün daha iyi oldu¤u, her kültürün de¤erlerine sayg› gösterilme-si gerekti¤ine vurgular yap›lmaktad›r (Herodotos: 1991. III. 38.).

Atina’n›n Siyasal Yaflam›Sofistlerin ortaya ç›kt›¤› dönem Solon’un yönetimde oldu¤u dönemdir. Bu dönem-de art›k krall›k yönetimleri sona ermifl, soylular›n hâkimiyetindeki iktidar düzenisars›lm›flt›r. Bu dönemde Solon’un (MÖ 630 - 560) öncülü¤ünde demokratik dev-let yönetim anlay›fllar› geliflmeye bafllam›flt›r. Solon döneminde Atina’da geliflensosyal ve ekonomik yap› neticesinde belli bafll› üç siyasi kesimin ortaya ç›kt›¤› be-lirtilmektedir. Söz konusu sosyal ve ekonomik geliflmenin nedeni ise Atinal› çiftçi-lerin afl›r› borçlanmas› olarak gösterilse de bunlar birden çoktur. Bunlardan birin-cisi nispeten zengin soylular›n oluflturdu¤u kesimin durumu, ikincisi fakir ve top-raks›z kalm›fl köylülerin içinde bulundu¤u s›k›nt›l› ekonomik ortam, üçüncüler deticaretle u¤raflan ve bu iki kesime göre orta yolu temsil eden kesimin Atina flehrin-deki konumudur.

Solon döneminde yap›lan de¤ifliklikler ve bu de¤iflikliklerin önemleri k›sacaflunlard›r:

856. Ünite - Sofist ler ve Sokrates



1. Sahip olunan gelire göre kamu görevlerinin da¤›t›lmas›d›r.2. Nispeten zengin olanlar kamu hizmetlerinde daha önemli görevler alabilir-

ken geliri daha düflük olanlara ise, önemi daha sonra anlafl›lacak olan, mec-

lis üyeli¤i ve jüri üyeli¤ine kat›labilme hakk› tan›nm›flt›r.3. Bütün vatandafllara resmî ifllerde görev alma hakk› tan›nmas›n›n yan› s›ra, yaln›zca kendilerini ilgilendiren durumlarla ilgili de¤il, herhangi bir vatanda-fl›n u¤rad›¤› haks›zl›k durumlar›yla ilgili olarak dava açma hakk› da tan›n-m›flt›r (Plutark, 2005: XVIII).

Solon’un gerçeklefltirdi¤i bu yeniliklere paralel olarak, önemli bir Yunanl› dev-let adam› olan Perikles’in (MÖ 495 - 429.) etkileri de önemlidir. Bu süreçte, Atina

vatandafllar›, siyasi temsilde eflit haklara sahip olmufltur. Atina flehrinin yurttafllar›d›fl›nda yabanc›lara tan›nmayan bu hak, mahkemelerde yabanc›lar›n kendilerinitemsil edememeleri, fakat onlar› Atina yurttafllar›n›n temsil etmesini beraberindegetirmekteydi. Perikles’in bir konuflmas›nda Atina’l› yurttafllar›n, flehrin yönetimine

ortak payla kat›ld›¤› belirtilir (Thukydides, 1969: II-37). Perikles’in bu yaklafl›m›, Atina flehrinin siyasal örgütlenmesini uzmanlaflm›fl belli bir kesime b›rakmak yeri-ne tüm yurttafllar›n kat›l›m›na açmay› amaçlam›flt›r. Bu bak›mdan yap›lan antlafl-malardan dolay› yabanc› ülkelerin Atina’da görmek zorunda olduklar› hukuk da-

valar›, s›radan vatandafllardan kurulan halk mahkemeleri önünde görülmekteydi.Bu uygulaman›n mahkeme ücretlerinden pay alan Atina halk›na büyük yararlarsa¤lad›¤›na “... Atina halk›n›n be¤enilmeyen bu uygulamadan ne çok yararlar sa¤-lad›¤›n› hesaplamak kolayd›r. Bir kere, mahkeme ücretlerinden ç›kan, y›l boyuncadurmadan ödenek almak vard›r....” biçiminde de¤inilir (Tunçay, 1969: 11).

Sofistlerin, ayr›nt›lar›yla ele ald›¤›m›z kültürel arka plan›n›n yan› s›ra felsefe ar-ka plan›na da de¤inilmelidir. Sofistlerin felsefe arka plan› olarak de¤erlendirilebi-

lecek olanlar, Ksenophanes ve Herakleitos’tur.Felsefe Tarihine bak›ld›¤›nda Ksenophanes’in, sofistleri de derinden etkilemifl

olan görelikçi anlay›fllar›n bafllat›c›s› olarak de¤erlendirilebilir. Ksenophanes ilebafllat›labilecek olan, insan›n duyular›n› ve tecrübelerini aflan ve bu bak›mdan dainsan bilmesinden ba¤›ms›z bir gerçekli¤in var oldu¤u, fakat insan›n bu gerçekli-¤in bilgisine ulaflamayaca¤›na dair bir anlay›fl vard›r. Bu anlay›fla göre insan bilme-si, deneyim ve tecrübeler ile s›n›rl›d›r ve bu s›n›r› aflan hakikatler alan›n› bilemez

ve hiçbir zaman da bilemeyecektir. Öte yandan insan›n bilmesi, onun tecrübeleriile s›n›rl› da olsa, bu anlay›fla göre, insan hakikatlere olmasa bile, içinde bulundu-¤u duruma göre her zaman daha fazla bilgiye ulaflabilecek, bu bilgileri de kullana-rak daha iyiye ulaflabilecektir. Görüflleri önceki bölümlerde ayr›nt›l› olarak ele al›-

nan Ksenophanes, insan›n ölçü oldu¤unu ifade eden Protagoras’›n felsefe anlay›-fl›n›n arka plan›n› oluflturan düflünürleden birisidir.

Sofistlerin ortaya ç›k›fl koflullar›n› kültürel ve sosyoekonomik boyutlar›yla tart›fl›n›z.

SOF‹STLER‹N B‹LG‹ ANLAYIfiISofistlerin bilgi ve görelik anlay›fl›yla ilgili olarak geriye do¤ru izlerinde görebildi-¤imiz bir di¤er düflünür Efesli Herakleitos’tur (MÖ 535-475). Herakleitos’un bilgianlay›fl› esas olarak Ksenophanes’in bilgi anlay›fl› ile baz› ortak yanlara sahiptir.Herakleitos da bilgide ikili ayr›ma gitmifl gibi görünmektedir. Bir yanda do¤ru bil-giyi temsil eden bir Logos, herkese ortak olan ak›l, bulunmaktad›r. Ortak olan, in-

sanlar›n uyan›kken yani Logos’ a göre yaflarken paylaflt›klar› bilgeliktir. Herakleitosbu anlay›fl›n› flu flekilde ifade eder: “Ölçülü olmak en büyük erdemdir. Bilgelik do-


SIRA S‹ZDE 1



¤aya kulak vererek hakikati söylemek ve do¤ru olan› yapmakt›r.” (Herakleitos, Fr.22B112: s.261). ‹nsanlar›n uyan›kken yani bilinçli iken yaflad›klar› bu bilgeli¤inkarfl›t› ise Ksenophanes’te duyularla kavranan dünyaya denk gelece¤i düflünülebi-

lecek olan, uyku durumudur. Herakleitos, insanlar uykular›ndayken kendi dünya-lar›na dönerek ortak olandan uzaklafl›rlar demektedir (Herakleitos, Fr. 22B89:s.213). Uykudayken insanlar›n kendi dünyalar›na dönmeleri, ruhlar›n›n barbarlafl-mas›, bilgelikten uzaklaflmas› anlam›na gelir. Oysa Herakleitos’a göre tek ve ortakbir yasa vard›r ve insan bu ortak yasay› bilip ona göre bir hayat sürmelidir (Herak-leitos, Fr. 22B114: s.265).

Herakleitos insan›n bilgeli¤e nas›l ulaflabilece¤ini belirtmifl gibi görünmesinera¤men, bu konuda Ksenophanes’in yapt›¤› tarz ve ölçülerde olmasa da insan bil-mesine belli bir biçimde s›n›rlama getirmifl görünmektedir. ‹nsan bilgisini, ne de-rece deneyimlerle yetkinleflmifl olursa olsun, yine de san›lar›n ötesine geçemeye-cek bir bilgi yani kan› olarak de¤erlendirmektedir. “En bilge say›lan kiflinin bildi-

¤i ve tutundu¤u fley san›lard›r. Adalet yalanlar› uyduranlar› da yalanlara tan›k- l›k edenleri de yakalayacakt›r” (Herakleitos, Fr. 22B28: s.85). “‹nsan›n yap›s›na

de¤il, tanr›sal olana özgüdür derin kavray›fl” (Herakleitos, Fr. 22B78: s.189).Fragmanlar bir arada de¤erlendirildi¤inde iki yan›n öne ç›kt›¤› göze çarpmak-

tad›r. Bir yanda tanr›sal olan ve onun yetkin, eksiksiz bilgisi, öte yanda da insan ve onun hiç tamamlanmayacak eksik bilgisi bulunmaktad›r. Herakleitos’un butarzdaki yorumlanmas›n›n yan› s›ra yine de bilginin elde edilme imkân›n›n korun-du¤u baz› fragmanlar da vard›r. Bu fragmanlarda Herakleitos, özellikle duyusal al-g›n›n önemine vurgu yapmakta fakat duyusal alg›n›n tek bafl›na yeterli olamayaca-¤›na, duyusal alg›yla beraber ancak yetkinleflmifl yani “barbar” olmayan bir ruhasahip olanlar›n bilgeli¤e ulaflabilece¤ine de¤inmektedir. Bu bak›mdan Herakleitos

insan›n bu imkâna zaten her zaman sahip oldu¤unu flöyle ifade eder: “Kendini ta- n›ma ve ölçülü olma olana¤› her insanda bulunur” (Herakleitos, Fr. 22B116:s.269) ve “Düflünme herkese ortakt›r” (Herakleitos, Fr. 22B113: s.263).

Bu iki fragman›n yan› s›ra Herakleitos’un insanlar›n ortak olana sahip oldukla-r› hâlde bunu fark etmediklerini vurgulayan anlat›mlar›, Ksenophanes’in, insan ha-kikati bilse bile bunu bildi¤ini fark edemeyece¤ine iliflkin düflüncesinin farkl› birokunuflu gibi görünmektedir.: “Logos her fleye ortak olmas›na karfl›n, ço¤unluk

sanki kendilerine özel düflünceleri varm›fl gibi yaflar” (Herakleitos, Fr. 22B2: s.33).Herakleitos’un bilgi ö¤retisi bak›m›ndan bizim için önem tafl›yan di¤er düflün-

celeri, görelik ve tanr›larla ilgili olanlar›d›r. Herakleitos’un bilgi anlay›fl› uyar›ncainsanlar›n kendi dar ilgileri içinde “uykudayken” sahip oldu¤u bilgiler yani kifli-

nin kendine has san›lar› içinde kalm›fl olmas› onun görelikle ilgili düflüncelerininanlafl›lmas› için bafllang›ç noktas›n› oluflturmaktad›r. Bu konudaki örnekler, He-rakleitos’un görelik anlay›fl›n›n ipuçlar›n› vermektedir. Bunun için seçilen denizörne¤i oldukça dikkat çekicidir: “Deniz hem en saf hem de en kirli sudur. Bal›k-

lar için içilebilir ve can verici; insanlar için içilemez ve öldürücü” (Herakleitos:Fr. 22B61: s.153).

Fragman›n canl›lar›n do¤al yaflama ortamlar›na iliflkin anlat›mlar›n›n yan Nro-tagoras’›n düflünme tarz›yla uygunluk gösteren bir metin ile olan anlay›fl ortakl›-¤›d›r. Anlad›¤›m›z kadar›yla Herakleitos deniz ile kendi bafl›na bir anlam tafl›ma-

yan ne iyi ne kötü, ne temiz ne kirli, ne öldürücü ne de hayat verici bir fleyi an-lamaktad›r. Denizi hem iyi ve temiz hem de kötü ve ölümcül k›lan onunla iliflki-

de olan varl›klar›n etkilenme durumlar›d›r. Bal›klar için deniz bu bak›mdan yafla-nabilir ve iyi bir ortamd›r. Çünkü onun hayat›n› sürdürebilmesi için gerekli olan




her fley denizde bulunmaktad›r. Oysa deniz insan için ne insan hayat›n›n temelunsurlar›ndan olan su içme ihtiyac›n› karfl›layabilecek bir fley ne de bal›¤›nki gibibir yaflama mekân› olabilir.

Alkmaion ve Eski T›p Gelene¤iSofistler ile belli bir biçimde de olsa iliflkilendirilebilecek baflka bir anlay›fl ise Es-ki Yunan t›p gelene¤inde önemli bir yere sahip olarak an›lan Alkmaion ve Hip-pokrates’de somut örnekleri görülebilen düflünme gelene¤idir. Alkmaion hakk›n-daki aktar›mlarda öne ç›kan ve birbirleriyle iliflkilendirilebilen iki yan dikkati çek-mektedir: ‹nsan bilgisinin s›n›rland›r›lmas› ve bilginin elde edilme yöntemi. Bu

yaklafl›m bir yandan Ksenophanes’in bilgi anlay›fl›yla iliflkilendirilebilirken öte yan-dan Hippokratesçi t›p gelene¤inde öne ç›kan bilgi anlay›fl›n›n temel özelliklerinigöstermektedir. Alkmaion’un do¤um incelemelerinden alg› fizyolojisini de içinealacak derecede oldukça genifl bir alanda deneyime dayanan çal›flmalar yapm›fl ol-

du¤u bildirilmektedir. Alkmaion’un yapt›¤› çal›flmalar›n ortak yan›, inceledi¤i ko-nularda do¤rudan gözlem ve tecrübe yöntemini kullanm›fl olmas›d›r. Do¤rudangözlem ve tecrübe ile kastedilen, bir organizman›n yaln›zca gözlenmesi de¤il, or-ganizman›n fizyolojik yap›s›n›n anatomi çal›flmas›yla bizzat deneyimlenerek ince-lenmesidir (Capelle, 1994: 95). Alkmaion’un kulland›¤› bu çal›flma yöntemi onunbilgi anlay›fl›yla da uygunluk gösterir. Alkmaion’a göre insan bilgisi görünüflün tec-rübesi ile s›n›rl›d›r. Burada görünüflün tecrübesi ile kastedilen, insan›n ola¤an du-

yu kapasitesi ile do¤rudan bilgi sahibi olabilece¤i konulard›r. Do¤rudan tan›mabilgileri olarak s›n›fland›r›labilecek bu bilgilerin d›fl›nda hakikatin bilgisi olarak ni-telenen bilgiler insan bilgisine kapal› bilgilerdir. Bu bilgiler ancak tanr›lar taraf›n-dan bilinebilirler. ‹nsan›n yapabilece¤i, sahip oldu¤u tecrübelerden hareketle kar-

fl›laflt›¤› durumlar› anlamak ve aç›klamaya çal›flmaktan ibaret oldu¤u flöyle ifadeedilir: “Görünmeyen fleyler (peri ton aphaneon) ile ölümlü fleyler hakk›nda sade-ce Tanr› aç›k bilgiye sahiptir, insan ise sadece birtak›m tahminlerde bulunabilir”(akt. Çakmak: 1994: 46).

‹nsanlar karfl›laflt›klar› problemlerin çözümünde tecrübe bilgisiyle yetinmek zo-rundad›rlar. ‹nsan ancak tecrübe yoluyla elde etti¤i bilgilerle karfl›laflt›¤› konularhakk›nda bir karara varabilir. Benzer anlay›fl Eski Yunan hekimlik gelene¤inde debulunmaktad›r. Burada üzerinde durulan konu, insan bilmesinin s›nanabilirli¤inins›n›rl›l›¤› ile ilgilidir. Bu anlay›fl uyar›nca insanlar›n tecrübe yoluyla bilinebilen ko-nular d›fl›nda herhangi bir bilgiye sahip olma imkân›na sahip olmad›¤› söyle ifadeedilir: “Birisi bu fleylerin (gökler ve yerin alt›ndaki fleyler) nas›l oldu¤unu söyler ve

bildirirse, ne konuflmac›n›n kendisi ne de dinleyenler bu ifadelerin do¤rulu¤u konusunda aç›k bir görüfle ulaflabilir. Çünkü bu konular hakk›nda kesinli¤e ulaflt›-

r›labilecek denetleme yoktur” (Alkmaion, Fr. 24B1: akt. Çakmak, 1994: 26).Görüldü¤ü üzere kimi anlay›fllar taraf›ndan san› olarak nitelenen duyusal dün-

yaya iliflkin tecrübeler Ksenophanes, Alkmaion ve Eski T›p anlay›fl› taraf›ndan, in-san›n elde edebilece¤i bilginin s›n›r› ve kayna¤› olarak görülmektedir. “Alkmaion

ve Hippokratesçi gelenek, Ksenophanesçi bir flüphecilik tafl›salar da deney bilgisi-nin kesinli¤inden flüphe duymazlar” (akt. Çakmak, 1994: 27). Bu gelenekle iliflki-lendirilebilecek biçimde bir sofist olarak Protagoras da bütün yönelimini insan› veonun yaflama dünyas›n› anlamak ile s›n›rlam›fl görünmektedir. Fakat Protagoras,insana ve onun yaflama dünyas›na yönelirken geometri veya hekimlik gibi kiflilere

göre de¤ifliklik göstermeyen, konusu hakk›nda belli uzmanlar bulunan alanlarlade¤il, göreli¤in yani belli bak›mlardan hakikatlerin bulunmad›¤›, belli toplumlara




göre flekillenen, insan› insan yapan kültür ve siyaset anlay›fllar›yla beraber pratiksosyal yaflant›n›n yap›s› ve sürdürülmesiyle ilgilenmifltir.

Sofistlerin do¤a araflt›rmalar›na yönelmemifl olmalar›n›n nedenleri, her ne ka-

dar sofistlerle karfl›tl›k içinde de¤erlendiriliyor olsa da Sokrates’in kiflili¤inde degörülebilir. Ksenophon’un Sokrates’ten An›lar ’›ndaki anlat›mlar›ndaki Sokrates’tesomutlaflan bir gelene¤i iflaret etmektedir. Ksenophon’un anlat›mlar›yla çizilenSokrates tablosu, sofistlere ve özellikle sofist Protagoras’a uyacak flekilde, do¤aaraflt›rmalar›ndan ziyade insan› bilmeye yönelen bir yaklafl›m› onaylayan bak›flasahiptir. Ksenophon’un çizdi¤i tablodaki Sokrates, “Baflka birçoklar›n›n yapt›¤› gi-

bi, konuflmalar›nda, varl›klar›n yap›s› üzerine, sofistlerin evren dedikleri fleyin na-

s›l bir fley oldu¤unu, gökyüzü olaylar›n›n hangi zorunluluklarla ortaya ç›kt›¤›n›

araflt›rm›yor, tersine bu gibi konularla u¤raflanlar›n aptalca davrand›klar›n› gös-

teriyordu” (Ksenophon, 1994: I.11). Sokrates’e göre varl›¤›n ilk ilke ve nedenlerigibi çözümsüz konularla ilgilenmek ve bu konularda çeflitli görüfller ileri sürerek

böbürlenmek yersizdir. Üstelik bu konularda görüfller ortaya koyan kifliler belli ko-nularda ortakl›klar bulmak veya uzlaflmak yerine, kendi görüfllerini de flüpheyedüflürecek flekilde birbirlerinin görüfllerini tamamen kabul edilemez bulmaktad›r-lar (Ksenophon, 1994: I.13). Thales ile bafllayan düflünme gelene¤ini hat›rlatan veamac›n›n varl›¤›n ilk ilkesini araflt›rmak oldu¤unu anlad›¤›m›z bu araflt›rma biçimiflöyle özetlenmektedir: “... ayn› flekilde, varl›klar›n yap›s›yla ilgilenenlerin baz›la-

r› varl›¤›n tek oldu¤unu, baz›lar› say›ca sonsuz oldu¤unu, baz›lar› her fleyin ha-

reket etti¤ini, baz›lar› ise hiçbir fleyin k›m›ldamad›¤›n›, gene baz›lar› her fleyin

do¤du¤unu ve yok oldu¤unu, baz›lar› da hiçbir fleyin do¤mad›¤›n› ve yok olmad›-

¤›n› düflünürler” (Ksenophon, 1994: I.14).Sokrates’in varl›¤›n asl›n› ve esas›n› araflt›ranlara yönelik bu elefltirel yaklafl›m›

baflka bir yönden ele al›nd›¤›nda onun büyü amac›yla do¤an›n incelenmesi vekontrol edilmesi çabalar›n› elefltirmek amac›n› tafl›d›¤› söylenebilir. Sokrates’e gö-re do¤a olaylar›n›n yönlendirilmesinde kullan›lmayacak veya do¤a olaylar›n›n

yönlendirilmesini sa¤lamada baflar›s›z olaca¤› belli olan her türden bilgilenme ça-bas›n›n gereksiz oldu¤unu belirtir. Sokrates’e göre insan t›pk› bir tanr› gibi rüzgâ-r› estirmek veya durdurmak gücüne sahip olamayacaksa do¤a olaylar›yla ilgilen-mesi de anlams›zd›r. Baflka bir deyiflle insan›n etki edebilece¤i durumlar olarak gö-rülmedi¤inden dolay› do¤a olaylar›n›n yap›s› ve iflleyiflini ö¤renmeye yönelik ça-l›flmalar insan›n ilgi alan›ndan ç›kar›lm›fl görünmektedir: “... ayn› flekilde tanr›sal

konular› araflt›ranlar da her bir varl›¤›n hangi zorunlulukla ortaya ç›kt›¤›n› ö¤-

rendikleri zaman, acaba isterlerse rüzgâr›, suyu, mevsimleri ve bu türde baflka bir

fleye gerek duyduklar›nda, bunu yapabileceklerini düflünüyorlar m›, yoksa böyle bir beklentileri yok da yaln›zca her bir varl›¤›n nas›l olufltu¤unu bilmek onlara ye-

tiyor mu?” (Ksenophon, 1994: I.15).Öyleyse, sofistlerin ilgilendi¤i konular, do¤adan gelenler de¤il, insan›n sonra-

dan etki ederek de¤ifltirebilece¤i, baflka bir deyiflle, ölçüsü belli bir biçimde insanolabilen konulard›r. Bu konular›n baflta geleni erdem ve erdem konusuyla ba¤lan-t›l› olarak e¤itimdir. Dönemin hâkim olan anlay›fl› uyar›nca erdem yani bir toplum-da iyi yurttafl olmak, devlet ifllerinde baflar›l› bir kifli, yönetici olabilmek e¤itim yo-luyla kazan›labilir olarak görülmekteydi ve bunun e¤itimi de sofistler taraf›ndan

verilmekteydi. Demokrasinin bir göstergesi olarak de¤erlendirilebilecek bu yakla-fl›m›n aksine yönetim bilgisinin do¤ufltan odu¤unu savunan bir kesim de vard›r.

Bu kesimin bir temsilcisi olarak de¤erlendirilebilecek olan Theognis’e göre iyi ol-mak insanlara sonradan edindirilebilecek bir fley de¤ildir: “...bir köle kad›n›n ço-




cu¤u ruh bak›m›ndan asla özgür olamaz, hiçbir zaman bir ada so¤an›ndan bir

gül veya sümbül bitemez” (Theognis, 1961: 293). Benzer flekilde Pindaros da, de-¤iflen toplumsal yap›ya tepki gösterir. E¤itim yoluyla kazan›labildi¤i ileri sürülen

baz› özellikler Pindaros’a göre de¤ersizdir ve de¤erli olan özellikler ise yaln›zcado¤ufltan edinilebilir. Bu anlay›fl; “Do¤adan gelen her zaman en iyisidir fakat pek çok insan yaln›zca e¤itim yoluyla edinilen, liyakate dayanan ünlerini kazanabil-

mek için çaba sarf etti. Oysa ne olursa olsun, parçalar›nda tanr›sall›k bulunma-

yan her fley, sessizli¤e gömüldü¤ünden dolay›, daha kötüdür.” fleklinde ifade edi-lir (Pindar, 1961: 105). Konu daha sonra, Flavtac›n›n o¤lu da flavtac› m› olur soru-sunun ele al›nmas›yla devam etmifltir.

Sofistlerin ortaya ç›kt›¤› dönemde gerçekleflen en önemli tart›flma konusu, da-ha sonralar› da bütün düflünce dünyas›n› derinden etkileyecek olan, yasad›r. Butart›flma, yaln›zca düflünce ve konuflma düzleminde kalmayan, bütün siyasi pratik-leri de belirlemekteydi. Taraflardan biri olan aristokrat s›n›f yasalar›n do¤ufltan gel-di¤ine, do¤al oldu¤una ve dolay›s›yla da insan taraf›ndan yap›lmam›fl; ölçüsününinsanlar olmad›¤› inan›yordu. Bu, yasalar›n Physis oldu¤u anlay›fl›d›r. Eski Yunandünyas›nda, özellikle Solon Reformlar›’na kadar, bir yasan›n do¤al oldu¤unun sa-

vunulmas›, bu yasalar›n insanlar taraf›ndan de¤ifltirilemez oldu¤u anlam›na gel-mekteydi. Yasalar›n ölçüsü ilahi varl›klard›r. Bu anlay›fltan hareket eden aristokrat-lar, yönetme hakk›n›n do¤al ve do¤ufltan olarak kendilerine ait oldu¤unu ve yö-netmenin bilgisinin de do¤ufltan sahip olunan ve sonradan ö¤renilemeyecek birbilgi oldu¤unu savukmaktayd›lar. Sofistlerin genel yaklafl›m›na göre ise yasalar,Thesis, yani sonradan insan taraf›ndan oluflturulmufllard›r. Yasalar, toplumsal uz-laflmalar sonucunda yap›lmaktad›r ve ölçüsü de insand›r. Bu bak›mdan hemen he-men bütün sofistlerin ortak noktas›n›n, yasalar›n sonradan kuruldu¤unu ve top-lumdan topluma de¤iflti¤ini savunmalar› oldu¤u söylenebilir. Hem kendi dönem-lerinde hem de daha sonraki dönemlerde sofistlerin çeflitli sistem filozoflar› tara-f›ndan elefltirilmelerinin de nedeni budur. Sofistler, hakl› olarak sosyal ve kültürelkonularda ölçünün insan oldu¤unu, göreli¤in afl›lamaz bir durum oldu¤unu göste-ren ilk kifliler olarak de¤erlendirilirler; Platon veya Aristoteles veya K. R. Poper gi-bi filozoflar taraf›ndan sevilmemesinin temel nedeni de budur.

Sofistlerin içine ister istemez girdikleri tart›flmalardan en önemlisi, kendilerininde ö¤retme iddis›nda olduklar› erdem konusundad›r. Erdem, Aristokratlar›n savun-duklar›n›n aksine s›radan insanlara ö¤retilebilir bir bilgi ise bu yönetim hakk›n›nda tart›flmaya aç›lmas› anlam›na gelecektir. Erdem, Eski Yunan toplumunda, temel-de devletin yönetilmesiyle ilgili ifller bulunan bir kabiliyet olarak de¤erlendirilmek-teydi. Sofistler, bu erdemin ö¤retebilece¤ini savunuyorlard›; ö¤retiyorlard› da.

Sofistlerin bilgi anlay›fl›n›n karakteristi¤i, Protagoras’›n ‘’‹nsan her fleyin ölçüsü-dür’’ sözünde somutlafl›r. Bu anlay›fla göre hakikat yoktur. ‹nsan›n dahil oldu¤uher konu belli bir biçimde görelidir, geliflmeye ve de¤iflmeye aç›kt›r. ‹nsan, dene-

yim ve tecrübeleri ile bilgi edinir ve esas olarak tüm bilmesi, deneyim akl›n ifl bir-li¤ine dayan›r ve s›n›rl›d›r. Onlara göre, duyularla veya ak›lla ulafl›labilecek bir ha-kikat yoktur ve nihayetinde bilginin ölçütü, praksis, yani uygulamadaki baflar›s›d›r.Bu anlay›fl›n toplumsal alana uygulanmas› beraberinde siyasal, toplumsal ve kül-türel alanda bir göreli¤i de getirmifltir. Göreli¤in hakim oldu¤u bu yaklafl›ma soru-labilecek bir soru vard›r; bu göreli yaklafl›mlar neye göre tercih edilecektir? Soru-nun yan›t›n›n iki yönü vard›r. Birinci yan›, bilginin pratik problemlere çözümlergetirebiliyor olmas›, ikinci yan› ise çözümün sunuldu¤u insanlar› ikna edebiliyor

olmas›. Öyleyse, sofistlerin bilgide do¤ruluk veya yanl›fll›k problemiyle ilgilenme-dikleri de söylenebilir.




BAfiLICA SOF‹STLER

Protagoras

Sofistlerin bu konudaki temsilcisi olarak de¤erlendirebilece¤imiz Protagoras, her-kesin erdem bilgisine belli bir ölçüde sahip olmas›ndan dolay› Sokrates’in erdemö¤retiminin tam olarak yap›lamayaca¤›na dair elefltirisini yan›tlamas›n›n yan› s›ra,erdem’in insanlarda haz›r olarak bulunmad›¤›n›, belli bir süreç sonucunda ve bel-li bir çaba ile edinilebilece¤ini de belirtir (Protagoras, 327a-d). Belli bir çaba sonu-cunda elde edilebilen erdem, Protagoras’a göre, Sokrates’in kastetti¤i anlamda,herkese istenildi¤i düzeyde tam olarak ö¤retilemez. ‹steyen herkese her konudaayn› ölçüde e¤itim verilemese de kendilerine az ya da çok, belli ölçüde e¤itim ve-rilenler, kendilerine hiç e¤itim verilmemifl olanlara göre, yaln›zca toplumsal yafla-ma konular›nda de¤il, hemen her konuda daha iyi bir hâle gelmifllerdir. Demek kiherkes belli ölçülerde e¤itilebilir yani erdem sahibi olabilir. Protagoras, erdemin

herkesin belli ölçülerde elde edebilece¤i bir fley olmas› bak›m›ndan her insan›n er-dem ile ilgili konularda ö¤reniminin mümkün oldu¤unu belirtir. Çünkü Protago-ras’a göre ay›planmas› gereken fleyleri yapan kifliler bu yapt›klar›n› baflka türlü,ay›planmalar›na gerek b›rakmayacak biçimde yapabilecekken öyle yapt›klar›ndanay›plan›rlar. Fakat suçlanan kiflilerin elde olmayan nedenlerden dolay›, yani do-¤ufltan veya sonradan kiflinin istemesi d›fl›nda sahip oldu¤u birtak›m özelliklerin-den dolay› suçlanamayaca¤› Protagoras’›n a¤z›ndan flöyle anlat›l›r: “Ne do¤aya ya-

hut tesadüflere ba¤l› oldu¤una inan›lan hatalar kimseyi öfkelendirdi ne de insan-

lar, bu hatalar› sergileyenleri onlar› düzeltmek ad›na azarlad›, cezaland›rd› ya

da e¤itmeye çal›flt›; tek yapt›klar›, onlara ac›makt›. Kim bu kadar çirkin, küçültü-

cü ya da zay›f davran›fl› sergileyecek kadar aptal olabilir? Hem iyi hem de kötü

olan bu özellikleri insanlara verenin do¤a veya tesadüf oldu¤unu herkes bilir” (Protagoras, 323d-e).

Eski Yunan kültüründe e¤itim, belli bir süreçle s›n›rl› görülmemekte, hayat boyu devam eden ve yurttafl› içinde yaflad›¤› flehre, arkadafl ve ailesine yararl› bir ki-fli olma idealine göre gerçekleflirdi. Yurttafllar›n ö¤renme süreci, toplumla karfl›l›k-l› etkileflim sürecinde hayat boyu devam etmekteydi (Feyerabend, 1995: 76). Bu

yurttafl ideali do¤rultusunda birlikte yaflama duygusunun kazand›r›lmas› ve karak-ter geliflimi bir bütün olarak görülmekte, politika yaln›zca kamu ifllerinin düzenlen-mesi ile s›n›rlanmam›fl, kamu ç›kar›na uygun yurttafl e¤itiminin gerçeklefltirilmesi-ni de içermekteydi (Bookchin, 1999: 94-95).

Siyaset bilgisinin ö¤retilebilip ö¤retilemeyece¤ine iliflkin olarak Sokrates’in,

Protagoras için ileri sürdü¤ü, onun erdemi bilen ve ö¤reten kifli oldu¤u yolundaki yak›flt›rmas›na karfl›l›k olarak Protagoras, kendisinin bu konudaki kesin ve nihaibilgiye sahip olmad›¤›n› ima eder. Protagoras, hem kendisinin hem de olas› di¤ertüm kendisi gibi olan kiflilerin hakikati bilen veya bilebilecek kifliler olmad›klar›n›,di¤er yurttafllardan yaln›zca görece daha çok bilgi sahibi oldu¤unu ve bu bilgininde yaln›zca içinde bulunulan koflullara göre iyi bilgi oldu¤unu belirtir (Protagoras,328b-c). Erdemin ö¤retilip ö¤retilemeyece¤i konusunun ele al›nd›¤› diyaloglar›nMenon gelir (Menon, 81a3-82e). Yine ayn› diyalogta, erdem konular›n›n neler ol-du¤u da ayr›nt›l› olarak de¤erlendirilmektedir (Menon, 91b).

GorgiasGorgias’›n ele ald›¤› konular iki bafll›k alt›nda de¤erlendirilebilir. ‹lki, bir fley varde¤ildir; olsa da bilinemez; bilinse de baflkalar›na aktar›lamaz biçiminde ifade edi-




len görüflleridir. ‹kincisi ise bu görüfllerinin son bölümüyle iliflki içindeki, dil ve ile-tiflim hakk›ndaki görüflleridir.

Gorgias’a göre hiçbir fley var de¤ildir: E¤er varl›k’ta söz edilecekse, üç fley söy-

lenebilir. O, ya vard›r ya yoktur veya hem vard›r hem de yoktur, yani ikisinin ka-r›fl›m›d›r. E¤er ilk seçenek geçerli ise o, ya öncesiz olmal›d›r ya da sonradan mey-dana gelmifl olmal› veya bunlar›n her ikisi birden olmal›d›r. E¤er o öncesiz ise bafl-lang›c› yoktur, öylese o s›n›rs›z olmal›d›r ve bu yüzden de evrende bir yeri yoktur,bir yeri olmayan bir fley olamaz; oysa o, e¤er var ise bir fley olarak bir yerde olma-l›d›r. E¤er o, sonradan meydana gelmiflse bir fleyden meydana gelmifl olmal›d›r.Fakat bu, onun meydana geldi¤i fley için de geçerlidir ve bu da sonsuz geri gidiflparadoksu yaratmaktad›r. Konun ele al›nmas›n›n baflka bir biçimi, bölünebilir olupolmamak üzerinden gerçeklefltirilir. Bu ak›l yürütmeye göre e¤er varl›k var ise bel-li bir büyüklü¤ü de olmal›d›r. Bu ise onun sonsuza kadar bölünebilece¤i sonucu-nu beraberinde getirecektir. Oysa bunun imkâns›z olmas› gerekirdi. Çünkü sonsu-za kadar bölünebilen bir fley art›k bir fley olmaktan da ç›kacakt›r.

Ak›l yürütme silsilesinin ikinci bölümünde Gorgias, herhangi bir fley var olsabile, onun bilinemeyece¤ini belirtmektedir. Çünkü ona göre düflünmek, zihindekikavramlar›n düflünülmesidir. E¤er kavram de¤ilse gerçek düflünülemez demektir.

Ak›l yürütme silsilesinin üçüncü bölümünde Gorgias, insan›n bir fley bilebilse bilebaflkas›na iletemeyece¤ini ileri sürmektedir. Çünkü bir nesne ile ilgili veriler gözle

veya kulak yoluyla edinilir, fakat biz onu hakk›nda elde etti¤imiz verileri, verilerielde etti¤imiz yollardan çok baflka olan, sözlerle ifade etmeye çal›fl›yoruz. Fakat dilbunlar›n her ikisinden de farkl› oldu¤u için onlar› do¤ru olarak temsil edemez.Baflka bir deyiflle, tam bir iletiflimin olabilmesi için, bir köprüden bahsedilirken oköprünün tam bir görsel betiminin oluflturulabilmesidir.

Tüm bu ak›l yürütmeler dikkate al›nd›¤›nda, öyleyse gerçek yoksa bilgi de yok-tur ve bu durumda da iletiflimde etkileyicilik ön plana geçecektir. Gorgias’›n He-

len’e Övgü adl› konuflmas›nda bu anlay›fl tart›flma konusu yap›lmakta ve söz’ün,Logos’un etkileyicili¤ine vurgu yap›lmaktad›r. Konuflmada Logos’ un insanlar üze-rinde gücü ve etkisinin vurgulanmas› için “Gorgias retorikçi ile doktor, Logos ilekimyevi-büyüsel malzeme aras›nda bir analoji kurmufltur” (Wardy, 1996: 46). Kul-lan›lan benzetme, hekimlerin ilaç kullanarak hastalar›n›n sa¤l›k durumlar› üzerin-de etki edebilmeleri konu edilir. Fakat sözlerin yararl› etkileri olabilece¤i gibi za-rarl› etkileri de söz konusu olabilmektedir. Logos’ un kötü olarak de¤erlendirilenzorlay›c› olabilen etkisi, onun insanlar›n ruh hâllerini de¤ifltirebilmesine ba¤l›d›r.Logos insan›n korkular›n› sona erdirebildi¤i gibi, iyi yönde duygu de¤iflimleri demeydana getirebilmektedir. Bu bak›mdan söz’ün etkisinin salt kendisinden de¤il,söz’ün kullan›ld›¤› amaçtan kaynakland›¤› flöyle ima edilir: “Sözcüklerin esin dolu

büyüsü üzüntüyü uzaklaflt›rabilir ve hazza yöneltebilir...’’ (Gorgias, 10).Söz’ün etkileyicili¤ini artt›rmas›n› sa¤layan›n ne oldu¤u, Gorgias’›n bu konufl-

mas›ndan belli ölçüde anlafl›labilir. Gorgias’a göre sözün insanlar› bu kadar büyükölçüde etkileyebilmesinin nedeni insan bilmesinin s›n›rl›l›¤›d›r. “Sözcükler uydu-

rarak say›s›z kere ikna ederler; fakat e¤er birisi geçmiflin hat›ralar›na, flimdinin bilgisine ve gelece¤in öngörüsüne sahipse, konuflman›n gücü o kadar da büyük ol-

mayacakt›r. Fakat bu durumda, insanlar ne geçmifli hat›rlayabilir, ne flimdiyi

gözleyebilir ne de gelece¤i tahmin edebiliyorsa, kand›rma kolayd›r; bu yüzden in-

sanlar›n pek ço¤u ruha tavsiye olarak kanaat önerir. Fakat güvenilmez olmas›yla

kanaat, belirsiz talihle efl tutulur.’’ (Gorgias, 11). “Logos’a aldat›c›-ikna etme imkâ-n›n›n veren fley nedir? Gorgias’a göre e¤er herkes kapsaml› bir biçimde geçmiflinhat›ras›na, flimdinin kavray›fl›na ve gelece¤in ön görüsüne sahipse, Logos bu ko-




numunda olmayacakt›r” (Wardy, 1996: 42). Gorgias’a göre insan bilmesinin s›n›rl›-l›¤› onun flu üç konudaki yetersizli¤inden kaynaklan›r. ‹nsanlar geçmiflte olanlar›tam olarak hat›rlayamazlar, flimdi olanlar hakk›nda yeterince bilgi sahibi olamazlar

ve gelecekte olacaklar hakk›nda da insan bilmesinin do¤as› gere¤i, kesin ön görü-lerde bulunamazlar. ‹nsan bilmesinin bu s›n›rl›klar›, insan›n sürekli olarak aflmayaçal›flaca¤› bir belirsizlik ve dolay›s›yla da güvensizlik ortam›nda kalmas›na yol aç-maktad›r. Bu güvensizli¤in yaratt›¤› boflluktan dolay› meteorologlar, söylevciler vefelsefe konuflmac›lar› insanlar›n düflüncelerini kolayca de¤ifltirebilmektedir. Örne-¤in meteorologun yapt›¤› fley, insan bilmesinin s›n›rl›l›¤› yüzünden içine düflülengüvensizli¤in, gelecek hakk›nda do¤ru oldu¤u iddia edilen bilgiler sunulmas›ylagiderilmesine yöneliktir. Fakat Gorgias’›n bu konuflma metninde meteorologlar›n,konuflma ustalar›n›n ve filozoflar›n yapt›¤›n›n yaln›zca bir ikna oldu¤u ileri sürü-lür. Söz konusu durumlarda insanlar belli birtak›m bilgiler sunularak bilgilendiril-mifl olmamakta, ancak beceri ve sanatlarla ikna edilmifl olmaktad›r. Gorgias’›n tem-sil etti¤i bu anlay›fla göre do¤ruluk evrensel ve kal›c› de¤il, bireysel ve geçicidir.Bu bak›mdan bilgiden de¤il, ancak inançlardan söz edilebilir.

Protagoras ve Gorgias haricindeki di¤er sofistlerin de k›saca an›lmalar›nda fay-da vard›r. Bunlardan ilki Prodikos’tur. Prodikos’a göre sofistler, filozoflarla hatiple-rin aras›nda bir yerlerdedirler. Ona göre insanlar›n dinî ve tanr›sal konulardaki tu-tumlar›, onlar›n do¤adaki varl›klarla olan iliflkilerine göre flekillenmektedir. ‹nsan-lar›n do¤ada önem verdikleri fleyleri tanr›laflt›rd›¤›n› söylemektedir (Kranz, 1948:DK 84B5).

Di¤er Bafll›ca SofistlerDi¤er bir sofist ise Elisli Hippias’t›r. Hippias, insanlar aras›nda do¤al bir eflitlik veakrabal›k oldu¤unu belirten ilk kiflilerden birisidir. ‹nsanlar aras›ndaki bu do¤a ge-re¤i olan eflitlik ve akrabal›¤›n bozulma sebebi ise do¤al de¤il, yapayd›r. Bu eflit-lik, insanlar taraf›ndan sonradan oluflturulmufl yasalarla bozulmaktad›r. Yasalar, in-sanlar aras›ndaki do¤al kardeflli¤i ve eflitli¤i bozuyor olsalar da her bak›mdan kö-tü olarak de¤erlendirilemezler. E¤er yasalar iyiyse yararl›d›r ve sürdürülmelidirler.

‹nsanlar aras›ndaki eflitli¤i savunan di¤er bir sofist ise Antiphon’dur. Antiphon,dünya vatandafll›¤›na benzer bir görüflü savunmufltur. Ona göre asil olsun veya ol-mas›n, bütün insanlar do¤ufltan eflittir. ‹nsanlar›n birbirine eflit davranmamas› bar-barl›kt›r (Kranz, 1948: DK B44). Antiphon’un dikkat çeken di¤er bir özelli¤i, insanile yasa iliflkisine dair görüflleridir. Ona göre insanlar, kamu ortam›ndayken yani

yasalar›n denetimine aç›k bir alandayken yasaya göre davranmal›d›rlar. Oysa insa-n›n yaln›zken yani yasan›n gücü ve hâkimiyeti alt›nda de¤ilken, kendi do¤as›n›ngereklerine göre davranmal›d›r. Buradaki ölçüt, utanç duymak ya da duymamak-t›r. Antiphon’a göre, baflkalar›n›n bilmedi¤i ve yasa koyucuyla problem do¤urma-

yan durumlar, insan› utand›rmaz. Fakat do¤al yasaya ayk›r› her türden davran›fl, budavran›fl› hiç kimse bilmese bile, utanç vericidir.

Bir di¤er sofist olan Thrasymakhos, Do¤a-Yasa z›tl›¤› üzerinde duran sofistler-den biridir. Ona göre insanlar aras›ndaki eflitsizlik do¤ald›r ve do¤as› itibar›yla güç-lü olan zay›f olan› yönetmelidir. Bu anlay›fl, Platon taraf›ndan, adalet güçlünün ifli-ne gelendir (Devlet, 2011: 338c) biçiminde ifade edilmektedir.

Bir baflka sofist olan Kallikles de Thrasymakhos’un insanlar aras›ndaki eflitsizli-¤in do¤al oldu¤unu savunan anlay›fl›ndan yana görünmektedir. Ona göre insanlar,do¤alar›na ayk›r› olarak korkakça olan pek çok fleyi yüceltirler. Yüceltilen tüm bu

fleyler, korkakça olan eflitlikle ve güçsüz olanlar›n korunmas›yla ilgilidir. Zay›f› ko-


“Böylesi bir ikna sanat›,konuflmaya eklenince, ruhüzerinde de istedi¤iherhangi bir etkiyioluflturabilir ve bu sanat

ilkin bir kanaati kald›r›pyerine bir di¤eriniyerlefltirerek zihnin gözleriönüne ak›l almaz vegörünmezi serengökbilimcinin iddialar›ndanhareketle ikinci olarakkamusal bir ortamdabeyanlar›n do¤rulu¤uylade¤il de onundüzenlenmesinin baflar›s›arac›l›¤›yla bir konuflman›nkitleye hükmedebilmesi veikna edebilmesiyle, üçüncüolarak kanaatlerin kolaycade¤iflti¤i görülen h›zl›düflünme ortam› olan felsefetart›flmalar›ndan hareketlegösterilebilir.’’ (bkz Gorgias,sf 13).



ruman›n erdem oldu¤unu söylemektir. Oysa bir insan için do¤aya göre güzel vedo¤ru olan, h›rslar›n› alabildi¤ine büyütmek ve hiçbirini engellemeden yaflamakt›r.

Bir di¤er sofist Lykophron insan için neyin do¤al olup olmad›¤›na iliflkin tart›fl-

maya dahil olan bir di¤er isimdir. Lykhophron’a göre yasalar taraf›ndan aksi iddiaedilse de do¤a söz konusuysa, baflkas›na haks›zl›k etmek iyi, haks›zl›¤a u¤ramakise kötüdür (Devlet, 358e-359a).

Son olarak Kritias, daha çok dinin kayna¤› ile ilgili görüflleri ile ön plana ç›km›flbir sofisttir. Ona göre dinî ve tanr›sal konular, zeki insanlar taraf›ndan insanlar ya-salara uysun diye uydurulmufltur (Kranz, 1948: DK 88 B 25).

SOKRATESBir Atina yurttafl› olarak Annesi ebe, babas› ise heykelt›rafl olan Sokrates’in felsefetarihinde b›rak›lan en belirgin izlere sahip oldu¤u söylenebilir. Bunun iki nedeniolabilir: Bunlardan birincisi, kendi yaflamas›yla, içinde bulunulan durum her neolursa olsun, insan›n iyiye ve do¤ruya yönelebilece¤ini, insan hayat›nda erdeminne derece önemli bir yer tuttu¤unu göstermifl olmas›, ikincisi ise, Atina’l› bir düflü-nür ve yurttafl olarak, hayat› bür bütün olarak yaflaman›n belirgin bir örne¤ini sun-mas›d›r. Bu, bir bak›ma onun hem yaflamay› hem de ölümü karfl›lama biçimiylekendini gösteren bir tav›rd›r.

Sokrates’le ilgili anlat›lanlara bak›l›rsa yapt›¤› fleylerin bafl›nda, çarfl› pazar do-lafl›p önüne gelen herkese, özellikle de yöneticilerden olup da bir ifli iyi yapt›¤›n›iddia edenlere, ‘Erdem nedir?’, ‘‹yi nedir?’ gibi sorular sorarak onlar›n çok iyi bil-diklerini sand›klar› konularda kendilerini sorgulamalar›n› sa¤lamakt›r. O, kendi ta-biriyle, ‘At Sinekli¤i’ yaparak üstelik de ‘Bildi¤im bir fley varsa o da hiçbir fley bil-medi¤imdir.’ diyerek Atina’l›lara do¤ru yolu göstermeyi düstur edinmifl biridir.

Sokrates, tutarl› ve araflt›rmaya dayanan hayat›n›, idama mahküm edildiktensonra da yine ayn› tutarl›kla sona erdirmeyi bilmifl bir kifliliktir. Bu tutarl›k onun

yasalar ve içinde yaflad›¤› devletle olan vatandafll›k iliflkisinde de kendisini göster-mektedir. Kendisine hapishaneden kaçmas› teklif edildi¤inde, bu teklifi reddetmifl-tir. Bunun gerekçelerini, e¤er kaçarken kendisini yakalarlarsa ona neden kaçt›¤›nadair sorulabilecek sorular› yan›tlayamayaca¤› endiflesiyle Kriton diyalogunda dilegetirir. Anlat›mlar›na göre, dönemin Atina’s›nda, bir yurttafl e¤er yönetildi¤i yasa-lardan memnun de¤ilse isterse bütün mal›yla beraber kentten ayr›labilir. E¤er git-mek istemezse yürürlükteki yasalar› elefltirebilir veya yeni yasa teklif edebilir. Kal-d› ki tüm bu konularla ilgili olarak kendisini mahkemede savunabilir. Bütün bu an-lat›mlar›ndan anlafl›ld›¤› kadar›yla Sokrates, zaten bafl›na gelecekleri kabulenmifloldu¤undan kaçmamay› tercih etmifltir (Menon, 51a).

Platon’un diyaloglar›ndan ve di¤er tan›kl›klardan anlafl›ld›¤› kadar›yla Sokra-tes’in ele ald›¤› konular›n bafl›nda insan ruhuna özen göstermesi gelmektedir. ‹n-san›n ruhuna özen göstermesinin gere¤i, nelerin ona ait olup olmad›¤›n› anlamas›

ve iyi insan olmak için yap›lmas› gerekenleri anlamak içindir. Sokrates’e göre in-san hayat›nda maddiyat ve maddi hazlar önemli olsa da kal›c› de¤ildir ve bu ba-k›mdan da belirleyici de¤ildir. Önemli olan, her fleye ra¤men ahlakl› ve do¤ru birhayat sürmektir.

Sokrates’e göre insan, yaflad›¤› hayat› ve bu hayat›n temel de¤erlerini sorgulma-l›d›r. Ona göre sorgulanam›fl bir hayat yaflanmaya de¤mez. Ola¤an siyasal ve top-lumsal ortamlarda yetiflen kifliler, içinde yaflad›klar› toplumun ahlak ve görgü ku-rallar›na göre yaflarlar ve bu kurallar herkes taraf›ndan sorgulanmadan kabul edi-

lip sürdürülür. Bu, sorgulanmam›fl bir hayatt›r.




Kald› ki sorgulanmam›fl bir hayat›n temel dinamikleri zenginlik, haz, flan, flöh-ret gibi insanlar›n genellikle kendilerine yöneldikleri ilk amaçlard›r. Kald› ki bun-lar›n sorgulanmas›na imkân kalmadan yaflama keflmekeflinin içine girmektedir in-san. Kendini bil, kendini tan›. Kendini tan›yan insan, bu tan›mayla ö¤renmifl oldu-¤u insan olman›n do¤as›na uygun yaflayarak ancak ruhuna özen gösterme imkân›-na sahip olabilir.

Bu aflamada yine Sokrates’e atfedilen baflka bir yaklafl›mla karfl›lafl›r›z. Tüm in-sanlar iyiyi isterler ve erdem bilgidir. Mutluluk, bilgi ile elde edilen erdemlerle ya-flanan bir ahlaki hayatla mümkün olabilir. Herkes, ahlaki bak›mdan iyi olan› iste-mektedir. Herkes iyiyi ister. Fakat temel sorun, insanlar›n iyi ad› alt›nda her istedi-¤inin geçekten iyi olup olmad›¤›d›r. Öyleyse iyi, insanlar›n onun öyle olup olma-d›¤›n› düflünmelerinden veya istemelerinden ba¤›ms›z bir varl›¤a sahip olmal›d›r.

‹nsan›n mutlu olmak için nas›l bir hayat sürmesi gerekti¤ini, yani erdemli bir hayat›n nas›l olmas› gerekti¤ini bilmek gerekir (Menon, 90b-e). Bu bilginin temel özel-liklerinin flunlar oldu¤u döylenebilir. Bu bilgi, bir yandan bütüne, tümel olana iliflkinbir bilgiyken, öte yandan da tek tek durumlara iliflkin geçerli olabilmelidir. Yani, bukonularda, bir yandan tümel tan›ma sahip olmak, öte yandan, bu dünyada karfl›lafl›-lan sorunlar› da çözebilmenin bilgisine sahip olmak gerekir. Erdemli bir hayat sür-menin tek yolu e¤er bu konularda bilgi sahibi olmakt›r. Öyleyse bilgi, erdemdir.

Sokrates’in kendisiyle beraber gündeme gelen ve annesinin ebe olmas›yla ilifl-kilendirilen bir yöntemi vard›r. Yöntem, Maiotik; do¤urtma olarak an›l›r. Sokrates,kimseye bir fley ö¤retme iddias›nda olmad›¤› gibi, kimsenin kimseye bir fley ö¤re-temeyece¤ini de savunmaktad›r. Ona göre her insan, bütün bildiklerine zaten do-¤ufltan sahiptir. Yap›labilecek fley, kiflinin kendi kendisine veya iyi bir ö¤retmeneflli¤inde kendisinde bulunan bilgileri aç›¤a ç›kartmas›d›r. Bu, belli bir yöntemle

yap›l›r ve ‘Sokratik Yöntem’ olarak da an›lmaktad›r. Sokratik yönteminin ana yap›-

s› flu bafll›klardan oluflmaktad›r:a. Konuyla ilgili olarak mevcut durumda bilinenler nelerdir?b. Konuya iliflkin bilgiler belli tan›mlar alt›nda somutlaflt›r›l›r ve yap›lan tan›m-

lar›n her bir durum için geçerli olup olmad›¤›na bak›l›r. E¤er varsa, tan›mla-r›n kendi içlerinde ortaya ç›kan çeliflkilerini ve tan›mlar›n olup bitenlerleiliflkisinde ortaya ç›kan eksikliklerini göstermek.

c. Yap›lan elefltirel de¤erlendirmeler sonucunda yeni ö¤renmeyi engelleyebi-lecek her türden yanl›fl san›lar temizlendi¤inde, yani kifli asl›nda tart›fl›lankonuda bir fley bilmedi¤ini ö¤rendi¤inde, art›k yeni ö¤renme için haz›r de-mektir. Bu bak›mdan yap›lan ilk fley, önce bilgisizli¤in bilincine varmakt›r.

d. Tüm bunlar›n ard›ndan, diyalog çerçevesinde, do¤ru sorularla, kiflidekiler

ortaya ç›kar›l›r ve nihayetinde de bu ortaya ç›kar›lanlar yeniden de¤erlendi-rilerek konuflma sona erdirilir.

Yukar›da k›saca özetlemeye çal›flt›¤›m›z ‘Sokratik Yöntem’, olumsuz ögelere sa-hiptir. Bu olumsuzluk, hem kendisinin hem de bir akrabas›n›n onun ad›na gitti¤iDelphoi bilicisinin, en bilge kiflinin Sokrates oldu¤unu söyleyen kehanetini çürüt-meye çal›flmas›nda da kendisini gösterir. Sokrates, çok fley bilen insanlar›n yan›n-da kendisinin bilgisizli¤inin fark›na varacak kadar bilgili oldu¤unu göstermesiyleonlardan daha erdemli oldu¤unu gösterilmektedir.

Sokrates’in kendisiyle beraber gündeme gelen ve annesinin ebe olmas›yla iliflkilendirilen

yönteminin ana hatlar› nelerdir? Bu yöntem kullan›larak ne amaçlanmaktad›r?


SIRA S‹ZDE

2




Sofist adland›rmas›n›n anlamlar›n› ve bu ad-

land›rman›n tarihsel nedenlerini saptamak.Eski Yunan dünyas›nda ‘sofist’ adland›rmas›, er-

ken dönemde, kendi alan›nda yetkin flairler için

kullan›ld›¤› gibi Thales, Bias, Solon gibi toplum-

da sayg›n bir konuma yerlefltirilen bilge ve dü-

flünürler için de kullan›l›yordu. Bu kullan›m›na

z›t olarak sofist nitelemesi, özellikle geç dönem-

de, baz› oyun yazarlar›n›n ve Platon’un metinle-

rinde kazanç peflinde koflan, toplumsal sayg›nl›-

¤›n› kaybetmeye bafllam›fl yetenekli ö¤retmenler

için de kullan›lm›flt›r. Belli bir ifli yapmadaki üs-

tünlük bak›m›ndan gemici, kâhin ya da heykel-t›rafl kifliler için bu sözcük, söz konusu kiflilerin

alanlar›ndaki yetkinliklerini vurgulamak için de

kullan›l›rd›. Bu kifliler yapt›klar› ifllerde usta ola-

rak kabul ediliyorlar olduklar›n›n çeflitli örnek-

leri vard›r.

Antik Yunan dünyas›nda Sofistlerin ortaya ç›k-

mas›n› sa¤layan koflullar› de¤erlendirmek.

Platon döneminde öne ç›kan ‘Sofistler’in yan› s›-

ra, en ünlüsü olarak Thales’in bilindi¤i Yedi Bil-

ge de sofist olarak adland›r›l›yordu. Farkl› ders

verme ve konuflma yapma tarzlar›n›n yan› s›rasofistlerin ders verdi¤i konular da tümüyle ayn›

de¤ildi. Sofistlerin ücret karfl›l›¤›nda verdikleri

bu derslerin astronomi, matematik, müzik gibi

konular› bir yanda tutulursa ana hatlar›yla bütün

hayat›n› siyaset üzerine kurulmufl oldu¤u Ati-

na’da, halk meclislerinde ve mahkemelerde kul-

lan›lmak üzere gerekli olan siyaset yapma ve et-

kili konuflma yapma bilgisiydi. Sofistlerin, ayr›n-

t›lar›yla ele ald›¤›m›z kültürel arka plan›n›n yan›

s›ra felsefe arka plan›na da de¤inilmelidir. Sofist-

lerin felsefe arka plan› olarak de¤erlendirilebile-cek olanlar, Ksenophanes ve Herakleitos’tur. Bel-

li konularda uzmanlaflt›¤› anlafl›lan bu kiflilerin

dersler vermek amac›yla flehirleri dolaflt›klar›,

do¤duklar› flehirlerde kalmad›klar› gibi, belli bir

flehre de uzun süreli yerleflmedikleri anlafl›lmak-

tad›r. Felsefe Tarihine bak›ld›¤›nda Ksenopha-

nes’in, sofistleri de derinden etkilemifl olan göre-

likçi anlay›fllar›n bafllat›c›s› olarak de¤erlendirile-

bilir. Ksenophanes ile bafllat›labilecek olan, insa-

n›n duyular›n› ve tecrübelerini aflan ve bu ba-

k›mdan da insan bilmesinden ba¤›ms›z bir ger-çekli¤in var oldu¤u fakat insan›n bu gerçekli¤in

bilgisine ulaflamayaca¤›na dair bir anlay›fl vard›r.

Sofistlerin bilgi konusundaki görüfllerini tart›fl-

mak.Sofistlerin bilgi anlay›fl›n›n karakteristi¤i, Prota-

goras’›n ‘’‹nsan her fleyin ölçüsüdür’’ sözünde so-

mutlafl›r. Bu anlay›fla göre hakikat yoktur. ‹nsa-

n›n dahil oldu¤u her konu belli bir biçimde gö-

relidir, geliflmeye ve de¤iflmeye aç›kt›r. ‹nsan,

deneyim ve tecrübeleri ile bilgi edinir ve esas

olarak tüm bilmesi, deneyim akl›n ifl birli¤ine da-

yan›r ve s›n›rl ›d›r. Onlara göre duyularla veya

ak›lla ulafl›labilecek bir hakikat yoktur ve niha-

yetinde bilginin ölçütü, praksis, yani uygulama-

daki baflar›s›d›r. Bu anlay›fl›n toplumsal alana uy-gulanmas› beraberinde siyasal, toplumsal ve kül-

türel alanda bir göreli¤i de getirmifltir. Göreli¤in

hakim oldu¤u bu yaklafl›ma sorulabilecek bir so-

ru vard›r; bu göreli yaklafl›mlar neye göre tercih

edilecektir? Sorunun yan›t›n›n iki yönü vard›r.

Birinci yan›, bilginin pratik problemlere çözüm-

ler getirebiliyor olmas›, ikinci yan› ise çözümün

sunuldu¤u insanlar› ikna edebiliyor olmas›. Öy-

leyse, sofistlerin bilgide do¤ruluk veya yanl›fll›k

problemiyle ilgilenmedikleri de söylenebilir.

Bafll›ca Sofistlerin felsefe anlay›fllar›n›n ana hat-

lar›n› saptamak.

Protagoras’a göre herkes belli ölçülerde e¤itile-

bilir yani erdem sahibi olabilir. Protagoras, erde-

min herkesin belli ölçülerde elde edebilece¤i bir

fley olmas› bak›m›ndan her insan›n erdem ile il-

gili konularda ö¤reniminin mümkün oldu¤unu

belirtir. Siyaset bilgisinin ö¤retilebilip ö¤retile-

meyece¤ine iliflkin olarak Sokrates’in, Protagoras

için ileri sürdü¤ü, onun erdemi bilen ve ö¤reten

kifli oldu¤u yolundaki yak›flt›rmas›na karfl›l›k ola-

rak Protagoras, kendisinin bu konudaki kesin venihai bilgiye sahip olmad›¤›n› ima eder.

Gorgias’›n ele ald›¤› konular iki bafll›k alt›nda

de¤erlendirilebilir. ‹lki, bir fley var de¤ildir; olsa

da bilinemez; bilinse de baflkalar›na aktar›lamaz

biçiminde ifade edilen görüflleridir. ‹kincisi ise

bu görüfllerinin son bölümüyle iliflki içindeki dil

ve iletiflim hakk›ndaki görüflleridir.

Gorgias’a göre hiçbir fley var de¤ildir. Herhangi

bir fley var olsa bile, onun bilinemeyece¤ini be-

lirtmektedir. Çünkü ona göre düflünmek, zihin-

deki kavramlar›n düflünülmesidir. E¤er kavramde¤ilse gerçek düflünülemez demektir. ‹nsan bir

fley bilebilse bile baflkas›na iletemez. Çünkü bir

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç

4

A M A Ç




nesne ile ilgili veriler gözle veya kulak yoluyla

edinilir fakat biz onu hakk›nda elde etti¤imiz ve-

rileri, verileri elde etti¤imiz yollardan çok baflka

olan, sözlerle ifade etmeye çal›fl›yoruz. Fakat dil

bunlar›n her ikisinden de farkl› oldu¤u için, on-

lar› do¤ru olarak temsil edemez. ‹nsan bilmesi-

nin s›n›rl›l›¤› onun flu üç konudaki yetersizli¤in-

den kaynaklan›r. ‹nsanlar geçmiflte olanlar› tam

olarak hat›rlayamazlar, flimdi olanlar hakk›nda

yeterince bilgi sahibi olamazlar ve gelecekte ola-

caklar hakk›nda da insan bilmesinin do¤as› gere-

¤i, kesin ön görülerde bulunamazlar. ‹nsan bil-

mesinin bu s›n›rl›klar›, insan›n sürekli olarak afl-

maya çal›flaca¤› bir belirsizlik ve dolay›s›yla da

güvensizlik ortam›nda kalmas›na yol açmaktad›r.

Di¤er bir sofist Hippias, insanlar aras›nda do¤albir eflitlik ve akrabal›k oldu¤unu belirten ilk kifli-

lerden birisidir. Antiphon ise dünya vatandafll›¤›-

na benzer bir görüflü savunmufltur. Ona göre in-

sanlar kamu ortam›ndayken yani yasalar›n dene-

timine aç›k bir alandayken yasaya göre davran-

mal›d›rlar. Oysa insan›n yaln›zken yani yasan›n

gücü ve hâkimiyeti alt›nda de¤ilken, kendi do¤a-

s›n›n gereklerine göre davranmal›d›r.

Thrasymakhos ise Do¤a-Yasa z›tl›¤› üzerinde du-

ran sofistlerden biridir. Ona göre insanlar aras›n-

daki eflitsizlik do¤ald›r ve do¤as› itibar›yla güçlüolan zay›f olan› yönetmelidir. Kallikles de bu gö-

rüfle kat›l›r. Ona göre insanlar, do¤alar›na ayk›r›

olarak korkakça olan pek çok fleyi yüceltirler. ‹n-

san için do¤aya göre güzel ve do¤ru olan, h›rsla-

r›n› alabildi¤ine büyütmek ve hiçbirini engelle-

meden yaflamakt›r. Lykhophron’a göre ise yasalar

taraf›ndan aksi iddia edilse de do¤a söz konusuy-

sa, baflkas›na haks›zl›k etmek iyi, haks›zl›¤a u¤ra-

mak ise kötüdür. Son olarak Kritias, dinî ve tanr›-

sal konular›n zeki insanlar taraf›ndan, insanlar

yasalara uysun diye uydurulduklar›n› savunur.

Sokrates’i ve düflüncelerini de¤erlendirmek.

Bir Atina yurttafl› olarak, Annesi ebe, babas› ise

heykelt›rafl olan Sokrates’in felsefe tarihinde be-

lirgin biz iz b›rakm›flt›r. Kendi yaflamas›yla içinde

bulunulan durum her ne olursa olsun, insan›n

iyiye ve do¤ruya yönelebilece¤ini, insan hayat›n-

da erdemin ne derece önemli bir yer tuttu¤unu

göstermifl, ve Atina’l› bir düflünür ve yurttafl ola-

rak, hayat› bir bütün olarak yaflaman›n belirgin

bir örne¤ini sunmufltur. Sokrates, çarfl› pazar do-

lafl›p önüne gelen herkese, özellikle de yönetici-lerden olup da bir ifli iyi yapt›¤›n› iddia edenlere,

‘Erdem nedir?’, ‘‹yi nedir?’ gibi sorular sorarak,

onlar›n çok iyi bildiklerini sand›klar› konularda

kendilerini sorgulamalar›n› sa¤lamakt›r. O, kendi

tabiriyle, ‘At Sinekli¤i’ yaparak, üstelik de ‘Bildi-

¤im bir fley varsa o da hiçbir fley bilmedi¤imdir.’

diyerek, Atinal›lara do¤ru yolu göstermeyi düs-

tur edinmifl biridir. Platon’un diyaloglar›ndan ve

di¤er tan›kl›klardan anlafl›ld›¤› kadar›yla Sokra-

tes’in ele ald›¤› konular›n bafl›nda, insan ruhuna

özen göstermesi gelmektedir. ‹nsan›n ruhuna

özen göstermesinin gere¤i, nelerin ona ait olup

olmad›¤›n› anlamas› ve iyi insan olmak için ya-

p›lmas› gerekenleri anlamak içindir. Sokrates’e

göre insan hayat›nda maddiyat ve maddi hazlar

önemli olsa da kal›c› de¤ildir ve bu bak›mdan da

belirleyici de¤ildir. Önemli olan, her fleye ra¤-men ahlakl› ve do¤ru bir hayat sürmektir. Sokra-

tes’e göre insan, yaflad›¤› hayat› ve bu hayat›n te-

mel de¤erlerini sorgulmal›d›r. Ona göre sorgula-

nam›fl bir hayat yaflanmaya de¤mez. Tüm insan-

lar iyiyi isterler ve erdem bilgidir. Mutluluk, bilgi

ile elde edilen erdemlerle yaflanan bir ahlaki ha-

yatla mümkün olabilir. Herkes, ahlaki bak›mdan

iyi olan› istemektedir. Herkes iyiyi ister. Fakat te-

mel sorun, insanlar›n iyi ad› alt›nda her istedi¤i-

nin geçekten iyi olup olmad›¤›d›r. Öyleyse iyi,

insanlar›n onun öyle olup olmad›¤›n› düflünme-lerinden veya istemelerinden ba¤›ms›z bir varl›¤a

sahip olmal›d›r. ‹nsan›n mutlu olmak için nas›l

bir hayat sürmesi gerekti¤ini, yani erdemli bir ha-

yat›n nas›l olmas› gerekti¤ini bilmek gerekir. Bu

bilgi, bir yandan bütüne, tümel olana iliflkin bir

bilgiyken öte yandan da tek tek durumlara iliflkin

geçerli olabilmelidir. Yani, bu konularda, bir yan-

dan tümel tan›ma sahip olmak, öte yandan, bu

dünyada karfl›lafl›lan sorunlar› da çözebilmenin

bilgisine sahip olmak gerekir. Erdemli bir hayat

sürmenin tek yolu bu konularda bilgi sahibi ol-

makt›r. Öyleyse bilgi, erdemdir. Sokrates’in ken-

disiyle beraber gündeme gelen ve annesinin ebe

olmas›yla iliflkilendirilen bir yöntemi vard›r. Yön-

tem, Maiotik; do¤urtma olarak an›l›r. Sokrates,

kimseye bir fley ö¤retme iddias›nda olmas›¤› gi-

bi, kimsenin kimseye bir fley ö¤retemeyece¤ini

de savunmaktad›r. Ona göre her insan, bütün bil-

diklerine zaten do¤ufltan sahiptir. Yap›labilecek

fley, kiflinin kendi kendisine veya iyi bir ö¤ret-

men eflli¤inde kendisinde bulunan bilgileri aç›¤a

ç›kartmas›d›r. Bu, belli bir yöntemle yap›l›r ve

‘Sokratik Yöntem’ olarak da an›lmaktad›r.

5

A M A Ç




1. Sofistlere göre, do¤ru ve iyi olan insan›n do¤as›na

göre oland›r. Oysa toplumsal yaflam› düzenlemek u¤ru-

na ç›kart›lan yasalar ve uygulamalar -kölelik örne¤inde

oldu¤u gibi- insan› do¤as›ndan uzaklaflt›rmaktad›r. ‹n-

san iyi yaflamak için bu yapay kurumlar›n yapay kural-

lar›ndan kurtulmal›d›r.

Buna göre afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?

a. Toplumsal müdahaleler iyi yaflam›n önündeki

engellerdir

b. ‹nsan ancak bilgiyle erdemli bir hayat sürdüre-

bilir

c. ‹ktidar gücünü mutlaka halktan almal›d›r

d. Devlet vatandafllar›na f›rsat eflitli¤i sa¤lamal›d›r

e. Yasalara sahip olmak yetmez, onlar› uygulamak

gerekir

2. ‹nsan her fleyin ölçüsüdür. Her fley, insana nas›l gö-

rünüyorsa öyledir. Rüzgâr üflüyen için so¤uktur, üflü-

meyen için so¤uk de¤ildir.

Protagoras’›n yukar›daki düflüncesi, afla¤›daki bilgi an-

lay›fllar›ndan hangisine aittir?

a. Do¤ru bilgiye ak›lla ulafl›labilece¤ini savunan,

rasyonalizme

b. Bilgilerimizin tecrübeyle edinildi¤ini savunan,emprizme

c. Her yarg›n›n karfl›t›n›n da do¤ru olabilece¤ini

savunan, septisizme

d. Mutlak bilginin olanaks›zl›¤›n› savunan, relati-

vizme

e. Olgular›n d›fl›nda güvenilir bir bilgi olmad›¤›n›

savunan, pozitivizme

3. Sofistlere göre insan›n deneyimleri ve akl› do¤rulu-

¤u elde etmede yetersiz oldu¤undan sadece san›lar›m›z

vard›r. Bu san›lar da her insanda farkl›d›r.Buna göre, Sofistlerle ilgili afla¤›daki yarg›lardan hangi-

sine ulafl›labilir?

a. Bilginin elde edilmesinde akl›n do¤rular›n› esas

alm›fllard›r.

b. Bilgi anlay›fllar›nda göreceli¤i savunmufllard›r.

c. Duyusal deneyimlerin bilginin tek kayna¤› ol-

du¤una inanm›fllard›r.

d. Do¤ru ve apaç›k bilgiye ulafl›ld›¤›nda flüphe terk

edilmelidir.

e. ‹nsan genel -geçer bilgiyeulaflmada akl› ve du-

yular›n› ortak kullanmal›d›r.

4. Sofistlere göre bilgi, teorik bir merak› gidermek için

de¤ildir. Bilgi prati¤in hizmetindedir. Protagoras; bilgi-

yi do¤ruya de¤ilde yarara ba¤lar. Bir san›, bir baflka sa-

n›dan daha do¤ru olmayabilir ama daha iyi daha yarar-

l› olbilir. Daha iyi, daha yararl› san›lar› olan kimse bil-

gilidir, bilgedir.

Parçaya göre afla¤›daki yarg›lardan hangisine ulafl›la-

maz?

a. Bilgi Pratik yarara ba¤lanm›flt›r

b. Bilge, en yararl› olan›n bilgisine sahip kimsedir.

c. Kesin bilgiye ancak bilge kifli sahiptir.

d. Her san› birbiriyle do¤ruluk bak›m›ndan eflde-

¤erdir.

e. Bilgiler aras›nda yarar sa¤lamas› bak›m›ndan de-

recelendirme yapmak mümkündür

5. Sokrates, Sofistlerin ileri sürdü¤ü de¤erler göreceli-

¤ine, insanlar aras›ndaki iliflkileri düzenleyecek tümel

de¤erlerin bulunabilece¤i iddias›yla karfl› ç›karak, ahla-

ka derin bir ilgiyle yönelmifl ve felsefesini bunun üzeri-

ne kurmufltur.

Buna göre Sokrates’in felsefesinin amac› afla¤›dakiler-

den hangisidir?

a. Bilginin s›n›rlar›n› çizmekb. Varl›¤› bir bütün olarak kavramak

c. Ahlak›n üstünlü¤ünü kan›tlamak

d. Bilgi ile varl›k aras›ndaki bütünlü¤ü göstermek

e. Eylemlerimizi dayand›rabilece¤imiz mutlak de-

¤erler aramak

6. Sokrates’e göre, iyi’nin bilgisine sahip olan, ona yö-

nelir de. Akl›n k›lavuzlu¤unda iyi’ye yönelmek, erdeme

uzanan yolda olmakt›r. ‹nsanlar›n kötü eylemlerde bu-

lunmalar›, bilgisizliklerinden ileri gelir.

Afla¤›dakilerden hangisi yukar›da anlat›lan› destekler?a. Ahlak, vicdana uygun davranmakt›r.

b. ‹nsan› mutlulu¤a götüren, iyilik yapmakt›r.

c. Bilgi, erdem demektir.

d. Erdeme giden yolda, olaylar karfl›s›nda tepkisiz

kalmak gerekir.

e. ‹nsan, kötü eylemlerinin sorumlulu¤unu da üst-

lenebilmelidir.





7. Sokrates’e göre, ahlaki eylemlerimizin kayna¤› bilgi-

dir. Bu bilginin içeri¤i ise, “iyi”dir. ‹yi ile do¤runun ne

oldu¤unu bilen kimse, erdemlidir. Sokrates, iyi, güzel

ve yararl› kavramlar›n› hep anlamdafl olarak kullan›yor.Ona göre, hofl ve yaflam› ac›s›z k›lan ifller, güzeldir. Her

güzel ifl de iyi ve yararl›d›r. Öyleyse iyi, belli bir amaca

hizmet eder.

Parçaya göre, iyinin amac› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Bireyin yaflam›n› ac›s›z k›larak, güzel ve yararl›

hale getirmek

b. Bireyin toplum içindeki itibar›n› art›rmak

c. Bireye geleneklerle yaflamay› ö¤retmek

d. Erdemli insanlar› yönetime getirmek

e. Ahlak› bütün alanlar›n en kutsal› yapmak

8. Sokrates, “Sorgulanmam›fl yaflam, yaflanmaya de¤-

mez” demiflti. ‹flte felsefe, Sokrates’in bizden bekledi¤i

bu zorlu amac›n üstesinden gelmeye çal›flt›¤›m›z ve

onun bilgelik sevgisi dedi¤i fleyle kendimizden geçti¤i-

mizde ortaya ç›kan fleydir.

Yukar›daki parçaya göre, felsefe hakk›nda afla¤›dakiler-

den hangisi söylenebilir?

a. Felsefe, yeni nesillerin e¤itiminde en önemli ye-

re sahiptir

b. Felsefe, varolan› sorgulama bilgeli¤ini göster-

mektirc. Felsefe, bilgiyi sevmektir

d. Felsefe, soru sorma yetene¤idir

e. Felsefe, felsefe zorlu bir etkinliktir

9. Sokrates, erdem ile bilginin özdefl oldu¤unu savu-

nup, söylencelerin, dinin ve geleneklerin yetkisini bir

yana b›rak›yor; akl›n ve düflüncenin de¤erini yücelti-

yor. O, bireyler-üstü bir kural›n varl›¤›na kuvvetle ina-

n›yor. Ona göre, erdemlerin tümü bilgeli¤e dayan›yor-

lar. Bilgi, insanlar› do¤ru eyleme, bilgisizlik de yanl›fl

eyleme götürüyor.

Afla¤›dakilerden hangisi Sokrates’in görüfllerine ters

düflmez?

a. Kifliyi erdemli yapan geleneklere ba¤l›l›¤›d›r.

b. Ahlak alan›nda bireyin seçimi d›fl›nda bir kural

yoktur.

c. Ahlaki eylemlerimizin kayna¤›nda yaln›zca din

vard›r.

d. Hiç kimse bilerek kötülük yapmaz.e. Önemli olan eylemin iyi-kötü olmas› de¤il, gele-

neklere olan uygunlu¤udur.

10. Ahlak üzerine düflüncelere Sokrates’ten önce, örne-

¤in, Homeros ve Hesiodos gibi ozanlarda da rastl›yo-

ruz. Ama varl›klar›n kökeni, evrenin oluflumu, insan›n

evrendeki yeri ve ödevinin ne oldu¤u türünden sorula-

ra bu ozanlar, söylencelerin ve dinin etkisi alt›nda baz›

yan›tlar veriyorlar.

Parçaya göre afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?

a. Ahlaka iliflkin sorunlarla ilk olarak filozoflar ilgi-lenmifltir

b. Felsefeden önce ahlak sorunlar› insanlar›n ilgisi-

ni çekmemifltir

c. Ahlaka iliflkin felsefeden önceki araflt›rmalar s›k›

s›k› gelene¤e ba¤l›d›r

d. Felsefenin Homeros ve Hesiodos’la bafllad›¤›

söylenebilir

e. Ahlak felsefenin konusu de¤ildir




1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Sofistlere Olan

‹htiyac›n Kaynaklar› ve Sofistlerin Ortaya Ç›k›-

fl›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden okuyunuz. Sofistle-

re göre, do¤ru ve iyi olan›n, insan›n do¤as›na

göre olan oldu¤unu ve toplumsal yaflam› dü-

zenlemek u¤runa ç›kart›lan yasalar ve uygula-

malar›n insan› do¤as›ndan uzaklaflt›rd›¤›n› gö-

receksiniz.

2. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Belli Bafll› So-

fistler ve Temel Özellikleri” bafll›kl› k›sm›n› ye-

niden okuyunuz. Sfistlerin bilgi anlay›fl›n›n gö-

reli oldu¤unu göreceksiniz.

3. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin, “Belli Bafll› So-


niden okuyunuz. Sofistlerin bilgi anlay›fl›n›nn

göreli oldu¤unu göreceksiniz.

4. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin, “Belli Bafll› So-


niden okuyunuz. Sofistlerin bilgiyi do¤ruya de-

¤ilde yarara ba¤lad›¤›n› ve bir san›n›n, bir bafl-

ka san›dan daha do¤ru olmayabilece¤ini ama

daha iyi daha yararl› olabilece¤ini göreceksiniz.

5. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin, “Sokrates” bafl-

l›kl› k›sm›n› yeniden okuyunuz. Okrates’in So-

fistlerin ileri sürdü¤ü de¤erler göreceli¤ine, in-

sanlar aras›ndaki iliflkileri düzenleyecek tümel

de¤erlerin bulunabilece¤i iddias›yla karfl› ç›kt›-

¤›n› ve felsefesini bunun üzerine kurdu¤unu

göreceksiniz.

6. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Sokrates” bafl-

l›kl› k›s›mlar›n› yeniden okuyunuz. Sokrates’in

bilgi ile erdemi bir tuttu¤unu göreceksiniz.

7. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Sokrates” bafl-

l›kl› k›sm›n› yeniden okuyunuz. Sokrates’e gö-

re, ahlaki eylemlerimizin kayna¤›n›n bilgi oldu-¤unu, bu bilginin içeri¤i ise, “iyi” oldu¤unu, iyi

ile do¤runun ne oldu¤unu bilen kimsenin, er-

demli say›ld›¤›n›. Ona göre, hofl ve yaflam› ac›-

s›z k›lan ifllerin, güzel oldu¤unu. Her güzel iflin

de iyi ve yararl› say›ld›¤›n› göreceksiniz.

8. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Sokrates” bafl-

l›kl› k›sm›n› yeniden okuyunuz. Sokrates’e göre

felsefenin, varolan› sorgulama bilgeli¤ini gös-

termek oldu¤unu göreceksiniz.

9. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Sokrates” bafl-

l›kl› k›sm›n› yeniden okuyunuz. Ona göre, er-

demlerin tümü bilgeli¤e dayand›¤›n› ve bilginin

insanlar› do¤ru eyleme, bilgisizli¤in de yanl›fl

eyleme götürdü¤ünü göreceksiniz.

10. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Sokrates” bafl-

l›kl› k›s›mlar›n› yeniden inceleyiniz. Sokrates’ten

önce, Homeros ve Hesiodos gibi ozanlar›n var-

l›klar›n kökeni, evrenin oluflumu, insan›n ev-

rendeki yeri ve ödevinin ne oldu¤u türünden

sorulara, söylencelerin ve dinin etkisi alt›nda

baz› yan›tlar verdiklerini göreceksiniz.





S›ra Sizde 1

Sofistlerin arka plan›nda Gezginlik ve ülkeler aras›nda

ticaret yapma gelene¤indene dahil olan Hippokrates gi-

biler var. Bu insanlar hem kendi gördükleri yerlerdeki

insanlar›n yaflama ortamlar› ve yaflama biçimlerini akta-

r›yorlar hem de henüz gitmedikleri yerler hakk›nda bi-

linmesi yararl› olabilecek gelenek ve görenekleri, insan

yap›s› eserleri ve do¤al ortam›na iliflkin bilgileri ö¤ren-

mek istiyorlard›. Sofistlerin kültürel arka plan›na iliflkin

verilebilecek ikinci örnek ise Herodotosdur. Herodo-

tos’un tarihsel olarak olup bitenleri aktarmas›n›n yan›

s›ra gerçeklefltirdi¤i bir di¤er fley, Eski Yunan kültürü

ile yabanc› kültürlerin siyasi yap›lar›n› karfl›laflt›r›l›p

elefltirel bir gözle de¤erlendirmeye tabi tutulmas›d›r.

Sofistlerin ortaya ç›kt›¤› dönem Solon’un yönetimde ol-

du¤u dönemdir. Bu dönemde art›k krall›k yönetimleri

sona ermifl, soylular›n hâkimiyetindeki iktidar düzeni

sars›lm›flt›r. Bu dönemde Solon’un öncülü¤ünde de-

mokratik devlet yönetim anlay›fllar› geliflmeye baflla-

m›flt›r. Söz konusu sosyal ve ekonomik ortam› belirle-

yen unsurlar; nispeten zengin soylular›n oluflturdu¤u

kesim, fakir ve topraks›z kalm›fl köylüler, ve ticaretle

u¤raflan ve bu iki kesime göre orta yolu temsil eden ke-

simin Atina flehrindeki konumudur.

Sofistlerin, bahsetti¤imiz sosyo ekonomik arka plan›n›n

yan› s›ra felsefe arka plan›na da de¤inilmelidir. Sofistle-

rin felsefe arka plan› olarak de¤erlendirilebilecek olan-

lar, Ksenophanes ve Herakleitos’tur.

Felsefe Tarihine bak›ld›¤›nda Ksenophanes’in, sofistleri

de derinden etkilemifl olan görelikçi anlay›fllar›n baflla-

t›c›s› olarak de¤erlendirilebilir. Ksenophanes ile bafllat›-

labilecek olan, insan›n duyular›n› ve tecrübelerini aflan

ve bu bak›mdan da insan bilmesinden ba¤›ms›z bir ger-

çekli¤in var oldu¤u fakat insan›n bu gerçekli¤in bilgisi-

ne ulaflamayaca¤›na dair bir anlay›fl vard›r. Bu anlay›flagöre insan bilmesi, deneyim ve tecrübeler ile s›n›rl›d›r

ve bu s›n›r› aflan hakikatler alan›n› bilemez ve hiçbir za-

man da bilemeyecektir. Öte yandan insan›n bilmesi,

onun tecrübeleri ile s›n›rl› da olsa, bu anlay›fla göre in-

san hakikatlere olmasa bile, içinde bulundu¤u duruma

göre her zaman daha fazla bilgiye ulaflabilecek, bu bil-

gileri de kullanarak daha iyiye ulaflabilecektir. Görüflle-

ri önceki bölümlerde ayr›nt›l› olarak ele al›nan Ksenop-

hanes, insan›n ölçü oldu¤unu ifade eden Protagoras’›n

felsefe anlay›fl›n›n arka plan›n› oluflturan düflünürleden

birisidir.

S›ra Sizde 2

Sokrates’in kendisiyle beraber gündeme gelen ve anne-

sinin ebe olmas›yla iliflkilendirilen bir yöntemi vard›r.

Yöntem, Maiotik; do¤urtma olarak an›l›r. Sokrates, kim-

seye bir fley ö¤retme iddias›nda olmas›¤› gibi kimsenin

kimseye bir fley ö¤retemeyece¤ini de savunmaktad›r.

Ona göre her insan, bütün bildiklerine zaten do¤ufltan

sahiptir. Yap›labilecek fley, kiflinin kendi kendisine ve-

ya iyi bir ö¤retmen eflli¤inde kendisinde bulunan bilgi-

leri aç›¤a ç›kartmas›d›r. Bu, belli bir yöntemle yap›l›r ve

‘Sokratik Yöntem’ olarak da an›lmaktad›r. Sokratik yön-

teminin ana yap›s› flu bafll›klardan oluflmaktad›r:

• Konuyla ilgili olarak mevcut durumda bilinenler ne-

lerdir?

• Konuya iliflkin bilgiler belli tan›mlar alt›nda somut-

laflt›r›l›r ve yap›lan tan›mlar›n her bir durum için ge-

çerli olup olmad›¤›na bak›l›r. E¤er varsa tan›mlar›n

kendi içlerinde ortaya ç›kan çeliflkilerini ve tan›mla-

r›n olup bitenlerle iliflkisinde ortaya ç›kan eksiklikle-

rini göstermek.

• Yap›lan elefltirel de¤erlendirmeler sonucunda yeni

ö¤renmeyi engelleyebilecek her türden yanl›fl san›-

lar temizlendi¤inde yani kifli asl›nda tart›fl›lan konu-

da bir fley bilmedi¤ini ö¤rendi¤inde, art›k yeni ö¤-

renme için haz›r demektir. Bu bak›mdan yap›lan ilk

fley, önce bilgisizli¤in bilincine varmakt›r.

• Tüm bunlar›n ard›ndan, diyalog çerçevesinde, do¤-

ru sorularla kiflidekiler ortaya ç›kar›l›r ve nihayetin-

de de bu ortaya ç›kar›lanlar yeniden de¤erlendirile-

rek konuflma sona erdirilir.





Bookchin, M. (1999). Kentsiz Kentleflme: Yurttafll›-

¤›n Yükselifli ve Çöküflü, Çev: Burak Özyalç›n, Ayr›nt› Yay›nlar›: ‹stanbul.

Capelle, W. (1994). Sokrates’ten Önce Felsefe I, çev:

O¤uz Özügül, Kabalc› Yay›nevi: ‹stanbul.

Çakmak, C. (1994). Alkmaion ve Deneysel Bilginin

Temelleri, Lucerna: Klasik Filoloji Araflt›rmalar›:

‹stanbul.

Eflatun. (1997). Protagoras, 4. Bas›m, çev: N. fiazi Kö-

semihal, MEB Yay›nlar›: ‹stanbul.

Feyerabend, P. K. (1961). Akla Veda, Çe:. Ertu¤rul Ba-

fler, Ayr›nt› Yay›nevi: ‹st.

Herodotos. (1991). Herodot Tarihi, çev: MüntekimÖkmen, 3. Bas›m, Remzi Kitabevi: ‹stanbul.

Hesiodos. (1977). ‹fller ve Günler, ‘Hesiodos, Eseri ve

Kaynaklar›’ içinde, çev: Sabahattin Eyübo¤lu, Azra

Erhat, T.T.K. Yay›nlar›: Ankara.

Kranz, W. (1948). Antik Felsefe: Metinler ve Aç›k-

lamalar, çev: Suad Y. Baydur, Pulhan Matbaas›:

‹stanbul.

Ksenophon. (1994). Sokrates’ten An›lar, çev: Candan

fientuna, T.T.K. Bas›mevi: Ankara.

Pindar. (1961). The Odes Of Pindar, Trans: John

Sandys, Harvard University Press: Massachusetts.Platon. (2011). Devlet, çev: M. Ali Cimcoz ve Sabahat-

tin Eyubo¤lu, ‹fl Bankas› Yay›nlar›: ‹stanbul.

Platon (2006). Gorgias, çev: Mehmet Rifat-Sema Rifat,

Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›: ‹stanbul.

Platon. (2006). Kriton, çev: Candan Türkkan, Filiz Ök-

tem, Kabalc› Yay›nevi: ‹stanbul.

Platon. (1982). Menon, çev: Adnan Cemgil, Remzi Ki-

tabevi Yay›nlar› :‹stanbul.

Plutark. (2005). Ünlü Yunanl› ve Romal›lar›n Yaflam-

lar›: Yaflamlar-1, çev: Meriç Mete, ‹dea Yay›nevi:

‹stanbul.

Plutark. (2005). Ünlü Yunanl› ve Romal›lar›n Yaflam-

lar›: Yaflamlar-2, çev: Meriç Mete, ‹dea Yay›nevi:

‹stanbul.

Sprague, R. K. (ed). (2001). The Older Sophist, “A

Comlete Translation By Several Hands Of The

Fragments In Die Fragmente Der Vorsokratiker,

Edited by Diels-Kranz With A New Edition Of

Antiphon and Of Eudemos”, Hackett Publishing

Company, Inc., ‹ndianapolis/Cambridge, 2001.

Theognis. (1961). Elegy and Iambus I, çev ve ed: J. M.

Edmonds, Harvard University Press: London.Thukydides. (1969). Peloponnesos’lularla Atina’l›la-

r›n Savafl›, çev: Halil Demircio¤lu, Ankara Üniver-

sitesi Bas›mevi: Ankara.

Tunçay, M. (1969). Yafll› Oligarkh›n Atinal›lar›n Ana-

yasas›, Bat›’da Siyasal Düflünceler Tarihi 1. Eski ve

Orta Ça¤lar. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fa-

kültesi Yay›nlar› No. 287: Ankara.

Wardy, R. (1996). The Bird Of Rhetoric: Gorgias,

Plato and Their Successors, London and New

York.




Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Platon’un yaflam›n› ve yap›tlar›n› özetleyebilecek,Platon’un varl›k anlay›fl›n› ve idealar ö¤retisini de¤erlendirebilecek,Platon’un bilgi anlay›fl›n› tart›flabilecek,Platon’un mutluluk ahlak›n›n genel özelliklerini ve erdem anlay›fl›n› aç›kla-

yabilecek,Platon’un ruh anlay›fl›n›, ruhun bölümlerini ve iç düzenini özetleyebilecek,Platon’un toplum ve site düzeni anlay›fl›n›, siteyi oluflturan unsurlar› ve sitedüzeni türlerini de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• ‹dealar Ö¤retisi• Ruh• Eidos• Doksa• Episteme• Demiourgos

• Anamnesis• Mutluluk (Eudaimonia)• ‹yilik (Agathon)• Erdem (Arete)• Adalet (Dikaiosyne)• Do¤ruluk (Aletheia)

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

‹lkça¤ Felsefesi Platon

• PLATON’UN YAfiAMI VEYAPITLARI

• PLATON’UN VARLIK ANLAYIfiI

• PLATON’UN B‹LG‹ ANLAYIfiI

• PLATON’UN MUTLULUK AHLAKIVE ERDEM ANLAYIfiI

• PLATON’UN RUH ANLAYIfiI VERUHUN ‹Ç DÜZEN‹

• TOPLUM VE S‹TE DÜZEN‹




PLATON’UN YAfiAMI VE YAPITLARIPlaton, hiç kuflkusuz felsefe tarihinin en büyük düflünürlerinden biridir. Ard›nda,etkisi yüzy›llarca süren ve günümüze dek ulaflan büyük bir düflünsel miras b›rak-m›fl ve felsefe tarihinin sistematik ça¤›n›n bafllang›c› olmufltur.

Platon, MÖ 427/428 y›l› dolaylar›nda, Atina’da do¤du. Ailesi Atina’n›n ileri ge-lenlerindendi. Çocuklu¤undan itibaren iyi bir e¤itim ald›; sporla, fliirle ve de¤iflikdüflünsel disiplinlerle ilgilendi. Erken yafllarda Sokrates’in ö¤rencisi oldu ve onunözgün soruflturma yöntemlerinden, felsefi görüfllerinden etkilendi. Gerek ailesinin

Atina’daki konumu, gerek kiflisel ilgileri nedeniyle gençli¤inden itibaren sitedekisiyasi yaflam›n bir parças› oldu. O zamanlar Atina, oligarfli taraftarlar›yla demokra-

si yanl›lar› aras›nda fliddetli çekiflmelere sahne olmaktayd›. Yönetimi ellerinde bu-lunduran ve içlerinde Platon’un akrabalar›n›n da bulundu¤u oligarfli yanl›lar›, za-man zaman afl›r› fliddete baflvurmakta ve Sokrates’i de suçlar›na alet etmeye çal›fl-maktayd›. K›sa süre sonra demokratlar iktidar› ele geçirince Sokrates, sorumlulu¤ubulunmayan suçlardan dolay› kovuflturmaya u¤rad› ve Atina gençli¤ini sapk›n ina-n›fllara davet etti¤i gerekçesiyle yarg›lanarak idam edildi.

Platon, bu sars›c› olay esnas›nda henüz düflünsel bak›mdan yeni serpilmekteolan bir gençti. Hocas›n›n duruflmalar›n› ve idam sürecini yak›ndan izledi ve bu fla-hitli¤in, düflünceleri üzerinde derin etkileri oldu. O güne dek Atina’da siyasi bir ka-riyer yürütmeyi düflünen Platon, hocas›n›n idam›ndan sonra bu iste¤inden vazgeç-ti ve yaflam›n›n sonuna dek kararl› bir demokrasi karfl›t› oldu.

Platon bu olaydan sonra kendisini a¤›rl›kl› olarak felsefi meselelere verdi. Bu y›llarda M›s›r’a bir seyahat yapt›¤›na ve bu seyahatten çok etkilendi¤ine iliflkin ri- vayetler varsa da bunun do¤rulu¤u tart›flmal›d›r. Ama k›rk yafl›ndan önce Güney ‹talya’ya gitti¤i ve orada yayg›n bir bilinirli¤e sahip olan Pythagorasç› ö¤retilerdenetkilendi¤i tart›flma götürmez görünmektedir. Yine bu tarihlerde Siraküza Tiran›Dionysos taraf›ndan Sicilya’ya ça¤›r›lm›fl ama yaflad›¤› anlaflmazl›klar nedeniyleçok geçmeden aday› terk etmek zorunda kalm›flt›r.

MÖ 387/388 dolaylar›nda Atina’da Akademia isimli bir okul kurarak felsefe,matematik, geometri, astronomi ve fizik e¤itimi vermeye bafllad›. Bu okul, onungerek yaflam öyküsünde gerek düflünce dünyas›nda yeni bir dönemin bafllang›c›oldu ve daima Bat› düflüncesinin ilk büyük akademisi olarak an›ld›. Aristoteles ile

olan hoca-ö¤renci iliflkisi de bu kurum çat›s› alt›nda geliflti. Sicilya’ya düzenledi¤i ve her seferinde hayal k›r›kl›¤›yla sonuçlanan birkaç seyahat bir tarafa b›rak›l›rsa

Platon



Platon, Akademideki düflünsel etkinli¤ini MÖ 348 dolaylar›ndaki ölümüne deksürdürdü.

Platon ard›nda, hemen hepsi diyalog biçiminde kaleme al›nm›fl otuzun üzerinde

eser b›rakm›flt›r. Antikça¤ ya da Ortaça¤ kaynaklar›nda kendisine göndermede bu-lunulup da günümüze eriflmemifl olan hiçbir eseri yoktur (Copleston, 1998: 13). Za-man içinde, Platon’un kendisine ait olmay›p ona atfedilen baz› sahte diyaloglar da

yaz›lm›flsa da Platoncu düflüncede a¤›rl›kl› yeri olan eserlerin neredeyse tamam›n›nPlaton’a ait oldu¤unda kuflku yoktur. Günümüze ulaflan eserlerinin öncelik sonral›ks›ralar›n› belirlemek güç olsa da gerek eserlerinde kullan›lan dilin özellikleri, gerekdüflüncelerinin geliflim seyri, gerek çeflitli kaynaklarda yer alan göndermeler gözönünde bulunduruldu¤unda onlar› flu flekilde gruplamak mümkündür;

• Sokratik Dönem Eserler, gençlik y›llar›nda yazd›¤› ve hocas› Sokrates’in et-kilerini do¤rudan yans›tan eserlerdir. Savunma, Kriton, ‹on, Lakhes, Khar-

mides, Euthyphron, Lysis ve Devlet’ in 1. kitab› bu grupta yer al›r.

• Geçifl Dönemi Eserleri, hocas›n›n etkisinden s›yr›larak kendi özgün görüflle-rini gelifltirmeye bafllad›¤› eserlerdir. Protagoras, Gorgias, Menon, Euthyde-

mos ve Kratylos bu gruptad›r.• Olgunluk Dönemi Eserleri, Platon’un özgün felsefi görüfllerinin zengin bir

dille kaleme al›nd›¤› ve Platoncu söylemin doru¤una ulaflt›¤› eserlerdir.Symposium, Phaidon, Devlet ve Phaedrus bu gruptad›r.

• Yafll›l›k Dönemi Eserleri, Platon’un ö¤retilerini çeflitli yönlerden s›namaya vesorgulamaya giriflti¤i son dönem eserleridir. Theaetetos, Parmenides, Sop-

hist, Devlet Adam›, Philebos, Timaios ve Yasalar bu gruptad›r.Bu s›ralama Platon’un sadece bafll›ca eserlerini içermektedir ve kesin eserlerin

s›ralar›n› belirlemek hâlâ tart›flmal› bir konudur.

PLATON’UN VARLIK ANLAYIfiI

Platon’un ‹dealar Ö¤retisine GiriflPlaton’un ilk dönem eserleri, büyük ölçüde Sokrates’in etkisi alt›nda kaleme al›n-d›klar› için bu eserlere Sokratik diyaloglar denir. Bu eserlerin bafll›ca amac›, erde-mi ve alt türlerini kesin tan›mlara kavuflturmakt›r. Bu eserlerde Sokrates, aranan ta-n›m›n, erdemin de¤iflken görünümlerini de¤il, de¤iflmez özlü¤ünü konu edinmesigerekti¤ini vurgulamakta ama bu özlü¤ün ne oldu¤unu aç›kça ortaya koymamak-tad›r. Platon’un, kendi görüfllerini yans›tmaya bafllad›¤› olgunluk dönemi eserleri-ne bir geçifl olarak kabul edilen Gorgias isimli diyaloguyla birlikte Sokratik diya-

loglarda karfl›m›za ç›kan tipik soruflturmalar›n seyrinde gözle görülür bir de¤ifliklikmeydana gelmifltir. Bu diyalogda erdemin ne oldu¤una iliflkin ilk kez belirgin ifa-delere rastlanmakta ve Sokrates ilk kez bir erdem tan›m› vermektedir. Bu yüzdenGorgias, Platon’un Sokrates’in etkisinden s›yr›larak kendi görüfllerini gelifltirmeyebafllad›¤› bir eser olarak kabul edilir.

Bu belirgin de¤iflikli¤in sebebi, Platon’un Güney ‹talya’ya yapt›¤› bir seyahateba¤lan›r. Pythagorasç›l›¤›n etkisindeki bu co¤rafyada Platon, Pythagorasç› ö¤reti-lerle tan›flm›fl ve bu tan›fl›kl›¤›n düflüncelerinin geliflimine önemli etkileri olmufltur.Platon’un düflüncelerinin bundan sonraki geliflimine iki ö¤reti damgas›n› vurmufl-tur; “‹dealar ö¤retisi” ve “ruhun ölümsüzlü¤ü ö¤retisi.” Birbirlerini âdeta bir para-n›n iki yüzü gibi bütünleyen bu iki ö¤reti, Platoncu felsefenin de temelini olufltu-

rurlar. O kadar ki Platon’un varl›k, bilgi, ahlak ve toplum anlay›fl›n›n son kertedebu iki ö¤retiden türedi¤ini söylemek abart› olmaz. Ruhun ölümsüzlü¤ü ö¤retisinin


Platoncu felsefenin tümunsurlar› son kertede ikiönemli ö¤retiyedayand›r›labilir; “idealar

ö¤retisi” ve “ruhunölümsüzlü¤ü ö¤retisi.”



büyük ölçüde Pythagorasç›lar›n etkisi alt›nda gelifltirildi¤i aç›kt›r. ‹dealar ö¤retisiise Platon’un kendisinden önceki do¤a filozoflar› aras›nda yapt›¤› hayranl›k uyan-d›r›c› düflünsel sentezin bir ürünüdür.

‹dealar ö¤retisi, ilk bak›flta, Sokratik diyaloglarda sonuçsuz b›rak›lan erdem tar-t›flmas›na bir yan›t olarak gelifltirilmifl gibi görünmektedir. Ö¤retinin bütünlüklü bi-çimde ilk kez ortaya kondu¤u eser olan Phaidon ’da sözü edilen idealar›n adalet,güzellik, iyilik gibi ahlaki kavramlara iliflkin olmas› (Phaidon, 69a-c) bunun birgöstergesidir. Nitekim Platon’un, “idea” ve “eidos” sözcüklerini ilk kez kulland›¤›eser olan Euthyphron ’da (Guthrie, 1995: 114), dindarl›¤›n tan›m›n›n dindarca ola-n›n tüm farkl› görünümlerinde ortak olan de¤iflmez özü konu edinmesi gerekti¤isöylenirken bu özlük “idea” ve “eidos” sözcükleriyle an›l›r (Euthyphron, 6d-e). An-lafl›lan o ki idealar Sokrates’in aç›k bir yan›t vermedi¤i “Erdemin tan›m›, ya da özü

nedir?” sorusuna bir yan›t oluflturur ve onun tart›flmalarda iflaret etti¤i tan›m özlü-¤üne karfl›l›k gelirler. Örne¤in; tüm cesurca fleylerde ortak olarak bulunan ve on-

lar›n hepsini “cesurca” k›lan bir cesaret özlü¤ü vard›r ve bu da cesaret ideas›ndanbaflka bir fley de¤ildir. Platon öncelikle iyilik, güzellik, adalet gibi ahlaki kavram-lara iliflkin idealardan söz etse de (Parmenides, 130b; Phaedrus, 250d) say›lar›n(Phaidon, 101b-c), do¤al ve s›radan nesnelerin (Timaios, 51b; Sofist, 266b; Parme-

nides, 130c), hatta insan yap›m› fleylerin de idealar› oldu¤unu söyler (Devlet, 596a-597d; Sofist 265b; Kratylos, 389a). Giderek, evrendeki tüm görünür/duyulur fleyle-rin bir ideas› oldu¤u sonucuna ulafl›r.

Bu esas üzere Platon’un varl›k anlay›fl›, bütün duyulur/görünür fleylerin, düflün-celerimizin ve kavramlar›m›z›n, duyulur dünyan›n ötesinde ve ondan ba¤›ms›z bir

varl›¤a sahip bir gerçeklikle idealarla iliflkili oldu¤u kabulüne dayan›r. Örne¤in,do¤adaki tek tek tikel a¤açlara varl›¤›n› veren tek bir a¤aç ideas› vard›r ve bu ide-

a a¤aç tikellerinden ba¤›ms›z bir varl›¤a sahiptir. Bu durum, tüm duyulur fleyleriçin geçerlidir. Ama idealar, duyu organlar›m›zla kavrayabilece¤imiz bir yap›da de-¤ildirler, sadece düflünce ile bilinebilir ve kavranabilirler. Platoncu felsefe, duyuorganlar›m›za hitap eden fleylerin oluflturdu¤u görünür/duyulur alan ile (aisthetos

topos) düflünülür alan› (noetos topos) yani idealar› birbirlerinden kesin biçimde ay›-r›r. Böylece Platon, idealar ö¤retisinin iki temel kabulünü ortaya koymufl olur;“‹dealar vard›r” ve “‹dealar görünür fleylerden ayr›d›r.” Platon idealar›n görünürolandan ayr› olduklar›n› söylese de onlara belli bir yer atfetmemifltir. ‹dealar za-mansal ve mekânsal de¤ildirler ama Platon, baz› eserlerinde idealar›n düflünülürbir alanda (Devlet, 508c) ya da gö¤ün ötesinde bir yerde (Phaedrus, 247c) olduk-lar›n› söyler. Bu ifadeler mekânsal bir konuma iflaret etmekten ziyade idealar›n du-

yulur olan› aflt›klar›n›, sadece düflünceyle kavranabileceklerini metaforik bir dillebildirmeyi amaçlarlar. Yine de düflünceye kolayl›k sa¤l›yor olmas› nedeniyle kimiPlaton yorumcular› bir idealar âleminden söz etmeyi ye¤lerler.

Varl›k-Var Olan Ayr›m›‹dealar ö¤retisinin, yukar›da bahsi geçen iki temel kabulünden ikincisi, yani ide-alar›n duyulur fleylerden ayr› olduklar› kabulü Platon’u metafizik bak›mdan ikici(düalist) bir düflünür hâline getirir. Çünkü Platon evreni, birbirlerine indirgeneme-

yecek iki ayr› yap›ya bölmüfltür. Duyulur evren de¤iflken bir yap›dad›r. Zamana,mekâna, çürüyüp bozulmaya tabidir. Bu de¤iflkenli¤i nedeniyle ondan de¤iflmezkesin bir bilgi elde edebilmek mümkün de¤ildir. Oysa idealar zamana ve mekâna

tabi olmayan, de¤iflmez, ölümsüz yap›lard›r ve görünür evrendeki fleylerin taml›k-lar›n› temsil ederler. Görünür fleyler, bu idealar›n ancak sönük birer gölgesi, eksik-

1077. Ünite - Platon

Grekçede “biçim”, “form”anlam›na gelen ve Platon’unbazen “idea” yerinekulland›¤› “eidos” sözcü¤ü,Homeros’ta “görünüm”,“flekil” anlam›nda (Peters,1967: 46-47), sonralar› ise“tür” anlam›ndakullan›lm›fl, Thukydidessavafl türlerinden,Hipokratç›lar hastal›ktürlerinden söz ederken busözcü¤e baflvurmufllard›r(Hardie, 1936: 11). Sözcükgeometride ise daha çoksoyut “flekil” anlam›nda

kullan›lm›flt›r.



li birer kopyas›d›r. Örne¤in; tek tek a¤açlar, birbirlerinden farkl› ve de¤iflken yap›-dalarken hepsinin kendisinden çeflitli ölçülerde pay ald›¤› a¤aç ideas›, a¤açl›¤›nkendisini, kusursuz biçimini temsil eden, de¤iflmez, tanr›sal yap›da bir özlüktür.

Platon, bu özlü¤ü “kendinde varl›k” olarak anar. Örne¤in; tüm güzel fleylerinötesinde olan Güzellik ideas›, “kendinde güzel” ya da “güzelin kendisi” olarak an›-l›r. “Kendinde güzel” , güzel olmak için baflka bir fleye gerek duymayan ama güzelolan her fleyin güzelli¤inin nedenini oluflturan de¤iflmez varl›kt›r (Phaidon, 100d),di¤er bir deyiflle güzellik ideas›d›r. Ayn› durum, tüm idealar için geçerlidir.

Hat›rlanaca¤› üzere Parmenides, evrendeki her fleyin tek bir varl›ktan ibaret ol-du¤unu savunmaktayd›. Evrenin farkl› varl›klardan olufltu¤unu ve evrende bir de-¤iflim olgusunun bulundu¤unu düflünmek duyular›m›z›n bir aldatmacas›yd›. Platonise ilk kez güzelin kendisi, yani güzellik ideas› ile kendisine güzel dedi¤imiz fley-ler aras›nda bir ayr›m yapmakta ve güzelin kendisini, güzel olan fleylerin nedeniolarak göstermektedir. Bu kabul, “Varl›k” ile “var olanlar” aras›nda bir ayr›m ol-

du¤u ve var olanlar›n, varolufllar›n› Varl›¤a borçlu olduklar› düflüncesine dayan›r(Tarnas, 1991: 9-10). Burada Varl›k, idealardan baflka bir fley de¤ildir. Varl›k, son-radan meydana gelmemifltir ve yok da olmayacakt›r. Oysa görünür fleyler, sonra-dan “ol”duklar› için onlara var olanlar deriz. ‹flte bu “var olanlar” , mevcudiyetleri-ni Varl›¤›n kendisinden, yani idealardan pay al›yor olmalar›na borçludurlar. Pla-toncu düflüncede idealar, Parmenides’in “Varl›k” a atfetti¤i tüm özellikleri tafl›rlar.“Var olanlar” ise evrendeki de¤iflken, çoklu görünümleri olufltururlar. ‹dealar› gi-bi kusursuz ve tam olmad›klar› için daima onlar gibi olmaya, yani tamamlanmayaçal›fl›r, sürekli de¤iflip dururlar. Böylece Platon, idealar âlemi ile görünür/duyulurevreni birbirinden ay›rarak Parmenides ile Herakleitos aras›ndaki o eski “de¤iflim-

de¤iflmezlik” ya da “teklik-çokluk” sorununu çözmeye çal›flm›flt›r. Burada idealar,

Parmenides’in Varl›¤›n›n tafl›d›¤› de¤iflmezlik ve teklik vasf›na sahiptirler ve evrendüzeninin de¤iflmez hakikatini, gerçekli¤ini olufltururlar. Oysa duyulur evrenioluflturan var olanlar, farkl› farkl› ve de¤iflken yap›dad›rlar. Herakleitos’un de¤iflimdedi¤i sürece tabidirler ve evrendeki çoklu görünümlerden sorumludurlar.

Bu ö¤retide idealar yani varl›k, zamana ve mekâna tabi olmayan, her tür de¤i-flimden ba¤›fl›k, bafllang›c› ve sonu olmayan, varoluflu için kendisinden baflka birfleye gereksinim duymayan, bu yüzden sadece ak›lla bilinebilen bir yap›d›r. Bunakarfl›l›k, olufl durumu içinde bulunan, yani sonradan olan duyulur nesneler, yani

var olanlar; zamana ve mekâna tabi olan, sürekli de¤iflen, bu yüzden bafl› ve sonuolan, varoluflu için kendisinden baflka bir varl›¤a, idealara gereksinim duyan, bu

yüzden de ak›l yürütme gerektirmeyen duyulanma nesneleridirler (Akyol, 2004:

117-118).

Platon idealar› duyulur/görülür fleylerden (aistheta) ay›rarak asl›nda ontolojik bak›mdan

bir “varl›k-var olanlar” ayr›m›na gitmifl olur. Parmenides’in varl›k anlay›fl›n› da göz önün-

de bulundurarak bu ayr›m›n önemini ve anlam›n› tart›fl›n›z.

‹dealar ‹le Duyulur Evren Aras›ndaki ‹liflki Sorunu veDemiourgosPlaton’un ikici (düalist) bir tutumla idealar› duyulur evrenden ay›rmas› önemli birsoruna yol açmaktad›r. Bu sorunu flu flekilde özetlemek mümkündür: Duyulur fley-ler tamamen maddi yap›dad›rlar ve bu yüzden duyu organlar›yla alg›lanabilirler.

Oysa idealar hiçbir maddi özellik tafl›mayan, sadece düflünceyle kavranabilen soyut yap›lard›r. Platon’a göre idealar duyulur fleylerin nedenidir ve onlara özlükle-


Kendinde varl›k varl›¤› içinbir baflka fleye ihtiyaçduymayan ama baflkafleylerin varl›klar›n›n nedeniolan varl›kt›r. ‹dealar birerkendinde varl›kt›rlar.

SIRA S‹ZDE 1



rini verir. O hâlde duyulur fleylerle idealar aras›nda bir iliflki oldu¤u kesindir. Fa-kat tamamen maddi yap›da olan ve bu yüzden duyu organlar›yla alg›lanabilen fley-lerle, hiçbir maddi özellik tafl›mayan ve bu yüzden tamamen düflünceyle kavrana-

bilen soyut idealar aras›ndaki iliflki nas›l kurulacakt›r? Soyut bir yap›n›n, somut-maddi bir yap›yla iliflki içine girmesi nas›l mümkün olabilmektedir?Platon, idealar ile duyulur nesneler aras›ndaki iliflkiyi farkl› eserlerinde çeflitli

biçimlerde aç›klamay› denemifl ve bunu yaparken “pay alma”, “kat›lma”, “bulun-

ma”, “taklit etme” gibi ifadelere baflvurmufltur. Bu çözüm önerilerine göre duyulurnesneler, idealara “kat›l›rlar” , onlara onlardan belli oranda “pay al›rlar” ve onlargibi olmaya çal›fl›rlar, onlar› taklit ederler. Tersinden düflünülecek oldu¤unda iseidealar tek tek duyulur fleylerde “bulunurlar.” Her fley, ancak ideas›ndan pay ala-rak ideas›na kat›larak ya da ideas›n›n onda bir flekilde bulunuyor olmas›yla ne iseo olur (Phaidon, 100 d).

Fakat bu aç›klamalar›n sorunu tam anlam›yla çözemedi¤ini düflündü¤ü içindir

ki Platon yafll›l›k dönemi eserlerinden biri olan Timaios ’ta sorunu çözmek için birbaflka teflebbüste daha bulunmufltur. Bu eserde Platon, Demiourgos ad›n› verdi¤idüzenleyici bir Tanr›sal güçten söz eder. Kelime anlam› el iflçisi, zanaatkâr olan

ve bir tür evren mimar› olarak düflünüldü¤ü anlafl›lan Demiourgos, bafllang›çtahiçbir biçime, renge, kokuya, k›sacas› onu insan için alg›lanabilir k›lacak hiçbir

vasfa sahip olmayan ve bu yüzden bir tür var olmama durumunda bulunan kaotikdurumdaki ilk-maddeyi, idealara bakarak düzene sokmufl, belli bir biçime, renge,kokuya vs. kavuflturmufltur. Demiourgos, özünde iyi bir varl›k oldu¤u için flekillen-dirdi¤i kaotik maddeye mümkün olan en iyi biçimi vermifltir. Bu yüzden evreni,belli bir amaç do¤rultusunda düzenledi¤i söylenebilir. Bu amaç da evreni müm-kün oldu¤unca iyi k›lmakt›r. O hâlde henüz hiçbir niteli¤e sahip olmayan, yani bir

tür var olmama durumunda bulunan kaotik madde, edindi¤i her niteli¤i formlar-dan alm›fl, ona bu nitelikleri kazand›ran Demiourgos’ un etkinli¤i de formlar›n bil-gisine dayand›r›lm›flt›r (Timaios 29a-33a). Görünür evren düzeni iflte bu flekilde or-taya ç›kar. Demiourgos, insan ruhunu dahi yine bu flekilde, ilk-maddeden formla-r›n bilgisi ile yapm›flt›r.

Timaios’ ta sunulan bu evren tablosuna dikkat edildi¤inde onda bafll›ca üç un-surun bulundu¤u görülür. Bunlardan ilki idealar, ikincisi idealardan ba¤›ms›z bir

varl›¤a sahip olan ve henüz hiçbir nitelik tafl›mayan kaotik durumdaki ilk-madde,üçüncüsü ise formlara bakarak kaotik ilk-maddeyi flekillendiren, düzene kavufltu-ran Demiourgos’ tur. Bunlar›n üçü de ezeli ve ebedi yap›lard›r. Yani sonradan mey-dana gelmemifllerdir ve yok da olmayacaklard›r. Demiourgos, idealarla madde ara-

s›ndaki iliflki sorununu bir anlamda çözmekte Demiourgos’ un zihni, bu iliflkininsa¤land›¤› yer olmaktad›r. ‹dean›n bilgisi, Demiourgos’ un zihninden flekillendiricibir güç olarak ilk-maddeye aktar›lmaktad›r.

‹yi ‹deas›Platon’a göre her fleyin ayr› bir ideas› oldu¤unu söylemifltik. O hâlde Platon, Par-menides gibi tek bir Varl›k öne sürmek yerine, bir varl›klar çoklu¤u önermektedir.

Ama bu varl›klar, yani idealar, hiç kuflkusuz kendi aralar›nda kusursuz bir düzene ve hiyerarfliye sahiptirler. Bu düzeni ve hiyerarfliyi kavramak için Platon’un, di¤ertüm idealar›n üstüne yerlefltirdi¤i en yüksek idea olan ‹yi ideas›n› ele almak gere-kir. Platon, eserlerinde birçok farkl› idealardan söz etse de ‹yi ideas›n›n alt›n› özel-

likle çizmifltir. ‹dealar› duyulur fleylerin nedeni olarak ‹yi ideas›n› ise, di¤er idealarda dâhil olmak üzere evrendeki her fleyin en yüksek nedeni olarak göstermifltir


Platon, duyulur fleylerleidealar aras›ndaki iliflkiyiaç›klayabilmek için çeflitlieserlerinde “pay alma”,“kat›lma”, “bulunma”,“taklit etme” gibi ifadelerebaflvurmufltur.

Platon Timaios’ta evrenin üçnedeni oldu¤unu söyler;‹dealar, ilk-madde veDemiourgos. Bunlar›n üçüde ezeli ve ebedidir.



(Devlet, 509b). ‹dealar› özler (ousia) olarak ‹yi ideas›n› ise özler ötesi öz, yani birtür hiper öz (hyperouisa) olarak görmüfltür. Bu özelli¤iyle ‹yi ideas›, evrendeki dü-zenin birlefltirici ve her fleyi kapsay›c› ilkesi olur (Copleston, 1995: 50). Evrendeki

tüm görünür fleyler, kendisinden pay ald›klar› ideaya benzemeye çal›fl›rlarkenidealar da hep birlikte en yüksek ‹yi ideas›na yönelirler ve mümkün oldu¤uncaona benzemeye çal›fl›rlar. Böylece dolayl› olarak da olsa evrendeki her fley ‹yi ide-as›na yönelmifltir ve mümkün oldu¤unca ona benzemek e¤ilimindedir. Bunun se-bebi, ‹yi ideas›n›n, di¤er tüm idealarda ortak olarak bulunuyor olmas›d›r. Bütünidealar iyiden pay alm›fllard›r ve bu yüzden ‹yi ideas›, evrendeki her fleyin de on-tolojik özlü¤ünü oluflturur. ‹yi ideas›n›n bu yüksek konumu ‹yi ile varl›¤›n özdefl-li¤i kabulüne dayan›r; “‹yi varl›kt›r ve varl›k iyidir” (Arslan, 2006: 233). Yani ‹yiideas› en yüksek varl›kt›r, varl›¤›n kendisi, özüdür. O hâlde Platon’a göre kendi-sinde varl›k bulunan her fley, zorunlu olarak iyilikten bir miktar pay tafl›r. Bu ka-bul, Platoncu bilgi, varl›k, ahlak ve toplum anlay›fl›n›n temelidir ve insan›n da özü

gere¤i iyi bir varl›k oldu¤u sonucuna ulaflt›r›r.Fakat ‹yi ideas›na yüklenen bu yüksek konum, ister istemez bir sorun do¤ur-maktad›r. Daha önce Platon’un Demiourgos ad› verilen bir düzenleyici Tanr› ön-gördü¤ü belirtilmiflti. Demiourgos evreni düzenleyip meydana getiren Tanr›salgüç, ‹yi ideas› ise tüm varl›klar›n ve var olanlar›n nedeni oldu¤una göre bunlardanhangisi gerçek bir Tanr› olmaya lay›kt›r? Kimi yorumcular, Platon’un ‹yi’ye yükle-di¤i niteliklerden yola ç›karak Demiourgos ile ‹yi ideas›n›n bir ve ayn› fley oldu¤u-nu savunmufltur (Weber, 1993: 57). Demiourgos, Tanr›’n›n etkin, hareket ettirici,düzenleyici, ak›l ve ruh sahibi yönünü temsil ederken ‹yi ideas› ise Tanr›’n›n de-¤iflmez, sabit ve dingin yönünü, varl›k ötesi varl›¤›n› temsil eder. Platon Timaios ’ta,Demiourgos ’un ‹yi gibi ezeli ebedi oldu¤u ve bafl›ndan beri idealara ve hepsinden

önce de ‹yi ideas›na bakt›¤› söylenir (Timaios, 28a-41a). fiu hâlde Tanr›’n›n, ‹yiideas›n› temafla etmedi¤i tek bir an dahi olmam›flt›r. Demiourgos, evrenin ‹yi olma-s›n› istemifltir. Bu durumda Tanr›’n›n istemesinin nedeni ‹yi ideas›d›r ve iyi olanher fleyin nedeni, Tanr›’n›n iyiyi istemesidir.

Platon’un eserlerindeki kimi ifadeler, onun ‹yilik, Güzellik ve Adalet idealar›n›birbirlerinden ayr› fleyler olarak görmedi¤ini düflündürür. ‹nsanl›k için niha-i amaç olmalar› bak›m›ndan ‹yilik, Güzellik ve Adalet aras›nda hiçbir fark yoktur.Bu üçü tek bir idead›rlar ve Varl›¤›n en yüksek özlü¤üdürler. O hâlde Platon’a gö-re varl›k, özü gere¤i hem iyi hem güzel hem de adildir. Bu görüfl, birbirleriyle ça-t›flma hâlinde olan z›t unsurlardan birinin di¤eriyle yer de¤ifltirmesinin, yani varl›-¤a gelmesinin cezas›n› da beraberinde getiren bir adaletsizlik oldu¤unu savunan

ve böylece varl›¤›, özü gere¤i adaletsizlik olarak gören Anaksimandros’a bir yan›toluflturdu¤u kesindir.

fieylerin As›l Do¤as› Olarak ‹dealarÖnceki ünitelerde de görüldü¤ü üzere Sofistler ve Sokrates’e kadarki Yunan felse-fesi, büyük ölçüde do¤a araflt›rmalar›na dayanmakta ve bu yüzden ilk filozoflarado¤a filozoflar› (physikoi) denmekteydi. ‹dealar ö¤retisi de son kertede do¤ay›(physis) aç›klamaya yönelik bir ö¤retiydi. Nitekim ö¤retinin ilk kez ortaya ç›kt›¤›Phaidon ’da idealar›n bir do¤a soruflturmas›ndan do¤duklar› aç›kça belirtilir. AmaPlaton, felsefenin kendisinden sonraki seyrini neredeyse tamamen de¤ifltirecekolan bir büyük düflünce hamlesiyle önceki düflünürlerin görünür evrenden ve gö-

rünür evrenin dayand›¤› akli hakikatlerden ibaret gördükleri physisi , görünür ev-renden tamamen ba¤›ms›z bir varl›¤a sahip olan idealarla de¤ifltirmifltir. “Physis”


Platon’un en temel ontolojiktezlerinden biri de fludur;“‹yi varl›kt›r ve varl›k iyidir.”

Phaidon diyalogunda idealarö¤retisi bir do¤asoruflturmas›n›n sonucuolarak ortaya konur. Platon,“idea” sözcü¤ü yerine s›k s›k“physis” sözcü¤ünü kullan›rve idealar› görünür fleylerinas›l do¤alar› olarak anlar.



sözcü¤ünü de bir fleyin belirli ölçüde görülebilir ve kavramsal olarak tan›mlanabi-lir özü olarak anlam›fl (Soykan, 1993: 34), eserlerinin birçok yerinde “physis” söz-cü¤ünü idea anlam›na gelecek biçimde kullanm›flt›r (Wedberg, 1989: 81). O hâlde

Platon’a göre physis , önceki filozoflar›n anlad›¤› gibi görünür evren de¤il, idealardünyas›d›r ve idealar, ayn› zamanda duyulur fleylerin do¤as›d›rlar. Duyulur evren-deki her fleyin ideas›na yönelmifl olmas›, ona benzemeye çal›flmas›, do¤as›n› ger-çeklefltirmeye yönelik tabii e¤iliminin bir sonucudur. fieyler do¤alar›n› idealar›n-dan ald›klar› ve sadece idea yetkin ve tam oldu¤u için, her fley tamamlanmak, yet-kinleflmek için ideas›na yönelir ve ideas›na yöneldikçe kendi do¤as›na, do¤as›n›ntaml›¤›na yönelmifl olur (Devlet, 597a; Phaidon, 103b; Parmenides 132b). K›sacas›idealar, duyulur fleylerin var olufllar›n›n “nedeni” , “amac›” ve “yetkinli¤i/taml›-

¤›” d›rlar (Popper, 1989: 40-41). En yüksek idea, ‹yili¤i, Güzelli¤i ve Adaleti tek ba-fl›na temsil eden ‹yi ideas› oldu¤u ve evrendeki herfley do¤as› gere¤i ona yöneldi-¤i için ideas›n›, yani do¤as›n› gerçeklefltiren, o ölçüde de iyi, güzel ve adil olmufl

olur. Tersinden söylemek gerekirse bir fleyin iyi, güzel ve adil olabilmesi için ide-as›na mümkün oldu¤unca benzemesi, yani do¤as›n› mümkün oldu¤unca gerçek-lefltirmesi gerekir. Bu yarg›, Platon’un varl›k, ahlak ve toplum anlay›fl›n›n bir di¤erönemli temelini oluflturur.

‹dealar›n, fleylerin do¤as› olmalar› ve idealar âleminin, önceki do¤a filozoflar›n›n do¤a

(physis) dedikleri yap› ile yer de¤ifltirmifl olmas› durumunu nas›l anl›yorsunuz? Tart›fl›n›z.

Ruhun Ölümsüzlü¤ü Ö¤retisi ve ‹dealar Platoncu felsefenin, idealar ö¤retisi ile ruhun ölümsüzlü¤ü ö¤retisine dayand›¤›,Platon’un varl›k, bilgi, ahlak ve toplum anlay›fl›n›n büyük ölçüde bu iki ö¤retiden

türedi¤i belirtilmiflti. Bu ö¤retilerden ilki yukar›da k›saca ele al›nd›. Platon’un eser-lerinde bu iki ö¤reti efl zamanl› olarak ortaya ç›km›fl ve geliflmifltir. Çünkü Platon,idealar› duyulur fleylerden bütünüyle ay›rd›¤›nda insan›n bu aflk›n varl›klarla nas›ltemas kuraca¤›n› da aç›klamak zorundayd›. ‹dealar kuram›n›n, ruhun ölümsüzlü-¤ü ö¤retisiyle birlikte geliflmifl olmas›n›n bafll›ca sebeplerinden biri budur. Platon,benzer benzerle bilinebilir ilkesi gere¤i, ruhu mümkün oldu¤unca idealara benzerbir yap› olarak ele alm›flt›r. Ruhu hiçbir zaman bir idea olarak görmemifltir amaonun idealar alan›na ait oldu¤unu ve var olanlar aras›nda idealara en çok benze-

yen fley oldu¤unu bilhassa vurgulam›flt›r (Phaidon, 78c-80b). Nitekim idealara veruha atfetti¤i nitelikler hemen hemen ayn›d›r; ikisi de de¤iflmezdir, yal›nd›r, ölüm-süzdür, tanr›sald›r (Cornford, 1957: 250). Ruhun mümkün oldu¤unca idealara ben-

ziyor olmas›, onlar› kendisine bilgi nesnesi hâline getirebilmesini sa¤lar. Sonsuz ol-du¤u için yap›ca formlara benzer ama beden içinde bulunmas›, böylece zamanda

ve mekânda var olmas› nedeniyle maddidir (Rist, 1989: 146). Bu ara konumu sayesinde idealar alemiyle insan›n kültür, toplum ve siyaset düzeni aras›ndaki ba¤-lant›y› sa¤lar (B›çak, 2004: 140). Platoncu düzende ruha çok büyük bir ifllev yük-lenmifltir. O, evrendeki tanr›sal idealar düzenini, yeryüzüne tafl›yacakt›r ve bu iflle-

vi, kendisinde bulunan bilme yetisiyle baflaracakt›r (Devlet, 518c). Çünkü düzeninbir bütün olarak kavranabilmesi, ruhun iyiyi görüp kavramas›yla mümkündür(Devlet, 505b). ‹yi ideas›n›n ve genel anlamda idealar›n bilgisini elde eden bir ruh,bunu site düzeni için bir temel hâline getirip kendisini, toplumu, devleti ve yurt-tafllar›n› ideal düzene kavuflturabilir (Devlet, 540a-b; Voegelin, 1957: 112).


Tüm görünür fleyler, tabiiolarak idealar›nayönelmifllerdir çünkü idealargörünür fleylerin do¤alar›n›,taml›klar›n› yetkinliklerini

olufltururlar. Böyleceideas›na yönelmifl olan birfley, kendi do¤as›nayönelmifl olur,tamamlanmaya,eksiksizleflmeye çal›fl›r.

SIRA S‹ZDE

2

Platon’un ruha ve idealaraatfetti¤i nitelikler hemenhemen ayn›d›r. ‹kisi dede¤iflmez, yal›n, ölümsüz vetanr›sal yap›dad›rlar.



PLATON’UN B‹LG‹ ANLAYIfiI

Bilgi An›msamad›r

Platoncu düzende ruhun bir baflka önemli ifllevi daha vard›r ki bu ifllev varl›k so-rununu bilgi sorununa ba¤lar. fiöyle ki Platon, ruhumuzda do¤ufltan bilgilerin bu-lundu¤unu ve bu bilgilerin d›fl dünyadan elde edilmifl olamayacaklar›n› çünkü d›fldünyan›n böyle bir içeri¤e sahip olmad›¤›n› savunur. De¤iflken yap›daki duyulurdünya, hiçbir de¤iflmez özlük tafl›maz ve bize her seferinde çoklu görünümler su-nar ama bizler d›fl dünyadaki de¤iflime ve çoklu¤a ra¤men, fleyleri de¤iflmez öz-lükler olarak bir teklik temelinde alg›lar›z. Örne¤in yeryüzünde birçok farkl› a¤açolmas›na ra¤men, akl›m›z bize tüm bu a¤açlar›n tek bir ortak öz (ousia) tafl›d›kla-r›n›, hepsine birden a¤aç dememizin sebebinin bu ortak öz oldu¤unu, bu özüna¤açtan a¤aca ve zaman içinde de¤iflmedi¤ini söyler. Yukar›da da ifade edildi¤i gi-bi bu öz idealardan baflka bir fley de¤ildir. Görünür/duyulur evrende hiçbir fley ka-

rar›nda kalmay›p de¤iflti¤ine göre bizdeki bu de¤iflmez öz ya da idea düflüncesinereden gelmektedir? Ruhun bu tür bir içeri¤i elde edebilmesi için, bu dünyadanönce de bir yaflam› olmas› ve idean›n bilgisini orada edinmifl olmas› gerekir. Hâlböyle olunca ö¤renme denen fley, ruhta zaten mevcut bulunan bir içeri¤in aç›¤aç›kar›lmas›ndan, an›msanmas›ndan baflka bir fley de¤ildir. Bu kabul, bizi Platon’unbilgi anlay›fl›n›n en temel yarg›s›na vard›r›r; “Bilgi an›msamad›r (anamnesis)”

Platon’un bilgi bahsindeki en temel kabulünü yans›tan “Bilgi an›msamad›r” sözünden ne

anl›yorsunuz? Yorumlay›p tart›fl›n›z.

Platon bu önemli kuram› aç›k biçimde ilk kez Menon diyalogunda ifllemifltir.

Diyalog, Sokratik dönem eserler gibi tipik bir tan›m tart›flmas›yla bafllar. Erdeminherhangi bir alt türü de¤il, bizzat kendisi araflt›r›lmaktad›r. Tart›flma, bafl›ndan iti-baren erdemin ö¤retilip ö¤retilemeyece¤ini belirlemek sorunuyla paralel ilerler.E¤er erdem ö¤retilebilirse bir bilgi olmal›d›r. Bu da konuflmay› “Erdem nedir?” so-rusundan “Bilgi nedir?” sorusuna yöneltir. Sofistlere göre de¤il erdemi, hiçbir fleyiö¤retmek ya da ö¤renmek mümkün de¤ildir. Çünkü insan, bildi¤i bir fleyi araflt›r-maz. Bilmedi¤i bir fleyi ise neyi araflt›raca¤›n› bilemeyece¤i için araflt›ramaz. Budurumda tek ç›k›fl yolu, insan›n ancak k›smen bilip k›smen bilmedi¤i, yani bilip debildi¤ini bilmedi¤i, bildi¤inin fark›nda olmad›¤› fleyi ö¤renmesinin mümkün oldu-¤unu kabul etmektir (Arslan, 2008: 305). Böylece Platon, Menon’ daki o meflhur ta-n›m› verir; “Bilgi, zaten önceden bilinen bir fleyin an›msanmas›d›r”. Ö¤renmenin

ve bilmenin mümkün oldu¤u da bir anlamda kan›tlanm›fl olmaktad›r. Çünkü insan,Sofistlerin iddia etti¤i gibi hiç bilmedi¤i bir fleyi de¤il, zaten önceden bildi¤i bir fle-

yi araflt›rmaktad›r.Platon’un bilgi bahsini ele ald›¤› bir di¤er önemli diyalog olan Theaetetos’ ta bil-

ginin, alg› ya da duyum olmad›¤› çünkü alg›n›n ve duyumun kifliden kifliye de¤iflti-¤i iddia edilir. Bilgi, fleyler hakk›nda edinilmifl do¤ru kanaatlerin de ötesindedir. Bukanaatlerimiz do¤ru kan›tlara dayand›r›lm›fl olsalar bile, bu durum, kesin bilgi (epis-

teme) için yeterli bir temel sa¤lamaz. Çünkü bütün bu durumlarda duyulur fleylertemelinde kal›nmaktad›r. ‹nsan, bilgisini duyulur olan›n ötesine, idealara dayand›r-mad›¤› sürece kesin bir bilgi elde etmifl olmaz. Demek ki kesin bilgi (episteme)

idean›n bilgisidir ve bu da insan›n zaten do¤umundan önce edinmifl oldu¤u ama

an›msamaya muhtaç bulundu¤u bilgidir. Peki insan bu bilgiyi nas›l an›msayacakt›r?


Platon’un bilgi anlay›fl›,zaten önceden edinilmiflolan ve ruhta sakl› bulunanbilgilerin aç›¤a ç›kar›lmas›,an›msanmas› esas›nadayan›r.

SIRA S‹ZDE3

Ne duyu, ne alg›, ne do¤rusan› ya da kanaat, ne dekan›tlanm›fl do¤ru san›kesin bilgi için yeterli zeminisa¤lar. Kesin bilgi ancakidealara eriflilerekmümkündür.



Diyalektik YöntemPlaton, insan ruhunda sakl› bulunan idea bilgisinin aç›¤a ç›kar›lmas› için, kiflidenkifliye de¤iflmeyen ve her zaman kendi yolunda en do¤ru olana varan bir yöntem

önerir (Devlet Adam›, 266d). Bu yöntem, felsefenin yöntemi olan diyalektik tir venihai amac›, idealar›n düzenini kavramakt›r. Platon, düflünmeyi insan olman›n te-mel flart› olarak görmüfl, herhangi bir ruhun yeryüzünde insan olarak yaflayabilme-sinin düflünebilmesine, yani duyumlar›n çoklu¤unun bilgisini idea denilen tekli¤eindirebilmesine ba¤l› oldu¤unu savunmufltur. Böylece idealar›n bilgisini, yani on-lar›n karfl›l›kl› birleflme, kat›lma, kar›flma, pay alma iliflkilerini kavramak, anlaml›düflünmenin ve konuflman›n temel flart›d›r (Çakmak, 1991: 139). Bu iliflkileri kav-ramak da ancak diyalektik yöntemle mümkün olacakt›r.

Diyalektik yöntem, bafll›ca iki faaliyete dayan›r; “Da¤›n›k kavramlar› genel bir

tan›m do¤rultusunda toplamak” ve “düflünceyi tabii eklem yerlerinden ögelerine

ay›rmak.” Platon bu iki faaliyetten ilkini “toplama” (sunagoge) , ikincisini “ay›r-

ma” (diairesin) diye adland›rm›flt›r (Devlet Adam›, 282b) ‹lkinde, tan›m› yap›lmaya çal›fl›lan fleyin tüm örneklerini efl ölçüde aç›klayabilecek genel bir tan›ma ulafl-mak esas al›n›r. ‹kincisinde ise daha fazla çözümlenemeyecek, bölünemeyecek ya-l›n ve temel birimlere ulaflmak amaçlan›r. Yani duyulur dünyan›n hakikatini kav-ramak için, bileflik durumdaki duyulur fleyleri, yal›n unsurlar›na ayr›flt›rmak gere-kecektir. Diyalektikçi, idealar› ve onlar›n düzenlenifllerini bildi¤i için onlar› birlefl-tikleri yolda en temel birimlerine dek ayr›flt›rabilir. Böylece diyalektik, fleyleri, bir-birlerine kar›flm›fl hâlde bulunduklar› kaos durumundan ç›karan ve onlar› birbirle-rinden ay›rarak belli s›n›rlar tayin eden Nous ’un düzenleyici faaliyetini ça¤r›flt›r›r.

Platon’un diyalektik yöntemi Sofistlerin retorik yöntemi ile birçok bak›mdan ta-ban tabana z›tt›r. Sofistler, fleylerin aldat›c› kopyalar› üzerinden yanl›fl konuflmalar-

la dinleyicilerini aldatmaktalard›. Oysa diyalektik, sözcüklerin ve nesnelerin öte-sindeki de¤iflmez özlü¤ü, idealar›n düzenini konu edindi¤i için bize de¤iflmez ola-n›n bilgisini sa¤layacakt›r. ‹dealar›n tafl›d›klar› düzen nedeniyle ideay› konu edi-nen bir konuflma ya da düflünme de zorunlu olarak do¤ru düzenlenmifl olur.

Diyalektik yöntem, insanlar› bilgide basamak basamak yükselten ve ‹yi ideas›-n›n kavranmas› ya da temafla edilmesiyle nihayetine ulaflan bir süreçtir. Platon, ay-n› zamanda Güzelli¤in ve Adaletin kendisi olan bu en yüksek varl›¤›n bilgisinehangi süreçle eriflilece¤ini Symposium diyalogunda ayr›nt›l› biçimde aç›klamakta-d›r. Buna göre insan, örne¤in önce tek tek fleyleri sever, sonra bunlar›n aras›nda-ki ortak nitelikleri keflfeder ve son aflamada Güzelin kendisine, yani Güzel ideas›-na ulafl›r (Symposium, 210 a-d). Ruhun ad›m ad›m yükseldi¤i “diyalektik yürüyü-

flün” (Devlet, 532b) nihai noktas› budur. Symposium’ da Güzelin ya da ‹yinin ken-disinin temafla edildi¤i, saf varl›¤›yla temas kuruldu¤u an, yaflanmaya de¤er biricikan olarak de¤erlendirilir (Symposium, 211d-e).

Görüldü¤ü gibi Platon, duyulur fleyleri tümüyle bir kenara atmamakta, onlar›‹yi ideas›na giden yükselifl sürecinde bir basamak olarak görmektedir. Bu yükseliflsüreci, Platon’un varl›klar ya da bilgi konular› aras›nda yapm›fl oldu¤u hiyerarflikbir s›ralamaya dayan›r. Bu s›ralamada bir bilginin kesinlik ve de¤iflmezlik derece-si, konusu oldu¤u varl›¤›n durumuyla do¤rudan iliflkilidir ve Platoncu ontoloji(varl›k felsefesi) ile epistemoloji (bilgi felsefesi) bu noktada iç içe geçmektedir.

Bölünmüfl Çizgi BenzetmesiPlaton, bu s›ralamay›, Devlet isimli eserinin alt›nc› kitab›nda yer alan meflhur “bö-

lünmüfl çizgi” benzetmesiyle bir çizelgeye dönüfltürür. Platon burada, ortas›ndan


Düflünme, insan olman›ntemel flart›d›r ve duyumlar›nçoklu¤unun bilgisini, idea

denilen tekli¤e indirebilmeyetene¤ine dayan›r. Bu daidealar›n bilgisini insanolman›n flart› hâline getirir.

Diyalektik, toplama veay›rma diye iki ayr› faaliyetedayan›r. Bunlardan ilkindeda¤›n›k kavramlar genel bir

tan›m etraf›nda toplanmayaçal›fl›l›r, ikincisinde isebütünlükler tabii eklemyerlerinden ögelerineçözümlenir.



iki eflit parçaya bölünmüfl bir çizgi varsayar. Bu iki eflit parçan›n biri görünen dün- yay›, öteki kavranan dünyay›, yani idealar dünyas›n› temsil etmektedir. Sonra buiki eflit parçan›n her birini yine ortas›ndan ikiye ay›r›r ve böylece dört eflit parça-

dan oluflan bir çizgi ortaya ç›km›fl olur. Bu dört parça afla¤›dan yukar›ya do¤ru dü-flünüldü¤ünde, alttaki iki parça duyular›n de¤iflken ve karanl›k dünyas›n›, üsttekiiki parça ise düflünülür olan›n ayd›nl›k dünyas›n› temsil eder. En üstte, de¤iflmezkesin bilgi (episteme) sa¤layan idealar›n alan› yer al›r. Onun alt›nda ise say›lar›n vegeometrik flekillerin alan› bulunur. ‹dealar saf ak›lla (nous) bilinebilirken say›lar vegeometrik flekiller ç›kar›ml› ak›l yürütmeyle yani zihinle (dianoia) kavran›rlar. ‹lkidiyalekti¤e, ikincisi matematik ve geometriye karfl›l›k gelir. ‹flte düflünülür yap›da-ki ayd›nl›k alan bunlardan oluflur ve bu her iki alan da bize kesin bilgi (episteme)

sa¤lar.Çizginin duyulur olana, san› nesnelerine karfl›l›k gelen afla¤› ve karanl›k taraf›n›n

da yine ikiye ayr›ld›¤› söylenmiflti. Alttakinde imgeler, gölgeler, yans›malar yer al›r

ve bunlara iliflkin bilgi sadece tahmin (eikasia) düzeyindedir. Bunun hemen üzerin-de canl› varl›klar, bitkiler, insan yap›m› nesneler, yani do¤a ve sanat alan› yer al›r kibuna iliflkin bilgi inanç (pistis) düzeyindedir. Tahmin ve inanç gerçek bilgi (episte-

me) de¤ildirler, sadece san› (doxa) düzeyinde kal›rlar (Devlet, 509d-511e). K›sacas›Platon, bu çizgi benzetmesi ile idea ve ak›l evrenini görünür evrenden bir kez debilgi bahsinde ay›r›r ve varl›klar›, bir kez de bilgi de¤erlerine göre s›ralam›fl olur. Pla-ton’un doxa-episteme ayr›m› da burada en keskin anlat›m›n› bulmufltur. “Doxa” (sa-n›), duyulur fleylerin kesinlikten yoksun bilgisi iken “episteme” idealar›n kesin bilgi-sidir. Bu s›ralaman›n en üstünde yer alan ‹yi ideas› epistemolojik bak›mdan bilgi de-recelerinin, ontolojik bak›mdan varl›k derecelerinin doru¤unu oluflturur.

Ma¤ara AlegorisiPlaton’un bilgi ve varl›k ö¤retisi, felsefe tarihinin en meflhur benzetmelerinden biriolan Ma¤ara Alegorisi’nde kal›c› ve manidar bir temsilini bulmufltur. Devlet ’in yedin-ci kitab›nda geçen bu mitosta, yer alt›nda bulunan bir ma¤aradan söz edilmektedir.Bu ma¤arada insanlar bafllar›n› sa¤a sola ya da geriye oynatamayacak flekilde zin-cirlenmifltir ve önlerindeki ma¤ara duvarlar›ndan baflka bir yeri görememektedir.

Arkalar›nda yanmakta olan bir atefl, ateflin önünden ise ellerinde insan, hayvan v.b.biçimli cisimler tafl›yan insanlar geçmektedir. Ma¤aradakiler, sadece duvara yans›-

yanlar› görmekte olduklar› için, tüm gerçekli¤i, duvara yans›yan gölgelerden ibaretsan›rlar. Oysa zincirleri bir kez çözüldü¤ünde önce arkalar›ndaki atefli, sonra dama¤aran›n d›fl›ndaki p›r›l p›r›l günefli görecek ve gerçekli¤in kendisiyle temas kur-

mufl olacaklard›r. Benzetmede, ma¤aradaki gölgeler görünür nesneleri, Günefl iseidealar›, en baflta da ‹yi ideas›n› temsil eder. Platon, bu benzetmeyle insanlar› zin-cirlerinden kurtulmaya, görünür evrenin ötesinde olan ve ancak yöntemli bir ak›l

yürütmeyle yani diyalektik yöntemle eriflilebilecek olan idealara yönelmeye ça¤›r-maktad›r. Çünkü görünür evren, t›pk› ma¤ara örne¤inde oldu¤u gibi gerçe¤in de-¤iflken ve ölümlü bir kopyas›ndan, gölgesinden baflka bir fley de¤ildir.

PLATON’UN MUTLULUK AHLAKI VE ERDEM ANLAYIfiIPlaton’un felsefi çabalar›n›n en yüksek amac› tek tek insan bireylerinin ve bir bü-tün olarak toplumun ahlaki bir yüksekli¤e erifltirilmeleri ve mutlu k›l›nmalar›yd›.Platon, mutlulu¤u gerek insan bireyleri, gerekse toplum ve site için nihai amaç ola-

rak görmekteydi. Ahlak anlay›fl› da mutlulu¤un elde edilmesi amac›na yönelmiflti.Bu yüzden Platon’un ahlak anlay›fl› bir “mutluluk ahlak›” olarak nitelenebilir.


Platon’a gore insanlar›n vetoplumlar›n nihai amac›mutluluktur. Platon’un ahlakanlay›fl› da bu amaca

yönelmifltir.



Platon’a göre mutlulu¤u sa¤layabilecek fley iyilikten baflkas› de¤ildi. ÇünküPlaton’a göre “‹yi” en yüksek ideayd› ve fleylerin do¤alar›n›n taml›¤›n› ifade etti¤iiçin “‹yi” ideas› gerek insan›n, gerek toplumun yetkinli¤ini temsil etmekteydi. Bu

yüzden iyiye benzeyen, mümkün oldu¤unca iyi olmaya çal›flan bir insan, ayn› za-manda kendi do¤as›n› tamamlamak yolunda mesafe kat etmifl, kendine yeterli hâ-le gelmifl insand›r. Bu yüzden mutlu olmak isteyen herkesin iyiyi istemesi, iyiyi ha-

yat›n›n amac› saymas› gerekmekteydi (Philebos, 60c, 61a; Devlet, 505e ). E¤er insa-n› mutlu k›lan fley iyilikse insan› iyi k›lan nedir? Platon’a göre insan› iyi k›lan, er-demden (arete) , do¤ruluktan (aletheia) ve adaletten (dikaiosyne) baflkas› de¤ildir.Menon ’da insan› iyi k›lan›n erdem oldu¤u (Menon , 87d), Gorgias’ da, bir fleye iyidenmesinin onda erdem bulunmas›ndan kaynakland›¤› (Gorgias, 506c), Devlet ’tey-se adaletin iyilik ve mutluluk, adaletsizli¤inse kötülük ve mutsuzluk oldu¤u söyle-nir (Devlet, 353d-354a, 358a).

O hâlde sorun gelip, insan› iyi ve mutlu k›lacak olan “erdem”in ne oldu¤unun

belirlenmesine dayanmaktad›r. Önceki ünitede Platon’un Sokratik diyaloglar›ndabu sorunun ele al›nd›¤› ama erdeme kesin bir tan›m atfedilemedi¤i belirtilmiflti.Oysa diyaloglar›n birçok yerinde Sofistler, erdemi ve do¤rulu¤u çeflitli flekillerdetan›mlamaya çal›fl›rlar. Örne¤in; Sofistlerden Kallikles, insana iyilik ve mutluluksa¤layan fleyin kiflinin istedi¤i her fleyi yapabilme gücüne sahip olmas› oldu¤unu(Gorgias, 470a), Menon, erdemin insanlara hükmetme yetene¤inden baflka bir fley olmad›¤›n› (Menon, 73d), Trashymakhos ise güçlünün ifline gelenin do¤ru oldu¤u-nu (Devlet, 338c) savunur. Erdemi, do¤rulu¤u ve adaleti güç ile iliflkilendiren butav›r, mutlulu¤un ve iyili¤in anca haz (hedone) ile elde edilebilece¤i varsay›m›yladesteklenmifltir (Philebos, 11b). Böylece Sofistlere göre mutlu hayat, güçlünün gü-cünü diledi¤ince uygulad›¤›, mümkün olan en yüksek hazlar› elde etti¤i bir hayat-

t›r ve iyilik, her fleyden önce sa¤l›k, zenginlik ve mevki gibi fleylerin elde edilme-sine ba¤l›d›r (Menon, 78c).

Sofistlerin bu iddialar›na karfl›l›k Platon, “Erdem nedir?” sorusuna ilk kez Gor-

gias diyalogunda bir yan›t verme girifliminde bulunmufltur. Diyalog, bu özelli¤iylePlaton’un düflünce yaflam›n›n seyrinde bir k›r›lmaya iflaret eder. Bu diyalogda Pla-ton, erdemi ilk kez “ruhun düzeni” olarak tan›mlamaktad›r. Yaln›zca ruhun de¤il,kendisinde bir erdem bulundu¤undan söz edilebilecek her fleyin erdemi düzenin-den gelir (Gorgias, 506d-507a). Mutlulu¤un Yunanca’daki karfl›l›¤› olan “eudaimo-

nia” sözcü¤ü de onun bir tür ruh düzeni oldu¤u düflüncesini ça¤r›flt›rmaktad›r.Sözcük, kiflinin iyi ve uyumlu bir daimona (eu-daimon) sahip olmas›n› ifade eder.Ruhun eudaimonia durumu, insan›n içindeki her fleyin daimonu ile uyumlu olma-

s›, daimonun iyi düzenlenmifl olmas›d›r (Versenyi, 1988: 112). Bu düflüncede mut-luluk insana d›flar›dan gelmez. Ruhunu düzenleyen kifli, kendi iyili¤ini ve mutlulu-¤unu da kendi elleriyle çizmifl olur.

Bu de¤erlendirmelerden yola ç›karak erdemin ayn› zamanda ruhun do¤as› an-lam›na geldi¤i sonucuna varmak mümkündür. Çünkü erdem, ruhu iyi k›lacakt›r.Di¤er bir deyiflle onu ‹yi ideas›na mümkün oldu¤unca yaklaflt›racakt›r. Önceki üni-tede idealar›n, fleylerin as›l do¤alar› anlam›na geldi¤i ve ‹yi ideas›n›n da fleylerindo¤alar›n›n taml›¤›n›, yetkinli¤ini ifade etti¤i belirtilmiflti. Bu durumda bir ruhunerdemli olmas›, do¤as›n› gerçeklefltirmifl olmas›ndan baflka bir fley de¤ildir. Erdemde ancak düzen ile sa¤lanabildi¤ine göre, düzen bir fleyin do¤as›na uygun durum-da olmas›, do¤as›n› gerçeklefltirmifl olmas›ndan baflka bir fley olmaz. Platon, bu ka-

bullerden yola ç›karak erdemi ve bafll›ca erdem türleri olan do¤ruluk ve adaletidaima insanlar›n ya da toplumlar›n do¤alar›yla aç›klamak yoluna gitmifltir. Erdem,


Platon’a gore erdem ruhundüzenidir. Ruhun düzeniifadesiyle kast edilen fley,ruhun parçalar›n›ndo¤alar›na uygun durumdaolmalar›d›r.



do¤ruluk ya da adalet, ister ruh olsun ister site olsun herhangi bir yap›n›n, do¤as›gere¤i kendisine en uygun durumda olmas›, do¤as›na uygun ifli görmesidir (Dev-

let, 443a-e). Kendisine uygun ifli yapana, kendisine özgü ifllevi yerine getirene,

kendi amac›na ya da iyisine ulaflabilene “erdemli” denir. Yani erdem, fleylerin do-¤as›na, amac›na uygun olarak tan›mlanm›flt›r. Örne¤in; insana özgü erdemi tan›m-lamak isteyen kifli, insan›n varolufl amac›n›, do¤as›n›, insan için iyi olan›n ne oldu-¤unu aramal›d›r. O hâlde ruhun düzeninden kast edilen fley, ruhun tüm unsurlar›-n›n do¤alar›na uygun durumda olmalar›ndan baflkas› de¤ildir. Bu düzen erdemin,erdem iyili¤in, iyilikse insan›n ve toplumun en yüksek amac› olan mutlulu¤un ger-çekleflmesini sa¤layacakt›r.

Platon erdemi insan do¤as›yla iliflkilendirir. Ona göre erdem insan›n do¤as›na uygun

durumda olmas›d›r. Bu sözü, Platon’a iliflkin bilgilerinizi göz önünde bulundurarak

de¤erlendiriniz.

PLATON’UN RUH ANLAYIfiI VE RUHUN ‹Ç DÜZEN‹Peki “ruhun düzeni” ifadesinden ne anlafl›lmal›d›r ve bu düzen nas›l sa¤lanabilir?“Ruhun düzenlenmesi” ifadesi, onun çeflitli parçalardan meydana geldi¤ini ve buparçalar›n birbirleriyle do¤ru bir iliflki içinde olmalar› gerekti¤ini ima eder. Platonbu konuyu, Phaedrus isimli eserinde bir mitosla örneklendirmektedir. Bu mitostaruh, biri siyah, di¤eri beyaz olmak üzere iki kanatl› attan ve bir sürücüden oluflanbir at arabas›na benzetilir. Bu atlardan beyaz olan› son derece uysald›r ve sürücü-sünün talimatlar›na uyar. Oysa siyah at h›rç›n bir tutumla daima arabac›n›n talimat-lar›n›n aksine hareket eder (Phaedrus, 246 b). Bu mitosa göre tüm ruhlar, tanr›la-r›n kusursuz arabalar›n›n ard›ndan gökyüzünün ötesine aç›l›rlar ve arabalar›n› iyi

idare edebilenler tanr›larla birlikte gökyüzünün en üst noktas›na ç›k›p orada haki-katleri, yani idealar› görürler. Bu görüflle kanatlar› beslenir, güçlenmifl flekilde ye-niden yeryüzüne dönerler. Mitos, ruhunu uygun biçimde düzenleyen bir insan›nhakikatlerin bilgisini kolayca elde edebilece¤i, böylece bilgi ve ahlak sorunlar›n›nbirbirlerinden ayr› olmad›klar› kabulüne dayan›r. Bu benzetmeden yola ç›k›ld›¤›n-da ruh, üç parçal› bir yap› sergiler;

a) Ak›ll› parça (to logistikon).

b) Yürekli-at›lgan parça (to tumoeides).

c) ‹fltah duyan, arzulayan parça (to epitymetikon).

‹fltah duyan arzulayan parça, her tür hazz›n ve ac›n›n do¤du¤u yerdir ve insan vücudunda mideye ya da diyaframa karfl›l›k gelir. Kendisini büyük ölçüde öfkeyle

ve at›lganl›kla d›fla vuran yürekli parça ise insan vücudunda kalbe karfl›l›k gelir. Buparça, do¤as› gere¤i akl›n buyruklar›na uygun davranmaya e¤ilimlidir (Devlet, 441e). Ak›ll› parça ise insan vücudunda kafaya karfl›l›k gelen parçad›r ve ruhtaki tümdüflünsel etkinliklerin merkezidir. Bu aç›klamalar do¤rultusunda düflünüldü¤ünde

yürekli ve at›lgan parça, Phaedrus’ ta resmedilen iyi huylu beyaz ata, bedensel haz-lar ve ac›larla iliflkilendirilen ifltah ve itki bölümü, Phaedrus’ taki siyah ata, kafadakonumlanan ak›l parças›ysa sürücüye karfl›l›k gelir. Bunlardan ak›l parças› ölüm-süzdür. Di¤er iki parça ise bedenin ölümüyle birlikte yok olup giderler.

Platon, bu parçalar›n kendi s›n›rlar›n› bilmeleri ve do¤al durumlar›nda olmala-r› hâlinde ruhta do¤rulu¤un, adaletin, erdemin gerçekleflece¤ini savunur. Ak›ll›parça do¤as› gere¤i di¤er parçalara hükmetmeli, di¤er parçalarsa do¤alar› gere¤i

ona boyun e¤melidirler. Platon’a göre yeryüzündeki her fley için, akl›n buyru¤u al-t›na girmek yararl› ve kazançl›d›r. Çünkü her fleye s›n›r›n›, do¤as›n› bildiren, her


SIRA S‹ZDE 4



fleyi en uygun biçimde düzenleyen güç ak›ld›r. Platon’un sadece ahlak anlay›fl› de-¤il, belki bütün felsefesi bu kabule dayand›r›labilir; “bütün fleyler kar›fl›k bir hâl-

deyken, ak›l onlar› düzene soktu” (Guthrie, 1978: 247) . Bu anlay›fl›n yans›malar›-

n› Platon’un gerek ruh, gerek site, gerekse evren anlay›fl›nda görmek mümkündür.Platon, çeflitli parçalar›n bir araya gelmesiyle olufltu¤unu düflündü¤ü tüm bu yap›-lar›n düzenini, içerdikleri ak›l parças›n›n di¤er parçalar üzerindeki egemenli¤iyleaç›klam›flt›r. Örne¤in; ruhta ak›ll› olan parça di¤er parçalar üzerinde denetim ku-rar. Sitede bilgelikleriyle öne ç›kan filozoflar di¤er sosyal kesimleri yönetirler. Ev-rendeyse tanr›sal akl› temsil eden Demiourgos, hiçbir flekle, biçime, niteli¤e sahipolmayan kaotik ilk-maddeye biçim ve düzen verir. Böylece ak›l, gerek ruhta gereksitede gerekse bütün evrende düzenin temel nedeni olur.

Bu anlay›fl›n ruhtaki yans›mas›, akl›n yürekli parçay› da yan›na alarak ifltahlara,arzulara gem vurmas› ve onlar› kontorlü alt›na almas›d›r. Do¤as› gere¤i ölümlüolan ve ruhun bedensel olana en çok benzeyen parças› olan itki parças›, ruhun

tanr›sal olana, yani ideaya en çok benzeyen parças› olan ak›l parças›na boyun e¤-di¤inde insan bedensel unsurlardan mümkün oldu¤unca ar›nm›fl ve idea benzeri,tanr›sal bir görünüm kazanm›fl olur. Platon’un ahlak anlay›fl›, ruhun ifltah ve arzu-lar›n›n mümkün oldu¤unca gemlendi¤i, ölçülü bir yaflam telkin eder.

Burada özellikle belirtilmesi gereken bir husus da fludur ki Ak›l gerek ruhta ge-rek sitede gerekse bütün bir evrende (burada, öncekilerden farkl› olarak tanr›salbir ak›ldan söz edildi¤i aç›kt›r) düzenleyici gücünü idealardan al›r. Böylece Anak-sagoras’›n Nous’u, düzenleyicili¤ini kendi do¤as›ndan al›rken Platon’un ruhu dü-zenleyicili¤ini hakikatin bilgisine ve bu bilginin uygulanmas›na borçludur. ‹nsanruhunun temel ifllevi, idealar› temafla etmek ve onlardaki tanr›sal düzeni önce ruh-ta sonra sitede tekrarlamakt›r. ‹dealar›n mutlak düzeni elbette ruhta ya da sitede

yetkince tekrarlanamaz ama k›smen de olsa bu düzenin taklidi ve tekrar› amaçla-n›r. Bu sayede insan, evrendeki Tanr›sal düzeni kendi içinde kurabilecek ve ora-dan siteye aktarabilecektir. O hâlde Platon’un nihai amac›, ruhu idealara uygun bi-çimde düzenlemek ve bu düzeni site düzenine dayanak k›lmakt›r. Bu özelli¤iyleruh, idealar›n düzeniyle site düzeni aras›nda arac› bir konuma sahiptir ve ilkinindüzenini ikincisine aktarmak ifllev ve vazifesiyle donat›lm›flt›r. Sorun burada ide-alar›n düzeninin önce ruha, oradan da siteye nas›l aktar›laca¤› sorununa dönüfl-mekte ve bu da site düzeninin ayr›ca ele al›nmas›n› gerekli k›lmaktad›r.

TOPLUM VE S‹TE DÜZEN‹ Yunanl›lar, insan› özünde toplumsal bir varl›k olarak görmekte site ifllerinden ayr›

duran insanlar›n eksik olacaklar›na inanmaktayd›lar (Copleston, 1995:100). Platonda bu bak›m›ndan di¤erlerinden farkl› bir noktada de¤ildi. O da insan›, toplumsalbir varl›k olarak görmekte, insan›n iyili¤inin, mutlulu¤unun ve erdemlili¤inin tekbafl›na de¤il, ancak site içinde siteyle birlikte sa¤lanabilece¤ine inanmaktayd›. ‹n-san›n bireysel mutlulu¤u diye bir fleyden söz edilemezdi, insan ancak mutlu bir si-tenin yurttafl› olmakla mutlu k›l›nabilirdi. Bu da hiç kuflkusuz sitenin bir bütün ola-rak ahlaki bir düzene kavuflturulmas›yla sa¤lanabilirdi.

Platon’un site düzeni anlay›fl›, var olan tüm site düzenlerinin bozuk oldu¤u vebu bozuklu¤un nedeninin, “iyi”, “do¤ru” ve “güzel” denen üç yüksek de¤erin busitelerde eksik oldu¤u kabulüne dayan›r. Platon’un toplum ve siyaset anlay›fl›, buüç de¤erin toplum ve site düzenine dayanak k›l›nmas› esas›na dayan›r ve bu özel-

li¤iyle siyasi olmaktan çok, ahlaki bir görünüm sergiler (Soykan, 1998: 81). O hâl-de ideal site düzeni, ancak yurttafllar›n ruhlar›n›n ahlaki yüksekli¤e eriflmeleriyle


Platon’un tüm felsefesi,akl›n, ezeli olmay›psonradan meydana gelmiflolan her tür düzeninaç›klay›c›s› ve nedeni oldu¤u

kabulüne dayand›r›labilir.

Platon’un siyaset anlay›fl›,iyi, do¤ru ve güzel denen üçyüksek de¤erin sitede hakimk›l›nmas› esas›na dayan›r.Bu özelli¤iyle siyasi

olmaktan çok ahlaki birgörünüm sergiler.



sa¤lanabilecektir. Bu yüzden Platon, yönlü bir çabayla bireyin ve toplumun düze-nini birlikte sa¤lamaya giriflmifltir.

Platon’a göre her toplum ve site düzeni, insan›n, ihtiyaçlar›n› tek bafl›na karfl›-

layamamas› nedeniyle ortaya ç›kan ifl bölümü gereksiniminden do¤ar. Devlet ’te,toplum ve site düzeninin ortaya ç›k›fl› anlat›l›rken önce insan›n yiyecek, bar›nma ve giyecek ihtiyaçlar›n› karfl›layacak olan kiflilerden söz edilir. Böylece kimileriçiftçi, kimileri dokumac› olur ve toplumdaki ilk mesleki yap›lanmalar oluflur. Bun-lar›n mesleklerini icra etmek için ihtiyaç duyduklar› aletleri dülger, çilingir gibi za-naatkârlar yapacak, baflka flehirlerden öte beri getiren ve oralara mal götüren tüc-carlar, denizciler, sat›c›lar, ikincil ihtiyaçlar›n karfl›lanmas› için sanatç›lar, çalg›c›lar,berberler, hizmetçiler ortaya ç›kacak ve böylece zanaatkâr s›n›f oluflmufl olacakt›r(Devlet, 369d-373d). Site kalabal›klafl›p topraklar› yetmez olunca komflular›n›nkiniele geçirmek isteyecek, bu yüzden her site kendisini savunmak için belli say›da as-ker beslemek zorunda kalacakt›r ve böylece asker s›n›f do¤mufl olacakt›r (Devlet,

373d-374e). Bu iki s›n›f d›fl›nda, bir de sitenin idare ve düzeninden sorumlu olan yönetici s›n›f bulunacakt›r (Devlet, 412b-d). Böylece toplumu ve siteyi meydanagetiren üç toplumsal s›n›f ortaya ç›km›fl olur. Erdemli, do¤ru ve adil bir site, bu üçs›n›f›n do¤ru biçimde konumlanmas›yla sa¤lanabilecektir.

Ruhta ve evrende oldu¤u gibi, sitede de her parçan›n kendine has, tek ve do-¤al bir konumu vard›r. Parçalar, do¤al yap›lar›na uygun konumland›klar›nda dü-zen sa¤lanm›fl olur. Bu da siteyi erdemli, do¤ru ve adil k›lar. Bu parçalar, kendi do-¤al konumlar›nda bulunmakla ayn› zamanda di¤er parçalarla da yaflamsal bir uyumsa¤lam›fl olurlar. Platon, bu düflünceyi daha aç›k k›lmak için, ideal siteyi, bir insan

vücuduna benzetmektedir. Site düzenini meydana getiren farkl› toplumsal s›n›flar,t›pk› bir bedenin farkl› organlar› gibi birbirlerinin ç›karlar›na hizmet etmek zorun-

dad›rlar. Çünkü birindeki ar›za di¤erlerini de etkileyecektir (Devlet, 462b). Nas›l kibir bedenin herhangi bir parças›n›n sa¤l›ks›zl›¤› bütün bedeni sa¤l›ks›z k›l›yorsatoplumda ya da sitede de tek bir toplumsal s›n›f›n mutlulu¤undan söz edilemez.Site hep birlikte geliflip düzene kavuflmal›d›r. Ancak bu sayede, her sosyal s›n›f,do¤an›n verdi¤i mutluluk pay›n› alabilir (Devlet, 421c).

Platon, erdemi, do¤rulu¤u ve adaleti de yine bu ba¤lamda ele almaktad›r. Ada-let ve do¤ruluk, parçalardan oluflan bir yap›n›n her parças›n›n do¤al görevini yap-mas›d›r. Örne¤in, yönetici s›n›f olan filozoflar›n do¤alar›nda yönetmek vard›r. Bu

yüzden, yönetimin filozofa verilmedi¤i bir sitenin adil olmas›ndan söz edilemez.Örne¤in, koruyucular›n a¤›r talimler yapmas›, d›flar›dan bakan birine s›k›nt›l› görü-nebilir ama asker s›n›f›n do¤as› bu talimleri gerektirdi¤i için, bu s›n›f›n mutlu ol-

mas›, bu talimleri yapmas›na ba¤l›d›r (Devlet, 420b-d).O hâlde, Platon’a göre erdem, sadece insan ruhunun parçalar›n›n olmalar› ge-

rekti¤i yerde olmalar›ndan ibaret de¤ildir. Bir insan›n erdemli olmas›, ayn› zaman-da, site düzeni içinde do¤ru biçimde konumlanm›fl olmas›na ba¤l›d›r. Platon, insa-n› hiçbir zaman sitedeki konumundan, sitede görmekte oldu¤u meslekten yal›taraktek bafl›na ele almam›flt›r. Platoncu site düzeni, her fleyden önce s›k› bir mesleki iflbölümüdür ve insan asla sitede gördü¤ü iflten ba¤›ms›z biçimde de¤erlendirilmez.Böyle olunca insan›n do¤ru, adil ya da erdemli olmas›, do¤as›na uygun meslekleu¤rafl›p u¤raflmad›¤›na ba¤l› hâle gelir. Platon’un öngördü¤ü ideal site düzeninintemel unsurlar› olan sosyal s›n›flar, iflte bu esas do¤rultusunda düzenlenmifllerdir.

Yunan dünyas›n›n geleneksel yasa yap›c›lar›, siteyi daima soy ya da servet esa-

s›na göre düzenlemifllerdi. Oysa Platon, soy ya da servet yerine ilk kez insan do-¤as›n›n do¤al yetenek ve e¤ilimlerini ön plana ç›karm›flt›r. Platon’un devlet düze-


Platon’a göre erdemli olmakiçin sadece ruhundüzenlenmifl olmas› de¤il,insan›n site içinde do¤ru ifliyap›yor olmas› da gerekir.Böylece Platoncu site s›k› birmesleki ifl bölümü düzenidir.



ni anlay›fl›, bu özelli¤iyle bir tür aristokrasi görünümü sergiler ve siyasi haklar›nda¤›l›m›nda mutlak eflitli¤i kabul etmez. ‹nsanlar aras›nda, do¤alar› gere¤i bir eflit-sizlik vard›r (Devlet, 370b) ve herkes do¤as› gere¤i farkl› ifllere e¤ilimlidir. ‹yi yö-

netilen bir toplumda, her insan›n sadece bir ifli vard›r (Devlet, 406c). Çünkü her in-san, do¤as› gere¤i sadece bir ifli iyi görebilir ve site ancak her s›n›f›n, kendine haso biricik ifli görmesiyle mutlu olabilir (441d; 433b). Bu kat› ifl bölümü anlay›fl›, Yu-nan sitesi için yenilikçi bir düflünceydi. Gerçi Sofistler, insan›n kabiliyetlerine uy-gun ifllerle u¤raflmalar›n› savunmaktayd›lar ama onlar›n öngördü¤ü düzende insa-n›n tek bir iflle u¤raflmas› gibi bir düflünceye ya da toplumsal s›n›flar aras›nda ge-çifllilik içermeyen kat› bir ifl bölümü anlay›fl›na rastlanmaz.

Sitedeki S›n›flar ve Bafll›ca Erdemlerfiimdi site düzenini meydana getiren s›n›flar bahsine geri dönelim. Platon, sitede-ki bu üç s›n›fla ruhun üç parças› aras›nda do¤rudan bir paralellik kurmar. Ruhun

üç parças›, sitedeki üç s›n›fa, yönetici, asker ve zanaatkâr s›n›flara karfl›l›k gelir.Nas›l ki ruh için erdemlilik, ruhtaki üç unsurun do¤ru düzeniyse site için erdemli-lik de üç s›n›f›n her birinin kendine has ifllevi görmesidir. Erdemin Yunanca karfl›-l›¤› olan arete, insan›n, kendi do¤as›na has ifli mümkün olan en iyi flekilde yerinegetirmesi düflüncesine dayan›r (Skirbekk&Gilje, 1971: 61). Herkesin kendi do¤alifllevleri do¤rultusunda konumland›¤›, do¤ru düzenlenmifl bir site bilgedir, cesur-dur, ölçülüdür, do¤rudur, adildir (Devlet, 427e).

Do¤aya uygun olarak kurulmufl bir devlet, ak›ll› olmas›n› kendisini yöneten kü-çük bir toplulu¤un bilgisine borçludur ve bilgelik budur. Böylece yönetici s›n›f›nerdemi olan bilgelik, bu s›n›f›n, site düzeni içinde olmas› gereken yerde olmas› ne-deniyle ayn› zamanda sitenin erdemi hâline gelir. Do¤ru düzenlenmemifl bir site-

de de bilgeler olabilir ama bunlar olmalar› gereken yerde de¤illerse sitenin bilge-li¤inden söz edilemez. Ayn› flekilde, siteye korkak ya da cesur dedirtenler de as-ker s›n›f›d›r. Cesurlar asker olmad›klar› ya da askerler cesur olmad›klar› sürece si-teye cesur denemez (Devlet, 429a-b).

Ölçülülük ise bütünün içindeki iyi yan›n kötü yan› buyru¤una almas›d›r (Dev-

let, 431a-b). Bunun ruhtaki yans›mas›, ruhun ak›ll› parças›n›n (to logistikon), di¤erparçalar› kontrol etmesi, böylece insan›n tutkular›na, isteklerine hakim olmas›, ya-ni kendisinin hakimi olmas›d›r (Devlet, 430e). Sitedeki yans›mas› ise iyi bir yarad›-l›flla iyi bir e¤itimi birlefltirmifl küçük bir az›nl›¤›n, ak›l ve düflünce yoluyla zevkle-rine ve tutkular›na hakim olmakta güçlük çeken di¤er unsurlar› hakimiyeti alt›naalmas›d›r (Devlet, 431bc). Ölçülülü¤ü, bilgelik ya da cesaretten ay›ran fley, di¤er

ikisinin, toplumun yaln›zca bir parças›nda bulunuyor olmas›d›r. Oysa ölçülülük,ideal site düzeninde bütün topluma yay›lm›flt›r, tüm yurttafllar tutkular›na hakimolmal›, ölçülü yaflamal›d›rlar (Devlet, 432a).

Bu erdemlerin hepsini tamamlayan ve site düzeninin bütünlü¤ünü temsil edenbir baflka erdem daha vard›r ki Platon’un site düzeni anlay›fl› bu erdeme en yük-sek amaç olarak yönelmifltir. Bu erdem, do¤ruluk (aletheia) ya da adalettir (dika-

iosyne) (Yasalar , 630e). Do¤ruluk ya da adalet, di¤er üç erdem olan bilgelik, ce-saret ve ölçülülü¤ü do¤uran ve yaflatan de¤erdir (Devlet, 433b). Adalet, ruhun üçparças›na ait erdemlerin anas›d›r. Zeka için adalet, düflüncenin do¤rulu¤u anlam›-na gelen bilgeliktir (sophia) . ‹rade için adalet, ruhun at›lgan parças› olan yüre¤indo¤rulu¤u anlam›na gelen cesarettir (andreia) . Ruhun itki parças› için adalet, bu

parçan›n do¤rulu¤u anlam›na gelen ölçülülüktür (sophrosyne). Bunun yan› s›ra birde dindarl›k erdeminden söz edilebilir ki do¤ruluk insanlarla iliflkilerimizdeki din-darl›k ise Tanr› ya da tanr›larla iliflkilerimizdeki adalettir (Weber, 1995: 64).




Filozof KralÖnceki bölümlerde, Platon’un düzen anlay›fl›n›n parçalardan oluflan bir yap›n›nuyumlu bütünlü¤ü oldu¤u ve bu bütünlü¤ün di¤er parçalar›n ak›l parças›n›n ege-

menli¤ine girmesiyle sa¤lanabilece¤i belirtilmiflti. Bu genel anlay›fl›n sitedeki kar-fl›l›¤›, filozof krald›r. Ruhta ak›l parças›, evrende Demiourgos ne ise sitede de filo-zof kral odur. Platon, sitede filozoflar kral ya da krallar filozof olmad›kça ideal dü-zenin kurulamayaca¤›n› düflünmekteydi (Devlet, 499b). Bu söz “ya güçlüler ak›ll›

olmal› ya da ak›ll›lar güçlü olmal›” fleklinde de yorumlanabilir. O hâlde ideal dü-zen, güç ile akl›n uyumlu birlikteli¤iyle mümkündür. Platon, akl›n idaresindeki birsitede her s›n›f›n kendine has, gerçek hazlar› elde edip mutlu olaca¤›n› savunmak-tayd›. Ona göre akl›n idare etmedi¤i sitede, cesaret, ölçülülük gibi erdemler bileinsanlar›n felaketine yol açabilirler (Devlet, 491b).

Filozof kral, siteyi düzenleyip yönetme gücünü, daima varl›¤›n en yüksek haki-kati olan idealardan, özellikle de tüm idealar›n ötesinde yer alan en yüksek ‹yi ide-

as›ndan al›r. O hâlde site düzeninin dayand›¤› ilkeler, ak›ldan ba¤›ms›z, kozmik vetanr›sald›r. Yöneticinin bafll›ca vasf› do¤ruya ba¤l›l›kt›r, gelip geçici olan görünüflle-re de¤il gerçek varl›¤a eriflmektir yani idealar› kavramakt›r. ‹dealara yaklafl›ncaonunla birleflir ve öz düflünceyi ve do¤ruyu meydana getirir (Devlet, 490a-b). Varl›-¤›n seyrine dalan insan, gözlerini flunun bunun davran›fl›na çevirmeye, onlarla da-laflmaya, onlara h›nç duymaya, ac› sözler söylemeye vakit bulamaz. Seyretti¤i dü-zenli varl›klar›n nas›l birbirine zarar vermeden akl›n kanunlar›na uyduklar›n› görür

ve elinden geldi¤ince onlar gibi olmaya çal›fl›r. Bu yolla sadece kendisini düzenle-mekle kalmaz, yukar›da gördü¤ü de¤erleri insanlar›n iç ve d›fl düzenlerine de yan-s›tmak ister (Devlet, 500c-501a). Filozofun ‹yi ideas›yla kurdu¤u iliflki, ayn› zaman-da evren düzeninin bütünlü¤üyle kurdu¤u temast›r. Onun, idealar› birbirleriyle ilifl-

kileri içinde bütünlüklü biçimde kavrayabilme yetisi, bir yandan site düzenini evrendüzeninin bütünüyle uyumlu k›larken di¤er yandan sitedeki her unsurun yerli ye-rine oturtulabilmesi için filozofa gerekli bilgi altyap›s›n› sa¤lar (Devlet, 534b).

Platon’un düzen anlay›fl› son kertede “her fley düzensiz bir hâldeyken ak›l onlar› düzene

soktu” yarg›s›na dayand›r›labilir. Ezeli olmay›p sonradan meydana gelmifl olan her fley,

düzenini bir akl›n düzenleyici etkinli¤ine borçludur. Bu genel yarg›n›n ruhta, sitede ve ev-

rende nas›l bir karfl›l›¤› oldu¤unu, Platon’a iliflkin bilgilerinizi göz önünde bulundurarak

de¤erlendiriniz.

E¤itimPlatoncu site düzeni do¤aya, özellikle de insan do¤as›na dayand›¤›, önceki bafll›k-larda yer alan baz› de¤erlendirmelerden rahatl›kla ç›kar›labilecektir. Sofistler det›pk› Platon gibi, sitenin do¤adaki düzene uygun biçimde düzenlenmesi gerekti¤i-ni savunmaktayd›. Onlara göre do¤ada güçlünün zay›f› ezdi¤ini bir düzen vard› vebu yüzden sitede de güçlü olan›n zay›f üzerinde daima bir egemenlik hakk› bulun-maktayd›. Do¤ruluk ya da adalet, do¤an›n kendisinde bulunmayan ve site düzeni-ne has insan icatlar›yd›. Platon ile Sofistler aras›ndaki bafll›ca fark, Platon’un do¤aanlay›fl›n›n, tanr›sal ve aflk›n yap›daki idealar› kapsayacak biçimde genifllemifl ol-mas›d›r. Platon do¤a derken Sofistler gibi görünür evreni anlamaz. Onun do¤a der-ken kastetti¤i fley, idealardan baflkas› de¤ildir. Böylece Sofistler, yasa düzeni içindo¤adaki mücadele ortam›na referansta bulunduklar› için do¤rulu¤u ve adaleti

yads›rken Platon, do¤ay› görünür fleylerin ötesindeki idealar olarak görmüfl ve


Platon’un ünlü “ya filozoflarkral olmal› ya da krallarfilozof...” sözü sitede güç ile

akl›n uyumlu k›l›nmas›esas›na dayan›r.

SIRA S‹ZDE 5



adaleti en yüksek idea olarak tan›mlayarak onu do¤an›n kendisinde bulunan bir yap› olarak yeniden temellendirmifltir. Adil sitenin gökte bir modeli oldu¤unu, is-teyenin ona bakarak kendisini düzenleyebilece¤ini savunmufltur (Devlet, 500d-

501a, 592b). Adil ve do¤ru düzenin, yani idealar›n bilgisi ruhta do¤ufltan bulundu¤u için ar-t›k insan do¤as›, Sofistlerin iddia etti¤inin aksine, y›rt›c› bir mücadeleye de¤il, do¤-rulu¤a, adalete, erdeme e¤ilimlidir. Adil ve do¤ru site düzenine iliflkin ilkeler deinsan›n kendi do¤as›nda do¤ufltan mevcuttur. Önceki ünitede, ruhta sakl› bulunanidea bilgisinin ancak diyalektik yöntemle aç›¤a ç›kar›labilece¤i belirtilmiflti. O hâl-de bu noktada site düzeni sorunu, insan ruhunun e¤itilmesi ve en yüksek hakika-tin bilgisini elde etmeye ehil hâle getirilmesi sorununa dönüflmektedir. Bu yüzdenPlatoncu devlet, yurttafllar›n›n ahlaki yüksekliklerinden birinci derecede sorumluolan büyük bir e¤itim teflkilat›d›r. Platoncu sitede tüm düzenlemeler, yurttafl› iyili-¤e, do¤rulu¤a, mutlulu¤a sevk eden bir e¤itim sisteminin parças›d›r. Platon, genç-

lerin ve yetiflkinlerin e¤itim ve ö¤retime tabi tutulmas› için geliflkin bir sistem öne-ren ilk düflünür olmufltur (Ebenstein, 1996: 17).Platon’a göre her iflte en önemli fley bafllang›çt›r. Site düzeninde ise do¤ru bafl-

lang›ç e¤itimden baflkas› de¤ildir (Devlet, 425c). Nas›l ki suya düflen bir damlan›nmeydana getirdi¤i halkalar, zorunlu do¤a yasalar› gere¤i, ilk halkadan düzenle ge-nifllerlerse do¤ru e¤itilmifl yurttafllar da zorunlu olarak do¤ru düzenlenmifl bir site-

ye yol açarlar (Devlet, 424a). Bu benzetme, Platon’un düzen anlay›fl›nda e¤itiminrolünü kavramak bak›m›ndan son derece önemlidir. Platon’a göre görünür do¤a-daki fleyler, idealar›n› mümkün oldu¤unca do¤al biçimde, dolays›zca gerçekleflti-rirler ve mümkün olan en iyi ölçüde bunu baflar›rlar. Bir a¤açtan, ideas›n› daha

yetkin biçimde gerçeklefltirmesini beklemek abestir. Ama bireyde ve toplumda

idea, yani düzen, do¤adaki gibi dolays›zca ve kendili¤inden gerçekleflmez ancaks›k› bir e¤itimle ortaya ç›kabilir. Bir insan, filozof do¤as›na sahip, yarat›l›fltan iyi birinsan bile olsa gerekli e¤itimi almamas› durumunda kendini ve siteyi büyük kötü-lüklere vard›rabilir. E¤itimin amac›, her yurttafl›n ruhunu, kötü yanlar›n› dizginle-

yecek bir bekçiye yani do¤ru iflleyen bir akla sahip k›lmakt›r. Platon’da ak›l, bütüninsani düzenlerin nedenidir ve e¤itimin amac›, sitede ahlaki düzenin sa¤lanabilme-si için insanda akl›n do¤ru ifllemesini sa¤lamakt›r. Böylece, nas›l ki do¤adaki dü-zen tanr›sal akl›n, Demiourgos’un bir ürünüyse sitedeki düzen de insani bir akl›nürünü olacakt›r.

Platon’un Devlet isimli eseri, anne karn›nda bafllay›p insan›n ilerleyen yafllar›nakadar devam eden s›k› bir e¤itim müfredat› öngörür. Çocuklar henüz çok küçük

yaflta devlete ba¤l› e¤itim kurumlar›na emanet edilir (Devlet, 460b). Masallardan vebeden e¤itimi çal›flmalar›ndan bafllay›p ‹yi ideas›n›n temaflas›na dek yükselen ol-dukça uzun bir e¤itim sürecinden geçerler (Devlet, 537a-540e). ‹yi’nin temaflas›na

ve bilgisine vard›ran yüksek bilgi disiplinleri pek az kiflinin u¤raflabilece¤i disiplin-ler oldu¤u için, diyalektik e¤itimi sadece filozof do¤as›na sahip pek az say›daki ki-fliye verilir.

Platon Devlet’ te, özgür yurttafllar için mutlaka ö¤renilmesi gereken üç bilgi ol-du¤unu söyler; hesap ve say› bilgisi (aritmetik), yüzey ve hacim ölçüm bilgisi(geometri) ve y›ld›zlar›n dönüflünü, hareketlerini ve birbirleriyle iliflkilerini incele-

yen bilim (astronomi). Bu üç bilgi disiplini, insan› sürekli de¤iflip duran fleylerindeneyime dayal› bilgisinden, görünmez olan, yüksek ya da tanr›sal varl›klara ve

bunlara iliflkin yasalara vard›racak olan bilimlerdir. Bu nedenle idean›n bilgisini verecek olan diyalektik faaliyet için bir haz›rl›k niteli¤i tafl›rlar (Devlet, 522a-531a).




Nas›l ki e¤itim site düzeni için do¤ru bir bafllang›çsa, e¤itimde de her fley mü-zikle bafllar (Devlet, 376e). Platon, bedenin dans ve jimnastikle ruhun ise müziklee¤itilebilece¤ini iddia ederek müzi¤i düzenle s›k› biçimde iliflkilendirmifltir. Yurtta-

fla verilecek olan müzik e¤itiminin temel amac›, akl› ve ruhu ölçülü ve düzenli k›l-makt›r. Müzik e¤itimi, düzeni ve yasay›, bir anlamda kiflinin do¤al bir özelli¤i hâ-line getirmeyi amaçlar. Çünkü Platon’a göre hiçbir fley insan›n içine müzikteki ri-tim ve uyum kadar ifllemez (Devlet, 401d-e). Müzik, site düzeninin teminat›d›r vesite bekçilerinin her fleyden önce nöbet tutmas› gereken yerdir. Çünkü yasaya say-g›s›zl›k müzikle bafllay›p yavaflça geleneklere s›zar, oradan insani iliflkilere ve enson sitenin anayasas›na geçer (Devlet, 424d). Platon’un müzi¤e yapt›¤› vurgu, on-daki Pythagorasç› etkilere dayan›r. Pythagorasç›lar evrende müzikal bir uyum bu-lundu¤unu, müzikteki düzen yasalar›n›n, evrendeki düzen yasalar›yla s›k› biçimdeiliflkili oldu¤unu müzikte, insan› evrendeki düzenle uyumlu k›lan bir güç oldu¤u-nu savunmufltur. Onlar›n bu ö¤retilerinden oldukça etkilenen Platon, müzikte ru-

hu ve siteyi ahlaki bir yüksekli¤e erifltirecek özlü bir uyum sezmifl ve e¤itim anla- y›fl›nda bundan yararlanmaya çal›flm›flt›r.

Devlet ve Yasalar Aras›ndaki Bafll›ca FarklarPlaton’un Devlet diyalo¤u, birçok bak›mdan oldukça tavizsiz ve kat› bir görünümsergiler. ‹çerdi¤i baz› uygulamalar, dönemin en aç›k görüfllü insanlar› taraf›ndanbile büyük tepkiyle karfl›lanm›fl olsa gerektir. Zira Platon bu eserde yurttafllar›nözel mülk edinmelerini yasaklamakta çocuklar›n erken yaflta ailelerinden al›nma-lar›, anne babalar›n›n kim oldu¤unu bilmemeleri, herkesi anne babalar› olarak ka-bul etmeleri gere¤inden söz eder. Bu gibi sert uygulamalar önermesi nedeniyleeser, birçoklar›nca bir ütopya olarak de¤erlendirilmifltir. Belki bu nedenle Platon,

yaflam›n›n son dönemlerinde yazd›¤› Yasalar isimli eserinde, Devlet ’teki bu uygu-lamalar›n bir k›sm›ndan vazgeçmifl ya da bunlar› belli ölçülerde yumuflatm›flt›r.

Devlet ’te oldu¤u gibi Yasalar ’da da ideal site, unsurlar› hiyerarflik bir iliflki için-de olan yüksek bir uyum olarak sunulmufltur. ‹ki eserde de nihai amaç, akla daya-l› adil bir düzen kurmak ve toplumun farkl› unsurlar›n›, herhangi bir de¤iflimi im-kâns›z k›lacak biçimde bir araya getirip düzenlemektir. Her iki eserde de her ko-nuda ortakl›k tesis edebilen yurttafllar›n oluflturdu¤u site düzeninin en ideal sitedüzeni olaca¤› kabul edilmifltir. Ama kad›nlar›n ve çocuklar›n hiç de¤ilse asker ve

yönetici s›n›f aras›nda ortak olmas› düflüncesi Yasalar’ da terk edilmifltir. Eserdetüm yurttafllar›n konut ve toprak sahibi olmalar› kabul edilmifl, Platon, en iyi dev-letin, mülkiyetsiz ve ortakl›¤a dayal› bir devlet oldu¤unu düflünse de bunun kolay

uygulanabilir bir fley olmad›¤›n› kabul etmifltir. Bu yüzden, eserde ideal site düze-ninden ziyade “ikinci en iyi site düzeni” üzerinde durmakta oldu¤unu vurgulam›fl-t›r (Yasalar, 739-740).

Yasalar, Devlet’teki üç s›n›fl› toplum yerine, yurttafllar› topraklar›na ya da gelir-lerine göre dört s›n›fa ay›rm›flt›r. Devlet ’te sitenin düzenleniflinde gözetilen yegânehusus, bireylerin do¤al yetenekleriyken Yasalar’ da insanlar›n servetleri de site dü-zenine bir ölçüde yans›t›lmaya çal›fl›lm›flt›r (Yasalar, 744a-e). Üstelik Yasalar ’da,sosyal s›n›flar›n servetleri ölçüsünde siyasete de kat›labilecekleri söylenmifltir. Böy-lece Devlet ’te sadece filozoflar›n kontrolünde olan site yönetimi, Yasalar’ da geniflkat›l›ml› bir yap›ya dönüflmüfltür (fienel, 1970: 419). Öte yandan Devlet’ te az say›-daki bilge filozofun ya da filozof kral›n egemenli¤ine vurgu yap›l›rken Yasalar ’da

bilge yöneticilerden ziyade ak›ll› insanlardan oluflan kurullardan ya da konseyler-den söz edilir (Yasalar, 753b-766d).


Site düzeni için en do¤rubafllang›ç e¤itim, e¤itim içinen do¤ru bafllang›ç isemüziktir. ‹nsan›n ruhuna,müzikteki uyum ve ritim

kadar iyi iflleyen bir fleyyoktur. Bu özelli¤iyle müzikruhun ve sitenin düzenesokulmas›nda en önemliaraçlardan biridir.



Yasalar ile Devlet aras›ndaki en temel farkl›l›klardan biri de Devlet ’teki diyalek-tik ve felsefe vurgusunun yerine, Yasalar ’da din vurgusunun a¤›rl›k kazanm›fl ol-mas›d›r. Yasalar’ da ideal insan, dinî yükümlülüklerini yerine getiren biri olarak be-

timlenir; ‹yi insan için kurban kesmek, dua, adak ve her türlü tap›nma ile tanr›la-ra yak›n olmak, mutlu bir hayat için en güzel, en iyi ve etkili yoldur ( Yasalar,

716b). Diyalekti¤in ve felsefenin yerini, enine boyuna düflünülmüfl ve ince biçim-de planlanm›fl dinî bir e¤itim sistemi, bir tür teokrasi alm›flt›r. Platon’un tutumun-da görülen bu de¤ifliklik, felsefi düflüncelerine dinî hüviyet kazand›rmak ve böy-lece kitleyi ona daha kuvvetli biçimde ba¤lamak iste¤inden do¤mufl olabilir.

Site Düzeni TürleriPlaton, eserlerinde ideal site düzeninin dayand›¤› ilkelerin yan› s›ra bozuk ya dasorunlu site düzenlerini de incelemeyi ihmal etmemifl, yeryüzündeki farkl› siyasidüzenleri karfl›laflt›rmal› olarak ele alm›flt›r. Bu site düzenleri, kötülük ya da bozuk-

luk seviyelerine göre alt alta s›ralanm›fllard›r. Platon’un eserlerinde söz konusu yö-netim biçimleri, idealar âleminde en yüksek temsilini bulan tam eflitlikçi adalet dü-zeninden, nesneler âleminin mutlak eflitsizlikçi tiranl›¤›na kadar, eflitlikten eflitsiz-li¤e do¤ru bir s›ralamaya konmaktad›r (fienel, 1970: 430). Bozuk site düzenleri s›-ralan›rken de yine insan do¤as›na göndermede bulunulur ve yeryüzünde kaç çe-flit insan varsa o kadar da devlet flekli oldu¤u savunulur. Platon, bu esas uyar›ncabefl çeflit insan ve buna karfl›l›k gelen befl çeflit devletten söz eder (Devlet, 544e).

Platon’a göre, bir toplumun ya da sitenin düzenindeki her çeflit de¤ifliklik, bafl-takilerden bafltakiler aras›na ayr›l›k girmesinden do¤ar. Yönetenler aras›nda birlik

varsa ne kadar az da olsalar, onlar› sarsmak zordur (Devlet, 545d). Farkl› devlet re-jimleri alt alta s›ralan›rken bu husus özellikle vurgulan›r. Platon’un sözünü etti¤i

befl devlet rejiminden ilki, az say›da bilgenin, toplumu akla ve bilgiye dayal› ola-rak yönettikleri aristokrasi rejimidir. Bunlar›n toplumun de¤il, kendi ç›karlar›n› gö-zetmeleri durumunda rejim bozulacak ve timarfli ya da timokrasi ye dönüflecektir.Timarfli idaresi, devlet adamlar›n›n sayg› gördü¤ü, savaflç›lar›n, iflçilerin, tüccarla-r›n küçümsendi¤i, savafl talimlerine önem verilen bir devlet olarak aristokrasiyi an-d›r›r. Ama bu idarede bar›fltan çok savafl ifllerine yarayan daha kaba, at›lgan insan-lar be¤enilir. Diyalektik ve felsefe b›rak›l›r, müzikten çok jimnasti¤e önem verilir.Paray› gizleme ve biriktirme huyu, sonunda timarfli düzenini y›k›ma götürür (Dev-

let, 547d-549b).Gelir üzerine dayanan, zenginlerin yönetti¤i ve fikirlerin yönetimde pek etkisi-

nin olmad›¤› bir düzen olan oligarfli (Devlet, 550d), iflte bu servet biriktirme arzu-

sundan do¤ar. Çünkü insanlar gizli ç›k›nlarda paralar›n› biriktirdikten sonra bunla-r› rahatça harcayabilmek için yasalar› bozar. Zamanla servet düflkünlü¤ü toplumunharc› olur, do¤ruluk de¤er olmaktan ç›kar ve yerini zenginli¤e b›rak›r. Yurttafllar›n

yönetime kat›lma ölçüleri, zenginlikleriyle orant›l› hâle gelir (Devlet, 550d-551c).Devlet, zenginler yoksullar diye bölünür. ‹nsanlar, zenginlik u¤runa, tek bir ifllede¤il, birçok farkl› ifllerle u¤rafl›r. Kimileri tüm mallar›n› satmak zorunda kal›rlar.Sitede dilenciler, h›rs›zlar, yankesiciler, dinsizler, kanl› katiller türer (Devlet, 551d-552b).

Zengin s›n›f›n alabildi¤ine zengin olmak arzusu, oligarflik düzenin zamanla de-

mokratik bir düzene dönüflmesine yol açar. Çünkü cesur ve soylu çocuklar›n yap-t›klar› savurgan harcamalar, para h›rs›yla körleflen idarecilerce hofl karfl›lan›r. Soy-

lu ve cesur kifliler befl paras›z kal›r, iflsizlik artar, gençlerin kimi yüz karas›na kimiborca kimi her ikisine batar. Sonunda gizlice birleflerek site düzenini y›kmak için


Platon siyasi rejimleriaristokrasi, timarfli, oligarfli,demokrasi ve tiranl›k diyebefle ay›r›r.



planlar yaparlar. Büyük kavgalar bafllar ve bu kavgada fakirler düflmanlar›n› yen-diklerinde demokrasi kurulur. Zenginlerin kimi öldürülür kimi sürülür, geri kalan

yurttafllar site ifllerini eflit flartlarda paylafl›r. Böylece dileyenin diledi¤i gibi yaflad›-

¤›, herkesin kendisine ayr› bir düzen kurdu¤u bir “düzen panay›r›” ortaya ç›kar kibu da düzensizli¤in ayr› bir türüdür (Devlet, 555b-558b).Sonuncu ve en kötü idare olan tiranl›k ya da zorbal›k, demokrasinin özgürlük

h›rs›ndan do¤ar (Devlet, 562a-b). Çünkü yönetenlerin, yurttafllara verilecek özgür-lü¤ün dozunu ayarlamalar› zordur ve bu nedenle halk, yöneticilerine küser, onla-r› oligarfli yanl›s› olmakla suçlar. Devlet adamlar›n›n söylediklerini yapanlar kötü-lenir, köle ruhlu olmakla suçlan›r. Böyle bir düzende babalar o¤ullardan, yurttafl-lar yabanc›lardan, ö¤retmenler ö¤rencilerden çekinir hâle gelir. Sat›n al›nm›fl kad›n

ve erkek köleler, kendilerini sat›n alanlar kadar hür olur (Devlet, 562d-563b). Amaher afl›r›l›¤›n ard›ndan sert bir tepki gelir. Afl›r› özgürlü¤e verilen sert tepki, afl›r›köleliktir. Sitedeki iflsiz güçsüz tak›m›, genifl halk kesimlerini zenginlere karfl›

ayakland›r›r ve bir lider öncülü¤ünde seferber olur. Bu lider, halk›n deste¤iyle zen-ginlere galip geldikten sonra giderek zorbalafl›r ve ac›mas›z bir tiran hâlini al›r. Ra-kiplerini temizler, site düzeninde mutlak hakimiyetini ilan eder (Devlet, 564a-567b).

Platon’un ortaya koydu¤u bu befl site düzeni, sosyal ve siyasi olaylar›n tabiiseyri içinde ortaya ç›kan befl ayr› aflamay› temsil eder ve bu aflamalar›n her biri, in-san toplumlar›n› bir öncekinden daha kötü bir noktaya sürükler. Platon, yaflam›n›nilerleyen demlerinde kaleme ald›¤› Devlet Adam› isimli eserde Devlet ’teki tezlerinebüyük ölçüde sad›k kalmakla birlikte, siyasi rejimleri, gücü elinde bulunduranlar›nsay›s›na göre üçe indirgemifltir; tek kiflinin idaresi, küçük bir toplulu¤un idaresi veço¤unluk idaresi (Devlet Adam›, 291d). Eserde tek adaml›¤›n kötü biçimi tiranl›k,

iyi biçimi ise krall›k olarak adland›r›l›r. Topluluk idaresinin iyi biçimine aristokrat-l›k, kötü biçimine dise oligarkl›k denir. Demokrasideyse sistem iyi de ifllese kötüde ilese isim de¤iflmez (Devlet Adam›, 291e-292a). Platon bu eserde sitenin tek el-de toplanmas›n›n en iyi yönetim biçimi olaca¤›n› savunur (Devlet Adam›, 297e-303a).

Platon’un ortaya koydu¤u farkl› rejim türleri aras›ndaki geçifl iliflkileri, toplum-lar›n ve sitelerin siyasi tarihlerinin bir d›flavurumu gibidir. ‹lk Yunan siteleri flan veflöhret tutkusunun hakim oldu¤u, soya dayal› sitelerdi ve Homeros’un mitoslar›, buflan fleref düzeninin yans›mas›yd›. Site yönetiminin servete dayal› olarak düzenlen-mesi, ekonomik ve siyasi geliflmelerin bir sonucu olarak tarihin sonraki dönemle-rinde gerçekleflmifl, demokrasi düzeni, bu farkl› ekonomik s›n›flar aras›ndaki mü-

cadelelerden do¤mufltu. Ayr›ca demokrasi rejiminin zaman zaman baz› tiranlarcakesintiye u¤rat›ld›¤› ve demokrasilerde tiranl›k e¤ilimi gösteren yurttafllara s›kçarastland›¤› görülmüfltür. Yunan sitelerinin tarihine yönelik k›sa bir bak›fl, Platon’un,birbiri ard›nca s›ralad›¤› site düzenleri aras›ndaki geçifllerin, Yunan siyasi tarihinink›sa bir özeti oldu¤unu ortaya koymaya yetecektir.


Platon ilerleyen yafllar›ndabefl rejim türünü, gücüelinde bulunduranlar›nsay›s›na göre üçe indirir; tekadam idaresi, küçük birtoplulu¤un idaresi veço¤unluk idaresi.




Platon’un yaflam›n› ve yap›tlar›n› özetlemek

Felsefe tarihinin en büyük düflünürlerinden biri

olan Platon, Atina’da soylu bir ailenin o¤lu ola-

rak dünyaya geldi. Sokrates’in ö¤rencisi oldu ve

onun görüfllerinden çok etkilendi. K›rkl› yaflla-

r›nda Güney ‹talya’ya yapt›¤› seyahate dek eser-

leri büyük ölçüde hocas›n›n etkisi alt›ndayd›.

Onun demokrasi yanl›lar›nca idam edilmesi Pla-

ton’un siyasi kariyerden vazgeçmesine ve kararl›

bir demokrasi düflman› olmas›na yol açt›. M.Ö.

387/388 tarihlerinde Atina’da Akademia isimli bir

okul açarak düzenli e¤itime bafllad›. Aristotelesile olan iliflkisi de bu çat› alt›nda gerçekleflti.

Ölümüne dek Akademia’da ders vermeyi sürdür-

dü. Platon’un tüm eserlerinin günümüze ulaflt›¤›

san›lmaktad›r ve eserlerinin belli bafll›lar›n›n ya-

z›l›fl s›ralar› muhtemelen flöyledir; Sokratik Dö-

nem Eserler: Savunma, Kriton, ‹on, Lakhes, Khar-

mides, Euthyphron, Lysis ve Devlet ’in 1. kitab›.

Geçifl Dönemi Eserleri: Protagoras, Gorgias, Me-

non, Euthypdemos ve Kratylos. Olgunluk Döne-

mi Eserleri: Symposium, Phaidon, Devlet ve Pha-

edrus. Yafll›l›k Dönemi Eserleri: Theaetetos, Par-

menides, Sophist, Devlet Adam›, Philebos, Timai-

os ve Yasalar.

Platon’un varl›k anlay›fl›n› ve idealar ö¤retisini

de¤erlendirmek.

Platon’un varl›k anlay›fl› büyük ölçüde ‹dealar

ö¤retisine ve ruhun ölümsüzlü¤ü ö¤retisine da-

yan›r. ‹dealar ö¤retisi, tüm görünür fleylerin, gö-

rünür dünyan›n ötesinde ve ondan ba¤›ms›z bir

gerçeklikle idealarla iliflkili oldu¤u kabulüne dayan›r. Görünür ve düflünülür evren birbirlerin-

den ayr›d›r ve bu da Platon’u metafizik bak›m-

dan ikici (düalist) yapar. ‹dealar, zamana mekâ-

na tabi olmayan, her tür de¤iflimden ba¤›fl›k, bafl-

lang›c› ve sonu olmayan, varoluflu için kendisin-

den baflka bir fleye gereksinim duymayan ve sa-

dece ak›lla kavranabilen yap›lard›r. Oysa duyu-

lur nesneler, yani varolanlar; zamana ve mekâna

tabi olan, sürekli de¤iflen, bafl› ve sonu olan, va-

roluflu için idealara gereksinim duyan yap›lard›r.

Duyulur nesneler, idealar›n kopyas›ndan gölge-

sinden baflka bir fley de¤ildirler ve ideadan pay

ald›klar›, ona kat›ld›klar› ölçüde var olurlar. Pla-ton idealar›, görünür fleylerin as›l do¤alar› olarak

görür ve idea sözcü¤ünü s›k s›k do¤a sözcü¤ü

yerine kullan›r. Böylece idealar, görünür fleylerin

eksiksizliklerini, taml›klar›n›, as›l do¤alar›n› tem-

sil ederler ve bu yüzden tüm görünür fleyler ide-

alar›na benzemeye çal›fl›rlar. Çünkü ona benze-

dikçe kendi do¤alar›n› gerçeklefltirmifl olurlar.

‹dealar›n da kendi içlerinde bir düzeni vard›r ve

bu düzenin en üstünde ‹yi ideas› yer almaktad›r.

Di¤er tüm idealar›n kendisinden pay ald›¤› ve

kendisine yöneldi¤i ‹yi ideas›, evrendeki düzenin

birlefltirici ve her fleyi kapsay›c› ilkesidir. ‹yi ide-

as›n›n bu yüksek konumu ‹yi ile varl›¤›n özdeflli-

¤i kabulüne dayan›r; “‹yi varl›kt›r ve varl›k iyidir”

(Arslan, 2006: 233). Platon ‹yilik, Güzellik ve Ada-

let idealar›n› birbirleriyle özdefl görmüfltür. O hâl-

de Platon’a göre varl›k, özü gere¤i hem iyi hem

güzel hem de adildir. Platon, benzer benzerle bi-

linir ilkesi gere¤i, insan›, bu soyut ve akli yap›da-

ki idealar›n bilgisini elde edebilecek bir donan›-

ma kavuflturmay› önemsemifltir. Bu yüzden insanruhunun ideaya en çok benzeyen yap› oldu¤unu

düflünmüfl ve idealar›n bilgisinin ancak ruh tara-

f›ndan elde edilebilece¤ini savunmufltur.

Platon’un bilgi anlay›fl›n› tart›flmak.

Platon’a göre ölümsüz ruh, bu yaflam›ndan önce

idealar›n bilgisini edinmifltir ve bu yüzden bilgi,

zaten mevcut olan bir bilginin an›msanmas›ndan

ibarettir. Ama bu an›msaman›n gerçekleflebilme-

si, sistemli biçimde yürütülen bir diyalektik sü-

reçle mümkündür. Diyalektik yöntem, bafll›ca iki

faaliyete dayan›r; “Da¤›n›k kavramlar› genel bir

tan›m do¤rultusunda toplamak” ve “düflünceyi

tabi eklem yerlerinden ögelerine ay›rmak.” Pla-

ton bu iki faaliyetten ilkini “toplama” , ikincisini

“ay›rma” diye adland›r›r. ‹lkinde, tan›m› yap›l-

maya çal›fl›lan fleyin tüm örneklerini efl ölçüde

aç›klayabilecek genel bir tan›ma ulaflmak esas

al›n›r. ‹kincisinde ise daha fazla çözümleneme-

yecek, bölünemeyecek yal›n ve temel birimlere

ulaflmak amaçlan›r. Diyalektik yöntem, insanlar›bilgide basamak basamak yükselten ve ‹yi ide-

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç

3

A M A Ç




as›n›n kavranmas› ya da temafla edilmesi ile ni-

hayetine ulaflan bir süreçtir. ‹nsan, örne¤in önce

tek tek fleyleri sever, sonra bunlar›n aras›ndaki

ortak nitelikleri keflfeder ve son aflamada Güze-lin kendisine, yani Güzel ideas›na ulafl›r (Sympo-

sium, 210 a-d). Ruhun ad›m ad›m yükseldi¤i “di-

yalektik yürüyüflün” (Devlet, 532b) nihai noktas›

budur. Devletteki bölünmüfl çizgi benzetmesiyle

bilginin nesneleri aras›nda hiyerarflik bir s›rala-

ma yap›l›r. En altta yans›malar, gölgeler ve bun-

lara ait inanç bilgisi, onun üstünde do¤a ve insan

yap›m› fleylerin dünyas› ve buna ait olan tahmin

bilgisi, onun üstünde say›lar ve geometrik flekil-

lerin dünyas› ve buna ait episteme bilgisi ve en

üstte ise saf akl›n alan› olan idealar ve onlara ait

kesin bilgi gelir. En üstte ise ‹yi ideas› yer al›r.

Platon Ma¤ara Alegorisi ile insanlar›n diyalektik

süreç yoluyla ma¤aradan gerçek günefle yönlen-

dirilmeleri ülküsünü en özlü biçimde ifade etmifl

olur.

Platon’un mutluluk ahlak›n›n genel özelliklerini

ve erdem anlay›fl›n› aç›klamak.

Platon, mutlulu¤u insan ve toplum için nihai

amaç olarak görmekteydi. Ahlak anlay›fl› da mut-lulu¤un elde edilmesi amac›na yönelmiflti. Ona

göre mutlulu¤u sa¤layan fley iyilik, iyili¤i sa¤la-

yan fleyse erdem, do¤ruluk ve adaletti. Platon,

erdemi ruhun düzeni olarak tan›mlamaktayd›.

Ona göre yaln›zca ruh de¤il, kendisinde bir er-

dem bulundu¤undan söz edilebilecek olan her

fleyin erdemi düzeninden gelmekteydi. Mutlulu-

¤un Eski Yunancadaki karfl›l›¤› olan eudaimoni-

a kiflinin iyi ve uyumlu bir daimona sahip olma-

s›n› ifade eder. Bu düflüncede mutluluk insana

d›flar›dan gelmez. Ruhunu düzenleyen kifli, ken-

di iyili¤ini ve mutlulu¤unu da sa¤lam›fl olur. Er-

dem, ruhun kendi do¤as›n› gerçeklefltirmesidir.

Erdem, do¤ruluk ya da adalet ister ruh olsun, is-

ter site olsun, herhangi bir yap›n›n do¤as› gere-

¤i kendisine en uygun durumda olmas›, do¤as›-

na uygun ifli görmesidir. Kendisine uygun ifli ya-

pana, kendisine uygun ifllevi yerine getirene,

kendi amac›na ya da iyisine ulaflana erdemli de-

nir. Böylece bir fleyin erdemi o fleyin do¤as›na

ve do¤as›n›n gere¤i olan tabii amaca uygun bi-çimde tan›mlanm›flt›r.

Platon’un ruh anlay›fl›n›, ruhun bölümlerini ve

iç düzenini özetlemek.

Erdemin flart› olarak görülen, “ruhun düzeni” ifa-

desi, ruhun çeflitli parçalardan meydana geldi¤i-ni ve bu parçalar›n birbirleriyle do¤ru bir iliflki

içinde olmalar› gerekti¤ini ima eder. Platon, PHa-

edrus’taki bir mitosta ruhu biri siyah, öteki beyaz

olmak üzere iki kanatla attan ve bir sürücüden

oluflan bir at arabas›na benzetir. Bu atlardan be-

yaz olan› uysald›r ve sürücüsünün talimatlar›na

uyar. Oysa siyah at h›rç›n bir tutumla daima ara-

bac›n›n talimatlar›n›n aksine hareket eder. Bu

benzetmeden yola ç›k›ld›¤›nda ruh, üç parçal›

bir yap› sergiler; ak›ll› parça (to logistikon), yü-

rekli-at›lgan parça (to tymoeides) ve ifltah duyan,

arzulayan parça (to epitymetikon). Yürekli ve

at›lgan parça mitostaki iyi huylu beyaz ata, be-

densel hazlar ve ac›larla iliflkilendirilen ifltah ve

itki bölümü, siyah ata, kafada konumlanan ak›l

parças›ysa sürücüye karfl›l›k gelir. Bunlardan ak›l

parças› ölümsüzdür. Di¤er ikisiyse bedenin ölü-

müyle da¤›l›rlar. Platon, bu parçalar›n kendi s›-

n›rlar›n› bilmeleri ve do¤al durumlar›nda olmala-

r› hâlinde ruhta do¤rulu¤un, adaletin, erdemin

gerçekleflece¤ini savunur. Ak›l, do¤as› gere¤i ak-l›n buyruklar›na boyun e¤melidir. Bunu gerçek-

leflti¤i takdirde ruh, ahlaki yüksekli¤e eriflebile-

cek ve do¤as›nda do¤ufltan gizli bulunan ideala-

r›n bilgisini aç›¤a ç›karabilecektir. Ruhta bir kez

düzen kurulduktan sonra bu düzen sitedeki ve

di¤er tüm insani yap›lardaki düzen için de bir te-

mel oluflturacakt›r.

Platon’un toplum ve site düzeni anlay›fl›n›, site-

yi oluflturan unsurlar› ve site düzeni türlerini

de¤erlendirmek.

Platon’un site düzeni anlay›fl› var olan tüm site

düzenlerinin bozuk oldu¤u ve bu bozuklu¤un

“iyi”, “do¤ru” ve “güzel” denen üç yüksek de¤e-

rin bu sitelerde olmamas›ndan kaynakland›¤› ka-

bulüne dayan›r. Platon’un toplum ve siyaset an-

lay›fl› bu üç de¤erin topluma ve siteye hakim k›-

l›nmas› amac›n› güder. Bu özelli¤iyle siyasi ol-

maktan çok ahlaki bir görünüm sergiler. T›pk›

ruh gibi site de üç parçadan oluflur. Bunlar zana-

atkarlar s›n›f›, asker s›n›f ve filozoflardan oluflan yönetici s›n›f›d›r. Ruhta ve evrende oldu¤u gibi

4

A M A Ç

5

A M A Ç

6

A M A Ç




sitede de bu her parçan›n kendine has, do¤al bir

konumu vard›r. Parçalar, do¤al yap›lar›na uygun

konumland›r›ld›klar›nda sitede adalet, do¤ruluk

ve erdem sa¤lanm›fl olur. Bir insan›n erdemli ol-mas›, site düzeni içinde do¤ru biçimde konum-

lanm›fl olmas›na ba¤l›d›r. Yönetici s›n›f›n erdemi

bilgelik, asker s›n›f›n erdemi cesaret, zanaatkâr

s›n›f›n erdemi ölçülülüktür. Ölçülülük ayn› za-

manda di¤er tüm s›n›flar›n da erdemidir. Adalet

ve do¤ruluk ise bu erdemlerin hepsini bütünler.

Zekâ için adalet düflüncenin do¤rulu¤unu anla-

m›na gelen bilgeliktir. ‹rade için adalet, ruhun

at›lgan parças› olan yüre¤in do¤rulu¤u anlam›na

gelen cesarettir. Ruhun itki parças› için adalet,

bu parçan›n do¤rulu¤u anlam›na gelen ölçülü-

lüktür. Siteyi yöneten filozoflar idealar›n bilgisini

site düzeninde tekrarlamakla yükümlüdür. Adil

ve do¤ru düzenin yani idealar›n bilgisi her ruhta

do¤ufltan bulunur ve filozoflar›n görevi yurttaflla-

r›n ruhlar›ndaki düzen bilgisini aç›¤a ç›karmak-

t›r. Böylece Platoncu devlet, büyük bir e¤itim ku-

rumu hâline gelir. E¤itim, do¤ru bir site düzeni

için en uygun bafllang›çt›r. E¤itimin amac›, her

yurttafl›n ruhunu kötü yanlar›n› dizginleyecek bir

bekçiye, yani do¤ru iflleyen bir akla sahip k›l-makt›r. Ruhun e¤itiminde baflvurulabilecek en

etkili vas›ta ise müziktir. Yeryüzünde befl çeflit

insan, befl çeflit site vard›r. Bunlar aristokrasi, ti-

marfli, oligarfli, demokrasi ve tiranl›kt›r. En kötü

yönetim olan tiranl›k, e¤er tiran e¤itime aç›k ve

genç bir insansa kolayca ideal rejime dönüfltürü-

lebilir. Platon’un siyasi rejim türlerine iliflkin de-

¤erlendirmeleri Yunan siyasi tarihinin bir özeti

gibidir.




1. Platon’un Timaios diyalogunda ortaya koydu¤u ev-

ren tablosu göz önünde bulunduruldu¤unda, afla¤›da-

kilerden hangisi evren düzeninin nedeni olan temel un-

surlardan biri de¤ildir?

a. ‹dealar

b. Ruh

c. ‹lk-madde

d. Demiourgos

e. ‹yi ‹deas›

2. Platon’a göre afla¤›dakilerden hangisinin bilgisi pis-

tis düzeyindedir?

a. Bitkiler

b. Say›larc. ‹dealar

d. Gölgeler

e. Yans›malar

3. Afla¤›dakilerden hangisi Platon ile Parmenides ara-

s›ndaki ortak özelliklerden biri de¤ildir?

a. Evrendeki de¤iflim olgusunu reddediyor olmalar›.

b. Varl›¤a de¤iflmezlik ve ölümsüzlük atfediyor

olmalar›.

c. Hakikatin ancak ak›l yoluyla kavranabilece¤ini

savunuyor olmalar›.d. Duyular›n aldat›c› oldu¤unu düflünüyor olmalar›.

e. Evrenin en yüksek hakikatinin tanr›sal bir yap›

sergiledi¤ini savunuyor olmalar›.

4. Afla¤›dakilerden hangisi Platon’un metafizik bak›m-

dan ikici (düalist) bir düflünür olarak nitelenmesinin se-

beplerinden biridir?

a. ‹dealar›n say›ca çok olduklar›n› savunuyor

olmas›.

b. Felsefesinde ‹yi ideas›na a¤›rl›kl› bir rol veriyor

olmas›.c. Duyulur evrende de¤iflim olgusunun varl›¤›n›

kabul ediyor olmas›.

d. Kesin bilginin imkan›n› kabul ediyor olmas›.

e. ‹dealarla duyulur fleylerin birbirlerinden ayr› ol-

duklar›n› düflünmesi.

5. Platon’un bilgi anlay›fl› göz önünde bulunduruldu-

¤unda afla¤›dakilerden hangisi do¤ru de¤ildir?

a. Bilgi, önceden edinilmifl hakikatlerin an›msan-

mas›ndan ibarettir.

b. Duyular yoluyla kesin bilgi elde edebilmek

mümkün de¤ildir.

c. Bilginin imkan›, idealar›n varl›¤›n›n kabulüyle

mümkündür.

d. Kesin bilgi, ancak tek tek tikel fleylerin s›nanma-

s›yla elde edilebilir.

e. Bilginin nihai konusu, duyulur dünyan›n ötesin-

deki bir gerçekliktir.

6. Afla¤›dakilerden hangisi Platon’un, zaman zaman“idea” anlam›na gelecek flekilde kulland›¤› sözcükler-

den biridir?

a. Pistis

b. Physis

c. Nous

d. Eikasia

e. Episteme

7. Platon’a göre afla¤›dakilerden hangisi erdemli olma-

n›n flartlar›ndan biri de¤ildir?

a. Ruhun parçalar›n›n uyumlu bir düzen içindeolmas›

b. Akl›n ruhtaki egemenli¤i

c. ‹nsan›n do¤as›na uygun ifli yap›yor olmas›

d. ‹dealar›n bilgisi

e. Bilgelik ve cesaret.

8. Afla¤›dakilerden hangisi Platon’un Devlet ve Yasalar

isimli eserleri aras›ndaki farkl›l›klardan biri de¤ildir?

a. Devlet’te erdemin insan›n ve toplumun mutlulu¤u

için edinilmesi gerekti¤i vurgulan›rken Yasalar’da

erdemin kendinde de¤erinin öne ç›kar›lmas›.b. Devlet’te mülkiyet hakk›n›n büyük oranda k›s›t-

lanm›fl olmas›na karfl›l›k, Yasalar’da mülkiyet

hakk›nda daha esnek yaklafl›lm›fl olmas›.

c. Devlet’te felsefe ve diyalekti¤in vurgulan›yor

olmas›na karfl›l›k Yasalar’da dinin öne ç›km›fl

olmas›

d. Yasalar’da insanlar›n servetleri ölçüsünde k›s-

men de olsa yönetime kat›lmalar›na izin verilir-

ken Devlet’te servetin yönetim hakk›nda hiçbir

rol oynamamas›

e. Devlet’te az say›da filozofun yönetimine vurgu yap›l›rken, Yasalar’da yönetimin kurullara ve

meclislere devredilmifl olmas›.





9. Platon’un Devlet isimli eserinde ortaya koydu¤u si-

te düzeni anlay›fl› göz önünde bulunduruldu¤unda afla-

¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?

a. Sitenin “bilge” olmas› küçük bir yönetici az›nl›-¤›n erdemine ba¤l›d›r.

b. Devlet, yurttafl›n› anne karn›ndan ilerleyen yafl-

lar›na kadar e¤iten büyük bir e¤itim kurumudur.

c. Zanaatkar s›n›ftan cesur ya da bilge olmas› de-

¤il, ölçülü olmas› beklenir.

d. Tüm toplumsal s›n›flar yönetime belli ölçülerde

kat›lma hakk›na sahiptir.

e. Site, tüm yurttafllar›n sadece tek bir iflle meflgul

olduklar› s›k› bir mesleki iflbölümü düzenidir.

10. Sofistler ile Platon’un ahlak ve siyaset anlay›fllar›aras›nda yap›lan afla¤›daki karfl›laflt›rmalardan hangisi

yanl›flt›r?

a. Platon, her insan›n tek bir iflle u¤raflt›¤› s›k› bir

mesleki iflbölümü önerirken, Sofistlerde bu tür-

den bir düflünceye rastlanmaz.

b. Sofistler site düzeni iççin do¤adaki y›rt›c› müca-

dele ortam›n› referans al›rken, Platon siteyi ada-

let ve do¤ruluk temelinde infla eder.

c. Sofistler de Platon da son kertede insan›n ve si-

tenin mutlulu¤unu nihai amaç olarak görürler.

d. Sofistler de Sokrates de site düzenini akl›n dü-zenleyici etkinli¤i temelinde ve genel geçer dü-

zen ilkeleri uyar›nca ele al›rlar.

e. Sofistler sa¤l›k, servet ve flöhret gibi fleylerin el-

de edilmesini bireyin mutlulu¤u bak›m›ndan

önemli görürlerken Platon mutlulu¤u ölçülülük-

te bulur.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Platon’un Var-

l›k Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden

geçiriniz. Ruhun, evrenin meydana gelmesinde

rol oynayan sebeplerden biri olmad›¤›n›, Demi-

ourgos taraf›ndan ilk maddeden formlar›n bilgi-

siyle meydana getirili¤ini göreceksiniz.

2. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Platon’un Bil-

gi Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden ge-

çiriniz. Platon’un do¤a ve sanat dünyas›na ait

nesnelerin bilgisini, dolay›s›yla bitkiler üzerine

edinilen bilgileri de pistis düzeyinde kabul etti-

¤ini göreceksiniz.

3. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Platon’un Var-


geçiriniz. Platon’un Parmenides’in tersine ev-

rendeki de¤iflim olgusunu reddetmedi¤ini, onu

duyulur fleylerin bir özelli¤i olarak benimsedi-

¤ini göreceksiniz.

4. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Platon’un Var-


geçiriniz. Platon’un duyulur fleylerle idealar›

ay›rmas› nedeniyle metafizik ikici olarak nite-

lendi¤ini göreceksiniz.

5. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Platon’un Bil-

gi Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden ge-

çiriniz. Platon’un kesin bilginin elde edilebil-

mesi için duyulur fleylerin s›nanmas›n› gereklibir flart olarak ileri sürmedi¤ini göreceksiniz.

6. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Platon’un

Varl›k Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden göz-

den geçiriniz. Platon’un “physis” sözcü¤ünü

zaman zaman “idea” sözcü¤ü yerine kulland›-

¤›n› göreceksiniz.

7. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Platon’un

Mutluluk Ahlak› ve Erdem Anlay›fl›” bafll›kl› k›s-

m›n› yeniden gözden geçiriniz. Bilge ve cesur

olman›n erdemin bir flart› de¤il, türü oldu¤unu,

yani bunlar›n erdemli olman›n kendisi anlam›-na geldi¤ini, sebep de¤il, bir tür sonuç olduk-

lar›n› göreceksiniz.

8. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Platon’un Top-

lum ve Site Düzeni Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n›n

“Devlet ve Yasalar Aras›ndaki Bafll›ca Farklar”

isimli bölümünü yeniden gözden geçiriniz. Pla-

ton’un mutluluk ahlak›ndan her iki eserinde de

vazgeçmedi¤ini göreceksiniz.

9. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Platon’un Top-

lum ve Site Düzeni Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› ye-

niden gözden geçiriniz. Platon’un Devlet diya-logunda sadece filozoflara yöneticilik hakk› ta-

n›d›¤›n› göreceksiniz.

10. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin tüm bafll›klar›-

n› bir kez daha gözden geçiriniz. Sofistlerin site

ve ahlak düzeni için genel geçer ilkeler kabul

etmediklerini göreceksiniz.




S›ra Sizde 1

Parmenides, evrendeki her fleyi, “Bir” ad›n› verdi¤i tek

bir varl›ktan ibaret görmekte ve evrenin farkl› varl›klar-

dan olufltu¤unu savunman›n duyusal bir yan›lg› oldu-

¤unu, do¤ru iflleyen bir akl›n, evrenin asl›nda kapal› bir

teklik, bütünlük oldu¤unu kavramam›z› sa¤layaca¤›n›

savunmaktayd›. Evrende çokluk, de¤iflim gibi fleyler

bulundu¤unu düflünmek yan›lg›s›, ak›lla de¤il duyular-

la hareket etmemizden kaynaklanmaktayd›. Varl›k, asla

sonradan olmufl bir fley de¤ildi. Oysa Platon, d›fl dün-

yadaki de¤iflim ve çokluk olgusunu reddedemedi. Du-

yulur evrende de¤iflmezlik ve teklik olmad›¤›n›, bu iki-

sinin, duyulur olan›n ötesinde yer alan idealara ait va-

s›flar oldu¤unu söyleyerek teklik-çokluk ve de¤iflimin

ard›ndaki de¤iflmez hakikat sorununu çözmeye çal›flt›.

‹dealarla duyulur fleyler aras›ndaki bu ayr›m, asl›nda

varl›k ile var olanlar aras›nda yap›lan bir ayr›md›r ve

Platon’un Parmenides’ten ayr›ld›¤› en önemli noktad›r.

Ayn› zamanda Bat› felsefesindeki büyük bir dönüm

noktas›na iflaret eder. ‹dealar Parmenides’in Bir’e yük-

ledi¤i hemen tüm özellikleri tafl›r ve böylece onun var-

l›k dedi¤i yap›y› karfl›larlar. Duyulur nesneler ise sonra-

dan meydana gelmifllerdir ama yine de idealar›n› yans›-

t›rlar. Böylece hem sonradan olmufllard›r hem de bir tür

varl›kt›rlar. Bu yüzden Platon, onlara var olanlar der ve

evrendeki tüm oluflu da onlar üzerinden aç›klar.

S›ra Sizde 2

Platon ile birlikte do¤a soruflturmalar› art›k d›fl dünya-

dan, yani görünür evrenden, hiçbir maddi içerik tafl›ma-

yan ve bu yüzden duyulara hitap etmeyen akli içerikli

yap›lara, idealara dönmüfltür. Platon, idealar› duyulur

fleylerin asli do¤as› olarak görmekte ve bu yüzden tüm

görünür/duyulur fleylerin idealar›n› gerçeklefltirmeye

yönelik tabii bir e¤ilimleri oldu¤unu savunmaktayd›.Çünkü ideas›n› gerçeklefltirmeye çal›flan fley, ayn› za-

manda do¤as›n› gerçeklefltirmeye çal›flm›fl olmaktayd›.

Bu durumda fleylerin as›l do¤alar›n› temsil eden ideala-

r›n oluflturdu¤u bütünlük, art›k physis denen yap›n›n ye-

rini alm›fl olmaktayd›. Bu durumun, felsefe tarihi bak›-

m›ndan tafl›d›¤› önem çok büyüktür. Çünkü bafllang›çta

bir tür do¤a bilimi gibi ilerleyen ve maddi evrenin yap›-

s›na iliflkin dikkatli gözlemler içeren felsefe etkinli¤i,

Platon ile birlikte a¤›rl›kl› olarak soyut yap›lar›n araflt›r›l-

mas› ifline, yani metafizi¤e dönüflmüfltür. Bu yüzden Pla-

ton, birçok yorumcu taraf›ndan felsefenin büyük meta-fizikler ça¤›n›n bafllang›c› olarak kabul edilir.

S›ra Sizde 3

Bu söz, evrenden yeni bir bilgi elde etmenin imkâns›z-

l›¤›n›, evrene ait tüm hakikatlerin zaten önceden edinil-

mifl oldu¤unu dolayl› da olsa ifade eder. Platon ruhun

ölümsüz oldu¤unu ve bu dünyaya gelmeden önce bafl-

ka bir yaflam sürdü¤ünü, o yaflam› esnas›nda hakikatin,

yani idealar›n bilgisini edindi¤ini düflünüyordu. Dahas›,

e¤er insan yeryüzüne bir insan olarak gelmiflse ve dü-

flünme melekesine sahipse idean›n bilgisine önceden

zorunlulukla sahip olmas› gerekirdi. Çünkü Platon’a

göre düflünme etkinli¤i, duyular›n sa¤lad›¤› çokluk bil-

gisini idea denen tekli¤e indirebilme becerisine dayan-

maktayd› ve bu beceriye sahip olan insan›n, idean›n

bilgisini de önceden edinmifl olmas› flartt›. Bu yüzden

Platon, her tür bilginin ve ö¤renmenin, önceden bili-

nen fleylerin yeniden an›msanmas›ndan ibaret oldu¤u-

nu düflünmekteydi. Ama bu an›msama dolays›z ve ko-

lay biçimde baflar›labilecek bir ifl de¤ildi. Ruhta sakl›

bulunan hakikat temelinin, yani idea bilgisinin aç›¤a ç›-

kar›labilmesi için yöntemli bir ak›l yürütme flartt›. Pla-

ton, bu yöntemi diyalektik olarak adland›rmakta ve onu,

insan› idealar›n bilgisine vard›racak aflamal› bir yüksel-

me süreci olarak görmekteydi. Bu sürecin doru¤unda

tüm varl›k hiyerarflisinin en üstünde yer alan ‹yi ide-

as›yla kurulacak bir temafla bulunmaktayd›.

S›ra Sizde 4

Erdem, ruhun do¤as›na uygun durumda olmas›d›r çün-

kü ruhu iyi k›lacak, baflka bir deyiflle onu ‹yi ideas›na

yaklaflt ›racakt›r. Platon idea sözcü¤ünü birçok yerde

do¤a anlam›nda kullanm›fl, ideaya yönelen bir fleyin

kendi do¤as›na yönelmifl olaca¤›n› savunmufltur. Böy-

lece Platon, insan›, ruhunu do¤as›na uygun biçimde

düzenlemeye davet ederken onu ayn› zamanda ideala-

r›n bilgisini edinmeye davet etmifl olur. ‹dealar kusur-suz düzen ilkeleri olduklar› için idea gibi olmak müm-

kün olan en düzenli durumda olmakt›r. Bu durumda

düzen, gerek insan ruhunun gerek sitenin bizzat kendi

do¤as›d›r. Böyle olunca erdem de herhangi bir yap›n›n,

do¤as› gere¤i kendisine en uygun durumda olmas›, do-

¤as›na uygun ifli görmesidir. Kendisine uygun ifli yapa-

na, kendisine özgü ifllevi yerine getirene, kendi amac›-

na ya da iyisine ulaflabilene erdemli denir.





S›ra Sizde 5Platon’a göre ezeli olmay›p sonradan meydana gelen

her fley, düzenini bir akl›n düzenleyici etkinli¤inden al›r.

‹dealar ve Demiourgos ezeli ve ebedi olduklar› için bu

de¤erlendirmeden ba¤›fl›kt›rlar. Ama bunun d›fl›ndakitüm yap›lar, bir akl›n etkinli¤i sonucu düzenlerini, yani

varl›klar›n› kazanm›fllard›r. Örne¤in; evren düzeni, De-

miourgos’un akli etkinli¤i sonucu meydana gelmifltir. ‹n-

san ruhunda bulunan üç parçadan biri olan ak›l, ruhun

di¤er parçalar›n› düzene koyar. Akl›n site düzenindeki

karfl›l›¤› ise filozof krald›r. ‹dealar›n bilgisini edinmeye

do¤as› gere¤i yatk›n olan filozoflar, ald›klar› e¤itim so-

nucu idealarla ve özellikle ‹yi ideas›yla temas kurarak

idealar›n kusursuz düzenini sitede mümkün oldu¤unca

tekrarlamaya çal›fl›r. Akl›n ruhtaki, sitedeki ve evrendeki

bu üçlü görünümü düzenleme etkinli¤ini hep kusursuz

idea modelinden al›rlar ve etkinlikleri de idea düzenini

mümkün oldu¤unca tekrarlamak esas›na dayan›r.


Akyol, F. (2004). Demiourgos veya Mimar. ‹stanbul:

Yap› Yay›n Dergisi

Arslan, A. (2006). ‹lkça¤ Felsefesi Tarihi:Sofistlerden Platon’a. ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi

Yay›nlar›.B›çak, A. (2004). Tarih Düflüncesi II: Felsefe ve Tarih.‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.

Copleston, F (1998). Platon. çeviren: Aziz Yard›ml›,

‹stanbul: ‹dea Yay›nevi.

Cornford, F. McD. (1957). From Religion toPhilosophy. New York: Harper Torchbooks.

Çakmak, C. (1991). Platon Felsefesinde Anlam Problemi (Doktora Tezi). dan›flman: Teoman

Dural›, ‹stanbul: ‹stanbul Ünv. Sos. Bil. Enst.

Ebenstein, W. (1996). Siyasi Felsefenin Büyük Düflünürleri, çev: ‹smet Özel, ‹stanbul, fiule Yay.

Guthrie, W.K.J. (1993). A History of Greek Philosophy: The Later Plato and The Academy.Cambridge: Cambridge Univ. Press.

Guthrie, W.K.J.( 1995). A History of Greek Philosophy: Plato The Man and His Dialogues(Earlier Period). Cambridge: Cambridge Unv.

Press.

Hardie, W.F.R. (1936). A Study in Plato.Oxford: Oxford

University Press.

Peters, F.E. (1967). Greek Philosophical Terms: A Historical Lexicon. New York: New York

University Press.

Platon. (2001). Phaidon. çeviren: Hamdi Rag›p Atademir-Kemal Yetkin, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar.

Platon. (2000). Euthyphron-Küçük Hippias. çeviren:

Pertev Naili Boratav, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar.

Platon. (1986). Sofist - Diyaloglar II. çeviren: Ömer

Naci Soykan, ‹‹stanbul: Remzi Kitabevi.

Platon. (1997). Phaidros. çeviren: Hamdi Akverdi, Ankara: Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›.

Platon. (1982). Gorgias - Diyaloglar I. çeviren: Melih

Cevdet Anday, ‹stanbul: Remzi Kitabevi.

Platon. (1982). Menon - Diyaloglar I. çeviren: Adnan

Cemgil, ‹stanbul: Remzi Kitabevi.

Platon. (2000). Kratylos. çeviren: Cenap Karakaya,

‹stanbul: Sosyal Yay›nlar.

Platon.(2001). Devlet Adam›. çeviren: Behice Boran-

Mehmet Karasan, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar.

Platon. (2001). Timaios. çeviren: Erol Güney-Lütfi Ay,


Platon. (2000). Symposium. çeviren: Cenap Karakaya,


Platon. (1973). Devlet. çeviren: Hüseyin Demirhan,

‹stanbul: Hürriyet Yay›nlar›.

Platon. (2001). Parmenides. çeviren: Saffet Babür,

Ankara: ‹mge Kitabevi.

Platon. (1986). Theaetetos - Diyaloglar II. çeviren:

Macit Gökberk, ‹stanbul: Remzi Kitabevi.

Popper, K. R. (1989). Aç›k Toplum ve Düflmanlar›:Platon. çeviren: Mete Tunçay, ‹stanbul: Remzi

Kitabevi.

Rist, J. M. (1989). Platon’da Bilgi ve De¤er - PlatonFelsefesi Üstüne Araflt›rmalar. çeviren: Ahmet

Cevizci, Ankara: Gündo¤an Yay.

Skirbekk&Gilje. (2005). Antik Yunan’dan ModernDöneme Felsefe Tarihi. Çev: Emrullah

Akbafl&fiule Mutlu, ‹stanbul: Üniversite Kitabevi.

Soykan, Ö. N. (1993). A¤açlar› Tan›yan Filozoflar:Do¤a Resimleri Felsefesi Olarak Bir Do¤a Felsefesi Olana¤› - Türkiye’den Felsefe

Manzaralar›, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.

Soykan, Ö. N. (1998). Ütopyalarda Sanat-Toplum ‹liflkisi. Türkiye’den Felsefe Manzaralar›, ‹stanbul:

Küyerel Yay.Tarnas, R. (1991). The Passion of the Western Mind,

New York: Harmony Books.

fienel, A. (1970). Eski Yunanda Eflitlik ve Eflitsizlik Üzerine. Ankara: Ankara Üniv. Siyasal Bilgiler

Fakültesi Yay.

Voegelin, E. (1957). Order and History III: Plato and Aristotle. Louisiana: Louisiana State University

Press.

Weber, A. (1993). Felsefe Tarihi. çeviren: Halil Vehbi

Eralp, ‹stanbul: Sosyal Yay›nlar.

Wedberg, A. (1989). ‹dealar Kuram› - Platon’un

Felsefesi Üzerine Araflt›rmalar. çeviren: AhmetCevizci, Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.



Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Aristoteles’in yaflam›n› ve yap›tlar›n› anlatabilecek, Aristoteles’in varl›k anlay›fl›n› de¤erlendirebilecek, Aristoteles’in bilgi anlay›fl›n›n ve mant›¤›n›n genel hatlar›n› özetleyip aç›klayabilecek, Aristoteles’in ruh anlay›fl›n› genel hatlar›yla aç›klayabilecek, Aristoteles’in ahlak ve erdem anlay›fl›n› aç›klayabilecek, Aristoteles’in toplum ve siyaset anlay›fl›n› de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Aktüellik• Potansiyellik• Madde ve Form• Entelekheia• Edimselleflme• Dört Neden• Töz

• ‹linek• Kategoriler• Tümdengelim• Tümevar›m• Adalet• Etik ve Dianoetik Erdemler• Ruh ve Beden

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z


• AR‹STOTELES’‹N YAfiAMI VEYAPITLARI

• AR‹STOTELES’‹N VARLIK ANLAYIfiI

• AR‹STOTELES’‹N MANTI⁄I VE B‹LG‹ANLAYIfiI

• AR‹STOTELES’‹N RUH ANLAYIfiI

• AR‹STOTELES’‹N AHLAK VE ERDEMANLAYIfiI

• AR‹STOTELES’‹N TOPLUM VES‹YASET ANLAYIfiI


Sayfa Tasar›m: Gözde

Aristoteles



AR‹STOTELES’‹N YAfiAMI VE YAPITLARIPlaton ile birlikte Bat› felsefesinin en büyük iki düflünüründen biri olarak kabul

edilen Aristoteles, MÖ 384/3 dolaylar›nda Trakya’daki Stageira’da do¤mufl ve he-

nüz genç yafllarda Atina’ya giderek Platon’un Akademia’s›na girmifltir. Antik ça¤›n

bu en önemli felsefe okulunda yirmi y›l› aflk›n bir süre kalm›fl, bu süre zarf›nda ho-

cas› Platon’un felsefi ö¤retilerinden derin biçimde etkilenmifltir. Bu etkiyi, eserleri-

nin baz› yerlerinde sarf etti¤i “biz Platoncular...” ifadesiyle bizzat kendisi de dile

getirir. Platon’un MÖ 398/7 dolaylar›ndaki ölümü üzerine Atina’y› terk ederek ön-

ce Bat› Anadolu’daki Assos’a, ard›ndan Lesbos (Midilli) adas›na gitmifl, buralarda

okullar kurmufl, dersler vermifl ve ö¤renciler edinmifltir.

MÖ 343/2 dolaylar›nda o s›ralar henüz on iki - on üç yafllar›nda olan Büyük ‹s-kender’in özel hocas› olmak üzere Makedonya kral›n›n saray›na ça¤›r›lm›flt›r. (Bu

davette, babas›n›n Makedon saray›n›n eski doktorlar›ndan biri olmas›n›n da rolü

olsa gerektir). Makedonya saray›yla olan yak›n iliflkisi, Aristoteles’in siyasi ve ahla-

ki görüfllerinin flekillenmesinde önemli bir rol oynam›flsa da Makedonya’n›n yay›l-

mac› politikalar›ndan endifle duyan Atina ahalisi taraf›ndan daima kuflkuyla karfl›-

lanmas›na yol açm›flt›r. Aristoteles MÖ 335/4 dolaylar›nda nihayet yeniden Atina’ya

dönmüfl ve kendi okulunu kurmufltur. Okul, “Liseus ” isimli bir bölgede oldu¤u için

Liseum ad›yla an›lm›fl, okul ö¤rencileri tart›flmalar›n› genellikle yürüyüfl yollar›nda

gezinerek yapt›klar› için bu okulun ö¤rencilerine peripathetikler (gezinenler) de

denmifltir.

Aristoteles’in eserlerine iliflkin üstünkörü bir inceleme bile onun birçok farkl›konuda zengin içeriklere sahip önemli eserler kaleme ald›¤›n› tespit etmeye yeter.

Felsefe tarihinde, bunca farkl› konuda bunca önemli eser kaleme alm›fl baflka bir

isim yoktur. Birçok yorumcu, Aristoteles’in, düflünce tarihinin en azimli ve renkli

araflt›rmac›s› oldu¤u konusunda hemfikirdir. Eserlerinin özet bir dökümü bile oku-

yucuyu bu fikre ikna etmeye yetecektir.

Aristoteles’in, düflünce tarihine etkileri bak›m›ndan baflta gelen eserlerinden bi-

ri, mant›k disiplinini âdeta tek bafl›na inflâ etti¤i Organon ’dur. Bu eser Kategoriler

(Kategoriai), Peri Hermeneias (Önerme Üzerine), I. Analitikler (Analytika I), II.

Analitikler (Analytika II), Topikler (Topika) ve Sofistik Çürütmeler (Peri Sophisti-

kon Elegkon) adlar›n› tafl›yan alt› kitaptan oluflur ve ak›l yürütmenin dayand›¤› te-

mel ilkeleri inceler.

Aristoteles

Aristoteles’in Atina’dakurdu¤u “Liseum ” isimliokulun ö¤rencileri felsefi yada bilimsel meselelerigenellikle okulun avlusundaya da yürüyüfl yollar›ndatart›flt›klar› için bu okulunmensuplar›na “gezinenler ”anlam›na gelen“peripathetikler ” dedenmifltir.



Aristoteles’in felsefenin geliflimini ça¤lar boyu en çok etkilemifl eseri olan Me- tafizik , onun “ilk felsefe” (prote philosophia) olarak adland›rd›¤›, varl›k sorunlar›n›ele alan hacimli bir eserdir. Kitap, Aristoteles’in eserlerini s›n›flamaya giriflen ö¤-rencisi Andronikos taraf›ndan, filozofun bir di¤er eseri olan Physika ’dan sonrayakondu¤u için Metaphysika (fizikten sonra) olarak adland›r›lm›flt›r.

Aristoteles’in birçok eser, mektup ve yaz›s› içinden özellikle sivrilen di¤erönemli eserleri flunlard›r: Do¤ay› inceledi¤i Physika (Fizik) , hayvanlar› ele ald›¤›Peri ta Zoa Historia (Hayvanlar Üzerine) , ruh sorununu ele ald›¤› Peri Psykhe (Ruh Üzerine) , ahlak sorunlar›n› ele ald›¤› Ethika Nikomakhea (Nikomakhos Ahla- k›) ve Ethika Eudemeia (Eudemos Ahlak›) , devlet ve siyaset sorunlar›n› ele ald›¤›Politika ve Athenaion (Atinal›lar›n Devleti) , hitabeti ele ad›¤› Rhetorika ve sanatkonular›n› ele ald›¤› Poetika .

AR‹STOTELES’‹N VARLIK ANLAYIfiI

Madde - Form ‹liflkisi Aristoteles’in düflüncelerine bir bütün olarak bak›ld›¤›nda onun varl›k, bilgi, ak›l yürütme esaslar›, do¤a, canl›lar âlemi, astronomi, ruh, siyaset, ahlak ve sanat gibibirçok farkl› konuda görüfller ortaya koydu¤u görülür. Bütün bu konular›n en bafl-ta geleni hiç kuflkusuz varl›k konusudur. Çünkü varl›k sorunu, birçok Yunan dü-flünürü için felsefenin en önemli sorunuydu ve ilk sistematik düflünürler olan Pla-ton ve Aristoteles’in ö¤retilerinde merkezî bir konuma sahipti. Aristoteles’in ilerisürdü¤ü tüm felsefi görüfller, son kertede ya varl›k sorununa iliflkindir ya da onunbu konudaki görüfllerine dayand›r›labilir. Bu yüzden Aristoteles’e iliflkin bir incele-meye onun varl›k anlay›fl›n› ele alarak bafllamak yararl› olacakt›r.

Aristoteles, felsefi görüflleri bak›m›ndan daima bir miktar Platoncu olmufl ama

birçok önemli noktada hocas›yla ayr› düflmüfltür. Bu ayr›m›n en belirgin biçimdeortaya ç›kt›¤› yerlerden biri de varl›k konusudur. Aristoteles de t›pk› Platon gibido¤adaki tüm de¤iflime ra¤men de¤iflmeksizin kalan bir öz ya da form bulunmas›gerekti¤ini düflünmekteydi. Platon, de¤iflmez özlerin yani idealar›n görünür fleyler-den ayr› olduklar›n›, gerçekli¤in idealar oldu¤unu, görünür fleylerinse kendilerin-de bir gerçeklik tafl›mad›klar›n›, ideadan pay ald›klar› ölçüde gerçek olduklar›n›savunmaktayd›. Bu görüfl, görünür evrenle idealar›n ayr› olduklar› (düalizm ) vegörünür evrenin, kendinde bir gerçeklik tafl›mad›¤› kabullerine dayanmaktayd›.

Aristoteles’in varl›k anlay›fl›na, hocas›n›n bu iki temel kabulüne yönelik elefltirile-riyle bafllamak yerindedir.

Aristoteles hocas›n›n form (eidos ) ya da idea kavramlar›n› aynen benimsemifl

ve eserlerinde s›kl›kla kullanm›flt›r. Ama onlara yükledi¤i anlam hocas›n›n yükle-di¤i anlamdan farkl›d›r. Aristoteles formu ya da ideay› asla görünür fleylerden ayr›düflünmemifl, onun görünür fleylerde içkin oldu¤unu, görünür fleylerde kendisinid›fla vurdu¤unu ve onlara biçimlerini kazand›rd›¤›n› savunmufltur (Zeller, 2008:241). Bu iddia, gerçekli¤in ya da hakikatin görünür evrenden ayr› olmad›¤›, görü-nür fleylerin kendisinde aranmas› gerekti¤i sonucunu do¤urur. Bu yüzden Aristo-teles, hocas› Platon’un aksine, do¤a araflt›rmalar›na daima önem vermifltir. Ama budurum, Aristoteles’in gerçekli¤i maddeye atfetti¤ini düflündürmemelidir. Aristote-les de t›pk› hocas› gibi gerçekli¤i forma, öze ya da ideaya yüklüyordu. Ama onagöre bu öz, görünür fleylerin içinde geliflen bir özdü (ousia ). Yani idea, görünürfleylerden ayr› bir gerçeklik de¤il, görünür fleylerin içinde kendisini gerçeklefltiren

form ya da özdü. Böylece görünür fleyler de formun ya da özün gerçekleflmelerin-den ibaretti (Gökberk, 1994: 81).


Aristoteles, hocas› Platon’un

aksine ideay› ya da formuasla görünür fleylerden ayr›düflünmemifl, onun görünürfleylerde içkin oldu¤unusavunmufltur. BöylecePlaton’un idealarla görünürfleyleri birbirinden ay›ranikici (düalist ) anlay›fl›n›ntersine Aristotelesgerçekli¤in ve hakikatengörünür evrende oldu¤unuve görünür olandanba¤›ms›z bir baflka hakikatde olmad›¤›n› dilegetirmifltir.



Aristoteles’in, görünür fleyleri, yani maddeyi (hyle ) idea, öz ya da form ile birarada, iç içe ele alan bu özgün varl›k anlay›fl›, beraberinde birçok soru iflareti ge-tirmektedir. Bunlar›n bafll›cas›, görünür fleylerle idealar›n ya da madde ile özün

birbirleriyle iliflkilerinin ne oldu¤u sorusudur. Bu soru Platon’da da karfl›m›za ç›k-m›fl, idealar›n görünür fleylere nas›l varl›k kazand›rd›klar› sorulmufltu. Platon busoruya karfl›l›k “kat›lma”, “pay alma”, “bulunma” gibi baz› kavramlar önermifl vesonunda Demiourgos isimli arac› bir Tanr›’n›n varl›¤›na ihtiyaç duymufltu. Aristote-les’in madde ve form (ya da öz) anlay›fl›nda bu tür bir arac›l›¤a ihtiyaç kalmam›fl-t›r. Çünkü art›k madde ve öz birbirlerinden ayr› de¤illerdir. Ama yine de birbirle-rinden yap›ca farkl› olan ve hiçbir ortak nitelik tafl›mayan madde ve formun, nas›lolup da birbirleriyle etkileflebildiklerini, aralar›ndaki iliflkinin ne oldu¤unu aç›kla-mak gerekecektir.

Aristoteles, maddenin ancak form sayesinde gerçeklik kazand›¤›n›, form saye-sinde biçimlenip belli niteliklere büründü¤ünü, varl›¤a geldi¤ini düflünmekteydi.

Buna karfl›l›k formun da ancak maddede kendisini gerçeklefltirebilece¤ini, maddeolmasayd›, formun da kendisini asla aç›¤a koyamayaca¤›n› savunmaktayd›. Böyle-ce madde ile form aras›ndaki iliflkiyi bir karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k iliflkisi hâline getirmifl-ti. Madde, onu bizim için alg›lanabilir k›lan hiçbir biçime, forma sahip olmasayd›kaotik durumda kal›r, yani bir nevi yokluk durumunda bulunurdu. Çünkü Aristo-teles’e göre form kazanmam›fl, formun henüz kendisini gerçeklefltirmedi¤i birmadde varl›k kazanm›fl say›lamaz (Sahakian, 1997: 69). Bu yüzden Aristoteles, for-mu daima gerçekli¤in ve varl›¤›n kendisi olarak görmüfl, bir fleyin gerçeklik ve var-l›k kazanmas›n› form kazanmas›na, formun o fleyde gerçekleflmifl olmas›na ba¤la-m›flt›r. Salt maddeyi ise “olaca¤› fleyi henüz olmam›fl, yani henüz form kazanma-m›fl ama form kazanma gücüne ya da imkân›na sahip fley” olarak görmüfltür (Zel-

ler, 2008:249). Hiç form kazanmam›fl, formun kendisinde henüz hiç gerçekleflme-di¤i madde “salt madde ” ya da “ilk madde ”dir ( prote hyle ). Bu ilk madde, Aristote-les’e göre bir “kuvve hâlinde olma durumu ” ya da gizilliktir (dynamis ). Form yada öz, bu ilk maddede henüz gizil hâlde, yani bir imkân olarak bulunmaktad›r. Builk maddenin form, yani varl›k ve gerçeklik kazanabilmesi için bu gizilli¤in aç›¤aç›kmas›, imkân›n gerçekleflmesi gerekecektir. Aristoteles’e göre varl›k kazanma sü-reci, yani “olufl” (genesis) iflte bu “imkân›n gerçekleflmesi ya da gizillikten aç›¤aç›kma” sürecinden ibarettir. Olufl denen fley, gizilli¤in edimselleflmesinden baflkabir fley de¤ildir. Dilimizdeki “etme” fiilinin kökü olan “et” sözcü¤ünden türetilmiflolan “edimselleflme” sözcü¤ü, Aristotelesçi felsefede imkân hâlinde olan›n aç›¤aç›kmas›, gerçekleflmesi anlam›na gelir.

Aristoteles, derinlemesine biçimde kavranmas› güç olan bu ö¤retiyle Yunan fel-sefesinin en önemli sorunlar›ndan biri olan teklik-çokluk sorununa da bir çözümönermifl olur. Hat›rlanaca¤› üzere bu sorun, örne¤in a¤aç ideas› ya da özlü¤ü tek

ve de¤iflmez bir yap›da oldu¤u hâlde, yeryüzündeki tek tek a¤açlar›n nas›l olup dabirbirlerinden farkl› olduklar›n› aç›klamak sorunuydu ve Platon bu durumu, tektek a¤açlar›n a¤aç ideas›ndan farkl› ölçülerde pay alm›fl olmalar›yla aç›kl›yordu.fiimdi Aristoteles, tikel a¤açlar aras›ndaki farkl›l›klar›, özün ya da formun tek tek ti-kellerde farkl› ölçülerde edimselleflmifl olmas›yla aç›klamaktad›r: A¤aç formu, herbir a¤açta, gizillikten de¤iflik ölçülerde edimselleflmifltir ve bu formun daha ileridüzeyde edimselleflti¤i a¤aç tikelleri a¤açl›¤› daha iyi yans›tan, daha güzel ve iyiörnekler olmufllard›r.

Aristoteles’in madde ve form anlay›fl› bu esaslara dayan›r. Buna göre ilk, salt,kaotik madde tam anlam›yla bir yokluk (me on ) durumu de¤ilse de henüz bir var-

1358. Ünite - Aristoteles

Madde ancak formsayesinde, formunkendisinde aç›¤a ç›kmas›yla

gerçeklik ve varl›k kazan›r.Form da kendisini ancakmaddede aç›¤a ç›karabilir,maddede gerçeklefltirir. fiuhâlde madde ile formaras›nda bir karfl›l›kl›ba¤›ml›l›k iliflkisi vard›r.

Aristoteles’e göre formun

kendisinde henüz hiç aç›¤aç›kmad›¤›, tam bir gizillikiçinde bulundu¤u ilk madde,henüz varl›k ve gerçeklikkazanm›fl de¤ildir. Formonda kendisini açt›kça,gizillikten edimselli¤e,potansiyelikten aktüelli¤e,dynamisten energeiayadöndükçe madde gerçeklikve varl›k kazanacakt›r. Olufldenen fley gizil durumdakiformun maddedeedimselleflmesinden baflkabir fley de¤ildir.



l›k durumu da de¤ildir. Ama kuvve hâlinde, imkân hâlinde, güç hâlinde, gizillikhâlinde bulunan bir varl›kt›r (dyna mei on ). Gözle görünen tek tek somut varl›k-lar, yani tikeller ise bu gizilli¤in aç›¤a ç›kmas› yani edimselleflmesi, di¤er deyiflle

imkân hâlinde olan›n gerçekleflmesi, kuvvenin fiile, potansiyelli¤in aktüelli¤e,dynamis hâlinde olan›n energeia ya dönüflmesi sonucu ortaya ç›km›fllard›r. Örne-¤in tahta, henüz masa haline gelmemifl olsa da onda masa olma imkân› gizil hâl-de, kuvve hâlinde bulunmaktad›r. Masa, bu gizilli¤in edimselleflmesi, kuvvenin fii-le dönüflmesidir. Her fleyde madde bafllang›çt›r, form ya da öz ise erektir, amaçt›r.Madde taslak hâlde olan, eksik olan fleydir, form ise mükemmelliktir, tamamlan-mad›r (entelekheia ) (Weber, 1991: 73). fiu hâlde evrendeki herfley, kendi formunu,

yani özünü mümkün oldu¤unca mükemmellefltirmek, tamamlamak amac›na yö-nelmifltir. Madde daima formunu gerçeklefltirmeye do¤al bir e¤ilim duyar, çünküformunu gerçeklefltirmesi özünü gerçeklefltirmesi, tamamlanmas›, mükemmellefl-mesi demektir. Hareket, geliflme (kinesis ) ya da olufl (genesis ) tamamlanmaya, for-

mu ya da özü gerçeklefltirmeye yönelik iflte bu do¤al e¤ilimdir.

Platoncu felsefede idea ile görünür fley, yani madde ile form aras›ndaki iliflkiyi aç›klamak,

birbirinden tamamen farkl› olan bu iki yap› aras›ndaki ba¤lant›y› kurmak önemli bir so-

rundu ve Platon bunun için “kat›lma”, “pay alma”, “bulunma” ya da “Demiourgos” gibi bir

çok kavramlar, çözümler üretmiflti. Aristoteles’te bu sorunun nas›l bir görünüm kazand›-

¤›n› ve makul bir çözüme kavuflup kavuflmad›¤›n› tart›fl›n›z.

Hareket Etmeyen Hareket Ettirici: Tanr› Aristoteles’in varl›k anlay›fl›nda tüm varl›klar, formun edimselleflme derecesine gö-re afla¤›dan yukar›ya do¤ru s›ralan›rlar: En altta, formun pek az edimselleflti¤i mad-

deler, yani cans›z varl›klar durur. Onun hemen üstünde formun daha çok edimsel-leflti¤i, böylece ruhsall›¤›n ilk biçimlerinin olufltu¤u bitkiler ve hayvanlar âlemi,onun üstünde ise formun düflünme gibi daha yüksek yap›larda ileri düzeyde ger-çekleflti¤i insan bireyleri durur. Bu varl›k hiyerarflisinin en tepesinde ise kendisin-de en ufak bir maddilik tafl›mayan Tanr› bulunmaktad›r. Aristoteles Tanr›’n›n var-l›k durumunu anlat›rken onun “salt form ”, “salt edimsellik ” oldu¤unu söyler. YaniTanr› di¤er varl›klar›n tersine, kendisini eksiksizlefltirme, edimsellefltirme, mükem-melleflme gere¤i duymaz. Çünkü zaten tümüyle eksiksizdir, tümüyle edimselleflmiflbir formdur. Onda en ufak bir gizillik bulunmamaktad›r. Yukar›da Aristoteles’inhareketi ya da oluflu, formun gerçekleflmesi, edimselleflmesi, yani mükemmellefl-meye, tamamlanmaya do¤ru do¤al bir e¤ilim olarak gördü¤ü belirtilmiflti. Tanr›’da

böyle bir harekete ve olufla asla gerek yoktur çünkü o zaten tam, eksiksiz biredimselleflmedir. Hiçbir gizillik ya da maddilik tafl›mayan salt formdur. Bu yüzdenTanr› ayn› zamanda hareketsiz bir varl›kt›r.

Öte yandan Aristoteles, salt maddeyi de t›pk› salt form gibi ezeli yani öncesiz,bafllang›çs›z olarak görmekte ve madde olan her yerde zorunlulukla hareketin debulunaca¤›n› düflünmekteydi. Çünkü madde asla tamamlanmam›flt›r, eksiklidir,formunu yetkinlefltirmeye e¤ilim duyar. Bu da onu daima hareket hâlinde k›lar.E¤er madde de form da ezeliyse ve bir arada bulunmalar› durumu daima zorun-lu olarak bir hareket do¤uruyorsa ne madde ne de maddede gizil olarak bulunanform bir hareket nedeni olamazlar. Bu durumda kendisinde hareket bulunmayanbir hareket ettiriciye ihtiyaç olacakt›r. E¤er hareket etmeyen bir hareket ettirici ol-

masayd›, hareket de asla olmayacakt›. Çünkü madde bafllang›çs›zd›r ve hareketledaima bir aradad›r. Oysa bafllang›çs›z hareket olmaz. O hâlde ilk hareket ettirici


Tek tek tikel varl›klar,maddedeki gizilli¤in, gizilformun edimselleflmesisonucu ortaya ç›kar.Latincede bu durum

potentialiteden aktüaliteye,Yunancada dynamistenenergeiaya, Arapçada isekuvveden fiile ç›kma olarakifade edilir.

Evrendeki her fley, kendiformunu, özünü mümkünoldu¤unda edimsellefltirmekyani mükemmelleflmek,tamamlanmak amac›nayönelmifltir.

S IRA S ‹ZDE1

Aristoteles’e göre Tanr›,hiçbir maddilik tafl›mayanve bu yüzden harekete,zamana veya mekâna tabiolmayan salt form, saltedimselliktir. Tümüyleedimleflmifl yanitamamlanm›fl, mükemmelformdur. Bu özelli¤iyle o,kendisine yönelmifl bir

düflünmeden ibarettir vedi¤er tüm fleylerinhareketlerinin nedeni olarakilk hareket ettiricidir.



hareketsiz olmal›d›r. Öte yandan, e¤er ilk hareket ettirici hareketsizse onda birmaddilik de bulunamaz çünkü madde olan her yerde hareketin de zorunlu ola-rak bulundu¤unu çünkü maddenin eksik oldu¤unu ve tamamlanmaya do¤al bir

e¤ilim duydu¤unu ifade ettik. Bu durumda Tanr›, en ufak bir maddilik tafl›mayan,hareket ettirmeyen hareket ettirici, ilk hareket ettiricidir ( proton kinein ) (Zeller,2008: 250-251).

Aristoteles’in varl›k anlay›fl›nda form da salt madde de ezelidir yani Tanr› bun-lar›n ikisinin de meydana getiricisi de¤ildir. Ama zat›nda, formun mutlak biçimi ol-du¤u için ve form da gerçekli¤in, varl›¤›n ta kendisi oldu¤u için Tanr› mutlak ger-çeklik, mutlak varl›kt›r. Bu, eksiksiz bir forma, varl›¤a iflaret eder. Bu özelli¤iyleTanr›, evrendeki di¤er tüm varl›klar için nihai bir amaç gibidir. Çünkü tüm varl›k-lar özlerini, formlar›n› gerçeklefltirme amac›na yönelmifllerdir ve Tanr›, özün, for-mun mutlak biçimde gerçekleflti¤i, eksiksiz bir edimselleflme olarak nihai bir amaçolur. Aristoteles Tanr›’n›n varl›k durumunu ifade ederken onu bazen “salt düflün-

ce”, “salt ak›l” ifadeleriyle de anar. Öyle bir düflüncedir ki düflüncesinin konusukendisinden baflkas› de¤ildir. Kendi kendisine yönelmifl yetkin bir düflünce olarakTanr›, mutlak bir kutluluk, esenlik durumundad›r çünkü var olmas› için kendisin-den baflka hiçbir fleye gereksinim duymaz, hiçbir eksiklik tafl›maz.

Bu vas›flar›yla Tanr›, Aristoteles’in varl›k anlay›fl›n› tamamlar. O, evrende hiçbirfleyi rastlant›sal ya da bofluna yapmam›flt›r. Evrenin tüm unsurlar› ve bir bütün ola-rak kendisi, Tanr› taraf›ndan saptanm›fl amac› ile uyum içinde aç›nmaktad›r. Aris-toteles bu durumu, “entelekheia ” denen bir yasal›l›k hâline getirmifltir. Her nesne,her madde içsel olarak gizil bir form tafl›r ve amac› bu formu gerçeklefltirmek,edimsellefltirmektir (Sahakian, 1997: 70). Bu, evrenin her yan›nda iflleyen Tanr›salbir yasal›l›kt›r ve Aristoteles’in varl›k anlay›fl›n› teleolojik (ereksel) bir görünüme

kavuflturur.

Dört Neden Ö¤retisiBütün bu de¤erlendirmelerden sonra bir bütün olarak evrene bakt›¤›m›zda, onunmeydana gelmesini, mevcut düzenini, yap›s›n› kazanmas›n› sa¤layan bafll›ca dörtneden oldu¤u görülecektir: Madde, form ya da öz, Tanr› ve amaç. Her fleyden ön-ce evrenin kendisinden meydana geldi¤i bir ilk madde, kaotik madde mevcuttur

ve evren bu kaotik maddede gizil olarak bulunan formun edimselleflmesiyle ortaya ç›km›fl, meydana gelmifl, varl›k ya da gerçeklik kazanm›flt›r. O hâlde ikisi deezeli olan madde ve form evrenin meydana gelmesindeki iki temel neden olarakortadad›rlar. Bunun yan› s›ra, evrenin varl›k kazanmas› için gereken ilk hareketin

de ona verilmifl olmas› gerekir ki bu da bir hareket ettiriciyi üçüncü bir neden ola-rak gerektirir. Bu üçünün yan› s›ra bir de amaç, erek vard›r. Yani Tanr›, evreni ge-lifligüzel de¤il, önceden saptad›¤› bir amaca göre meydana getirmifltir ve bu amaçda evrenin varl›¤›n›, gerçekli¤ini aç›klamakta baflvurulan nedenlerden biri olur.

Yukar›da bu amac›n, formu yetkinlefltirmek, edimselleflmek, salt formluluk olanTanr›’ya mümkün oldu¤unca benzemek oldu¤u ifade edilmiflti. Elbette fleyler, as-la salt form hâline gelemezler. Gelebilselerdi, evrende harekete gerek kalmaz veevren mevcut durumdaki gibi olufl üzerine temellenmifl bir yap› olmazd›. Bu yüz-den evren mevcut düzeniyle varl›¤›n› sürdürdü¤ü sürece ki ezeli ve ebedidir, amaçda daima dört nedenden biri olarak mevcudiyetini sürdürecektir.

Evrenin geneli için geçerli olan bu durum, kuflkusuz tüm tek tek fleyler, tikel-

ler için de geçerlidir. Bir mezar tafl› düflünelim; bu tafl›n meydana gelmesi için hiçkuflkusuz bir maddeye, örne¤in mermere ihtiyaç duyulacakt›r. Böylece mermer,




mezar tafl›n›n maddi nedeni (causa materialis ) olur. Bu mermerin mezar tafl› hâ-line dönüflebilmesi için, mermerde bir gizillik olarak da olsa “mezar tafl› olma ” im-kân›n›n bulunmas› ve mermerin bu formu, biçimi kazanmas› gerekir. Böylece me-

zar tafl› formu, mezar tafl›n›n meydana gelmesi için ikinci gerek flart olur. Buna daformel neden (casua formalis ) denir. Fakat bu form, mermerde kendili¤inden ger-çekleflmez. Mermeri yontup onu mezar tafl› formuna sokacak bir kifli, bir yontucugerekecektir. Buna da etker ya da etkin neden (causa efficiens ) denir. Son olarakbir de amaç bulunmal›d›r. Yani yontucu, mermeri bir forma sokmaya çal›fl›rkenkafas›ndaki amaç onu bir mezar tafl› hâline getirmektir. Tafl, bir mezarl›kta ölününbaflucuna dikilecek, onunla ilgili baz› temel bilgileri kitabe gibi tafl›yacakt›r. Böy-lece dördüncü neden yani amaç ya da erek neden (causa finalis ) de belirlenmiflolur.

Aristoteles’in, yukar›da özeti verilen dört neden ö¤retisi, kendisinden önceki fi-lozoflar›n evrenin nedeni olarak ileri sürdükleri her fleyi derleyip toparlayan bü-

tüncül bir ö¤retidir ve öylesine kapsay›c›d›r ki kendisinden sonraki yüzlerce y›l boyunca geçerlili¤ini korumufl, felsefe tarihinin en kal›c› ve klasik ö¤retilerinden birihâline gelmifltir. Aristoteles, kendisinden önce evrenin nedeni olarak ileri sürülenhiçbir aç›klamay› bir kenara itmemifltir. Örne¤in do¤a filozoflar›n›n ileri sürdükle-ri farkl› maddi nedenleri (toprak, su, hava ve atefl) do¤an›n dört maddi nedeni ola-rak benimsemifl, Tanr›, gök cisimleri, ruh, ak›l gibi soyut yap›lar d›fl›nda kalanmaddi fleylerin son kertede bu dört maddi nedenden meydana geldiklerini savun-mufltur. Buna karfl›l›k Platon’un idealar›n› da farkl› bir yorumla da olsa evrenin for-mel nedeni olarak kabul etmifltir. Anaksagoras’›n Nous’u ya da Platon’un Demiour-gos’u, Aristoteles’in dört neden ö¤retisinde etker neden olan ilk hareket ettiriciye,kendi kendini düflünmekte olan salt düflünceye, salt forma öncüllük etmifltir.

Yukar›daki metinde Aristoteles’e göre bir fleyin varl›k kazanmas›nda rol oynayan nedenler

bir mezar tafl› örne¤inden yola ç›k›larak aç›klanmaya çal›fl›ld›. Siz de böyle somut bir ör-

nek bularak bu dört nedeni tart›fl›n›z.

Töz-‹linek ‹liflkisi ve KategorilerForm maddede edimselleflti¤inde, görünür evren düzeni meydana gelip tek tek ti-keller varl›k kazand›klar›nda daima belli nitelikler, yüklemler tafl›d›klar› görülür.Hat›rlanaca¤› üzere ilk, salt, kaotik maddede ( proto hyle ) hiçbir form, biçim, ger-çeklik bulunmamaktayd›. Dolay›s›yla salt madde onu bizim için bilinebilir, düflü-nülebilir, üzerinde konuflulabilir k›lan hiçbir özelli¤e, niteli¤e, yükleme sahip de-

¤ildi. Fakat salt madde kendisinde gizil olarak bulunan formu, özü edimsellefltir-dikçe yani varl›k ve gerçeklik kazand›kça onu bizim için bilinebilir, düflünülebilir,üzerine konuflulabilir k›lan baz› yüklemleri, kavramlar›, nitelikleri de kazanm›flolur. O hâlde fleyler bize daima belli yüklemlerle, kavramlarla, niteliklerle kendi-lerini sunarlar ve bunlar hem var olufl, hem düflünme hem de konuflma biçimleri-mizle ilgili fleylerdir. Aristoteles, tek tek tikellerin daima on ayr› nitelik ya da yük-lem (kategoria ) tafl›d›klar›n› öne sürmüfltür. Aristoteles bunlara kategoriler der vesay›lar› da ondur:

1. Töz,2. Nicelik,3. Nitelik,

4. ‹liflki,5. Yer,


Aristoteles’e göre herhangibir fleyin ve bir bütün olarakevrenin ortaya ç›kmas›n›,varl›k kazanmas›n› sa¤layandört neden vard›r. Maddi

Neden (causa materialis ),Formel Neden (causa formalis ), Etker Neden(causa efficiens) ve AmaçNeden (causa finalis ). Birmezar tafl› için mermermaddi nedeni, mezar tafl›n›nformu, biçimi formel nedeni,tafl›n mezarl›kta ölününkimli¤ini belirlemek içinkullan›lmak amac›ylayap›lmas› amaç nedeni, tafl›yontan ve mezar tafl›n›yapan kifli ise etker nedenioluflturur.

SIRA S‹ZDE 2

Formun edimselleflmesi ilemeydana gelen tüm varl›klarkendilerini bize daima belliniteliklerle yüklemlerlesunarlar. Aristoteles bunlarakategoriler der, töz, nicelik,nitelik, iliflki, yer, zaman,konum, iyelik, etkinlik,edilginlik. Bunlardan dokuzuilinek, biri tözdür.



6. Zaman,7. Konum,8. ‹yelik,

9. Etkinlik ve10. Edilginliktir (Sahakian, 1997: 67). Yani herhangi bir fleyi düflünmemize ya da konuflmam›za konu etti¤imizde dü-

flüncemiz, konuflmam›z ya da yarg›lar›m›z flu sorulardan herhangi birine ya da bir-kaç›na yan›t verecektir: Bir fleyin nicel özellikleri, örne¤in büyüklü¤ü, say›s› vs. ne-dir? Nas›l bir varl›kt›r? di¤er fleylerle ba¤›nt›lar› nedir? Yeri neresidir? Zamansal du-rumu nedir? Ne konumdad›r? Nelere sahiptir? Ne yapmaktad›r? Kendisine ne yap›l-maktad›r? Bir fley hakk›nda düflündü¤ümüzde konufltu¤umuzda daima bunlar› dü-flünmekte ve konuflmaktay›zd›r (Gökberk, 1994: 78). Bunlar Aristoteles’in belirle-di¤i on kategoridir ve töz kategorisi d›fl›nda kalan dokuz kategori “ilinek ” olarakadland›r›l›r. Yani, bu dokuz kategoride bir de¤ifliklik meydana gelse de nesnede

nesnenin özünde herhangi bir de¤ifliklik meydana gelmez. Örne¤in bir a¤ac›n bü- yüklü¤ü, yani tafl›d›¤› nicellik kategorisi farkl› farkl› olabilir. Bu durum, a¤ac›na¤aç olmaktan ç›kmas›na yol açmayacakt›r. Fakat bu kategorilerden biri vard›r kinesnenin de¤iflken ilineklerine de¤il, de¤iflmez yap›s›na karfl›l›k gelir. Bu kategoritöz kategorisidir. Töz, en genel ifadesiyle “bir fleyi o fley yapan fley ” olarak tan›mla-nabilir. Böylece a¤ac› a¤aç yapan fley, ondaki a¤aç tözlü¤üdür. Töz ayn› zamandanesnenin ilineklerinin de tafl›y›c›s›d›r ama hiçbir zaman ilineklerden ba¤›ms›z ola-rak bulunmaz. Örne¤in; a¤aç tözlü¤ü, do¤ada daima, sözü edilen dokuz ilineklebir aradad›r. A¤aç tözlü¤ünü do¤ada, belli bir biçime, konuma, yere vs. sahip olan,

yani belli ilineklerle donat›lm›fl bulunan tek tek a¤aç tikellerinden ba¤›ms›z olarakgöremeyiz, bulamay›z.

Töz, ayn› zamanda tek tek tikellerde de de¤ifliklik göstermez. Yani her bira¤açta ortak olarak bulunur ve onlar›n tümünü a¤aç tümelli¤i ya da kavram› alt›-na toplar. Oysa di¤er dokuz kategori, yani ilinekler tek tek tikellerde farkl› görü-nümler kazanabilirler. Nitekim Eskiflehir’deki a¤açlarla, Ankara’dakiler farkl› me-kânlardad›rlar ama hepsi de a¤açl›k tümelli¤ini yans›t›rlar.

Do¤a Düzeni ve Hareket Aristoteles, varl›¤›n geneline iliflkin tüm bu temel metafizik belirlemeler ›fl›¤›ndado¤adaki düzeni de incelemeyi ihmal etmemifltir. Aristoteles’de Platon’un aksine,karfl›m›za çok canl› bir do¤a felsefesi, do¤a bilgisi ç›kmaktad›r. Çünkü daha öncede ifade edildi¤i üzere Aristoteles, idean›n, formun, özün, di¤er bir deyiflle gerçek-

li¤in görünür fleylerde yani do¤an›n kendisinde içkin durumda oldu¤unu düflün-mekteydi. Bu yüzden do¤ay› araflt›rmak, gerçekli¤e, hakikate iliflkin araflt›rmalar-dan ayr› de¤erlendirilemezdi. Aristoteles tek tek fleylerin, tikellerin bilgisini edin-menin, tümelin, kavram›n, formun, özün bilgisini elde etmekte önemli bir ad›m ol-du¤unu savunmaktayd›.

Aristoteles do¤aya ( physis ) bakt›¤›nda orada daima madde ve hareket yasalar›görmekteydi. Yani ona göre do¤a hareket hâlindeki maddi yap›lar›n oluflturdu¤ubir aland› (Copleston, 1997: 57). fiu hâlde do¤a araflt›rmas›, madde yasalar›n›n, herfleyden önce de hareket yasalar›n›n incelenmesi demekti. Hareket, Aristoteles’indo¤adaki varl›klar› ya da evren unsurlar›n› s›n›fland›r›rken baflvurdu¤u temel öl-çütlerden biriydi. Ona göre ne kadar varl›k kategorisi varsa o kadar hareket çeflidi

vard› (Weber, 1993: 76). Nitekim tüm varl›klar›, kendisinde en ufak bir hareket ta-fl›may›p di¤er tüm fleyleri hareket ettirebilme gücüne sahip olan Tanr› ile kendili-


Aristoteles’e göre do¤a,harekete tabi olan maddiyap›lar›n bütününü ifadeetmekteydi ve ona göre do¤aaraflt›rmas›, her fleyden öncehareket yasalar›n›naraflt›r›lmas›yd›.



¤inden hareket edemeyecek durumda olan, hareket için daima bir d›fl etkene ihti- yaç duyan salt madde aras›nda s›ralam›fl, kendisinde hareket bulunan her fleyin ha-reketini forma, öze atfetmiflti. Aristoteles’de madde hareket ettirilen, form ise hare-

ket ettirendir. Bir fleyde form kendisini ne kadar aç›¤a vurmuflsa ne kadar edimsel-leflmiflse o fleydeki hareket de o ölçüde mükemmelleflecek, de¤iflmez ilkelere uy-gun bir görünüm kazanacakt›r. Bu esas üzere Aristoteles, evreni bafll›ca üç k›smaay›r›r; Ay-alt› âlem, yeryüzüdür. Evrenin bu bölümündeki her fley Empedokles’indört nedeninden, yani toprak, su, hava ve ateflten meydana gelmifllerdir. Bu özel-likleri gere¤i, do¤al olarak do¤rusal biçimde hareket ederler. Yani hareketleri birnoktada bafllar, bir baflka noktada sona erer. Bu yüzden bütün Ay-alt› cisimlerölümlüdürler, bir yerde hareketleri son bulacakt›r. Do¤rusal hareket, kendisinibafll›ca iki biçimde aç›¤a vurur; merkeze do¤ru olan hareket ve merkezden uzak-laflan hareket (Gökberk, 1994: 85). Ay-üstü âlem, gök cisimlerinin alan›d›r. Bura-daki cisimler yeryüzündeki gibi toprak, su, hava ve ateflten de¤il, çok daha ince ve

tanr›sal bir yap› olan esirden (aether ) meydana gelmifllerdir ve bu yüzden hareket-leri de de¤iflmez, dairesel biçimdedir. Pythagorasç›lardan beri mükemmelli¤in,tanr›sall›¤›n simgesi olan dairesel hareket anlay›fl›, Aristoteles’in evren anlay›fl›ndada yerini bulmufltur. Ay-üstü âlemin sonunda ise sabit y›ld›zlar alan› bulunur kiTanr›’ya yap›ca en çok benzeyen varl›klar›n alan› oldu¤u için orada en ufak bir de-¤iflme bulunmamaktad›r.

Aristoteles’in ortaya koydu¤u bu evren tablosu, kendisinden sonraki düflünür-leri, özellikle Hristiyan ve Müslüman filozoflar› esinlemifl, etkisi yüzy›llar boyu sü-ren klasik bir ö¤retiye dönüflmüfltür. Öyle ki Kopernik ile bafllayan bilimsel dev-rime kadarki neredeyse tüm astronomi çal›flmalar› bu tabloya az çok sad›k kalm›fl

ve Aristotelesçi evren anlay›fl›, geçerlili¤i yaklafl›k iki bin y›l süren bir paradigma

olmufltur.

AR‹STOTELES’‹N MANTI⁄I VE B‹LG‹ ANLAYIfiI Aristoteles, kendi ça¤›nda mevcut bulunan bilgi disiplinlerini konular›na ve yön-temlerine göre sistematik biçimde s›n›flamaya giriflen ilk düflünürdür. Onun yapt›-¤› bu s›n›flama, kendisinden sonraki birçok düflünürü etkilemifl, özellikle OrtaÇa¤’da bilgi disiplinlerini s›n›fland›rmak bafll›ca bir u¤rafl alan› hâline gelmifltir.

Aristoteles’in yapt›¤› bu s›n›flama birçok felsefe tarihinde “bilimlerin s›n›fland›r›l-mas›” olarak geçse de Aristoteles’in yaflad›¤› dönemdeki bilim anlay›fl› günümüz-deki bilim anlay›fl›na birebir karfl›l›k gelmez. Aristoteles’in yaflad›¤› dönemde felse-fe ile bilim aras›ndaki fark bugünkü kadar belirgin biçimde ortaya konmufl de¤il-

di. Bu yüzden söz konusu s›n›flama kimi kaynaklarda felsefeye, kimi kaynaklardaise bilimlere iliflkin bir s›n›flama olarak geçer.

Bu s›n›fland›rma uyar›nca Aristoteles, bilimleri; 1) Teorik bilimler, 2) Pratik bi-limler, 3) Poietik bilimler olmak üzere üçe ay›rm›flt›r. Teorik bilimler, bilgiyi baflkabir fleye araç olmas› bak›m›ndan de¤il, kendisi için isteyen disiplinlerdir (Ross,2002: 83). Teorik bilimlerin bafll›calar› fizik, matematik ve metafiziktir. Fizik, hare-kete konu olan her türlü maddeyle ilgiliyken matematik hareketsiz olan ama mad-deden de büsbütün ayr› olmayan say›, flekil gibi varl›klar› inceler. Metafizik isemaddeden tamamen ba¤›ms›z biçimde düflünülebilecek olan varl›klar›, Tanr›’y›,formu, özü konu edinir. Pratik bilimler, bilgiyi bir erdem rehberi olarak ele alan,

yani hangi amaca göre nas›l eylenmesi gerekti¤ini inceleyen bilimlerdir ki bu s›n›f-

ta en baflta politika gelir. Ekonomi, strateji, retorik gibi bilgi disiplinleri de yine bus›n›fa girerler. Poietik bilimler ise bilgiyi yararl› ve güzel bir fley yapmak için kul-


Aristoteles’in evren anlay›fl›Ay-alt› âlem, Ay-üstü âlemve sabit y›ld›zlar alan› olmaküzere üçe ayr›l›r. Ay-alt›âlem yeryüzüdür ve oradaher fley dört elementtenyap›lm›flt›r ve do¤rusalharekete tabidir. Ay-üstüâlemdeki gök cisimleri iseesir denen bir maddedenyap›lm›fllard›r ve bu yüzdentanr›sal nitelikteki de¤iflmez

dairesel harekete tabidir.Sabit y›ld›zlar alan› isetanr›sal olana en yak›naland›r ve hareketinido¤rudan tanr›dan ald›¤›için de¤iflmezli¤e yak›nmükemmellikte bir görünümsergiler.

Aristoteles’e göre bilimler;Teorik, Pratik ve Poietikolmak üzere üçe ayr›l›r.Teorik bilimler bilgiyi kendisiad›na isterlerken Pratikbilimler bilgiyi eylem içinaraç k›larlar. Poietik bilimlerise sanat ve zanaat gibiüretime dayal› disiplinlerdirve bilgiyi de üretimlerinearaç k›larlar.



lanan, üretim ile ilgilenen bilimlerdir. Bu yüzden bunlara “üreten bilimler” de de-nir. Müzik, resim, heykel, tragedya gibi sanat›n tüm dallar› ve marangozluk, demir-cilik gibi üretime dayal› zanaatlar bu s›n›fa girerler (Arslan, 2007: 41).

Aristoteles’in bu s›n›fland›rmas›n›n baz› kaynaklarca felsefeye iliflkin bir s›n›f-land›rma oldu¤u belirtilmiflti. Bu durum, henüz felsefe ile bilim aras›nda kesin birs›n›r›n olmad›¤›n›, varl›k sorunlar› yan›nda örne¤in hayvanlara ya da bitkilere ilifl-kin incelemelerin de felsefe etkinli¤inin bir parças› olarak görüldü¤ünü gösterir.Di¤er yandan bugün art›k bilim olarak kabul etmedi¤imiz sanat ve zanaat disiplin-lerini de bilimin alt dallar› olarak kabul eder ki bu da Aristoteles’in dönemindekibilim anlay›fl›n›n bugünkünden birçok bak›mdan farkl› oldu¤unu gösterir. Yine debu s›n›fland›rma, ilk kez bilgi disiplinlerini konular›na göre belirgin biçimde ay›r-m›fl, farkl› bilgi disiplinlerinin birbirlerinden ve özellikle de felsefeden ayr› olarakele al›nmas›na giden yolu açm›flt›r.

Aristoteles, yukar›dakilerin yan› s›ra bir dördüncü bilgi disiplininden daha söz

eder ki bu bilgi disiplini mant›kt›r. Aristoteles daima mant›¤›n kurucusu olarakan›lm›fl, bilinmifltir. Gerçekten de onun kurdu¤u ve temel ilkelerini belirledi¤imant›k sistemi, on sekizinci yüzy›la kadar büyük bir de¤iflime u¤ramaks›z›n kulla-n›lm›flt›r (Arslan, 2007: 51). Aristoteles’in bu baflar›s› hiç kuflkusuz düflünce tarihi-nin en göz kamaflt›r›c› olgular›ndan biridir. Çünkü Aristoteles o güne kadar ayr› birdisiplin olarak ele al›nmam›fl olan bir bilgi alan›n› neredeyse tek bafl›na kurmufl veonu yine tek bafl›na ilerletip tamam›na erdirmifltir.

Mant›k, en genel ifadesiyle ak›l yürütmenin ilkelerini belirlemeye yönelik birdisiplindir ve insana farkl› bilgi sahalar›na uygulayabilece¤i bir do¤ru düflünme

yöntemi sa¤lar. Bu özelli¤iyle onu “do¤ru düflünme bilimi ” olarak görmek demümkündür. Mant›k, felsefenin ya da bilimin bir parças› ya da alt dal› de¤il, felse-

fede ve di¤er bilgi disiplinlerinde kullan›labilecek bir araç, bir yöntemdir. Bu yüz-den Aristoteles, mant›k konular›n› ele ald›¤› eserine “alet ”, “araç ” anlam›na gelen“Organon ” ad›n› vermifltir. Hiç kuflkusuz Aristoteles, do¤ru biçimde ak›l yürütenilk düflünür de¤ildi. Ondan önceki düflünürler de elbette mant›¤› kullanmakta ge-çerli ak›l yürütmelerde bulunmaktayd›. Ama bu düflünürlerin hiçbiri, ak›l yürütme-nin dayand›¤› temel ilkeleri ayr› bir araflt›rma alan› olarak görmemifl, bu ilke ya dakurallar›n do¤rudan kendileriyle ilgilenmemifllerdi.

‹lginçtir ki Aristoteles eserlerinde, dilimize “mant›k ” olarak çevrilen “logikhe ”sözcü¤ünü hiç kullanmam›flt›r. Onun mant›k anlam›nda kulland›¤› sözcük “anali-

tik ”tir. Bu sözcükle kast etti¤i fleyse en genel ifadesiyle ak›l yürütme biçimlerineiliflkin bir çözümlemedir. Öte yandan mant›k, do¤ru ç›kar›mlar türetme yöntemidir

ki bunun da iki biçimi vard›r. ‹lk biçim olan “tas›m ”, tümelden yola ç›k›p tikele va-r›r ve bu nedenle ona “tümdengelim ” de denir. Di¤er biçim olan “tümevar›m ” isetek tek tikellerden yola ç›karak tümele ulafl›r (Sahakian, 1997: 66).

Elbette bu noktada “tümel ” ve “tikel ” ifadelerini aç›kl›¤a kavuflturmak gerek-mektedir. Platon’a göre tümel, ideadan baflka bir fley de¤ildi, tikel ise tümelden,

yani ideadan pay alan ve bu sayede var olan görünür fleylerden ibaretti. BöylecePlaton’da tümel, kesin bilginin yegâne konusuydu ve tek tek görünür fleylerin, ya-ni tikellerin do¤rulu¤u da tümelden ald›¤› pay ölçüsündeydi. Platon’da as›l gerçek-lik idealardayd› ve bu da görünür fleylerden ayr›yd›. Bu durumda tümel, tek tek ti-kellerin tümünden ayr›yd›. Oysa Aristoteles’te gerçeklik görünür fleylerden ayr› bir

yerde de¤il, bizzat görünür fleylerin kendisindedir. Böyle olunca tümel de tek tek

tikellerde bir flekilde bulunur, tikellerden soyutlama yoluyla elde edilir. ‹flte Aristo-teles, bu soyutlamalar ya da kavramlardan yola ç›k›larak tek tek tikellere yöneline-


Mant›k, iki ç›kar›m biçiminedayan›r; tümdengelim vetümevar›m. Tümdengelim

tümelden tikele, tümevar›mtikelden tümele var›r.



bilece¤i gibi tek tek tikellerden yola ç›k›larak tümele eriflilebilece¤ini savunmakta-d›r. Görülece¤i üzere Aristoteles, özellikle tümdengelim yöntemi göz önünde bu-lunduruldu¤unda, tümeli bilmeyi, bilimin yegâne amac› olarak görmemektedir. O,

tikeli anlamak için bir araç olabilmektedir. Tümelden yola ç›k›larak tikel kavran›n-ca bilgi de tamamlanm›fl olacakt›r çünkü bilimin as›l amac› tikelin kavranmas›d›r(Gökberk, 1994: 78).

‹ster tümdengelim yöntemiyle olsun, ister tümevar›m yöntemiyle olsun, geçer-li bir ak›l yürütme mutlaka kendili¤inden aç›k olan ve bu yüzden kan›tlanmaya ge-rek duymayan temel ilkelere dayand›r›lmal›d›r. Aristoteles’in en büyük baflar›lar›n-dan biri, kan›t gerektirmeyen ve zaten kan›tlanmas› imkâns›z olan bu kendili¤in-den aç›k düflünme ilkelerini ilk kez aç›k biçimde ortaya koymufl olmas›d›r. Bu il-keler ispatlanamayacaklar› gibi di¤er tüm önermeleri ispatlamak için baflvurulannihai gerekçeleri olufltururlar. Bu temel ilkeler üç tanedir; 1) Özdefllik ilkesi, 2) Çe-liflmezlik ilkesi, 3) Üçüncü hâlin imkâns›zl›¤› ilkesi. Özdefllik ilkesi her fleyin ken-

di kendisiyle özdefl oldu¤unu ifade eder (A, A ’d›r). Çeliflmezlik ilkesi, bir fleyinhem A hem A -olmayan olamayaca¤›n›, önerme bak›m›ndan düflünüldü¤ünde ise,bir önermenin hem do¤ru hem yanl›fl olamayaca¤›n›; üçüncü hâlin imkâns›zl›¤› il-kesi ise bir fleyin ya A ya da A- olmayan olabilece¤ini, bunun d›fl›nda bir seçenekolmad›¤›n›, önerme bak›m›ndan düflünüldü¤ünde ise bir önermenin ya do¤ru ya

yanl›fl olaca¤›n›, üçüncü bir fl›kk›n mümkün olmad›¤›n› ifade eder. Aristoteles’in ça¤lara meydan okuyan devasa yap›t› Organon , kendisinden son-

raki tüm mant›k çal›flmalar›n›n büyük ölçüde sad›k kalaca¤› bir mant›k dili gelifltir-mifl, önerme, ç›kar›m, tas›m gibi temel mant›k kavramlar›n› yerleflik anlamlar›ylailk kez kullanm›fl, bilimleri önermeler temelinde ele alan ve do¤ruluk ya da yan-l›fll›¤› önermelerle ilgili durumlar olarak gören bir anlay›fl›n bafllang›c›n› olufltur-

mufltur. Bu özelli¤iyle Aristoteles’in düflünce tarihine en kal›c› miras› olmufltur.

Aristoteles mant›k çal›flmas›na “alet” anlam›na gelen “organon” ad›n› vermifltir. Bu gerçe-

¤i de göz önünde bulundurarak Aristoteles’in felsefe sisteminde mant›¤›n nas›l bir rolü ol-

du¤unu tart›fl›n›z.

AR‹STOTELES’‹N RUH ANLAYIfiISofistlere kadarki Yunan felsefesinin a¤›rl›kl› olarak do¤a incelemelerine dayan-d›¤›, Sofistlerden itibaren ise insan›n, gerek düflünmesi, gerek eylemesi gerek ah-laksal ve toplumsal yaflant›s›yla felsefenin bafll›ca inceleme alanlar›ndan biri hâli-ne geldi¤i belirtilmiflti. Sistematik bir düflünür olan ve felsefenin her dal›nda

önemli ö¤retiler gelifltiren Aristoteles’in insan›n eylemleri, oluflturdu¤u sosyal vesiyasi yap›lar üzerine düflünmemifl olmas› elbette bahis konusu edilemez. ‹nsaneylemleri ve toplum, site, devlet gibi insani yap›lar üzerine gelifltirilecek düflünce-ler, hiç kuflkusuz belli bir insan anlay›fl› taraf›ndan öncelenmelidirler. Gerek Pla-ton gerek Aristoteles insan› her fleyden önce ruhsal bir varl›k olarak düflünmek-teydiler. Platon’a göre ruh ( psykhe ), en çok bize ait olan fleydi kendisinde ruh bu-lunmayan herhangi bir fleyin iyili¤inden ya da kötülü¤ünden söz etmek mümkünde¤ildi. O hâlde ahlaki bak›mdan iyiden ya da kötüden dem vurulan her yerde,mutlaka bir ruh ya da ruhsall›k söz konusu idi. Aristoteles bu genel anlay›fl bak›-m›ndan Platon’dan farkl› düflünmemekteydi. ‹nsan›n eylemlerinin ve toplum yada devlet gibi insani yap›lar›n anlafl›labilmesi için önce insan›n ne oldu¤unun be-

lirlenmesi, insan her fleyden önce ruh oldu¤u için insan ruhunun çözümlenmesigerekmekteydi.


Ak›l yürütme, son kertedemant›¤›n üç de¤iflmez vekendili¤inden aç›k ilkesinedayan›r; özdefllik ilkesi,çeliflmezlik ilkesi ve üçüncühâlin imkâns›zl›¤› ilkesi.

S IRA S‹ZDE3



Aristoteles, kendisinden önceki düflünürlerin, özellikle de Platon’un ruh anlay›-fl›n› bafll›ca iki yönden elefltirmifltir. Hat›rlanaca¤› üzere Platon, ruhun üç parçadanmeydana gelmifl bir yap› oldu¤unu düflünmekteydi. Aristoteles’e göre bu tutum,ruhun birli¤ini tam olarak kavrayamamaktan do¤an bir yan›lg›d›r. Ona göre ruhunfarkl› parçalar›ndan de¤il, farkl› yetilerinden, güçlerinden (dynameis ) söz etmekdaha do¤rudur. Aristoteles, kendisinden önceki düflünürlerin ruhun bedenle olanözlü iliflkisini de yeterince kavrayamam›fl oldu¤unu iddia etmekteydi. Ona göre ru-hun bedenden bütünüyle ayr›l›p kendi bafl›na bir yaflam sürebilece¤ini düflünmekdo¤ru de¤ildi. Böylece Aristoteles, Platon’un pek bel ba¤lad›¤› ruh göçü ö¤retisi-ne daha bafltan kap›lar› kapatmaktayd›. Aristoteles, bedeni ruhun kendisini dilegetirdi¤i bir araç olarak görmekteydi (Guthrie, 1999: 143-144). Aristoteles’in bu ko-nudaki düflüncelerini madde ile form aras›ndaki iliflkiye dair görüflleriyle paralelbiçimde düflünmek mümkündür. O da t›pk› Platon gibi, ruhu daima forma, ideayabenzer bir yap› olarak görmekte, bedeni de do¤al olarak maddeyle efllefltirmektey-di. Nas›l ki form ile maddenin asla ayr› olmad›klar›n›, birbirlerine ba¤l› bulunduk-lar›n› iddia ediyorsa ruh ile bedenin de daima bir arada bulunduklar›n› savunmak-tayd›. Bu tabloya bak›ld›¤›nda Aristoteles, ruhu son kertede atomlarla aç›klayanDemokritosçular›n aksine, onun maddeden büsbütün farkl› bir yap›da oldu¤unukabul etmekte, bu bak›mdan Platoncular›n saf›nda yer almaktayd›. Ama Platoncu-lar›n aksine onu bedenden ayr› görmemekte, madde ile form aras›nda kurdu¤uiliflkiyi ruhla beden aras›nda da kurmaktayd›. Aristoteles’e göre ruh, bedenin edim-selleflmesinden, bedende gizil olan ruhsall›¤›n aç›¤a ç›kmas›ndan baflka bir fley de-¤ildir. Öte yandan Aristoteles, t›pk› Platon gibi ruhu bir hareket ilkesi olarak gör-müfl ve maddenin hareketini forma ba¤lad›¤› gibi bedenin hareketini de ruha ba¤-lam›flt›r. Bu özellikleriyle ruh, bedenin hareketinin kayna¤›, bedenin nihai nedeni

ve gerçek tözü olmaktayd› (Copleston, 1997: 64). Bu anlay›flta beden ve ruh, Pla-

ton’daki gibi iki ayr› töz de¤il, ama tek bir tözün ayr›lmaz ögeleridir. Öte yandanruh, hareket ilkesi olmas›n›n yan› s›ra bilmeye yetili tek yönümüzdür ve bu özelli-¤iyle ak›l sahibi varl›klar olmam›z›n da nedenini oluflturur (Ross, 2002: 158-159).

Ama bilme ve düflünme ruhun sadece bir yönüdür ve bu yön insana özgüdür. Oy-sa Aristoteles, ruhu sadece insana özgü bir fley olarak görmemekteydi. Ona görecanl› olan her varl›k, bir ruh ve bir bedenden oluflan bir birliktir ve insanlarda ol-du¤u gibi bitkilerde ve hayvanlarda da ruhsall›k vard›r. Bitkiler ve hayvanlar yap›-sal olarak insandan çok farkl› olduklar›na göre onlardaki ruhsall›k insandaki gibibir ruhsall›k olmasa gerektir. O hâlde bitkilerde ve hayvanlarda ruh nas›l bir görü-nüm kazan›r?

Bitkiler ve hayvanlar üzerine yapt›¤› incelemeler Aristoteles’in do¤a araflt›rma-

lar›nda önemli bir yekün tutar ve Antik ça¤da bu alanda belki en ayr›nt›l› çal›flma-lar› yapm›fl düflünür de odur. Aristoteles canl›lar âlemini, evrendeki amaçl›l›¤›n,erekselli¤in en aç›k biçimde görüldü¤ü alan olarak görmekteydi (Weber, 1993:81). Canl›lar›n kendi bafllar›na hareket edebiliyor olmalar›, Aristoteles’i onlarda dabir tür ruhsall›k bulundu¤unu düflünmeye sevk etmifltir. Aristoteles ruhsall›¤›n do-¤a alan›ndaki görünümlerini birbirleri üzerinde yükselen üç aflamaya ay›rm›fl ve buaflamalar› bitkilerden insanlara kadar tüm canl›lara uygulam›flt›r. Bu anlay›fla göreruhun kendisini ilk belli etti¤i düzey beslenme ve üreme gibi temel ifllevlerdir.Tüm canl›lar beslenmeye ve üremeye do¤al bir e¤ilim duyarlar ve bu yüzden bit-ki gibi basit ve afla¤› canl› türlerinde ruh sadece beslenme, üreme gibi ifllevlerlekendisini aç›¤a vurur. Ama bu ifllevler daha karmafl›k yap›daki geliflkin canl›larda

da bulunur ve ruhun daha üst düzeydeki özelliklerinin de tafl›y›c›s› olur. Aristote-les buna “besleyici ruh ” ya da “beslenme ruhu ” (to threptikon) ad›n› verir.




Bunun hemen üzerinde duyum özelli¤i bulunur ki bu hayvan ve insan gibi üstdüzey canl›larda bulunur. Göz ve kulak gibi duyu organlar›n›n ifllevlerini de içe-ren geliflkin formda bir ruhsall›kt›r. Ruhun bu ikinci düzey d›flavurumuna “duyu-

sal ruh ” ya da “duyum ruhu ” (to aisthetikon ) denir. Duyusal ruh, beslenme ruhun-dan ba¤›ms›zd›r ama daima onunla birlikte bulunur. Bir insan›n ya da hayvan›nduyusal ruha sahip olup da beslenme ruhuna sahip olmamas› düflünülemez. Ru-hun en üst ve en geliflkin formu olan “ak›lsal ruh ” ya da “ak›ll› ruh ” (to dianoeti-

kon ) ise sadece insana has bir ruhsall›kt›r. Gerçi Aristoteles’e göre hayvanlarda dailkel düzeyde de olsa bir ak›l bulunur. Örne¤in; bir köpek sahibini tan›r, kendi ad›-n› bilir. Hatta Aristoteles’e göre hayvanlar geçmifl deneyimlerinden sonuçlar ç›ka-rarak bu sonuçlara göre eyleyebilir. Ama hayvan, örne¤in bir masaya bakt›¤›ndakarfl›s›nda herhangi bir nesne durmaktad›r ve hayvan›n masayla olan iliflkisi hiçbirzaman önünde duran masan›n ötesine geçmez. Hayvan tek tek masalar›n tümün-de birden ortak olan masa tümelli¤ine, kavram›na sahip de¤ildir. Oysa Aristote-

les’e göre düflünce, kavramlar›n, tümellerin bilgisiyle bafllar. Bu yüzden düflünce,sadece insana has bir ruhsall›kt›r ve onu di¤er canl›lardan ay›r›r (Jones, 2006: 352-359). Aristoteles’e göre insan, bu özelli¤iyle do¤an›n izledi¤i nihai erektir. Do¤abitkiler ve hayvanlardan geçerek insanda bir anlamda, flaheserini meydana getir-mifl olur (Weber, 1993: 82). Nas›l ki duyusal ruh daima beslenme ruhu ile birlik-teyse ve onun taraf›ndan tafl›nmaktaysa ak›lsal ruh da daima duyum ruhuyla bir-liktedir ve onu gerektirir.

Aristoteles’e göre hayvanlar neden ak›lsal ruha sahip de¤illerdir? Ak›l ve ruh üzerine

edindi¤iniz bilgileri göz önünde bulundurarak tart›fl›n›z.

Aristoteles ruhun ak›lsal yan›yla da uzun uzad›ya ilgilenmifl, bu konuda önem-li görüfller ileri sürmüfltür. Ona göre ruhun ak›lsal yan› da kendi içinde edilgin (pa-sif) ak›l (nous pathetikos ) ve etkin (faal) ak›l (nous poietikos ) olmak üzere ikiye ay-r›lmaktad›r. Edilgin ak›l, bedensel duyular›m›z, alg›lar›m›z, izlenimlerimiz yoluylasonradan elde etti¤imiz bilgilerimizi içerir. Daima bedenle bir arada olan ve bafl-lang›çta t›pk› flekilsiz ilk madde gibi biçimlenmemifl, bofl durumda bulunan edilginak›l, beden yok olup gitti¤inde yok olacak ölümlü bir yap›d›r. Etkin (faal) ak›l iseTanr›’y›, tanr›sal olan›, özü, soyut kavramlar›, tümelleri kavramam›z› sa¤layan saf ak›ld›r. ‹flte bu ak›l bedenden, bir biçimde, ayr› düflünülebilir ve bedenin bir iflleviolarak görülemez. Maddi olmayan, ölümsüz, duyulardan ve alg›dan ba¤›fl›k bir ya-p›d›r. Ruhtan önce de mevcuttur. Bütün bu özellikleriyle faal ak›l, tanr›sal akl›n bir

parças›, uzant›s› gibi görünmektedir. Nitekim kimi yorumcular Aristoteles’in faalakl›n› Tanr› ile özdefllefltirmifl ve insan ak›llar›n›n tümünü tek bir tanr›sal akl›n uza-n›mlar› olarak görmüfllerdir (Weber, 1993: 84).

‹nsan kendisinde bulunan bu ölümsüz, tanr›sal ak›l sayesinde hayvanla Tanr›aras›nda bir yerde durmaktad›r. Bedeniyle do¤an›n ve hayvanlar dünyas›n›n birparças›yken kavramsal ve soyut olan› düflünmesine imkân veren faal akl› ile dedo¤adan ve hayvanlar dünyas›ndan ayr› bir yerde durur. Aristoteles’in ahlak anla-

y›fl›na konu olan insan, iflte böyle çift yönlü bir varl›kt›r. Aristoteles’in ak›l anlay›-fl›n› ayn› zamanda bir teorik-pratik ak›l ayr›m› do¤rultusunda incelemek de müm-kündür. Soyut disiplinlerle metafizik, matematik ya da geometri ile ilgilenen teorikakl›n tersine pratik ak›l, eyleyen, eylemde bulunan varl›k olarak insan›n ahlaki

davran›fllar›n› atfetti¤imiz yap›d›r. Teorik akl›n ilkesi düflünce iken pratik akl›n il-kesi arzu, istek ya da istemedir (irade). Düflünce bize bir fleyin arzu edilir ya da


Aristoteles bitkilerde vehayvanlarda da ruhbulundu¤unudüflünmekteydi. Beslenmeruhu, bitkilerde,

hayvanlarda ve insanlardaortak olarak bulunurkenduyusal ruh hayvanlarda veinsanlarda, ak›lsal ruh isesadece insanlardabulunmaktad›r.

S IRA S‹ZDE4



edilmez bir fley oldu¤unu söyler ve arzumuz da o fleyin peflinden koflar ya da ofleyden geri durur. Aristoteles insan›n eylemlerinin, temelde böyle bir süreçle orta-

ya ç›kt›klar›n› savunmufltur (Arslan, 2007: 227-228).

AR‹STOTELES’‹N AHLAK VE ERDEM ANLAYIfiIHat›rlanaca¤› üzere Platon, mutlulu¤un (eudaimonia ) bütün insanlar için nihaiamaç oldu¤unu, insan› mutlu k›lacak fleyin ise iyilik oldu¤unu savunmaktayd›. He-men tüm Yunan düflünürlerinin kabul ettikleri bu düflünce Aristoteles eti¤inin detemelini oluflturur. Aristoteles, etik alan›ndaki en önemli yap›t› olan Nikomakhos ’aEtik ’in henüz aç›l›fl cümlelerinde bu kabulü aç›kça ortaya koymaktad›r; “Her sanat

ve araflt›rman›n, ayn› flekilde her eylem ve tercihin bir iyiyi arzulad›¤› düflünülür;

bu nedenle iyiyi ‘her fleyin arzulad›¤› fley’ diye yerinde dile getirdiler” (Nikomak-

hos’a Etik, 1094a) . O hâlde Platon’un etik anlay›fl›nda oldu¤u gibi Aristoteles eti-¤inde de eylemler daima bir erek, bir amaç do¤rultusunda incelenirler ve tüm in-

sani eylemler son kertede insan›n iyili¤i yani mutlulu¤u amac›na yönelmifllerdir.Böylece Aristoteles’in etik anlay›fl› da t›pk› Platon’unki gibi “mutluluk ahlak› ” ola-rak de¤erlendirilir. ‹nsan›n iyili¤inin ya da amac›n›n elde edilmesine yarayan hereylem do¤ru eylemdir, onu bu iyilikten uzaklaflt›ran eylemlerse yanl›flt›r (Coples-ton, 1997: 68). Her ne kadar iyilik ve mutluluk insan için nihai amaçsa da günde-lik yaflamda eylemler bazen bu yüksek amaca do¤rudan yönelmeyebilirler. Dahaalt amaçlar, üst amaçlara ulafl›labilmesi için birer araç hâlini alabilirler. Nihai amaçolan iyi, her zaman kendisi için seçilen, asla baflka herhangi bir fley için araç olma-

yan bir yap›d›r. Çünkü Platon gibi Aristoteles de iyiyi tam olma, yetkin olma, bafl-ka herhangi bir fleye ihtiyaç duymaks›z›n kendi kendine yeterli olma durumu ola-rak görmekteydi. ‹flte bu iki iflaret yani “daima kendisi için seçilme, asla araç olma-

ma” ve “kendi kendisine yetme, hayat› kendisiyle seçilmeye de¤er k›lma” iyinin ikiay›rt edici özelliktir (Ross, 2002: 224).

‹yinin insanlar için nihai amaç oldu¤u böylece vurgulanm›fl olsa da, iyinin yada mutlulu¤un ne oldu¤u ve ne ile sa¤lanabilece¤i sorusu henüz yan›tlanmam›flt›r.

Aristoteles, seçilen amaçlara uygun olarak dört farkl› hayat biçimi oldu¤unu savun-mufltur. Haz elde etme amac›na yönelmifl olan hayat biçimi ancak kölelerin vehayvanlar›n ye¤leyece¤i bir fleydir. Bunun üstünde, nisbeten daha iyi bir hayat tar-z› olan onur hayat› vard›r. Ama onur, bir onurland›ran›n varl›¤›n› gerektirdi¤i içinkendine yeterli de¤ildir. Baz› insanlar servet peflinde koflarlar ama servet Aristote-les’e göre asla bir amaç de¤ildir, sadece araçt›r. Aristoteles’e göre dördüncü ve endo¤ru hayat tarz›, insan›n do¤al amac›na ve yap›s›na uygun olan teorik hayatt›r

(Ross, 2002: 223-224). Teorik hayat, hiç kuflkusuz bilgi esas›na dayanan, insan›kendi özlü¤üne uygun bir duruma sokan ak›l yaflam›d›r. Ama bu do¤ru bir yafla-m›n sadece bir yönüne iflaret etmektedir. Öteki yönü, hiç kuflkusuz eylemlerimiz-le, yani etik de¤erlerle ilgilidir. Böylece Aristoteles biri “etik erdemler” di¤eri ak-li yani “dianoetik erdemler” olmak üzere iki tür erdemden söz eder. Biri insan›nakli yaflam›na iflaret ederken öteki gündelik yaflamdaki edip eylemelerine iliflkin-dir. Her ne olursa olsun Aristoteles’in önerdi¤i do¤ru yaflam bir erdem yaflam› ol-makta ve bu da erdemin ne oldu¤unu incelemeyi gerektirmektedir. Bu inceleme-

ye, etik erdemlerle bafllamak yerinde olacakt›r. Aristoteles’e göre iyi olma ya da mutluluk denen fley erdeme uygun etkinlikler-

le elde edilebilecek bir amaçt›r. Erdem, en genel anlam›yla ele al›nd›¤›nda insan›n

kendi amac›na uygun bir durumda olmas›d›r. Yani insan, daima do¤as›na uygunbiçimde eylemelidir. ‹nsan ruhunun farkl› bölümleri do¤ru biçimde hareket etme-


Platon’un ahlak anlay›fl› gibiAristoteles ahlak› da birmutluluk ahlak›d›r. Çünküinsan bireylerinin ve birbütün olarak toplumuniyili¤ini, mutlulu¤unuamaçlar. ‹nsan›n tümeylemleri bu en yüksekhedefin elde edilmesiamac›na yönelmifltir.

Etik erdemler insan›ngünlük yaflam›ndaki edipeylemelerine iliflkinkendianoetik erdemler bilim,sanat, pratik ve teorikbilgelik vb. gibi akliu¤rafllarla ilgilidirler.



li, beden, ifllevlerini uygun biçimde yerine getirmelidir. Erdemli ruh, iyi düzenlen-mifl bir ruhtur. Yani ruhun ak›l, duygu ve arzu gibi yetileri aras›ndaki iliflkininuyumlu olmas› gerekir. Erdemli bir eylem, iflte böyle düzgün iflleyen bir ruhta ze-

min bulabilir. Ahlaki eylem, bu vas›flara sahip bir insan›n gönüllü ve bilinçli ola-rak amaçlad›¤› ve özgürce seçti¤i eylemdir (Thilly, 2000: 169-171). O hâlde bir ey-lemin ahlaki de¤er tafl›yabilmesi için hiçbir bask› alt›nda olunmaks›z›n gönüllü bi-çimde seçilmifl olmas›, eyleyen kiflinin eylemi üzerinde bir bilince sahip olmas›, ya-ni akli yeterlili¤inin bulunmas› ve eylemin özgür biçimde seçilmifl olmas› gerek-mektedir. Bu durumda kendisine tehditle bir ifl yapt›r›lm›fl olan kiflinin eylemi, ki-fliyi ahlaki bir yükümlülük alt›na sokmaz. Aristoteles bunun yan› s›ra baz› d›fl se-bepler de saymaktad›r. Örne¤in; afl›r› yoksul toplumlarda, maddi çevrenin elverifl-siz oldu¤u durumlarda erdemli davran›fllarda azalma ve zay›flama görülebilir. Yi-ne de erdemli olmak, kiflinin iç dünyas›yla ilgili bir durumdur ve tüm bu d›fl koflul-lardan ba¤›ms›z biçimde ele al›nabilecek bir konudur.

Aristoteles’e göre erdemli, yani iyi bir kiflilik, insan›n özgür seçimleriyle daimaerdemi seçerek ona göre eyleyerek ve bunu bir al›flkanl›k ve do¤al e¤ilim hâline

getirerek baflarabilece¤i bir amaçt›r. ‹nsanda “erdeme göre eyleme” yetenek ve ka-

pasitesi do¤ufltan mevcuttur. Erdemlilik, bu yetinin uygun biçimde ifllenmesi yo-

luyla yine bu yetiden ç›kan bir e¤ilimdir. ‹nsanlar erdemli ifl yapa yapa erdemli,

adil ifl yapa yapa adil, ölçülü ifl yapa yapa ölçülü olurlar (Nikomakhos’a Etik,

1105a). Yani tüm erdemler, dayanaklar›n› insan›n do¤al baz› yeteneklerinde, kapa-

sitelerinde bulurlar ama bunlar ancak ak›l ve bilgelik taraf›ndan idare edildiklerin-

de, insanda tabii bir e¤ilim hâline getirildiklerinde gerçek birer erdem hâlini al›rlar

(Zeller, 2008: 265). O hâlde etik erdemler, insan›n istemesinin ve seçimlerinin e¤i-

tilmesiyle oluflurlar. Bu e¤itim sayesinde insan do¤ru görüfllere dayanarak eyleme-

ye al›fl›r, kararlar›nda do¤ru bir görüfle dayanmak yetene¤ini kazan›r (Gökberk,1994: 88). K›sacas› insan her durumda erdemli eylemi seçmeli ve yapmal›, bunu

al›flkanl›k hâline getirmelidir. Demek ki Aristoteles’e göre erdem, ayn› zamanda bir

seçim sorunudur. ‹nsan›n, bir amaç ad›na herhangi bir eylemi seçmesi ve eyleme-

si sorunudur. Bu durumda sorun neyi seçmeliyiz, hangi eylemi seçersek erdemli

oluruz sorusuna odaklanmaktad›r.

Aristoteles bu noktadan sonra her insan için az çok geçerli olabilecek bir seçim

ilkesi belirlemeye giriflir. Aristoteles’e göre bölünebilir yap›daki her fley iki uç ve

bir de orta noktadan oluflur ve bölünebilir herfley için daha az, daha çok gibi ifa-

delere baflvurulabilir. Matematikte, bir do¤runun ortas›, iki ucundan eflit uzakl›kta

oland›r. Ama insani olaylarda bu denli kesin yarg›lara baflvurmak, herkes için ge-

çerli olacak bir “orta ” tan›m›na ulaflmak elbette imkâns›zd›r. Aristoteles, insaniolaylar ve durumlar söz konusu oldu¤unda herhangi bir fley için çok az ya da or-

ta gibi ifadelerin kifliden kifliye de¤iflece¤ini kabul etmekle birlikte, herkesin ken-

di durumuna göre bir az, çok ve orta anlay›fl›na sahip oldu¤unu da benimser. Aris-

toteles’e göre erdem, insan›n afl›r›l›klardan ve eksiklikten kaçmas›, daima ortay›

aramas›, onu tercih etmesidir. Bu orta, elbette matematik kesinlikte bir orta de¤il,

“bize göre” orta oland›r. Erdem, iflte bu ortay› hedef edinmektir. Aristoteles bize

göre ortay› “gerekti¤i zaman, gereken fleylere, gereken kiflilere karfl›, gerekti¤i için

gerekti¤i gibi davranmak” olarak tan›mlar ve bunu erdeme özgü bir hâl tarz› ola-

rak kabul eder. Sonuçta flu yarg›ya ulafl›r; “O h âlde erdem, tercihlere iliflkin bir huy:

Ak›l taraf›ndan ve akl› bafl›nda insan›n belirleyece¤iyle belirlenen, bizle ilgili ola-

rak orta olanda bulunma huyudur” (Nikomakhos’a Etik, 1106a-1106b).


Erdemli kiflilik, erdemlidavran›fllarda bulunmay›al›flkanl›k hâlinegetirenlerce baflar›labilecekbir amaçt›r.

Erdem, tercihlere iliflkin birhuydur. Akl› bafl›nda birinsan›n, akl›n› kullanarakseçti¤i, bizle ilgili olarakorta olanda bulunma

huyudur.



Aristoteles bu genel belirlemelerden yola ç›karak çeflitli erdemleri incelemeyekoyulur. Örne¤in; savurganl›k, vermekte afl›r›l›k, almakta ise eksiklik sergilemektir.Cimrilik ise almakta afl›r›l›k, vermekte eksiklik sergilemektir. Oysa cömert kifli al-makta da vermekte de ne afl›r›l›k ne eksiklik gösterir. Cesaret korkakl›kla gözü ka-ral›k (ya da gözüpeklik) aras›nda orta olma durumudur ve ayn› durum tüm erdem-ler için geçerlidir (Nikomakhos’a Etik, 1107b). Örne¤in; samimiyet, dalkavukluklaas›k suratl›l›¤›n; alçakgönüllülük, utangaçl›kla utanmazl›¤›n; do¤rusözlülük, övün-genlikle öz güven yoklu¤unun; kibarl›k, öfkelilikle öfkesizli¤in; ›l›ml›l›k, sefihlikleduyars›zl›¤›n ortas›nda durur (Ross, 2002: 240). Böylece Aristoteles, insana günde-lik yaflam›nda eylemde bulunurken baflvurabilece¤i genel bir seçme ilkesi sunmuflolmaktad›r. Bu seçme iradesi, daha önce de ifade edilmifl olan amaç olanlarla araçolanlar›n bilgisiyle birleflti¤inde insan› erdemli bir yaflama yani iyili¤e, mutlulu¤agötürecek etkili bir yol olacakt›r. Çünkü Aristoteles’e göre eylem, hiçbir zaman ken-dinde bir amaç olamaz. O bir amaç de¤il, son aflamada insan›n ere¤i olan teorik ha-

yat› hedefleyen bir fleydir. Amaca yönelmifl bir araçt›r. ‹nsan, her eylemini, kendisi-

ni nihai amac›na, mutlulu¤a vard›racak bir araç olarak görmeli, mutlulu¤u elde et-mesini sa¤layacak eylemleri seçmelidir. Bu eylemler de yukar›da görüldü¤ü üzeredaima afl›r›l›klardan ya da eksiklikliklerden uzakta olana yönelmelidirler.

Aristoteles insan›n seçimlerinde daima göz önünde bulundurmas› gereken butemel kural› ortaya koyduktan sonra ahlaksal süreci çözümlemeye giriflir. Üniteninburaya kadarki k›s›mlar›nda verilen bilgiler ›fl›¤›nda süreç en genel ifadesiyle flu fle-kilde ilerler; a) Kifli bir ere¤i ister, b) Kifli düflünüp tafl›n›r, B’nin A’ya, C’nin B’ye

vs. araç oldu¤unu görür. Yani araçlarla amaçlar aras›ndaki iliflkiyi çözümler, ere¤egiden yoldaki araçlar› ya da aflamalar› tespit eder, c) Ere¤e ulaflma ad›na, burada

ve flimdi yapabilece¤i fleyin ay›rd›na var›r, d) Kifli burada ve flimdi yapabilece¤iaraç eylemi seçer, e) Son olarak seçti¤i eylemi yerine getirir (Copleston, 1997: 75).

Bu temel kural gere¤i, örne¤in bir ö¤renci, her insan gibi mutlu olmay› amaçla-maktad›r. Ö¤renmenin, bilmenin kendisini mutlu k›laca¤›n› görmektedir. Böylecebilmek ve bilgiyi edinmek için bir okulda ö¤renim görmek onun için araç eylem-ler olur. Bu amaç ve araçlar ad›na burada ve flimdi yapabilece¤i fley ders çal›flmak-t›r, bunu seçer ve yapar. Aristoteles’in bu çözümlemesi, herkesin gündelik yafla-m›nda fark›nda olarak yahut olmaks›z›n gözetti¤i durumlar›n bir özeti gibidir. Bu

yönüyle Platoncu ahlaka nisbetle gerçekçi bir görünüm sergiler. Aristoteles’in, erdemi “etik erdemler ” ve “dianoetik erdemler ” olarak ikiye ay›rd›-

¤› belirtilmiflti. Yukar›da k›saca ele al›nan etik erdemler, ruhun arzu ve ifltah yetisin-den kaynaklanan erdemlerdir. Oysa ruhun, tamamen ak›l sahibi olan, ak›ll› k›sm›n-dan kaynaklanan baz› erdemler de bulunmaktad›r. Bunlar; zorunlu ve ezeli-ebedifleylerin bilgisi olan bilim, fleyleri nas›l meydana getirece¤imizin bilgisi olan sanat,bilimin kendilerinden hareket etti¤i ilk ilkelerin bilgisini veren sezgisel ak›l, insanhayat›n›n amaçlar›n›n nas›l sa¤lanabilece¤inin bilgisini veren pratik bilgelik ve sez-gisel ak›lla bilimin birli¤ini ifade eden felsefi yani teorik bilgeliktir (Arslan, 2007:251). Görüldü¤ü üzere Aristoteles, insan›n zihinsel etkinlikleri sonunda elde etti¤iher türden bilgi ve bilgeli¤i erdem kapsam›nda de¤erlendirmifltir ki bu da erdemisalt ahlaki bir durum olarak de¤il, ayn› zamanda bilgi ve bilgelikle içli d›fll› bir fley olarak gördü¤ünü göstermektedir. Yukar›da s›ralananlar içinde yer alan teorik bil-gelik, metafizik, matematik ve do¤a bilimi gibi disiplinleri içeren ve insan akl›n›nulaflabilece¤i en yüce hedeflere yönelmifl bir bilgeliktir. Buna karfl›l›k pratik bilge-lik, iyi ve do¤ru düflünüp tafl›nma gücüdür. ‹nsanlar için iyi ve kötü olan fleylerle il-gili olarak bir kural yard›m›yla eylemde bulunma e¤ilimidir. Aristoteles bu pratik

bilgelik anlay›fl›yla etikte do¤ru kural›n ne oldu¤u sorusuna verdi¤i yan›t› tamamla-m›fl olmaktad›r: Do¤ru kural, pratik bak›mdan bilge insan›n düflünüp tafl›nmas› so-




nucunda ulaflt›¤› ve ona, insan hayat›n›n amac›na, ere¤ine iki uç aras›ndaki ortanoktay› oluflturan belli eylemlerle ulafl›laca¤›n› söyleyen kurald›r. Bu tür bir kuralauymak ahlaki bir erdemdir (Ross, 2002: 251-258). Böylece Aristoteles’e göre bilge-lik de bir erdemdir ve insana do¤ru davran›fl›n yolunu gösterir.

Aristoteles’in ele al›p inceledi¤i belki de en önemli erdem, siyaset anlay›fl›n›n datemelini oluflturacak olan adalet erdemidir. Aristoteles, adalet bahsinde sözcü¤ün ikiayr› anlam›n› birbirlerinden ay›rarak bafllar. Adil olan ile kast edilen fley; 1) Yasaya uy-gun ya da yasal oland›r 2) Do¤ru ve eflit oland›r. ‹lk anlam adaletin tümel, evrenselkullan›m›na karfl›l›k gelir. Devlet ve devletin oluflturdu¤u hukuk sistemi adaleti vehakl› olan› tan›mlay›p kurdu¤una göre yasaya uymak hiç kuflkusuz kifliyi adil k›lacak-t›r. Ama sözcü¤ün ikinci kullan›m›, yani do¤rulukla efl anlaml› olan kullan›m› özel yada tikel adalet olarak adland›r›l›r. Bu da kendi içinde ikiye ayr›l›r;

1) “Da¤›t›c› ” ya da “ pay edici ” adalet,2) “Düzeltici ” adalet.Da¤›t›c› adalet sitenin ya da toplumun gelir ya da ganimetlerini yurttafllar ara-

s›nda adil biçimde pay etmek esas›na dayan›r. Site yaflam›, özellikle de antik Yu-nan sitelerindeki yaflam görevlerin, onurlar›n, servetlerin, ganimetlerin, toprakla-r›n, k›sacas› devlete ya da topluma ait olan ne varsa bunlar›n tümünün yurttafllarahak ettikleri oranda pay edilmesi esas›na dayanmaktayd›. Elbette bu da¤›t›m yap›-l›rken farkl› devletlerde farkl› ölçütler iflletilebilir. Örne¤in, demokraside ölçüt öz-gürlüktür ve tüm özgür yurttafllar eflit say›l›rlar; oligarflide ölçüt do¤ufltan soylu ol-mak, aristokraside ise erdemdir.

Düzeltici adalet ise ya sat›n alma, borç verme gibi kiflinin kendi r›zas›yla girdi-¤i ifllerde u¤rad›¤› haks›zl›klar›n düzeltilmesi ya da h›rs›zl›k, yaralama, doland›r›c›-l›k gibi kendi iradesi d›fl›nda yaflad›¤› haks›zl›klar›n düzeltilmesi esas›na dayan›r.Burada da¤›t›c› adalette oldu¤u gibi kiflinin servetine, soyuna vb. bak›lmaz. Düzel-

tici adalet bak›m›ndan yurttafllar kanun karfl›s›nda eflit say›l›rlar ve e¤er iyi bir in-san kötü bir insana kötülük ettiyse ilgili kiflilerin iyili¤ine ya da kötülü¤üne bak›l-maks›z›n zarar telafi edilir. Bu durumda örne¤in, bir adam bir baflkas›n›n eflyas›n›çalm›flsa devlet çal›nan eflyay› çalan kifliye geri verir ve h›rs›z› uygun bir cezaylacezaland›r›r (Nikomakhos’a Etik, 1129a-1132b). Aristoteles, adaleti bir yandan site

ve toplum düzeniyle ilgili bir de¤er olarak görürken öte yandan onu bireyin duru-muna iliflkin özel bir erdem olarak tan›mlam›flt›r. Kifli do¤ru ve iyi bir insansa ayn›zamanda adildir. Çünkü adalet, sadece yasaya uymak de¤il, ayn› zamanda do¤rubir insan olmak, haks›zl›k etmemektir. Bu yönüyle adalet Aristoteles’in hem etikhem de siyaset anlay›fl›nda önemli bir yere sahiptir.

Aristoteles’in daima orta yolu seçmek anlay›fl›na dayanan özgün erdem anlay›fl›n›, kendi-

sinden önceki düflünürlerin, özellikle de ölçü ahlak›n› savunan bilgelerin ahlak anlay›fl›n›

göz önünde bulundurarak de¤erlendiriniz. Bu orta yol ahlak›, gündelik yaflamda kolayca

uygulanabilecek bir fley midir, tart›fl›n›z.

AR‹STOTELES’‹N TOPLUM VE S‹YASET ANLAYIfiIPlaton gibi Aristoteles de insan› toplumsal bir varl›k olarak görmüfl, onu daima için-de yaflad›¤› toplumla birlikte düflünmüfltür. Ona göre toplum içinde yaflama kabiliye-tine sahip olmayan ya da kendine yeterli oldu¤u için buna ihtiyaç duymayan biri yahayvand›r ya da Tanr› (Politika , 1253a 27-29). ‹nsan bireylerinin toplumdan ba¤›ms›zbiçimde yaflamalar›na imkân yoktur. Bunun sebebi, insan›n yaflamsal ihtiyaçlar› bak›-m›ndan bile baflkalar›na özlü biçimde gerekisiniyor olmas›d›r. Bu yüzden insan ancak

devlet düzeni içinde tüm ihtiyaçlar›n› karfl›layabilir ve kendi do¤as›na uygun olanamac› ancak devlet ve toplum içinde gerçeklefltirebilir. O hâlde insan›n kendine ye-


SIRA S‹ZDE 5

Adalet yasaya uygun olma vedo¤ru ya da eflit olma gibiiki anlama sahiptir. ‹lkiadaletin genel anlam›,ikincisiyse özel ya da tikel

anlam›d›r. Adaletin tikelanlam› da da¤›t›c› adalet vedüzeltici adalet olarak ikiyeayr›l›r. ‹lki servet veimtiyazlar›n yurttafllara payedilmesi, ikincisi iseyurttafllar aras›ndakianlaflmazl›klar›ngiderilmesi, suçlar›ncezaland›r›lmas› esas›nadayan›r.



tebilmesi, kendi iyisine, mutlulu¤una ulaflabilmesi ancak devlet ve toplum yaflam›içinde mümkündür. Zaten devletin varolufl amac› da insan›n mutlulu¤undan baflkabir fley de¤ildir. Aristoteles’e göre yeryüzünde var olan her fley mutlaka bir amaca yö-nelmifltir ve o amac› gerçeklefltirmeye tabii bir e¤ilim duyar. Devlet için bu amaç in-san›n en yüksek iyisini gerçeklefltirmektir, insan›n akli ve ahlaki yaflam›d›r. O hâlde

Aristoteles’in toplum ve siyaset anlay›fl› flu iki temel yarg›ya dayan›r;1) Devlet de t›pk› do¤ada varolan fleyler gibi do¤al bir varl›kt›r çünkü insan›n

do¤al ihtiyaçlar›ndan ve e¤ilimlerinden do¤mufltur,2) ‹nsan do¤as› gere¤i toplumsal ve siyasal bir hayvand›r (Arslan, 2007: 279). Aristoteles devletin, insan›n do¤al amac›n›n gerçeklefltirilmesine yönelmifl daha

küçük topluluklardan olufltu¤unu teflhis etmifltir. Örne¤in; aile, insan›n dünyayagelir gelmez kendisini içinde buluverdi¤i en küçük topluluk olarak iyi bir yaflamamac›na yönelmifltir. Ama bu yaflam tek tek ailelerin verece¤i mücadelelerle sa¤-lanamayaca¤› için aileler birleflir ve köyleri olufltururlar. Köylerin amac› da iyi bir

yaflamd›r ama ne aileler ne de köyler iyi yaflam› sa¤layacak olan yeterli¤e sahiptir-

ler. Bu yüzden köyler bir araya gelirler ve siteyi olufltururlar. Aristoteles’in devletderken kast etti¤i fley, birden çok köyün bir araya gelmesiyle oluflan sitelerdir. Butabloda Aristoteles’in, Platon’un tersine aileye ve aile yaflam›na sitede büyük birde¤er verdi¤i, onu sitenin yap› tafl› olarak kabul etti¤i anlafl›lmaktad›r. Aristoteles,bu esas üzere Devlet’te çizilen ailesiz devlet anlay›fl›n› elefltirmifl ve siteyi son ker-tede bir aileler dayan›flmas› olarak görmüfltür.

Aristoteles, Politika isimli eserinde ideal bir site devletinin nas›l olmas› gerekti-¤ini uzun uzad›ya tart›flmakta, bununla ilgili baz› gerek flartlar öne sürmektedir. Si-te her fleyden önce kendisine yeterli bir büyüklükte olmal›d›r. Büyüklük ölçüsü isedevletin ere¤idir. Yani her site, ere¤ini gerçeklefltirebilecek büyüklükte olmal› veere¤i gerçeklefltirilemez k›lacak kadar da büyük olmamal›d›r (Politika , 1325b -

1326b). Bu durum hem yurttafl say›s› hem de sitenin arazi geniflli¤i bak›m›ndan ge-çerlidir. Öte yandan Aristoteles, Platon’un ortaya koydu¤u “Devletteki birlik ne ka-dar büyükse bu devlet için o kadar iyidir” anlay›fl›na da karfl› ç›kar. Ona göre dev-letin do¤as› benzer olmayanlar›n oluflturdu¤u bir çokluktur. Her ideal devlet, fark-l› s›n›flar›n üstlendi¤i farkl› ifllevlerin çeflitlili¤ine dayan›r (Ross, 2002: 283). Bu yüz-den siteyi tek bir s›n›fm›fl gibi afl›r› bir birlik anlay›fl› etraf›nda örgütlemek yerine,site yaflam›n›n sa¤lad›¤› çeflitlili¤in vurgulanmas› yerinde olacakt›r. Aristoteles’inideal site devleti; insanlara ihtiyaç duyduklar› g›dalar› sa¤layacak olan çiftçiler ,toplumun ihtiyaç duydu¤u araç gereçleri üretecek, el sanatlar›n› iflletecek olan za- naatkârlar , ülkeyi iç ve d›fl tehditlere karfl› gerekirse silah zoruyla koruyacak olanaskerler , ülkeye ihtiyaç duydu¤u silahlar› sa¤lamas› için gereken paray› kazand›ra-cak olan zengin tüccarlar , toplunun dinî ihtiyaçlar›n› karfl›layacak olan din adamlar› ve kamu yarar›n›n ne oldu¤una karar verip halka adalet da¤›tacak olan yarg›ç- lar dan oluflur. Bu s›n›flar ideal bir toplumun olmazsa olmazlar› olsalar da Aristote-les çiftçilerin gerekli bofl zaman› edinemeyeceklerini, zanaatkârlar›n ve tüccarlar›nise yapt›klar› ifl gere¤i erdeme yatk›n olmad›klar›n› savunarak bu üç s›n›f›n yurttafl-l›k hakk›ndan mahrum b›rak›lmalar›n› savunmufltur. Askerler, din adamlar› ve yar-g›çlar ise sitenin gerçek anlamda parçalar›d›r ve bu nedenle ülke yönetiminde desöz sahibidir (Arslan, 2007: 319-320). Bu s›n›flar d›fl›nda Aristoteles, sitede kölelikkurumunun varl›¤›n› da meflru kabul etmifltir. Köleli¤e verdi¤i bu meflruiyet nede-niyle çokça elefltirilmifl olsa da köleli¤in onun yaflad›¤› dönemin sosyal ve siyasiiklimi göz önünde bulunduruldu¤unda çok normal karfl›land›¤›n› ve insanl›¤›n

Aristoteles’ten sonraki yüzy›llar boyunca da kölelik müesessesini ortadan kald›ra-

mad›¤›n› unutmamak gerekir.


Aristoteles’e göre insankendi amac›na, iyisine,mutlulu¤a ancak toplum vedevlet düzeni içindeeriflebilir. Devletin varoluflamac› da insan›nmutlulu¤undan baflka birfley de¤ildir.

Aristoteles’e göre ideal sitedüzeni farkl› sosyals›n›flar›n bir araya gelerekoluflturdu¤u bir yap›d›r. Buesas üzere site; çiftçiler,zanaatkârlar, askerler,zengin tüccarlar, dinadamlar› ve yarg›çlardanoluflur.



Bu sosyal s›n›flar›n üstlendi¤i farkl› ifllevlerin bir uyumundan oluflan toplumdüzeni, bizzat devletin denetimi ve korumas› alt›nda olacakt›r. Devlet, t›pk› Pla-ton’un siyaset anlay›fl›nda oldu¤u gibi yurttafllar›n e¤itiminden do¤rudan sorumlu-dur ve t›pk› Platon’da oldu¤u gibi ayn› zamanda büyük bir e¤itim kurumu olarakdüflünülmüfltür.

Aristoteles, sitenin köylerden, köylerinse ailelerden olufltu¤unu söyleyerek devlet yap›lan-

mas›n› son kertede aile temeline dayand›rm›flt›r. Aileler de köyler de siteler de insan bi-

reyleri taraf›ndan oluflturulan sosyal yap›lanmalard›r. Oysa Aristoteles sitenin ya da devle-

tin do¤al bir yap› oldu¤unu savunmaktad›r. Daha önce Sofistlerin yasa düzeniyle do¤a dü-

zeni aras›nda bir ayr›m yapt›klar›n› görmüfltük. Bu ayr›m› da göz önünde bulundurarak

sosyal bir yasa düzeni olan devletin, nas›l olup da ayn› zamanda do¤al bir yap› olabildi¤i-

ni tart›fl›n›z.

Siyasi Rejim Türleri Aristoteles, sadece ideal sitenin nas›l olmas› gerekti¤iyle de¤il, ayn› zamanda ça¤›n›nbilinen di¤er devletlerinin rejimleriyle de ilgilenmifl ve mevcut rejimleri, kamu yarar›-na yönelen ve kendi özel ç›karlar›na yönelen hükümetler olarak bafll›ca iki bölümeay›rm›flt›r. Kuflkusuz bu bölümleme, daha aç›k bir ifadeyle iyi rejimlerle kötü rejimleraras›ndaki ayr›ma iflaret eder. Aristoteles’e göre üç iyi siyasi rejime ya da anayasa ti-pine karfl›l›k üç tane de yoldan ç›km›fl, yozlafl›p bozulmufl siyasi rejim ya da anayasatipi vard›r. Bu ikinci bölümleme büyük ölçüde yönetimi elinde bulunduranlar›n say›-s› göz önünde bulundurularak yap›lm›flt›r. Böylece iyi siyasi rejimler s›ras›yla tek biradam›n idaresine dayal› olan krall›k , birden çok ehil ve asil kiflinin idaresine dayal›olan aristokrasi ve ço¤unlu¤un idaresine dayal› olan politi rejimidir. Krall›k yoldan ç›-k›p kamu yarar›n›n de¤il bireysel ç›karlar›n güdüldü¤ü bir rejime dönüfltü¤ünde ti-

ranl›k ortaya ç›kar. Aristokrasinin yozlaflmas› oligarfli rejiminin do¤mas›na, ço¤unlu-¤un yönetimi olan politinin yozlaflmas› ise demokrasi rejiminin ortaya ç›kmas›na yolaçar. Böylece üç iyi rejime karfl›l›k üç kötü rejim de s›ralanm›fl olur.

Aristoteles, yukar›da s›ralanan üç rejimden hangisinin di¤erlerine üstün oldu¤u-nu tart›flmay› da ihmal etmemifltir. Buna göre elbette bilge bir hükümdar›n ço¤un-lu¤u tek elden yönetmesi en ideal rejim olacakt›r ama Aristoteles’e göre böyle birbilge hükümdar çok nadir görülen bir durumdur ve yeryüzünde eksiksiz bir insanbulmak imkâns›zd›r. Bu yüzden birden çok bilge kiflinin yönetimine dayal› olanaristokrasi daha makul bir yönetimdir. Ama Aristoteles aristokrasinin bile yüksekbir ideal oldu¤unu kabul eder ve bu yüzden tüm rejimler içinde en çok ço¤unlukidaresine dayal› olan politi rejimini savunur ve bu rejim üzerinde durur (Coples-ton, 1997: 90). Kurulan devlet hangi rejimde olursa olsun Aristoteles’in tüm ahlak

ve siyaset anlay›fl›na alttan alta sinmifl olan genel bir ilke gere¤i asla afl›r›l›klarakaçmamal›, uçlara yönelmemeli, makul ve orta bir yolda seyretmelidir. Aristote-les’in ahlak ve siyaset anlay›fl›na bak›ld›¤›nda onun her konuda gerçekçi bir tutumtak›nmaya özen gösterdi¤i, insan do¤as›na ayk›r› olan teorik ve ideallefltirilmifl hü-kümlerden kaç›nd›¤› görülür. Zira Aristoteles’in, Büyük ‹skender’in saray›nda bu-lunmufl, Atina’daki idari açmazlar› do¤rudan yaflam›fl, idari aksakl›klar›n zaman za-man yurttafllar›n bafl›n› nas›l yedi¤ine birinci elden flahitlik etmifl siyasi tecrübe sa-hibi bir insan olarak siyasi görüfllerini flekillendirirken neyin uygulanabilir oldu¤u-nu neyin olmad›¤›n› da gizli bir k›stas olarak daima göz önünde bulundurdu¤u an-lafl›lmaktad›r. Platon siyasi görüflleri bak›m›ndan, özellikle Devlet isimli eseri ba¤-lam›nda düflünüldü¤ünde idealist bir görünüm çizerken Aristoteles, özellikle siya-

set alan›nda nisbeten gerçekçi bir çizgi izlemifltir.


SIRA S‹ZDE 6

‹yi iflleyen siyasi rejimler tekbir bilge adam›n idaresinedayal› olan krall›k,bilgelerden oluflan küçük birgrubun idaresine dayal› olanaristokrasi ve iyi e¤itilmiflyurttafllar›n ifllettikleri birço¤unluk rejimi olanpolitidir. Krall›kyozlaflt›¤›nda tiranl›¤a,aristokrasi yozlaflt›¤›ndaoligarfliye, politiyozlaflt›¤›nda demokrasiyedönüflür.



1518 . Ün i te - A r is tote les

Aristoteles’in yaflam›n› ve yap›tlar›n› anlatmak.

Aristoteles, MÖ 384/3 dolaylar›nda Stageira’da

do¤mufl, henüz genç yafllarda Atina’ya giderek

Platon’un Akademia’s›na girmifltir. Akademia’da

yirmi y›l› aflk›n bir süre kalan ve bu sürede hoca-

s› Platon’dan etkilenen Aristoteles daha sonra s›-

ras›yla Assos’ta ve Midilli’de okullar kurmufl, ders-

ler vermifltir. MÖ 343/2 dolaylar›nda Büyük ‹s-

kender’in özel hocas› olmufltur. Makedon sara-

y›yla kurdu¤u yak›n iliflki Atina’da daima kufl-

kuyla karfl›lanm›fl hatta bu yüzden Atina’ya terk

etmek zorunda dahi kalm›flt›r. Aristoteles MÖ

335/4 dolaylar›nda yeniden Atina’ya dönerek Li-

seum adl› okulu kurmufl ve burada önemli felse-

fi etkinliklerde bulunmufltur. Aristoteles farkl›

konularda birçok önemli eserler vermifltir. Tüm

felsefe tarihinde bunca farkl› konuda bunca

önemli eser kaleme alabilmifl baflka bir isim yok-

tur. Aristoteles’in, baflta gelen eseri kuflkusuz

mant›k disiplinini âdeta tek bafl›na infla etti¤i Or-

ganon isimli eseridir. Bu eser Kategoriler (Kate-

goriai), Peri Hermeneias (Önerme Üzerine), I.

Analitikler (Analytika I), II. Analitikler (Analyti- ka II), Topikler (Topika) ve Sofistik Çürütmeler

(Peri Sophistikon Elegkon) adlar›n› tafl›yan alt› ki-

taptan oluflur ve ak›l yürütmenin dayand›¤› te-

mel ilkeleri inceler. Metafizik, Aristoteles’in “‹lk

Felsefe ” ( prote philosophia ) olarak adland›rd›¤›

varl›k sorunlar›n› ele alan hacimli bir eserdir. Bu-

nun d›fl›nda do¤ay› inceledi¤i Physika (Fizik ),

hayvanlar› ele ald›¤› Peri ta zoa historia (Hay-

vanlar Üzerine) , ruh sorununu ele ald›¤› Peri

Psykhe (Ruh Üzerine) , ahlak sorunlar›n› ele ald›-

¤› Ethika Nikomakhea (Nikomakhos Ahlak›), Et- hika Eudemeia (Eudemos Ahlak›), devlet ve si-

yaset sorunlar›n› ele ald›¤› Politika ve Athenaion

(Atinal›lar›n Devleti), hitabeti ele ad›¤› Rhetori-

ka ve sanat konular›n› ele ald›¤› Poetika isimli

eserleri kaleme alm›flt›r.

Aristoteles’in varl›k anlay›fl›n› de¤erlendirmek.

Aristoteles de t›pk› Platon gibi do¤adaki tüm de-

¤iflime ra¤men de¤iflmeksizin kalan bir öz, form

ya da bulunmas› gerekti¤ini düflünmekteydi.

Ama formu ya da ideay› görünür fleylerden ayr›görmedi, görünür fleylerde içkin oldu¤unu, gö-

rünür fleylerde kendisini d›fla vurdu¤unu ve on-

lara biçimlerini kazand›rd›¤›n› savundu. Aristote-les, maddenin form sayesinde gerçeklik kazand›-

¤›n›, form sayesinde biçimlenip belli niteliklere

büründü¤ünü düflünmekteydi. Buna karfl›l›k for-

mun da ancak maddede kendisini gerçeklefltire-

bilece¤ini, madde olmasayd›, formun kendisini

asla aç›¤a koyamayaca¤›n› savunmaktayd›. Ona

göre form kazanmam›fl, formun kendisini ger-

çeklefltirmedi¤i madde varl›k kazanm›fl say›la-

mazd›. Aristoteles’e göre varl›k kazanma süreci,

yani “olufl ” (genesis ) maddede gizil hâlde bulu-

nan formun edimselleflmesidir. Her fley, kendiformunu, özünü mümkün oldu¤unca mükem-

mellefltirmek, tamamlamak amac›na yönelmifltir.

Tüm varl›klar, formun edimselleflme derecesine

göre afla¤›dan yukar›ya do¤ru s›ralan›rlar. En alt-

ta, formun pek az edimselleflti¤i maddeler, yani

cans›z varl›klar, en üstte salt form olan yani ta-

mamen edimselleflmifl olan Tanr› durur. Tanr›

hareket etmeyen hareket ettiricidir.

Herhangi bir fleyin ya da bir bütün olarak evre-

nin meydana gelmesini sa¤layan bafll›ca dört ne-

den vard›r; maddi neden, formel neden, amaçneden ve etker neden. Maddi neden bir fleyin

yap›ld›¤› malzeme, formel neden onun biçimi,

amaç neden yap›l›fl gayesi, etker neden ise söz

konusu amaç do¤rultusunda maddeyi biçimlen-

diren güçtür. Form maddede edimselleflti¤inde

yani görünür evren düzeni meydana gelip tikel-

ler varl›k kazand›klar›nda daima belli nitelikleri,

yüklemleri ya da kavramlar› da tafl›d›klar› görü-

lür. Bunlar; 1. Töz, 2. Nicelik, 3. Nitelik, 4. ‹liflki,

5. Yer, 6. Zaman, 7. Konum, 8. ‹yelik, 9. Etkinlik

ve 10. Edilginliktir. Bu on kategoriden dokuzu

ilinek, biri tözdür. Töz, en genel ifadesiyle “bir

fleyi o fley yapan fley” olarak tan›mlanabilir.

Aristoteles’e göre do¤a araflt›rmas›, madde yasala-

r›n›n, her fleyden önce de hareket yasalar›n›n ince-

lenmesi demekti. Ona göre ne kadar varl›k kate-

gorisi varsa o kadar çeflit hareket vard›. Aristote-

les’te madde hareket ettirilen, form ise hareket et-

tirendir. O hâlde, bir fleyde form kendisini ne ka-

dar aç›¤a vurmuflsa ne kadar edimselleflmiflse o

fleydeki hareket de o ölçüde mükemmelleflecektir.

Böylece Aristoteles, evreni bafll›ca üç k›sma ay›r›r;

Ay-alt› âlem, yeryüzüdür. Evrenin bu bölümünde-

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç




ki her fley Empedokles’in dört nedeninden, yani

toprak, su, hava ve ateflten meydana gelmifllerdir

ve do¤rusal olarak hareket ederler. Gök cisimleri

ise esir denen bir maddeden meydana gelmifllerdir

ve dairesel bir harekete sahiptirler.

Aristoteles’in mant›¤›n›n ve bilgi anlay›fl›n›n ge-

nel hatlar›n› özetleyip aç›klamak.

Aristoteles bilimleri üçe ay›rm›flt›r; Teorik Bilim-

ler, Pratik Bilimler ve Poetik Bilimler. Teorik bi-

limler bilgiyi, bilginin kendisi ad›na, Pratik Bilim-

ler do¤ru eyleyebilmek için bir araç olarak Poie-

tik Bilimler ise bir fley üretmekte araç k›lmak için

isterler. Matematik, fizik, metafizik gibi disiplinler

ilkine, politika, retorik, strateji gibi bilimler ikinci-sine, sanat dallar› ve zanaatlar üçüncüsüne girer.

Aristoteles bunlar d›fl›nda bir de mant›k disipli-

ninden söz eder ki bu da di¤er tüm bilimlerde

yöntem olarak uygulanabilecek olan disiplindir

ve esas› da do¤ru ak›l yürütmenin biçimlerini çö-

zümlemek, ilkelerini, kurallar›n› belirlemektir.

Mant›k, en genel ifadesiyle do¤ru ç›kar›mlar tü-

retme yöntemidir ki bunun da iki biçimi vard›r;

tümdengelim ve tümevar›m. Tümdengelim tümel-

den tikele, tümevar›m tikelden tümele varan ak›l

yürütme biçimidir. Geçerli bir ak›l yürütme mut-laka kendili¤inden aç›k olan temel ilkelere da-

yand›r›lmal›d›r. Bu ilkeler üç tanedir; 1) Özdefllik

ilkesi, 2) Çeliflmezlik ilkesi, 3) Üçüncü hâlin im-

kâns›zl›¤› ilkesi. Özdefllik ilkesi her fleyin kendi

kendisiyle özdefl oldu¤unu ifade eder (A , A ’d›r).

Çeliflmezlik ilkesi, varl›k bak›m›ndan, bir fleyin

hem A hem A -olmayan olamayaca¤›n›, önerme

bak›m›ndan düflünüldü¤ünde ise bir önermenin

hem do¤ru hem yanl›fl olamayaca¤›n›, Üçüncü

hâlin imkâns›zl›¤› ilkesi ise varl›k bak›m›ndan dü-

flünüldü¤ünde bir fleyin ya A ya da A- olmayanolabilece¤ini, bunun d›fl›nda bir seçenek olmad›-

¤›n›, önerme bak›m›ndan düflünüldü¤ünde ise bir

önermenin ya do¤ru ya yanl›fl olaca¤›n› üçüncü

bir fl›kk›n mümkün olmad›¤›n› ifade eder.

Aristoteles’in ruh anlay›fl›n› genel hatlar›yla aç›k-

lamak.

Aristoteles, ruhun parçalar›ndan ziyade farkl› ye-

tilerinden söz edilmesi gerekti¤ini savunmufl ve

ruh göçü ö¤retilerini elefltirmifltir. Ona göre ru-

hun bedenden bütünüyle ayr›l›p kendi bafl›nabir yaflam sürebilece¤ini düflünmek do¤ru de¤il-

dir. Form ile madde asla ayr› olmad›klar›, birbir-

lerine ba¤l› bulunduklar› gibi ruh ile beden de

daima bir arada bulunurlar. Aristoteles, ruhu bir

hareket ilkesi olarak görmekte ve maddenin ha-

reketini forma ba¤lad›¤› gibi bedenin hareketini

de ruha ba¤lamaktayd›. Bu özellikleriyle ruh be-

denin hareketinin kayna¤›, bedenin nihai nedeni

ve gerçek tözü olmaktayd›. Aristoteles’e göre bit-

kiler ve hayvanlarda da ruh bulunur. Bitkilerde

ruh, sadece beslenme ruhu düzeyinde hayvan-

larda ise beslenme ruhunun yan› s›ra duyum ru-

hu olarak ortaya ç›kar. ‹nsan ise hem beslenme

hem duyum hem de ak›lsal ruha sahiptir.

Ak›lsal ruh da edilgin ve etkin ak›l olarak ikiye

ayr›l›r. Etkin ak›l soyut düflünmenin olup bitti¤iölümsüz bir yap› iken edilgin ak›l bedenle bir

arada bulunan ve duyular ya da alg› yoluyla edi-

nilen bilgilerin topland›¤› ak›ld›r. ‹nsan bu ölüm-

süz ak›lsall›kla hayvanlarla Tanr› aras›nda bir ko-

numda durur.

Aristoteles’in ahlak ve erdem anlay›fl›n› aç›kla-

mak.

Platon’da oldu¤u gibi Aristoteles eti¤inde de ey-

lemler daima bir erek do¤rultusunda incelenirler

ve tüm insani eylemler son kertede insan›n iyili-¤i, mutlulu¤u amac›na yönelmifllerdir. Böylece

Aristoteles’in etik anlay›fl› da “mutluluk ahlak› ”

olarak adland›r›l›r. Aristoteles’e göre iyi olma ya

da mutluluk erdeme uygun etkinliklerle elde edi-

lebilir. Erdem, insan›n kendi amac›na uygun du-

rumda olmas›, do¤as›na uygun eylemesi, ruhun

farkl› bölümlerinin do¤ru biçimde hareket etme-

si, bedenin ifllevlerini uygun biçimde yerine ge-

tirmesine ba¤l›d›r. Eylemin ahlaki de¤er tafl›ya-

bilmesi için gönüllü, bilinçli ve özgür biçimde

seçilmifl olmas› gerekir. Aristoteles’e göre erdemli bir kiflilik, insan›n öz-

gür seçimleriyle daima erdemi seçerek ve bunu

al›flkanl›k hâline getirerek baflar›labilecek bir

amaçt›r. Etik erdemler, insan›n istemesinin ve se-

çimlerinin e¤itilmesiyle oluflurlar. Aristoteles’e

göre erdem, insan›n afl›r›l›klardan ve eksiklikten

kaçmas›, daima ortay› aramas›, onu tercih etme-

sidir. Yani erdem, tercihlere iliflkin bir huy: Ak›l

taraf›ndan ve akl› bafl›nda insan›n belirleyece¤iy-

le belirlenen, bizle ilgili olarak orta olanda bu-

lunma huyudur. Aristoteles etik erdemlerin yan›s›ra bir de dianoetik erdemlerden söz eder. Zo-

3

A M A Ç

4

A M A Ç

5

A M A Ç




runlu ve ezeli-ebedi fleylerin bilgisi olan bilim,

fleyleri nas›l meydana getirece¤imizin bilgisi olan

sanat, bilimin kendilerinden hareket etti¤i ilk il-

kelerin bilgisini veren sezgisel ak›l, insan hayat›-

n›n amaçlar›n›n nas›l sa¤lanabilece¤inin bilgisini

veren pratik bilgelik ve sezgisel ak›lla bilimin bir-

li¤ini ifade eden felsefi yani teorik bilgelik di-

anoetik erdemleri oluflturur.

Aristoteles, adalet bahsine ise sözcü¤ün iki ayr›

anlam›n› ay›rarak bafllar; 1) Yasaya uygun olan

2) Do¤ru ve eflit olan. ‹lk anlam adaletin tümel,

evrensel kullan›m›na karfl›l›k gelir. Bu ikincisi de

kendi içinde ikiye ayr›l›r; 1) “Da¤›t›c› ” ya da “ pay

edici ” adalet, 2) “Düzeltici ” adalet. Da¤›t›c› ada-

let sitenin ya da toplumun getirilerini, kazançla-

r›n› yurttafllar aras›nda adil biçimde pay etmek

esas›na dayan›r. Düzeltici adalet ise yurttafllar

aras›nda baflgösteren anlaflmazl›klar›n giderilme-

si suçlar›n cezaland›r›lmas› esas›na dayan›r.

Aristoteles’in toplum ve siyaset anlay›fl›n› de¤er-

lendirmek.

Platon gibi Aristoteles de insan› toplumsal bir var-

l›k olarak görmüfl, onu daima içinde yaflad›¤› top-

lumla birlikte düflünmüfltür. ‹nsan›n kendi iyisine

ve mutlulu¤a ulaflabilmesi ancak devlet ve toplum

yaflam› içinde mümkündür. Devlet de insan›n mut-

lulu¤u için vard›r. Devlet de t›pk› do¤ada varolan

fleyler gibi do¤al bir varl›kt›r çünkü insan›n do¤al

ihtiyaçlar›ndan ve e¤ilimlerinden do¤mufltur ve

insan do¤as› gere¤i toplumsal ve siyasal bir hay-

vand›r. ‹deal site nüfus ve toprak bak›m›ndan ama-

c›n› gerçeklefltirecek büyüklüktedir ve çiftçiler-

den, zanaatkârlardan, zengin tüccarlardan, asker-

lerden, din adamlar›ndan ve yarg›çlardan olufltur.

Devlet büyük bir e¤itim kurumu olarak yurttaflla-

r›n› akli ve ahlaki bir e¤itimden geçirir.

Aristoteles kendi ça¤›ndaki site düzenlerini üç iyi,

üç kötü olmak üzere alt›ya ay›rm›flt›r. Krall›k, aris-

tokrasi ve politi kamunun yarar›n›n gözetildi¤i

sa¤l›kl› rejim türleri olarak de¤erlendirilirken ti-

ranl›k krall›¤›n, oligarfli aristokrasinin, demokrasi

ise politinin yozlaflm›fl ve bozulmufl hâli olarak

incelenir. Aristoteles krall›¤›n ve aristokrasinin en

ideal rejimler olabilece¤ini savunsa da bu rejimle-

ri sa¤l›kl› biçimde iflletecek bilge yöneticiler bul-

man›n güçlü¤ünden dolay› politiyi en gerçeklefl-tirilebilir rejim olarak destekler. Platon’un Dev-

let’te çizdi¤i idealist tabloya karfl›l›k Aristoteles

nisbeten gerçekçi siyasi ö¤retiler gelifltirmifltir.

6

A M A Ç




1. Platon ile Aristoteles aras›nda yap›lan afla¤›daki kar-

fl›laflt›rmalardan hangisi yanl›flt›r?

a. Her iki düflünür de evrende de¤iflmez yap›da

özlükler bulundu¤unu savunmufllard›r.

b. Platon da, Aristoteles de gerçekli¤i son kertede

forma atfetmifllerdir.

c. Platon, formun maddeden tümüyle ayr› oldu¤u-

nu düflünürken, Aristoteles formun maddede bir

flekilde içkin oldu¤unu savunmufltur.

d. Platon’da varl›k araflt›rmas› diyalekti¤in konusuy-

ken, Aristoteles de fizi¤in konusu haline gelmifltir.

e. Platon’da madde, formundan pay ald›¤› ölçüde

varl›k kazan›rken, Aristoteles de madde imkân

olarak tafl›d›¤› formun edimselleflmesi ölçüsün-

de varl›k kazan›r.

2. Aristoteles’in varl›k ve do¤a anlay›fl› bir bütün ola-

rak göz önünde bulunduruldu¤unda afla¤›dakilerden

hangisi yanl›flt›r?

a. Aristoteles’in varl›k anlay›fl›nda gerçeklik görü-

nür dünyadad›r, onu ayr› bir yerde aramaya ge-

rek yoktur.

b. Aristoteles’e göre madde kendili¤inden bir hare-

ket ilkesidir, hareketi için d›fl bir nedene ihtiyaçduymaz.

c. Aristotelesçi felsefede form ve madde karfl›l›kl›

ba¤›ml›l›k iliflkisi içindedirler.

d. Do¤adaki varl›klar s›n›fland›r›l›rken, baflka özel-

liklerinin yan› s›ra, sergiledikleri hareketin türü

de göz önünde bulundurulmufltur.

e. Aristoteles’e göre evrendeki tüm hareket, kendi-

si hareketsiz oldu¤u hâlde evrendeki herfleyi ha-

reket ettirme gücüne sahip olan ilk hareket etti-

rici Tanr›’ya dayan›r.

3. Ak›l yürütmenin ya da mant›¤›n dayand›¤› en temel

ilkeler hakk›nda afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?

a. Özdefllik, çeliflmezlik ve üçüncü alin imkâns›zl›-

¤› olmak üzere üç tanedirler.

b. Kendili¤inden aç›k yap›dad›rlar ve bu yüzden

kan›tlanmalar› gerekmez.

c. Mant›¤›n temel ilkelerini kan›tlayabilmek im-

kâns›zd›r.

d. Her geçerli ak›l yürütme ve bütün bilgilerimiz

son kertede bu temel ilkelere dayan›rlar.

e. Bu temel ilkeler metafizi¤in bafll›ca konusunuolufltururlar.

4. Aristoteles’in ortaya koydu¤u evren tablosu hakk›n-

da afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?

a. Aristoteles evreni Ay-alt› âlem ve Ay-üstü âlem

olmak üzere ikiye ay›rm›flt›r.

b. Aristoteles ruh tafl›yor olmalar› nedeniyle bitki-

lerin ve hayvanlar›n Ay-üstü âleme ait oldukla-

r›n› savunmufltur.

c. Gök cisimleri de¤iflmez dairesel hareketler ser-

gilerler.

d. Evrenin s›n›rlar›nda sabit y›ld›zlar alan› bulunur.

e. Evrendeki tüm hareket sistemi son kertede Tan-

r›’ya dayan›r.

5. Aristoteles’in madde ve form anlay›fl›nda önemli bir

yeri olan “edimselleflme” ne demektir?

a. Maddede gizil olarak, imkân olarak bulunan

özün gerçekleflmesi.

b. Maddenin çürümesi, bütünlü¤ünü yitirerek çö-

zünmesi.

c. Dört element olan toprak, su, hava ve ateflin

birleflerek tek tek görünür fleyleri meydana ge-

tirmesi.

d. ‹nsan ruhunun bedenden ayr›larak Tanr› benze-

ri ölümsüz bir yap›ya dönüflmesi.e. Gök cisimlerinin sabit y›ld›zlara do¤ru yapt›kla-

r› hareket.

6. Aristoteles’in ruh anlay›fl› göz önünde bulundurul-

du¤unda afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r?

a. Ruhun bir hareket ilkesi olmas›.

b. Ruhun ve bedenin tek bir tözün iki ayr›lmaz ö¤e-

si olarak görülmüfl olmas›.

c. Ruhun ak›l ve düflünce ile özdefllefltirilmifl olmas›.

d. Evrendeki tüm canl›lar›n ruh tafl›yor olmas›.

e. Ruhun çeflitli yetilerden ya da güçlerden oluflanbir yap› olarak görülmüfl olmas›.

7. Aristoteles’e göre bir insan bir baflkas›na borç verdi-

¤inde ve verdi¤i borç nedeniyle ma¤dur oldu¤unda bu

ma¤duriyetin giderilmesi afla¤›dakilerden hangisinin

konusu olur?

a. Düzeltici adalet

b. Da¤›t›c› adalet

c. Etik

d. Tümel adalet

e. Dianoetik adalet





8. Afla¤›dakilerden hangisi Aristoteles’in toplum ve si-

yaset anlay›fl›n› belirleyen kabullerden biri de¤ildir?

a. ‹nsan do¤as› gere¤i toplumsal bir varl›kt›r.

b. Devlet ne kadar az s›n›ftan oluflur ve ne kadar

homojen olursa o kadar iyi olur.

c. Devlet, köy yap›lanmalar›n›n bir araya gelme-

siyle oluflur.

d. Devlet de do¤ada varolan fleyler gibi do¤al bir

varl›kt›r.

e. Devletin nihai amac› insan›n mutlulu¤udur.

9. Aristoteles’e göre afla¤›dakilerden hangisi “iyi”nin

tüm eylemlerimizin nihai ere¤i olmas›n›n sebeplerin-

den biridir?

a. Hareket ilkesi olmas›

b. Akli çözümlemelere yan›t vermemesi

c. Canl›l›¤›n esas›n› oluflturmas›

d. Kendine yeterli olmas›

e. Görünür fleylerden ayr› olmas›

10. Aristoteles’e göre afla¤›dakilerden hangisi bir eyle-

min ahlaka konu edilebilmesi yani do¤ru ya da yanl›fl

olarak de¤erlendirilebilmesi için gerekli flartlardan biri

de¤ildir?

a. Eylemin birden çok seçenek aras›ndan seçilmifl

olmas›.

b. Eylemin özgür iradeyle seçilip yap›lm›fl olmas›

c. Kiflinin eylemi üzerinde bir bilince sahip olmas›

d. Eyleyen kiflinin ak›l ve ruh sa¤l›¤›n›n yerinde

olmas›

e. Eylemin bask› alt›nda gerçeklefltirilmemifl olmas›

1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Aristoteles’in

Varl›k Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözden

geçiriniz. Aristoteles’te varl›k araflt›rmas›n›n me-tafizi¤in konusu oldu¤unu göreceksiniz.

2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Aristoteles’in


geçiriniz. Maddenin asla kendili¤inden hareket-

li olmad›¤›n›, hareket etmesi için d›fl bir etkiye

ihtiyac› oldu¤unu göreceksiniz.

3. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Aristoteles’in

Mant›¤› ve Bilgi Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› yeni-

den gözden geçiriniz. Metafizi¤in mant›¤›n te-

mel ilkeleriyle de¤il, varl›k sorunlar›yla ilgili ol-

du¤unu göreceksiniz.



geçiriniz. Aristoteles’in bitkiler ve hayvanlar

hakk›nda bu tür bir de¤erlendirmede bulunma-

d›¤›n› göreceksiniz.

5. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Aristoteles’in


geçiriniz. Edimselleflmenin, maddede imkân hâ-

linde bulunan özün gerçekleflmesi anlam›na gel-

di¤ini göreceksiniz.

6. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Aristoteles’in

Ruh Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› yeniden gözdengeçiriniz. Aristoteles’in ruhu ak›lla özdefllefltir-

medi¤ini, ruha beslenme ve duyum gibi baflka

güçler de atfetti¤ini ve akl› da ruhun bir yetisi

olarak de¤erlendirdi¤ini göreceksiniz.


Ahlak ve Erdem Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› yeni-

den gözden geçiriniz. ‹nsanlar›n bu tür durumlar-

da u¤rad›klar› ma¤duriyetin giderilmesi iflinin dü-

zeltici adaletin konusu oldu¤unu göreceksiniz.


Toplum ve Siyaset Anlay›fl›” bafll›kl› k›sm›n› ye-

niden gözden geçiriniz. Aristoteles’in, Platon’unaksine, devletteki çoklu¤u ve çeflitlili¤i ön pla-

na ç›kard›¤›n› göreceksiniz.

9. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünitenin “Aristoteles’in


den gözden geçiriniz. ‹yinin kendine yeterli, ya-

ni tam ve eksiksiz olmas› nedeniyle baflka bir

fleye araç k›l›namayaca¤›n›, ama tüm eylemleri-

mizin amac› oldu¤unu göreceksiniz.



den gözden geçiriniz. Eylemin birden çok seçe-

nek aras›ndan seçilmifl olmas›n›n eylemin ahla-ki nitelik tafl›mas› için bir gerek flart olmad›¤›n›

göreceksiniz.





larla düflünür. Hayvanda bu tümelin ya da kavram›n

bilgisi olmad›¤› için onda düflünce de olmaz. Dolay›s›y-

la ak›lsal ruh, sadece insana özgü bir ruhsall›kt›r ama

yine de ak›lsal ruh, beslenme ruhunu ve duyum ruhu-

nu öngerektirir, onlar taraf›ndan tafl›n›r ve onlar›n üs-

tünde yükselir. Bu da insan› do¤a dünyas›n›n bir parça-

s› k›lar.

S›ra Sizde 5

Aristoteles’in orta yol ahlak›n› Antik Yunan toplumlar›-

n›n geleneksel ölçü ahlak› ile karfl›laflt›rmak yararl› ola-

bilir. Ölçülü olmak, yani daima ›l›ml› olan›, ortalama

olan› seçmek, afl›r›l›klardan kaç›nmak geleneksel Yu-

nan ahlak›n›n temel ö¤retilerinden biriydi. Aralar›nda

Thales ve Solon gibi önemli isimlerin de bulundu¤u Yedi Bilgenin tümü, insana davran›fllar›nda ölçülü ol-

may› telkin etmekteydi. Ölçü ahlak›, insana belli bir he-

def gösteren ama ona nas›l ulafl›labilece¤ini çözümle-

meyen bir ahlak anlay›fl›yd›. Aristoteles, insan›n nas›l

ortalama yolu seçece¤ini, nas›l ölçülü olaca¤›n› ayr›nt›-

l› biçimde çözümlemeye giriflmifl görünmektedir. Ama

burada en büyük güçlük, orta olan›n nas›l belirlenece-

¤i sorunudur. Çünkü insani ve toplumsal olgular söz

konusu oldu¤unda matematik bir kesinlikten ya da or-

tadan söz etmek mümkün de¤ildir. Aristoteles bu ba-

histe “bize göre orta ” diye ifade etti¤i göreli bir k›stasortaya koyar. Buna göre insan gerekti¤i zaman, gere-

ken fleylere ya da kiflilere karfl›, gerekti¤i için, gerekti¤i

gibi davranmal›d›r. Böylece kifli, karfl›laflt›¤› gündelik

durumlar›n inceliklerini göz önünde bulunduracak, du-

rumlar üzerine düflünüp tafl›nacak, gerekli davran›fl›

kendisi seçecek, bunu yaparken de kendisine orta ge-

len yolu seçecektir. Bu ahlak anlay›fl› Platon’un idealist

ahlak anlay›fl›na nisbeten gerçekçi görünse de gündelik

yaflamda kifliyi ço¤u kez kendi kanaatleriyle bafl bafla

b›rakaca¤› ortadad›r. Örne¤in; elinizin s›k›fl›k oldu¤u

bir dönemde, müsrif bir arkadafl›n›z sizden bir miktar

borç isteyebilir. Arkadafl›n›z›n gelir durumu sizden iyi-

dir ama paras›n› ölçüsüzce savurmaktad›r. Kendisine

borç verilmesi, onu daha müsrif davranmaya sevk et-

mektedir. Elinizdeki küçük bir miktar vard›r ve bunu

önemli bir iflte kullanmay› düflünmektesinizdir. Oysa

arkadafl›n›z paray› daha az önemli bir fley için istemek-

tedir. Bütün bu durumlar› göz önünde bulundurdu¤u-

nuzda arkadafl›n›za istedi¤i paray› vermemek cimrilik

olarak de¤erlendirilemez. Ama sorun, sizin k›staslar›n›-

z›n her zaman arkadafl›n›z›nkiyle uyuflmamas›d›r. O,

davran›fl›n›z› cimrilik olarak de¤erlendirip bunun için

kendince hakl› gerekçeler ileri sürebilir. Yani “bize gö-

re orta ” gündelik yaflam›n göreli ikliminde ço¤u kez

ters yorumlar do¤urabilecek bir ifadedir.

S›ra Sizde 6

‹nsanlar› bir devlet çat›s› alt›nda yaflamaya sevk eden

en temel fley, insan›n temel ihtiyaçlar›n›n ve en yüksek

ere¤inin ancak devlet içinde gerçeklefltirilebilecek ol-

mas›d›r. ‹nsan ancak site içinde ere¤ini gerçeklefltirir,

iyi ve mutlu olur. Daha önce Platon’da, insan›n ere¤ini

gerçeklefltirebilmesi için do¤as›n› gerçeklefltirmesi ge-

rekti¤ini, iyili¤in ve mutlulu¤un insan›n kendi do¤as›n›

gerçeklefltirmesine dayal› oldu¤unu görmüfltük. Aristo-

teles de t›pk› Platon gibi do¤ay› salt d›fl dünyadan iba-

ret bir yap› olarak görmez. Ona göre bir fleyin kendi gi-zil formunu gerçeklefltirmesi, yani ere¤ine yönelmesi

ayn› zamanda kendi do¤as›n› tamamlama, kendisini

yetkinlefltirme amac›na yönelmesidir. Devlet, toplumsal

bir varl›k olan insan›n özünde gizli olan bir kabiliyetin,

birlikte yaflama ve belli bir yasa düzeni etraf›nda bir

araya gelerek adalet ülküsünü gerçeklefltirme kabiliye-

tinin aç›nmas›d›r. Sitedeki adalet, Platon için insan akl›-

n›n ortaya koyabilece¤i en yüksek amaçt› ve bu amac›n

gerçeklefltirilmesi insan›n kendi do¤as›n› gerçeklefltir-

mesi demekti. fiimdi Aristoteles de adaleti do¤rulukla

özdefllefltiren bir düflünür olarak insan›n devlet düzeniiçinde yaflamas›n› onun do¤as›n›n bir gere¤i olarak gör-

mektedir. Bunun yan› s›ra insan, do¤an›n bir parças› ol-

mas› bak›m›ndan da sosyal düzen içinde yaflamaya e¤i-

limlidir. Çünkü bireysel ihtiyaçlar›n› baflkalar›yla daya-

n›flmadan giderebilmesi mümkün de¤ildir. Böyle olun-

ca insan, do¤an›n, d›fl dünyan›n parças› olan bedensel

bir varl›k olarak da site ya da devlet düzenine gereksin-

mektedir. Devlet, do¤as› gere¤i bir yasa düzeni olsa da

insan›n do¤al ihtiyaçlar› ve e¤ilimleri gere¤i ayn› za-

manda do¤al bir yap›d›r.




Aristoteles (1996) Metafizik. Çeviren: Ahmet Arslan, ‹s-

tanbul: Sosyal Yay›nlar. Aristoteles. (1997). Nikomakhos’a Etik. çeviren: Saffet

Babür, Ankara, Ayraç Yay›nevi.

Aristoteles. (2000). Ruh Üzerine (De Anima). çeviren:

Zeki Özcan, ‹stanbul, Alfa Yay›nlar›.

Aristoteles. (1997). Gökyüzü Üzerine (Peri Ourani-

os). çeviren: Saffet Babür, Ankara, Dost Yay›nevi.

Aristoteles. (1997). Fizik. çeviren: Saffet Babür. ‹stan-

bul, YKY.

Aristoteles (1993). Politika. çeviren: Mete Tunçay, ‹s-

tanbul: Remzi Kitabevi.

Arslan, A. (2007). ‹lkça¤ Felsefesi Tarihi: Aristoteles.‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

Copleston, F. (1997). Aristoteles. çeviren: Aziz Yar-

d›ml›, ‹stanbul: ‹dea Yay›nlar›.

Gökberk, M. (1994). Felsefe Tarihi. ‹stanbul: Remzi

Kitabevi.

Guthrie, W. K. C. (1999) ‹lkça¤ Felsefesi Tarihi. çevi-

ren: Ahmet Cevizci, ‹stanbul: Gündo¤an Yay›nlar›

Ross, D. (2002). Aristoteles. editör: Ahmet Arslan, ‹s-


ilkcag felsefesi

Documents