tarih felsefesi-1

8/20/2019 Tarih Felsefesi-1

1/122

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2453

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1425

TAR‹H FELSEFES‹-I

Yazar

Ö¤r.Gör.Dr. Hüseyin F›rat fiENOL (Ünite 1-6)

Editör

Prof.Dr. Do¤an ÖZLEM

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹


2/122

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel KoordinatörProf.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç.Dr. T. Volkan Yüzer

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›zÖ¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Atilla Tekin

Dil Yaz›m Dan›flman›Okt. Gönül Yüksel

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Dizgi

Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Tarih Felsefesi-I

ISBN978-975-06-1122-3

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Nisan 2012


3/122

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ v

Tarih Felsefesi Nedir?.............................................................. 2“TAR‹H FELSEFES‹” HANG‹ ANLAMA/ANLAMLARA GEL‹R? ..................... 3Res Gestae Olarak Tarih ve Tarih Felsefesi ................................................ 7Historia Rerum Gestarum Olarak Tarih ve Tarih Felsefesi......................... 8TAR‹H FELSEFES‹N‹N ORTAYA ÇIKIfiI ....................................................... 9Özet................................................................................................................ 12Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 14Okuma Parças› .............................................................................................. 15Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 15S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 16

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 17

Antikça¤ Yunan Dünyas›nda Tarih Anlay›fl› ......................... 18 ANT‹KÇA⁄ YUNAN DÜNYASINDA EFSANEYE DAYALI TAR‹H ANLAYIfiI 19Homeros ve Hesiodos................................................................................... 19Pindaros ......................................................................................................... 21SOF‹STLERDEN SONRA YUNAN TAR‹HÇ‹L‹⁄‹ VE TAR‹H YAZICILI⁄I ... 22Herodotos ...................................................................................................... 23Thukydides .................................................................................................... 24PLATON’UN TAR‹H ANLAYIfiI..................................................................... 25Ruh, Tarihteki Konumu ve Toplumsal Tarihe Etkisi .................................. 25Platon’da Tarih Metafizi¤i ve Tarihin Yorumlan›fl›...................................... 26THEOR‹A-H‹STOR‹A KARfiITLI⁄ININ OLUfiMASI VE YERLEfiMES‹.......... 28Özet................................................................................................................ 31Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 34Okuma Parças› .............................................................................................. 35Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 35S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 36


Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-I:

H›ristiyan Ortaça¤› ve Augustinus........................................... 40ORTAÇA⁄ AVRUPA KÜLTÜRÜNÜN VE FELSEFES‹N‹N TEMELÖZELL‹KLER‹ ................................................................................................. 41H›ristiyanl›k Temelli Ortaça¤ Felsefesi......................................................... 42Kilise Babalar› Dönemi, Yahut Patristik Felsefe.......................................... 43HIR‹ST‹YAN TAR‹H DÜfiÜNCES‹ VE TAR‹HÇ‹L‹K ..................................... 43

AUGUST‹NUS: ‹LK TAR‹H F‹LOZOFU ........................................................ 45Özet................................................................................................................ 48Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 50Okuma Parças› .............................................................................................. 51Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 52

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 52 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 53

‹ç indek i ler iii

ÜN‹TE 1

ÜN‹TE 2

ÜN‹TE 3


4/122

Tarih Felsefesinin Ortaça¤daki Kökenleri-2: ‹slâm Ortaça¤›ve ‹bn Haldûn........................................................................... 54

ORTAÇA⁄ ‹SLÂM DÜfiÜNCES‹N‹N TEMEL ÖZELL‹KLER‹......................... 55Evren Kavray›fl›.............................................................................................. 55Toplum ve Siyaset Anlay›fl›........................................................................... 56Bilgi ve “‹lim” Anlay›fl›.................................................................................. 57Tarih ve Tarihçilik Anlay›fl›........................................................................... 58‹BN HALDÛN’UN YAfiADI⁄I DÖNEMDE ‹SLÂM MEDEN‹YET‹N‹NDURUMU VE ‹BN HALDÛN’UN YAfiAMI.................................................... 6214. Yüzy›lda Kuzey Afrika ‹slâm Co¤rafyas›ndaki Genel Görünüm.......... 63‹bn Haldûn: Yaflam› ve Yap›tlar›.................................................................. 64MUKADD‹ME’N‹N ‹ÇER‹⁄‹: ‹BN HALDÛN’UN TAR‹H FELSEFES‹............ 65Özet................................................................................................................ 72Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 74Okuma Parças› .............................................................................................. 75Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 75S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 76


Rönesans, Yeniça¤ ve 17. Yüzy›l Avrupas›ndaTarih Anlay›fllar›....................................................................... 80

RÖNESANS VE YEN‹ÇA⁄ AVRUPASINDA B‹LG‹ VE TAR‹H ................... 81 Yeniça¤da Bilgi Anlay›fl›n›n De¤iflmesi........................................................ 83Rönesans ve Sonras›nda Tarih Anlay›fl› ....................................................... 84

Macchiavelli ve Bodin............................................................................. 84

16.-17. Yüzy›llarda Tarihsel Bilgi Sorunu: Bacon ve Hobbes.............. 8517. YÜZYIL: USÇULUK, DESCARTES VE TAR‹HE BAKIfi.......................... 87Descartes ve Descartesç›lar .......................................................................... 8816.-17. Yüzy›l Tarih Anlay›fllar› Üzerine De¤erlendirme ............................ 90Özet................................................................................................................ 92Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 95Okuma Parças› .............................................................................................. 96Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 97S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 98


Ayd›nlanma Döneminde Tarih Anlay›fl› ve TarihFelsefesinin Ortaya Ç›k›fl› ....................................................... 100 AYDINLANMA DÖNEM‹ KÜLTÜRÜNÜN VE FELSEFES‹N‹NTEMEL ÖZELL‹KLER‹ .................................................................................... 101Us ve Do¤a Bilimlerine Dayanan Epistemolojinin Tekelleflmesi ............... 102

Ayd›nlanma’da Tarih Anlay›fl› ..................................................................... 103 VICO: ‹LK MODERN TAR‹H F‹LOZOFU ..................................................... 104“TAR‹H FELSEFES‹” ADININ KULLANILMASI: VOLTAIRE ......................... 108Özet ............................................................................................................... 110Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 113Okuma Parças› ........................................................................................... .. 114

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 115S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 115 Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 116

‹ç indek i leriv

ÜN‹TE 4

ÜN‹TE 5

ÜN‹TE 6


5/122

Önsöz

“Tarih Felsefesi”, “tarih” sözcü¤ünün anlamlar›na koflut olarak, ikili bir anlam

içeri¤ine sahiptir. Bu anlamlardan ilki, yaflanm›fl geçmiflin tümü olarak tarih iken,ikincisi, bu geçmifli konu edinen bir bilime iflaret eder. Dolay›s›yla tarih felsefesi

yaparken, hem tarihi yaflanm›fl geçmifl olarak bir bütün halinde kavramaya ve in-san yaflam›n› anlamland›rmada tarihsel varl›k alan›n›n yerini ve konumunu belir-lemeye, hem de bu yaflanm›fl geçmiflte olup bitenlerin anlat›ld›¤› yaz›l› yap›tlar›ndo¤ru, nesnel, bilimsel vb. bilgi verme özelli¤ine sahip olmas› için sa¤lanmas› ge-reken ölçütleri ortaya koymaya çal›fl›r›z.

Ne var ki, Ortaça¤ bafllar›nda Augustinus’un ve Ortaça¤’›n sonlar›na do¤ru ‹bnHaldûn’un gerçeklefltirdi¤i istisnai ç›k›fllar› dikkate almazsak, gerek tarihe yönelikolumsuz yaklafl›mlar›n azalmas› ve tarihe ilginin artmas›, gerekse tarihi varl›k vebilgi sorunlar› çerçevesinde irdeleyen görüfllerin “tarih felsefesi” ad›yla an›lmas›

için, Avrupa kültürü ve insanl›¤›n, 1700’lü y›llara dek beklemesi gerekti¤ini söyle- yebiliriz.

Elinizdeki ders kitab›n›, tarih felsefesi disiplininin temel kavramlar›, sorunlar› ve bu disiplinin ortaya ç›k›fl süreci ile ilgili bilgileri alt› ünite halinde derleyen birgirifl çal›flmas› olarak de¤erlendirebilirsiniz. Bu ba¤lamda, ilk ünitede, tarihin vetarih felsefesinin anlamlar›na, res gestae, historia rerum gestarum gibi Latince kö-kenli kavramlar›n anlamlar›na ve tarih felsefesinin hangi tarihsel-kültürel koflullar-da ortaya ç›kt›¤›na iliflkin bir özet sunulmufltur.

‹kinci üniteden itibaren, bu disiplinin farkl› ça¤larda farkl› medeniyetlerde na-s›l ve hangi sorular alt›nda ortaya ç›kt›¤› ele al›nmaya bafllanm›flt›r. ‹lkin Antikça¤

Yunan medeniyetindeki efsane temelli tarih anlay›fl›, buna karfl› bilimselli¤i ve

nesnelli¤i öne ç›karan yeni anlay›fl ve en sonunda Platon’un tarih kavray›fl› veril-dikten sonra, Aristoteles’in ça¤lara damga vuran theoria-historia ayr›m› çerçeve-sinde tarihe karfl› tutumu irdelenmifl ve bu tutumun etkisini yüzy›llar boyunca sür-dürece¤i sav›yla ünite tamamlanm›flt›r.

Üçüncü ünitede, H›ristiyanl›¤›n damga vurdu¤u Avrupa kültürünün Ortaça¤’da-ki genel özellikleri, H›ristiyan tarih anlay›fl› ve “ilk tarih filozofu” olarak an›lan Au-relius -ya da Aziz-Augustinus’un tarih ontolojisi kurma denemesi ifllenirken; dör-düncü ünitede yine Ortaça¤ kültürü, bu kez ‹slâm medeniyetindeki izdüflümleriy-le aç›klanm›flt›r. Bu ünitede tarih felsefesine katk›lar› yads›namayacak olan ünlü‹slâm düflünürü ‹bn Haldûn, hem yaflad›¤› dönemin koflullar›, hem öz yaflam öy-küsü, hem de dünya çap›nda tan›nm›fl olan yap›t› Mukaddime’yi özgün k›lan yön-leriyle tan›t›lm›fl, bugüne dek pek çok ders kitab›nda-çeflitli nedenlerden dolay›-atlanan ya da gözden kaçan pek çok bilgi ve önemli ayr›nt›, baflar›l› flekilde biraraya getirilmifltir.

Beflinci ve alt›nc› üniteler, Yeniça¤’dan itibaren Avrupa’y› dönüfltüren kültürçerçevesinde tarihin konumunu ifllemeye ayr›lm›flt›r. Bu ba¤lamda, Rönesans dü-flünürlerinden bafllanarak, Descartes ve ona ba¤l› kalan düflünürlerin tarihe karfl›tutumlar› ve tarihle ilgili yap›tlar›n “Modern” olarak adland›r›lan dönem içerisindedahi, yüzy›llardan gelen al›flkanl›kla nas›l “k›ssadan hisse” anlay›fl› çerçevesinde bir

yaz›n ürününden öte de¤er görmedi¤ine dikkat çekilmektedir. Son ünitedeyse Vi-co’nun Descartesç› anlay›fla meydan okumas› ve Voltaire’in as›rlar önce felsefi dü-flünce içinde do¤mufl olan bir çal›flma alan›n›n ad›n› koymas› anlat›lm›flt›r ve böy-lelikle tarih felsefesinin yüzy›llar içerisindeki geliflim süreci, bafll›ca unsurlar› ve ön-de gelen düflünürlerin görüflleriyle yo¤rularak elinizdeki kitap ortaya ç›km›flt›r.

Önsöz v


6/122

Verdi¤i tüm bu bilgilerin yan›nda, elinizdeki ders kitab›n›n ünitelerinde, hem

metin içinde hem de kaynakça listelerinde, tarih felsefesi üzerine Türkçe’de ya-

y›nlanm›fl baflar›l› çeviriler ve özgün telif eserlerin de bibliyografik bilgileri veril-

mifl, böylelikle bu alanda literatür taramas› yapmak ve temel kaynaklara ulaflmakisteyen ö¤rencilerimize bir yol aç›lm›flt›r.

Yo¤un çal›flma program›n› bir bahane kabul etmeksizin, k›sa zamanda bu denli

yo¤un ve karmafl›k bilgileri derleyen ve anlafl›l›r bir dille siz de¤erli ö¤rencilerimize

sunan yazar Dr. Hüseyin F›rat fienol’a gösterdi¤i titizlik ve özen için çok teflekkür

ediyor, Tarih Felsefesi 1 ders kitab›n› keyifle ve merakla okuman›z› diliyorum.

Editör

Prof.Dr. Do¤an Özlem

Önsözvi


7/122


8/122

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Res gestae, historia, historia rerum gestarum gibi terimleri tan›mlayabilecek,Tarih felsefesinin ne oldu¤unu aç›klayabilecek,Tarih felsefesinin temel soru ve sorunlar›n› tan›yabilecek ve ay›rt edebilecek,Tarih felsefesinin ortaya ç›k›fl koflullar›n› anlatabileceksiniz.

‹çindekiler

• Historein• Tarihselcilik• Historia• Tarih Metafizi¤i• Res Gestae

• Tarih Ontolojisi• Historia Rerum Gestarum• Tarih Epistemolojisi• Elefltirel-Bilimsel Tarih• Analitik Tarih Felsefesi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Tarih Felsefesi-I Tarih FelsefesiNedir?

• “TAR‹H FELSEFES‹” HANG‹ANLAMA/ANLAMLARA GEL‹R?

• TAR‹H FELSEFES‹N‹N ORTAYAÇIKIfiI

1TAR‹H FELSEFES‹-I


9/122

“TAR‹H FELSEFES‹” HANG‹ ANLAMA/ANLAMLARAGEL‹R?Tarih nedir? Bu soruyu insan kendi yap›p ettiklerini yaz›l› olarak kayda geçirmeyebafllad›¤› zamandan bu yana s›k s›k kendisine sormufltur denilse, herhalde bu birabart› olmaz. Bu soru, tarih için bir çerçeve çizme gereksiniminden, onu di¤er ça-l›flma alanlar›ndan ay›rma çabas›ndan kaynaklanan, felsefi yönü de olan bir soru-dur. “Nedir?” sorusunun yap›sal nitelik tafl›d›¤›n› ve asl›nda sorgulad›¤› fleyin ereknedenini, yani o fleyin ne için var oldu¤unu ortaya koymay› amaçlad›¤›n› daha ön-ceki derslerinizden hat›rl›yorsunuz. Öyleyse tarihe felsefî bir bak›flla yönelmenindüflünce tarihindeki bafllang›c› sand›¤›m›zdan daha uzak, daha köklü bir geçmifle

dayan›yor demektir.‹flte biz, bu ünitemizde, önce tarihe ve tarih felsefesine yönelik çeflitli yakla-fl›mlar› gözden geçirecek, tarih felsefesini felsefe k›lan temel soru ve sorunlaraiflaret edecek ve bu disiplinde s›kl›kla kullan›lan baz› kavramlar› ayd›nlatacak,böylelikle “tarih felsefesi” adl› çok yönlü ve yeni bir felsefe disipliniyle daha ta-n›flm›fl olaca¤›z.

“Tarih ne demektir?” sorumuza geri dönecek olursak, ilk olarak, Sami dillerin-de daha çok zamanla ilgili anlamlar yüklenmifl olan ve Türkçe’de böyle bir kulla-n›m› da bulunan “tarih”in, ‹slâm tarihçili¤inde, tan›k olunmufl olaylar› kay›t alt›naalmak üzere y›ll›klar (annales) yazma anlam›nda kullan›ld›¤›n› söyleyebiliriz (Ro-senthal 1952, s. 14). Bat› dillerinde history, historia, vb. biçimlerde karfl›m›za ç›-

kan ve Türkçemizdeki “tarih”in karfl›l›¤› olan sözcük de Yunanca historeindengelmektedir. Historein, Yunanca’da “araflt›rma yoluyla bilme/ö¤renme” anlam›nda,ayr›ca “hikâye” ve “tarih” anlamlar›nda kullan›lm›flt›r (B›çak 2004, s. 16-17).

‹çinde bulundu¤umuz ça¤da ise, tarihin kullan›ld›¤› üç farkl› anlamdan söz edi-lebilir. Bunlar›n ilki, zamanla iliflkili olan; yani belli bir takvimlemeye göre herhan-gi bir olay›n ne zaman gerçekleflti¤ini söylerken kullan›lan anlamd›r (a.y.). Sözge-limi, 29 May›s 1453 “Miladi” takvime göre ‹stanbul’un fethinin “tarihi”dir. ‹kincisi,geçmiflin tümü olarak tarihtir. fiimdiye dek olan biten, üretilmifl, yap›lm›fl her fleyikapsayan zaman dilimine “geçmifl” dendi¤inde, tarih etkisiz bir olaylar deposu ola-rak görülebilir, fakat tarihi böyle alg›lamak yanl›flt›r; çünkü bugünkü eylemlerin veolaylar›n kökleri ya da nedenleri hep bu “geçmifl” denen alanda bulunmaktad›r

(a.y.). Üçüncüsü, geçmifle iliflkin araflt›rmalar yapan bir çal›flma alan› olarak tarih-tir; yani Ayhan B›çak’›n deyifliyle “....flimdi ile geçmifl aras›ndaki iliflkilerin nas›l ol-

Tarih Felsefesi Nedir?

Bat› dillerinde history,historia biçimlerindekarfl›m›za ç›kan ve Türkçe’de“tarih” olarakkarfl›laflt›¤›m›z kavram›nkökeni, Eski Yunanca’dakihistorein sözcü¤üdür.Historein, Eski Yunanca’da1. araflt›rma yoluyla bilmeve ö¤renme, 2. hikâyelemeve tarih anlamlar›nagelmektedir.


10/122

du¤unu gösteren bir yol haritas›d›r” (a.y.). Konu edilen alanda görülen sorunlar›,nedenleri, geliflim seyirleri ve sonuçlar›yla ele alma amac›n› gütmek anlam›ndakullan›ld›¤›nda-ki B›çak bu terimi tam da bu anlamda kullanmakta oldu¤unu ifade

eder- “yol haritas›” çok uygun bir tan›mlama olarak görünmektedir (a.y.). Üçüncüanlamdaki tarihin ürünü olan tarih yaz›c›l›¤›, yine B›çak’a göre, ilgili kültürün “yolharitas›”n› ç›karmakla, ayr›ca söz konusu kültürün yak›n iliflkide oldu¤u di¤er kül-türlerle iliflkilerini de ortaya koymakla yükümlüdür (a.y.).

Tarihi, insan› anlaman›n ve onun neyi neden yapt›¤›na iliflkin bilgi ortaya ko- yabilmenin ya da ortaya konmufl bilgileri kavrayabilmenin olmazsa olmaz kofluludiye tan›mlamak da olanakl›d›r. Tarihin konu edildi¤i yerde insandan, insan›n ko-

nu edildi¤i yerde tarihten söz etmeden geçmek olanaks›zd›r; çünkü insan› insan yapan, insana bir kimlik veren, onun geçmiflinden baflkas› de¤ildir. Bu geçmifl,“kimlik kart›” olarak sürekli peflimizden gelir ve ne durumda bulunursak buluna-l›m, yan›m›zdad›r (a.y., s. 18).

Baz› düflünürlerin tarihe bak›fllar›n› özetle aktarmak gerekirse, flunlar söylene-bilir: Bat›’da tarih felsefesinin kurucusu olarak görülen Giambattista Vico’ya göretarih, insan topluluklar›n›n ve onlar›n kurumlar›n›n tarihidir. Vico ilkel insan›n bafl-latt›¤› geliflmelerden ne ç›kaca¤›n› önceden gördü¤ü fikrini temelsiz bulur (Col-lingwood 2010, s. 80). Tarih insan yap›p etmelerinden olufltu¤undan onda bir plan

varsa da bu plan bütünüyle insana aittir (B›çak 2004, s. 119). Vico’nun düflüncesin-de tarih salt insan zihninin bir ürünü de¤ildir, aksine, insan do¤as› ancak tarih ara-c›l›¤›yla anlafl›labilmektedir (a.y.). Çünkü tarih, insanlar›n farkl› zamanlarda de¤i-flik biçimlerde kendilerini ifade etmelerini kapsamakta, insan›n bir bak›ma karak-terini oluflturmaktad›r (Gardiner 1962, s. 10). Tarihi yapan insan oldu¤u için, tarih

insan taraf›ndan bilinebilir (a.y., s. 11), hatta Yeni Bilim ’de do¤rulu¤un bilgisi için

tek sa¤lam kalk›fl noktas›, verum ile factum ’un-yani do¤ru ile olgunun- birbirleri-ne geçti¤i ve dönüfltü¤ü “toplumsal-sivil dünya”n›n bizzat kendisi olarak gösteril-mektedir (Löwith 2004, s. 267).

Raymond Aron tarihe, dar anlam›yla insan geçmiflinin bilimi, genifl anlam›yla

kültürün, türlerin, gökyüzünün ve yeryüzünün araflt›r›lmas› tan›m›n› getirmifl ve butan›mlamada do¤a-insan iliflkisini göz önünde bulundurmufltur (Aron 1961, s. 13).Do¤a-insan iliflkisini göz önünde tutan bir baflka yaklafl›m da Teoman Dural›’yaaittir. Dural›’ya göre tarih, “‹nsan›n biyolojik olarak eksikli¤ini duydu¤u fleyin ye-

rine geçmek üzere giriflimde bulunup kazand›¤› olayd›r....evrimin oldukça kendi-ne özgü bir devaml›l›¤› olarak görülür” (Dural› 1991, s. 95).

Karl Jaspers de do¤a-insan iliflkisini-her ikisi de zaman süreci içinde var olan-

do¤a tarihi ve insan tarihi biçimlerinde ele almaktad›r (Jaspers 1953, s. 235). ‹nsan,do¤ada bulunmayan bir ayr›cal›¤a kendine özgü olan bilinci ve amaçl›l›¤› sayesin-

de kendi kültürel sürecini dönüfltürme ve kendini bir tarih varl›¤› olarak var k›lmaayr›cal›¤›na sahiptir ve tam da bu bak›mdan do¤a tarihsiz, insan tarihlidir (a.y.).Tarih, Jaspers’e göre insan›n kendisini onaylamas› bak›m›ndan en güçlü nesnelgerçekliktir ve insanl›¤› en genifl haliyle tabloya aktar›r, ça¤dafl insan için gerekliölçütleri ortaya koyar ve ça¤a bilinçsizce bir ba¤l›l›ktan insan› kurtar›r; k›sacas›, in-

sana kendini ‘görmeyi’ ö¤retir (Jaspers 1986, s. 110).Öyleyse insan›n kendini nas›l görece¤i, daha da önemlisi, nas›l bilece¤i sorusu

yan›t bekleyen bir soru olarak önümüzde durmaktad›r. ‹nsan›n kendini bilmesiiçin temel flart kökenlerini bilmesiyse, insan›n kendini bilmesinin flart› evren anla-

y›fl›n›n oluflturulmas›yla iliflkilidir demek yanl›fl olmayacakt›r; çünkü insan kökleri-

4 Tarih Felsefesi-I

Ça¤›m›zda, tarihin üç farkl›anlam›ndan söz edilebilir:1. Zamandizinsel (kronolojik)anlam,2. Geçmiflin tümü olarak

tarih, 3. Geçmifle iliflkinaraflt›rmalar yapan birçal›flma alan› olarak tarih.Tarih yaz›c›l›¤›, üçüncüanlam›yla tarihin birürünüdür.

Karl Jaspers’e göre tarih,

insana kendini görmeyi,de¤erlendirmeyi ö¤retmesibak›m›ndan, onu kendiça¤›na ba¤nazca vebilinçsizce ba¤lanmaktankurtar›r.


11/122

nin ne oldu¤u sorusuna yan›t ararken, ayn› zamanda evrenin ve dünyan›n nas›lolufltu¤u sorular›na da yan›t aramakta, bu yan›tlar›n toplam› da bir evren anlay›fl›

olarak ortaya ç›kmaktad›r (B›çak 2004, s. 19). Evreni kavramada temel sorun insa-

n›n yarat›l›fl›, yaflad›¤› ortam›n düzenlenifli, bu dünyaya geliflindeki amaçlar, budünyada nas›l yaflamas› gerekti¤i ve öldükten sonra gidece¤i yerin özelliklerini be-lirlemektir (B›çak 2004, s. 31). Din temelli medeniyetlerde evren anlay›fl›n›n s›n›r-

lar› din taraf›ndan çizilir ve insan›n yap›p etti¤i her fley için din temelli bir aç›kla-ma bulmak olanakl›d›r (a.y). Özellikle de tek Tanr›l› dinler insana kendini görme-

yi ö¤reten birer evren modeli sunarak insanlar›n kökenleriyle ilgili tereddütlerinigidermifl, dolay›s›yla bir tür tarihçilik yapm›fl ve onlara kurtulufl vaadi vererek bel-li amaçlar do¤rultusunda insan hayat›n› düzenlemifllerdir. Tek tanr›l› dinler aras›n-

da özellikle Hristiyanl›¤›n tarih anlay›fl›, önce Yeniça¤ Avrupa medeniyetinin vegitgide günümüz Bat› toplumlar›n›n oluflumunda önemli ölçüde etkilidir (a.y.).Braudel, Avrupa düflüncesinin Hristiyanl›kla sürdürülen diyalog ve fliddetli tart›fl-

malar çerçevesinde kavranabilece¤ini ileri sürmüfltür (Braudel 1996, s. 352).Karl Popper ’e göre, insan›n tarihinin en önemli k›sm› felsefeyi ve dini de içe-

ren insan düflüncesi ve bilgisinin tarihidir (Popper 1975, s. 185); çünkü Popper ta-rihin insanl›¤›n bilgisi ve bu bilgi üzerine ortaya at›lan kuramlar›n toplam›ndanolufltu¤u görüflündedir (a.y., s. 286). Yani tarih, düflünce ve kuramlar›n geniflli¤iy-le s›n›rlanm›fl, çerçevesi çizilmifltir (a.y., s. 300). Böyle bir yaklafl›m, tarih anlay›fl›-

n›n evren, dünya, canl›l›k ve insan›n geçmiflini kapsayacak boyutlarda ve tarih ku-ram›n›n da bu derinli¤i ve geniflli¤i aç›klayabilecek nitelikte olmas›n› gerekli k›lar(B›çak 2004, s. 20).

Ortega y Gasset fleyler için do¤a ile insan için tarihin ayn› anlama geldi¤ini ile-ri sürmüfl, insan›n kendi yapt›klar› d›fl›nda do¤as›n›n olmad›¤›n› söylemifltir (Gas-

set 1941, s. 217). Geçmifli insan›n yaflam›n›n kendisi olarak de¤erlendiren Gasset’egöre tarih, “....içinde yaflad›¤›m›z en kesin güncelli¤in bilimidir” (Gasset 1992, s.113). Öyleyse geçmifl anlam›nda kullan›lan tarihin, insan› önemli ölçüde belirle-mekte ve günlük hayat› da etkilemekte oldu¤u göz önüne al›nd›¤›nda günlük ha-

yat›n sorunlar›n›n da tarih araflt›rmalar›na konu olmas› neredeyse kaç›n›lmazlafl›r

(B›çak 2004, s. 20).Braudel’in tarihe iliflkin düflüncesi de tarihin insanlar, insanlar›n da tarih taraf›n-

dan yap›ld›¤› ve kaderlerinin onun taraf›ndan biçimlendirildi¤i yönündedir (Brau-del 1992, s. 31). Braudel’e göre tarih, olanakl› tüm tarihlerin-dünün, bugünün, ge-

lece¤in ö¤retilerinin-bir toplam›d›r ve en büyük hata, bu toplam› oluflturan parça-lardan herhangi birini di¤erlerini d›fllayacak biçimde tercih etmektir (a.y., s. 64-65).

Böyle bir tercih yap›p ona saplanmak tarihçinin di¤er ö¤retilerin yaklafl›mlar›n›gözden kaç›rmas› sorunuyla karfl›laflmas›na neden olur (a.y.).

20. yüzy›l düflünürlerimizden Takiyettin Mengüflo¤lu ise tarihi, “tarihi varl›k sa-

has›” ad› alt›nda ontolojik bir tabaka olarak tan›mlam›flt›r:

“Do¤al varl›k alan›n›n tam karfl›t› olan baflka bir varl›k alan› da ‘tarihsel varl›k-ala-

n›’d›r. Bu varl›k-alan› da birçok bilimlerin kendisiyle u¤raflt›¤› bir aland›r. Bu var-

l›k alan›na ‘tarihsel varl›k-alan›’ ad›n›n verilmesinin nedeni, bir yandan bu alan›n

insan gruplar›, sosyal-birlikler aras›nda olup biten olaylar›n alan› olmas›; öte yan-

dan bütün insan eylemlerinin sonucunda ortaya ç›kan baflar›lar›n bu alan›n için-

de yer almas› ve bütün bunlar›n da olufl ve geliflme içinde bulunmas›d›r” (Mengüflo¤-

lu 2005, s.158).

51. Ünite - Tarih Felsefesi Nedir?

Karl Popper’e göre tarih,insanl›¤›n bilgisi ve bu bilgiüzerine ortaya at›lankuramlar›n toplam›ndanoluflur; bu yüzden de insan›ntarihinin en önemli k›sm›felsefeyi ve dini de içereninsan düflüncesi vebilgisinin tarihidir.


12/122

‹nsan varolufluna dayanak oluflturan her türlü ilke, düflünce, de¤er, gelenek vekurum ve bunlar dolay›s›yla ortaya ç›kan her türlü kültür verisi, Mengüflo¤lu’ya gö-re tarihsel varl›k alan›n›n oluflumunu sa¤lar ve bu varl›k sahas›n› anlamam›z›n en

önemli rehberi olarak karfl›m›za ç›kar (a.y.). Buraya kadar özetledi¤imiz tan›m vede¤erlendirmeler de gösteriyor ki, tarih insan olman›n temel dayanaklar›ndan biri-dir. Felsefî düflünce ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda, tarih düflüncesi ortaya ç›k›fl zaman› ba-k›m›ndan da öncedir.

Felsefî düflüncenin ortaya ç›k›fl›yla tarihin yeni bir kullan›m alan› buldu¤unusöylemek olanakl›d›r (B›çak 2004, s. 22-23). Felsefenin bafllang›c›na neden olanfarkl›l›klar›n, de¤iflimlerin ve çeflitlili¤in arkas›nda yatan fleyi ya da fleyleri araflt›r-mak ve bulmak üzere yap›lmas› gereken çal›flma yine tarih çal›flmas› olmufltur(a.y., s. 23). Antik Yunan do¤a filozoflar›nca ele al›nan ilk sorun olan arkhe nin neoldu¤unun anlafl›lmas› ile insana ve onu çevreleyen evrene iliflkin di¤er unsurlar›nda aç›klanmas›n›n kolaylaflaca¤› beklenebilir (a.y.). Genellikle tüm varl›¤›n oluflu-

mundaki “ana madde”-”ilk madde” olarak anlafl›lan arkhenin, felsefenin ifl gördü-¤ü “ilkeler” olarak da anlafl›labilmesi olanakl›d›r. Hatta bu biçimde anlafl›l›nca, fel-sefenin, önce inceledi¤i soruna ve/veya alana iliflkin ilkeleri bulup sonra buldu¤uilkeler temelinde aç›klama yapmay› yöntem haline getirdi¤i daha aç›k olarak anla-fl›labilir (a.y.). ‹lkelere varma, ilk olan› keflfetme kayg›lar›n›n sonucu olan böyle bir

yöntem de tarih düflüncesi içerisinde- onun baflka bir çal›flma alan› olarak-düflün-cenin oluflumunu ve geliflimini bir süreç halinde ele alan düflünce tarihinin ortayaç›kmas›na zemin haz›rlam›flt›r (a.y.). Düflünce tarihi günümüzde de hem tarihinhem de felsefenin en önemli konular›ndan biri olarak kabul edilmektedir.

B›çak’a göre, tarih düflüncesinin felsefe alan›ndaki yerinin sa¤lamlaflmas›, felse-fenin gündemine ahlâk, devlet, toplum vb. sorunlar›n girmesiyle birlikte olmufl;

arkhe, devlet, toplum sorunlar› ve felsefenin kendi tarihi, felsefe ile tarih aras›ndaiçten içe bir ba¤lant› oluflmas›na yol açm›flt›r (a.y.). Felsefenin tarihe yapt›¤› önem-li katk›lardan biri geçmifle iliflkin bilgilerin güvenilirli¤i sorunudur (a.y.). Tam dabu noktada, Collingwood’un tarihçiye yükledi¤i felsefeci gibi düflünebilme, düflün-me üzerine düflünme gibi ödevlerin ne anlama geldi¤i ve tarih felsefesinin nedengerekli oldu¤u sorular›n› sormay› daha fazla erteleyemeyece¤imiz bir konumday›z.Tarih ve felsefe, yukar›daki aç›klamalar ve görüfllerin de iflaret etti¤i gibi, iç içegeçmifl iki önemli insan etkinli¤i olarak hem birbirinden besleniyor hem de birbi-rini besliyor. Bu durumda, felsefenin disiplinleri aras›nda, bafll› bafl›na tarihi ince-leyen, onun varl›k ve bilgi alanlar›ndaki konumunu bir bütünlük içerisinde ortayakoymay› amaçlayan, yer yer sorgulayan ve elefltiren, yer yer de tarihsel varl›k ala-

n›n› ve tarih bilgisini temellendirmeye çal›flan bir çal›flma alan›n›n bulunmas›n› birzorunluluk olarak görmek de abart›l› bir tutum olmaz.

fiimdi “Tarih Felsefesi nedir?” sorusuna verilen iki temel yan›t› ve bu yan›tlar›nTarih Felsefesi’ni bafllang›c›ndan günümüze nas›l biçimlendirdi¤ini anlamaya çal›-flaca¤›z. Bu yan›tlardan ilki düflünce ufkumuzu tarihin ontolojik bir yorumlan›fl›nado¤ru açarken, ikincisiyse tarihi, bir bilgi, hatta bilimsel bilgi sorunu olarak görme-mize olanak sa¤l›yor.

Ayhan B›çak’›n Tarih Düflüncesi I: Tarih Düflüncesinin Oluflumu adl› yap›t›, insan›n ta-rihle olan buluflmas›n› ve tarih disiplininin dayand›¤› düflünsel temellerin keflfini aç›kla- yan, kapsaml› bir çal›flmad›r (‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›, 2004).

6 Tarih Felsefesi-I

K ‹ T A P


13/122

Res Gestae Olarak Tarih ve Tarih FelsefesiTarih sözcü¤ünün, ça¤›m›zda göndermede bulundu¤u üç anlamdan söz edilebile-ce¤ini ve bu anlamlardan birinin de yaflanm›fl geçmiflin tümü olarak tarih oldu¤u-

nu yukar›da dile getirmifltik. Bu anlam, tarihe oldu¤u kadar tarih felsefesine de yüklenmifltir ve tarihe felsefenin gözüyle yaklaflmaktan anlafl›lan fley, geçmiflte kal-m›fl olaylar›n ne anlam ifade etti¤ini sorgulamaktan bafllayarak gitgide insanl›¤›ntüm yaflanm›fl geçmifline -yani bir tür “dünya tarihi”ne- yönelmifl bir çal›flma olmufl-tur (Özlem 2004, s. 13). Bu çal›flma giderek tüm insanl›k tarihine yönelik bir öte/üstbak›fl edinmeye ve insanl›k tarihinin bütününü kavramay› ve aç›klamay› hedefle-

yen bir felsefe sistemi kurmaya, tüm insanl›k tarihini de böyle bir felsefe sistemiüzerinden aç›klamaya kadar uzan›r (a.y.). Geçmiflte kalan insan-toplum olaylar›n›bir bütün olarak ifade eden Latince terim res gestae, niteliklerini k›saca ifade etti-¤imiz türden bir çal›flmay› da içerir. Tam da bu bak›mdan, res gestae, ayn› zaman-da tarihin bir tür ontoloji sinin yap›lmakta oldu¤una, yani, geçmifli bir bütün ha-

linde kavramaya ve yorumlamaya yönelen tüm tarih ve tarih felsefesi çal›flmalar›-n›n, asl›nda tarih ontolojisi oldu¤una iflaret etmektedir. Zaten 19. yüzy›lda özellik-le Alman ‹dealizmi’ni karakterize eden düflünürlerin tarih felsefesi çal›flmalar›, bi-rer tarih metafizi¤i ya da ontolojisi niteli¤i tafl›m›flt›r.

Tarih ontolojisi ekseninde yap›lan tarih ve felsefe çal›flmalar›, 20. yüzy›l baflla-r›ndan bu yana her ne kadar tarihi bir bilim olarak görmeyi ve tarih felsefesini bil-gi kuram›n›n bir uzant›s›, hatta bir tür bilim felsefesi ya da bilim felsefesinin bir uy-gulama alan› olarak kurmak isteyenler taraf›ndan yo¤un biçimde elefltirilse de bu

yo¤un ve ço¤u kez hakl› elefltirilerin tarihe ontolojik yaklaflmay› bütünüyle orta-dan kald›rmad›¤› da görülür (a.y., s. 15). Bunun nedeni, Do¤an Özlem’e göre, geç-miflin ve gelece¤in ne anlam ifade etti¤ini sorman›n ve bu sorular›n yan›t›n› arama-

n›n insan için vazgeçilmezli¤idir (a.y.). Zaten geleneksel tarih felsefesi çal›flmalar›-n›n önemli ço¤unlu¤u da insanda hiçbir zaman eksilmeyen bir merak› gidermeye,en genel ve basit ifade biçimiyle “Nereden geldik, nereye gidiyoruz?” sorular›na

yan›t vermeye yöneliktir.Ne var ki, insan›n kendi yaflam›n› anlaml› ve de¤erli k›lma çabalar›n›n bir ifa-

desi olan bu genel sorulara verilmesi denenmifl yan›tlar hem çok çeflitlidir hem debu yan›tlar› dile getirmifl düflünürler aras›nda belirli bir uzlafl›dan söz etmek he-men hemen olanaks›zd›r. Tarihte var oldu¤u ileri sürülen ereklilik konusunda or-taya at›lan savlar, bu söylediklerimize iyi bir örnek oluflturur. Kimi düflünürleregöre, 1. Tarihte bir ereklilik vard›r, 2. Tarihteki ere¤in ne oldu¤unu geçmifle ba-karak saptayabiliriz ve 3. Bu sayede gelecek hakk›nda öndeyilerde (prediction)

bulunabiliriz. Bu söylenenlere karfl› ç›karak, tarihte san›lan›n aksine ereklilik ad›-na en küçük bir fleyin bile bulunmad›¤›n› ve bu yüzden gelecek hakk›nda sözsöylemeye hakk›m›z›n olmad›¤›n› söyleyen düflünürler de bulunur. Bir baflka ör-nek de çizgisel ve döngüsel zaman anlay›fllar›n› savunan düflünürler aras›ndakikarfl›tl›k üzerinden verilebilir. Kimi düflünürlere göre, tarih belirli bir ere¤e do¤ruilerleyen ve bir daha tekrar› gerçekleflmeyecek olaylardan örülü bir süreçtir, bubak›mdan da çizgisel olarak ilerler. Kimi düflünürlere göreyse, tarih belli dönem-ler hâlinde devinip duran döngüsel bir süreçtir-yani daha bilinen bir ifadeyle, “ta-rih tekerrürden ibarettir.”

Yukar›da da belirtti¤imiz gibi, insan›n geçmifline ve kendi yaflam›na ait böyle-sine derinlikli bir sorun, yaln›zca filozoflar aras›ndaki anlaflmazl›klar gerekçe gös-

terilerek, insan düflüncesinden kopar›lamaz (a.y., s. 16). Fakat bu, tarihin genel an-


Res gestae, Latince’deyap›lm›fl ifller/fleyleranlam›nda kullan›lan bir

tamlamad›r. Bu tamlama,zamanla, geçmiflte yap›lm›fltüm ifllere göndermedebulunmak üzere kullan›lm›flve bu kullan›m, bizde ‘tarih’sözcü¤üyle karfl›lanan‘historia’ sözcü¤ünün ilkanlam›n› oluflturmufltur.

Geçmifli bir bütün hâlindekavramaya giriflen felsefesistemleri, tarihe ontolojikbir yaklafl›m›n ifadeleriolarak yorumlanabilir.Ontoloji, daha öncesinde demetafizik, varl›¤› tek teknitelikleriyle de¤il de birbütün olarak kavramay› veanlamland›rmay› amaçlayanfelsefe disiplinidir.


14/122

lam›, nereden gelip nereye gitti¤imiz, gelece¤in neler getirebilece¤i gibi soru vesorunlar›n kesin ve doyurucu yan›tlara kavufltu¤u anlam›na da gelmez. Bu durum-da, “Tarihe felsefece yaklaflman›n biricik yolu ontolojik sorular m›d›r?” sorusuna

yan›t vermemiz gerekir-ki tarih felsefesindeki geliflmeler, böyle bir sorunun olum-suz yan›tlanmas› gerekti¤ini gösterir. Tarihi, geçmifl hakk›nda bilgi veren, dahas›,sistemli, düzenli ve güvenilir bilgi veren bir çal›flma alan›, hatta bilim olarak tan›m-lad›¤›m›zda, ona yüklenen ikinci anlamla da karfl›laflm›fl oluruz, yani historia rerum gestarum la. fiimdi ikinci anlam›yla tarihi anlamaya çal›flal›m.

Sizce tarihsel varl›k alan› diye do¤adan ayr› bafl›na bir varl›k alan› olabilir mi? Bu soruya verilebilecek olumlu ve olumsuz yan›tlar üzerinde düflünün, aran›zda gruplar oluflturarak tart›fl›n.

Historia Rerum Gestarum Olarak Tarih ve Tarih Felsefesi

Tarihi bir bilim olarak görmek de onu geçmiflin bütününü kavray›p yorumlamakamac›yla bir varl›k sorunu olarak ortaya koymak da “tarihsel olaylar›n bilinebildi-¤i” varsay›m›n› gerektirir (Özlem 2004, s. 14). Historia rerum gestarum anlam›y-la tarih felsefesi, tarih yazan kiflinin bilgi etkinli¤ini as›l sorun olarak öne ç›karanbir tür “bilim felsefesi”, bir “metodoloji elefltirisi”dir (a.y.). Geçti¤imiz yüzy›lda, yu-kar›da da de¤inilen nedenlerden dolay›, bu “bilim felsefesi” yönelimli tarih felse-fecileri, tarih metafiziklerinden, tarihin ontolojik olarak yorumland›¤› çerçevedenba¤›ms›zlaflma iste¤i duymufllar, yer yer bu isteklerinde bir hayli ileri de gitmifller-dir (a.y., s. 15). Fakat bu, tarih biliminin felsefesinin, tarihin genel ve bütünlüklü

yorumlan›fllar› içinden ç›karak geliflen, dayand›¤› temel ve elefltirel görüfllerin ço-¤unu tarih ontolojisi yapm›fl olan düflünürlerden ald›¤› gerçe¤ini de¤ifltirmez (a.y.).

Bir bilim olarak tarihin felsefesi, her ne kadar bin y›llara uzanan köklere sahip-se de bir felsefe disiplini olarak ancak 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan sonra ortayaç›km›flt›r (a.y., s. 14). Özellikle Herder’e ba¤l› kalan Alman Tarih Okulu’nun ça-l›flmalar›yla büyük bir geliflme gösteren tarih bilimi, 19. yüzy›l›n ortalar›ndan son-lar›na do¤ru, Wilhelm Dilthey ’›n “tin bilimleri”ni temellendirme çal›flmalar› s›ra-s›nda sa¤lam bir elefltiri ve sorgulama süzgecinden geçirilmifltir ve Dilthey, tin bi-limlerini önemli ölçüde Alman Tarih Okulu’nun tarihçili¤inde ifade bulan tarih bi-limi örne¤i üzerinden temellendirme çabas› içinde olmufltur (a.y.).

Dilthey’a göre, tarih/toplum gerçekli¤ini kendilerine konu edinen bilimler,uzun zamandan beri, di¤er bilimler (Dilthey do¤a bilimlerini kastetmektedir) ara-s›ndaki yerlerini ve dayand›klar› temelleri aramakla meflgul olmufllard›r (Dilthey

2011, s. 21). ‹flte Dilthey, bu tarih/toplum gerçekli¤ini kendisine konu edinen bi-limleri “tin bilimleri” (Geisteswissenschaften) bafll›¤› alt›nda toplar (a.y.). Dilthey,do¤a bilimlerinin de ortaya ç›kmas›n› olanakl› k›lan fleyin “tinsel” olgular, yani in-san yap›p etmeleri oldu¤unu ve bu yap›p etmelerin de tarih içerisinde geliflti¤ini,

yani tinsel dünyan›n tarihsel bir temele sahip oldu¤unu savunmufltur (a.y., s. 22).Bu görüflleri ›fl›¤›nda, Dilthey’›n her fleyi tarihsel ba¤lam içerisinde anlamland›rd›-¤›n› ve bu yönüyle yaln›zca historia rerum gestarum anlam›nda bir tarih felsefesi-nin de¤il, ayn› zamanda bilime yönelik yaklafl›mlarda etkili olan tarihselcili¤inde bir temsilcisi oldu¤unu söylememiz kolaylafl›r.

20. yüzy›l›n önemli tarih felsefecilerinden Robin George Collingwood, tarihintan›m›na, nesnesine, yöntemine ve ere¤ine iliflkin dört temel soru sorarken, asl›n-

da tarihin epistemolojik yönünü öne ç›karmakta, yani historia rerum gestarum anlam›yla tarih felsefesi yapmaktad›r (Collingwood 1994, s. 9). Collingwood’a gö-

8 Tarih Felsefesi-I

SIRA S‹ZDE1

Historia rerum gestarum,

Latince’de yap›lm›flifllerin/fleylerin anlat›m›,öykülenmesi anlam›ndakullan›lan bir tamlamad›r.Bu tamlama, geçmiflteyap›lm›fl tüm ifllerin yaz›yageçirilmesi anlam›ndakullan›l›r ve bu kullan›m,bizde ‘tarih’ sözcü¤üylekarfl›lanan ‘historia’sözcü¤ünün ikinci temelanlam›n› oluflturur.

Alman Tarih Okulu, kökenive geliflimi bak›mlar›ndandaha çok Alman ‹dealistfilozof Johann Gottfried vonHerder’e ba¤l› olan ve seçkindüflünürleri aras›ndaWilhelm von Humboldt’un(1767-1835) bulundu¤utarih okuludur. Bu okulunyaklafl›m›na göre tarihbilgisi, bir halk›n kendisiyleilgili bilincinin ne oldu¤ununbelirlenmesi yoluyla yaln›zcao halk için geçerli olabilecektürden bir bilgidir.

Wilhelm Dilthey (1833-1911), Alman TarihOkulu’ndan etkilenerek tarihbilimini temellendiren,ça¤›nda geliflip yayg›nl›kkazanarak “bilimsel bilgi”tart›flmalar›n› kuflatm›fl olanpozitivist anlay›fla fliddetlekarfl› ç›km›fl ve onlar›n önesürdüklerinin aksine, do¤abilimleri yan›nda, insan›n veyap›p ettiklerinin incelemekonusu k›l›nd›¤› baflka birbilimsel araflt›rma

sahas›n›n var oldu¤unu›srarla savunmufltur.


15/122

re tarihin ne oldu¤u sorusuna verilecek en uygun yan›t, ilk etapta onun bir çeflitaraflt›rma oldu¤udur (a.y.). Bilimi bilmedi¤imiz bir fleyleri keflfedip ortaya ç›kar-ma etkinli¤i olarak gördü¤ümüzde, tarih ayn› zamanda bilimdir de (a.y.). Öyley-

se bu bilimin neyi keflfetti¤i sorusu da sorulabilir. Collingwood bu sorunun yan›-t›n› Latince’de res gestae tamlamas› ile ifade edilen, geçmiflte gerçeklefltirilmifl tüminsan edimleri, diye vermifltir (a.y.). Dolay›s›yla tarih biliminin nesnesi geçmiflte-ki insan edimleri olarak belirlenmifl olur. Tarih biliminde ilerleme nas›l olur, so-rusuna Collingwood’un verdi¤i yan›t, “kan›tlar›n yorumlanmas›” diye ifade edile-bilir (a.y., s. 9-10). Burada “kan›t” derken Collingwood tek tek belgelerin olufltur-du¤u bir toplulu¤u kastetmifl oldu¤unu da söyleyerek, tarihte yöntemin temel ola-rak bu kan›tlar›n yorumlanmas›ndan ibaret oldu¤u yönlü düflüncesini yineler(a.y., s. 10). Geriye kalan sorunun, yani tarihin ne için oldu¤u sorusunun yan›t›Collingwood’a göre “insan›n kendisini bilmesi için”dir (a.y.). Collingwood’un in-san›n “kendisini bilmesi” ile kastetti¤i, insan›n insan olarak do¤as›n›- yani insan›

insan yapan fleyi ya da fleyleri- bilmesidir ve tarihin de¤eri de insan›n ne yap›p et-ti¤ini dolay›s›yla da ne oldu¤unu bize ö¤retmesindedir (a.y.). Yukar›da söylenenlerden de anlayabilece¤imiz üzere, tarih felsefesi, felsefenin

iki temel sorusunu, varl›¤a ve bilgiye iliflkin sorular› temel alan ve bu sorular ek-seninde tarihi anlamaya ve yorumlamaya çal›flan bir disiplindir. Fakat geçmifli nekadar eskiye ve derinlere uzan›rsa uzans›n, bu disiplinin günümüzde and›¤›m›z gi-bi, yani “Tarih Felsefesi” ad›yla ortaya ç›k›fl› ancak Ayd›nlanma Dönemi’ne kadargeri gider. Ünitemizin bundan sonraki bölümünde, “Tarih Felsefesi” disiplinininortaya ç›k›fl serüvenini, düflünce tarihi çerçevesinde görmeye çal›flaca¤›z.

Tarihe ontolojik olarak yaklaflmakla, epistemolojik olarak tarihi çözümlemek aras›ndaki

farklar üzerinde düflünün. Günümüz aç›s›ndan hangisi daha geçerli? Birinin daha geçerliolmas›, öteki üzerinde düflünmeyi anlams›z k›lmak için gerek ve yeter neden midir, ara-n›zda tart›fl›n.

TAR‹H FELSEFES‹N‹N ORTAYA ÇIKIfiI“Tarih Felsefesi” bir çal›flma alan›n›n ad› olarak ilkin 18. yüzy›lda telaffuz edilmifl-tir (B›çak 2004, s. 23). Collingwood’a göre bu terimi ilk kullanan düflünür Voltaireolmufltur (Collingwood 1994, s. 1). Voltaire bu terimi-tarihçinin eski kitaplarda bul-du¤u hikâyeleri tekrar etmektense kendi düflüncelerini gelifltirmeye çal›flt›¤› bir ta-rih düflünüflünü kastederek-elefltirel ya da bilimsel tarih anlam›nda kullanm›flt›r(a.y.). Yani insanl›k tarihinin elefltirel bir bak›flla ele al›nmas›n› ve ilkelerinin belir-

lenmesini amaçlayan bir çal›flmaya-baflka bir söyleyiflle, geleneksel tarih anlay›fl›n-dan kopmaya- duyulan gereksinim ancak 18. yüzy›lda ortaya ç›km›flt›r (B›çak 2004,s. 23-24). Öyleyse, tarih felsefesini tarih düflüncesinden ay›ran temel ölçütün ne yada neler oldu¤u sorusuna yan›t aramak kaç›n›lmaz görünmektedir.

Collingwood’a göre bu soruya Voltaire’in verece¤i yan›t elefltirel yöntem ve öz-gün düflünüfl, Hegel’in verece¤i yan›t evrensel bir tarih ya da dünya tarihi, poziti-

vistlerin verece¤i yan›t ise tarih biliminin aç›klamakla yükümlü oldu¤u ve geçmifl-teki olaylar› belirleyen genel yasalar›n keflfedilmesi yönündedir (Collingwood1994, s. 1). B›çak’a göre de bu sorunun yan›t› elefltirel yöntem ve sistematik kur-gudur (B›çak 2004, s. 24). Collingwood tarih felsefesi üzerine gelifltirdi¤i kendi gö-rüflünü, bu terime yükledikleri anlamlar çerçevesinde Voltaire’in, Hegel’in ve po-

zitivistlerin görüfllerinden ay›rmaktad›r (Collingwood 1994, s. 1). Ona göre 18. yüz- y›la gelindi¤inde matematik yöntem, teolojik yöntem ya da do¤a bilimlerinin yön-


Tarihselcilik(historismus/historism),insan›n düflünce veeme¤inden ç›km›fl her fleyintarih içerisinde, bir

birliktelik-toplumsall›kortam›nda olufltu¤unu ve bufleylerin tarihin herdöneminde de¤iflikli¤eu¤rad›¤›n› savunangörüfltür. Bu görüfle göre,bilim, sanat, meslekler,hatta felsefe bile, tarihselbir temele sahiptir; insan›nbu düflünce ve eylemürünlerinin her biri, insan vetoplum tarih sürecindede¤ifltikçe de¤iflim gösterir.

Collingwood, tarihe iliflkindört temel soru sorar:1. Tarihin tan›m› nedir?,2. Tarihin nesnesi nedir-yani

tarih neyi araflt›r›r?,3. Tarihin yöntemi nedir? ve4. Tarihin (hem geçmiflin

tümü olarak hem de birbilim olarak) ere¤i nedir?

Collingwood’a göre tarihinde¤eri, insan›n ne yap›petti¤ini dolay›s›yla neoldu¤unu, yani do¤as›n› bizeö¤retmesindedir.

SIRA S‹ZDE

2


16/122

temi gibi yöntemler kullan›larak anlafl›lamayacak yeni bir soru ya da sorunlar gru-bu karfl›m›za ç›kmakta ve bu sorunlar grubu da-yani düzenlenmifl-örgütlenmifl vesistemlefltirilmifl tarih araflt›rmalar›n›n varl›¤›yla ortaya ç›kan felsefî sorunlar grubu-

ayr› ve kendine özgü bir çal›flma alan›n›n varl›¤›n› zorunlu k›lmaktad›r: ‹flte “TarihFelsefesi” tam da bu çal›flma alan›n›n hak etti¤i isimdir (a.y., s. 6). Sözü geçen tarz-da sorunlarla ilgilenen tarih felsefesi, bu niteli¤iyle, yaln›zca geleneksel tarih anla-

y›fl›na de¤il geleneksel felsefeye de karfl› ç›kmaktad›r; çünkü genel bir kural gibikabul edilen herhangi bir felsefenin kabul etmedi¤i ya da öne sürmedi¤i bir dü-flünceyi yads›d›¤› gerçe¤i, tarih felsefesinin “tarihsel bilgi olanakl› de¤ildir” yarg›s›-n› içeren geleneksel felsefelere karfl› ç›kmas›n› ve hatta tarihin ve tarih bilgisininnas›l olanakl› oldu¤una iliflkin ba¤›ms›z bir kan›tlama gelifltirmedi¤i sürece, gele-neksel felsefe ile aras›na mesafe koymas›n› gerektirmektedir (a.y.).

Pitirim Sorokin’e göre, derin ve uzayan bunal›m koflullar›nda insan›n, toplum ve insanl›¤›n nas›l›, niçini, nereden gelip nereye gitti¤i üzerinde düflünme ve ince-

leme e¤ilimi artmaktad›r (Sorokin 1972, s. 15). Hatta Sorokin anlaml› tarih felsefe-lerinin, anlafl›labilir tarihsel olay yorumlar›n›n ve toplumsal-kültürel süreçler üzeri-ne yap›lan önemli genellemelerin ço¤u bunal›m-felâket ya da geçifl-çözülme dö-nemlerinde, yahut bu tür dönemlerin hemen öncesinde ve sonras›nda ortaya ç›k-t›¤›n› savunur (a.y. , s. 15-16). Bu sav›n› da Eski Çin ve Hint kültüründen Bat› kül-türüne kadar pek çok örnekle gerekçelendirmeye çal›fl›r. ‹bn Haldûn’un Mukaddi- mesi de bu genifl örnek yelpazesinde yerini alm›flt›r:

“....gelmifl geçmifl tarih felsefelerinin en büyüklerinden biri olan ‹bn Haldûn’un Mu-

kaddime’si de derin bir bunal›m ve çürüyüflün Arap kültürünü etkisi alt›na ald›¤› on

dördüncü yüzy›lda ortaya konulmufltur. ‹bn Haldûn’un kendisi bu bunal›m döne-

mini ve çekti¤i s›k›nt›lar› Berberîler’in Tarihi’nde, kendi hayat hikâyesinde ve Mu-

kaddime’sinde parlak bir biçimde anlatmaktad›r” (a.y., s. 17).

19. yüzy›ldaki pozitivistler gibi tarihten hakikati arama ve aç›klama yönleriyledo¤a biliminden beklenenler ayn› biçimde beklenecekse, bugün de tarih felsefesi-nin bilim felsefesinin bir kolu gibi görülmesinin olanakl› oldu¤u söylenebilir. Ro-nald Field Atkinson’a göre tarihi sorun olarak ele alan düflünürler as›l olarak an-lam, tarih ifadelerinin do¤rulu¤u-nesnelli¤i, aç›klama, nedensellik gibi sorunlarlada ilgilenmifllerdir (Atkinson 1978, s. 4). Tarih, hakikati arama ve aç›klama yönle-riyle her ne kadar do¤a bilimine benzerlik gösterse de sözü edilen özellikleri do-¤a bilimlerinden farkl› bir yöntemle ele almaktad›r (a.y., s. 5-6). Öncelikle tarihçi-nin ilgilendi¤i sorunlar alan› ile tarih felsefesinin sorunlar›n›n birbirinden uzak ol-

du¤u bilinmelidir (a.y., s. 6). Bu uzakl›¤›n nedenini Atkinson flöyle aç›klamaktad›r:

“....tarihçi olaylar› ve nedenleri oldu¤u gibi kavraman›n peflindeyken, tarih felsefe-

si, tarihçilerin yapt›klar› çal›flmalar› da dikkate alarak olaylar› belirleyen ilkeleri or-

taya koymay› amaçlar” (a.y.).

Tarihteki ilkeleri yads›man›n filozofu/(lar›) en k›sa zamanda hataya götürece¤i-ni düflünen Atkinson, felsefeye tarihe bakma ve onu di¤er düflünce alanlar› aras›n-da do¤ru bir biçimde konumland›rma görevini yüklemifltir (a.y.). Bu ba¤lamda He-gel, Marx, Toynbee gibi önemli düflünürlerin, tarih felsefesinin tarihle iliflkisi bak›-m›ndan birinci s›rada gelmesi anlam kazanmaktad›r: Bu düflünürlere göre tarih fel-sefesi tarih sürecini bir bütün olarak konu edinmekte ve tarihin özünü kavramay›amaçlamaktad›r (a.y., s. 8-9).

10 Tarih Felsefesi-I

Collingwood’a göre, 18.yüzy›la gelindi¤indematematik yöntem, teolojikyöntem ya da do¤abilimlerinin yöntemi gibi

yöntemler kullan›larakanlafl›lamayacak yeni birsoru ya da sorunlar grubukarfl›m›za ç›kmakta vedüzenlenmifl-örgütlenmifl ve sistemlefltirilmifl tariharaflt›rmalar›n›n varl›¤›ylaortaya ç›kan felsefî sorunlargrubu, ayr› ve kendine özgübir çal›flma alan›n›n, yanitarih felsefesinin varl›¤›n›zorunlu k›lmaktad›r

Sorokin’e göre, anlaml› tarihfelsefeleri, anlafl›labilirtarihsel olay yorumlar› vetoplumsal-kültürel süreçlerüzerine yap›lan kaydade¤ergenellemelerin önemliço¤unlu¤u, bunal›m ya dageçifl, bazen çözülmedönemlerinde, yahut bu türdönemlerin hemenöncesinde ve sonras›ndaortaya ç›kmaktad›r. Sorokin,bu tezine ‹bn Haldûn’unMukaddime adl› yap›t›n›örnek olarak gösterir.


17/122

Tarih felsefesi Walsh’a göre kendi içinde ikiye ayr›l›r: bunlardan ilki, tarihte an-lam, bütünlük, yasa, amaç gibi sorunlar› inceleyen tarih metafizi¤i ; ikincisi de ta-rih çal›flmalar›nda ortaya ç›kan sorunlar›, tarihte araflt›rma yöntemi/yöntemleri, bil-

ginin güvenilirli¤i, aç›klama, kan›tlama vb. sorunlar› konu edinen analitik tarih felsefesi dir (Walsh 1976, s. 26). Analitik tarih felsefesini, bu konulara e¤ilmesiyle,bilim felsefesinin bir kolu olarak de¤erlendirmek olanakl›d›r.

Atkinson tarih metafizi¤ine flu nedenlerden dolay› çok fazla elefltiri yöneltildi-¤ini ve tarih metafizi¤inin güvenilmez bulundu¤unu ileri sürmüfltür: 1. Genifl ge-nellemeler tarihsel kan›tlar kullan›lmadan yap›lmaktad›r; 2. Tarih zorunlu ilkeleredayanarak aç›klanmaya çal›fl›lmakta fakat bu çaba tarihten verilerle destekleneme-mektedir (Atkinson 1978, s. 9). Atkinson’un bildirdi¤i nedenler ve pozitivist bilimanlay›fl› 20. yüzy›lda tarih metafizi¤inin gerilemesine neden olmufl, dolay›s›yla ta-rih dar alan çal›flmalar›ndan, tarih felsefesi de tarih çal›flmalar›n›n epistemolojisi ol-maktan öteye gitmemifltir (B›çak 2004, s. 25).

fiimdiye kadar söylediklerimizden hareketle, flu de¤erlendirmeyi yapabiliriz:Tarih ve felsefe, insan›n kendini anlamas› ve varl›¤›n› temellendirmesi bak›mlar›n-dan, ortaya ç›k›fl zamanlar›ndaki fark› göz önünden kaç›racak ölçüde birbirlerineiçten içe ba¤lanm›fl ve birbirlerini sürekli besleyen iki çal›flma alan›d›r.

Do¤an Özlem’in Tarih Felsefesi adl› yap›t›, tarih felsefesinin iki temel sorun alan›n› oluflturan tarih ontolojileri ve tarih epistemolojilerini bafllang›c›ndan 20. yüzy›l sonlar›na dek kapsamakta, tarih epistemolojilerinin tarih ontolojilerinden nas›l ç›kt›¤›n›n ilginç öyküsü-nü sunmaktad›r (‹stanbul: Say Yay›nlar›, 2010).

Tarih felsefesinin ne oldu¤u ve nas›l ortaya ç›kt›¤›yla ilgili belli bafll› görüflleri art›k tan›-

yorsunuz. Sizce “Türkiye’de tarih e¤itimi nas›l verilmelidir?” sorusu, tarih felsefesi kapsa- m›nda de¤erlendirilebilir mi, nas›l? Tart›fl›n.


Walsh’a göre tarih felsefesi,tarihte anlam, bütünlük,yasa, amaç gibi sorunlar›inceleyen tarih metafizi¤i vetarih çal›flmalar›nda ortaya

ç›kan sorunlar›, tarihtearaflt›rmayöntemi/yöntemleri, bilginingüvenilirli¤i, aç›klama,kan›tlama gibi sorunlar›konu edinen analitik tarihfelsefesi olmak üzere, kendiiçinde ikiye ayr›l›r.

K ‹ T A P

SIRA S‹ZDE

3


18/122

12 Tar ih Fe lsefes i- I

Res gestae, historia, historia rerum gestarum gibi

terimleri tan›mlamak.‹lk olarak, Sami dillerinde daha çok zamanla ilgi-

li anlamlar yüklenmifl olan ve Türkçe’de böyle

bir kullan›m› da bulunan ‘tarih’in, ‹slâm tarihçili-

¤inde, tan›k olunmufl olaylar› kay›t alt›na almak

üzere y›ll›klar (annales) yazma anlam›nda kulla-

n›ld›¤› söylenebilir.

Bat› dillerinde history, historia, vb. biçimlerde

karfl›m›za ç›kan ve bizdeki ‘tarih’in karfl›l›¤› olan

sözcük de Yunanca historein den gelmektedir.

Historia Yunanca’da araflt›rma yoluyla bilme/ö¤-

renme anlam›nda, ayr›ca hikâye ve tarih anlam-lar›nda kullan›lm›flt›r.

Res gestae, Latince’de yap›lm›fl ifller/fleyler anla-

m›nda kullan›lan bir tamlamad›r. Bu tamlama,

zamanla, geçmiflte yap›lm›fl tüm ifllere gönder-

mede bulunmak üzere kullan›lm›fl ve bu kulla-

n›m, bizde ‘tarih’ sözcü¤üyle karfl›lanan ‘historia’

sözcü¤ünün ilk anlam›n› oluflturmufltur.

Historia rerum gestarum, Latince’de yap›lm›fl

ifllerin/fleylerin anlat›m›, öykülenmesi anlam›n-

da kullan›lan bir tamlamad›r. Bu tamlama, geç-

miflte yap›lm›fl tüm ifllerin yaz›ya geçirilmesi an-lam›nda kullan›l›r ve bu kullan›m, bizde ‘tarih’

sözcü¤üyle karfl›lanan ‘historia’ sözcü¤ünün

ikinci temel anlam›n› oluflturur. Historia rerum

gestarum anlam›yla tarih felsefesi, tarih yazan

kiflinin bilgi etkinli¤ini as›l sorun olarak öne ç›-

karan bir tür bilim felsefesi, bir metodoloji elefl-

tirisi özelli¤i tafl›r.

Tarih felsefesinin ne oldu¤unu aç›klamak.

Tarih nedir? Bu soruyu insan kendi yap›p ettikle-

rini yaz›l› olarak kayda geçirmeye bafllad›¤› za-

mandan bu yana s›k s›k kendisine sormufltur ve

bu soru, tarih için bir çerçeve çizme gereksini-

minden, onu di¤er çal›flma alanlar›ndan ay›rma

çabas›ndan kaynaklanan, felsefi yönü de olan

bir sorudur. “Nedir?” sorusunun yap›sal nitelik

tafl›d›¤› ve asl›nda sorgulad›¤› fleyin erek nedeni-

ni, yani o fleyin ne için var oldu¤unu ortaya koy-

may› amaçlad›¤› da göz önüne al›nd›¤›nda, bu

felsefî yön daha da belirginleflir. Öyleyse tarihefelsefî bir bak›flla yönelmenin düflünce tarihinde-

ki bafllang›c› daha uzak, daha köklü bir geçmifle

dayan›r.

Tarihe felsefenin gözüyle yaklaflmaktan anlafl›lan

fley, geçmiflte kalm›fl olaylar›n ne anlam ifade et-

ti¤ini sorgulamaktan bafllayarak gitgide insanl›-

¤›n tüm yaflanm›fl geçmifline -yani bir tür “dünya

tarihi”ne- yönelmifl bir çal›flma olmufltur. Bu ça-

l›flma, giderek tüm insanl›k tarihine yönelik bir

öte/üst bak›fl edinmeye ve insanl›k tarihinin bü-

tününü kavramay› ve aç›klamay› hedefleyen birfelsefe sistemi kurmaya, tüm insanl›k tarihini de

böyle bir felsefe sistemi üzerinden aç›klamaya

kadar uzan›r. Geçmiflte kalan insan-toplum olay-

lar›n› bir bütün olarak ifade eden Latince terim

res gestae, nitelikleri k›saca dile getirilen türden

bir çal›flmay› içerir.

Tarihi bir bilim olarak görmek de onu geçmiflin

bütününü kavray›p yorumlamak amac›yla bir

varl›k sorunu olarak ortaya koymak da “tarihsel

olaylar›n bilinebildi¤i” varsay›m›n› gerektirir. His-

toria rerum gestarum anlam›yla tarih felsefesi,tarih yazan kiflinin bilgi etkinli¤ini as›l sorun ola-

rak öne ç›karan bir tür “bilim felsefesi”, bir “me-

todoloji elefltirisi”dir.

Özet

1

A M A Ç

2

A M A Ç


19/122


Tarih felsefesinin temel soru ve sorunlar›n› tan›-

mak ve ay›rt etmek.

Geleneksel tarih felsefesi çal›flmalar›n›n önemli

ço¤unlu¤u, insanda hiçbir zaman eksilmeyen bir

merak› gidermeye, en genel ve basit ifade biçi-

miyle “Nereden geldik, nereye gidiyoruz?” soru-

lar›na yan›t vermeye yöneliktir, fakat filozoflar›n

üzerinde uzlaflt›¤› tek bir yan›ttan söz etmek de

olanaks›zd›r. Tarihte var oldu¤u ileri sürülen

ereklilik konusunda ortaya at›lan savlar, bu söy-

lenenlere iyi bir örnek oluflturur. Kimi düflünür-

lere göre, 1. Tarihte bir ereklilik vard›r, 2. Tarih-

teki ere¤in ne oldu¤unu geçmifle bakarak sapta-

yabiliriz ve 3. Bu sayede gelecek hakk›nda ön-

deyilerde bulunabiliriz. Bu söylenenlere karfl›ç›karak, tarihte san›lan›n aksine ereklilik ad›na

en küçük bir fley bile yoktur, bu yüzden gelecek

hakk›nda söz söylemeye de hakk›m›z yoktur,

diyen düflünürler de bulunur. Bir baflka örnek

de çizgisel ve döngüsel zaman anlay›fllar›n› sa-

vunan düflünürler aras›ndaki karfl› tl›kt›r: Kimi

düflünürlere göre, tarih belirli bir ere¤e do¤ru

ilerleyen ve bir daha tekrar› gerçekleflmeyecek

olaylardan örülü bir süreçtir, bu bak›mdan da

çizgisel olarak ilerler. Kimi düflünürlere göreyse,

tarih belli dönemler halinde devinip duran dön-güsel bir süreçtir-yani daha bilinen bir ifadeyle,

“tarih tekerrürden ibarettir”. Bu çokseslilik, tarih

felsefesini bir bilgi etkinli¤i olarak gören ve gös-

teren düflünürler taraf›ndan elefltirilir. Colling-

wood, tarihin tan›m›n›, nesnesini, yöntemini ve

ere¤ini, sorgularken, asl›nda tarihin epistemolo-

jik yönünü öne ç›karmakta, yani historia rerum

gestarum anlam›yla tarih felsefesi yapmaktad›r.

Öyleyse, tarih felsefesinin, daha çok felsefenin

varl›k ve bilgi temelli sorular›ndan beslendi¤i,

tarihi olaylar y›¤›n› olarak ele al›rken ontolojiye,olaylar›n kayda geçirilmesi olarak yorumlarken

de epistemolojiye dayal› bir araflt›rma etkinli¤i

oldu¤u söylenebilir.

Tarih felsefesinin ortaya ç›k›fl koflullar›n› anlat-

mak.

“Tarih Felsefesi” bir çal›flma alan›n›n ad› olarak

ilkin 18. yüzy›lda, Voltaire taraf›ndan kullan›l-

m›flt›r. Voltaire bu terimi-tarihçinin eski kitaplar-

da buldu¤u hikâyeleri tekrar etmektense kendi

düflüncelerini gelifltirmeye çal›flt›¤› bir tarih dü-

flünüflünü kastederek-elefltirel ya da bilimsel tarih

anlam›nda kullanm›flt›r. Yani insanl›k tarihinin

elefltirel bir bak›flla ele al›nmas›n› ve ilkelerinin

belirlenmesini amaçlayan bir çal›flmaya-baflka bir

söyleyiflle, geleneksel tarih anlay›fl›ndan kopma-

ya- duyulan gereksinim Avrupa’da ancak 18. yüz-

y›lda ortaya ç›km›flt›r.

Collingwood’un da belirtti¤i gibi, 1. 18. yüzy›lagelindi¤inde matematik yöntem, teolojik yöntem

ya da do¤a bilimlerinin yöntemi gibi yöntemler

kullan›larak anlafl›lamayacak yeni bir soru ya da

sorunlar grubu karfl›m›za ç›km›flt›r, 2. Düzenlen-

mifl/örgütlenmifl ve sistemlefltirilmifl tarih araflt›r-

malar›n›n varl›¤›yla ortaya ç›kan felsefî sorunlar

grubu ayr› ve kendine özgü bir çal›flma alan›n›n

varl›¤›n› zorunlu k›lmaktad›r, 3. “Tarih Felsefesi”,

tam da bu çal›flma alan›n›n hak etti¤i isimdir. Sö-

zü geçen tarzda sorunlarla ilgilenen tarih felsefe-

si, bu niteli¤iyle, yaln›zca geleneksel tarih anlay›-fl›na de¤il geleneksel felsefeye de karfl› ç›kmak-

tad›r; çünkü genel bir kural gibi kabul edilen her-

hangi bir felsefenin kabul etmedi¤i ya da öne

sürmedi¤i bir düflünceyi yads›d›¤› gerçe¤i, tarih

felsefesinin “tarihsel bilgi olanakl› de¤ildir” yar-

g›s›n› içeren geleneksel felsefelere karfl› ç›kmas›-

n› ve hatta tarihin ve tarih bilgisinin nas›l olanak-

l› oldu¤una iliflkin ba¤›ms›z bir kan›tlama gelifl-

tirmedi¤i sürece, geleneksel felsefe ile aras›na

mesafe koymas›n› gerektirmektedir.

3

A M A Ç

4

A M A Ç


20/122


1. “Tarih”, afla¤›daki medeniyetlerin hangisinin tarih

anlay›fl›nda, “tan›k olunmufl olaylar› kay›t alt›na al-

mak üzere y›ll›klar (annales) yazma” anlam›nda kul-

lan›lm›flt›r?

a. M›s›r

b. Yunan

c. Fenike

d. Roma

e. ‹slâm

2. “Araflt›rma yoluyla bilme, ö¤renme” ve “öyküleme,

tarih” anlamlar›nda kullan›lan sözcü¤ün kök hali ve ait

oldu¤u dil afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Geschichte-Almancab. History-‹ngilizce

c. Historia-Latince

d. Historein-Yunanca

e. Tarih-Arapça

3. Geçmiflte kalan insan-toplum olaylar›n› bir bütün

olarak ifade eden Latince terim afla¤›dakilerden han-

gisidir?

a. Rerum natura

b. Res cogitans

c. Res gestaed. Historia rerum gestarum

e. Res extentia

4. Tarihi bir varl›k sorunu olarak yorumlayan bir felse-

feciyle, onu bir bilgi etkinli¤i olarak gören felsefecinin

ortak varsay›m› afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Tarihte ereklilik vard›r.

b. Tarihsel olaylar bilinebilir.

c. Tarih tekerrürden ibarettir.

d. Tarihte yasalar vard›r.

e. Tarih geçmifl olaylar›n konu edildi¤i bilimdir.

5. Tarihselcilik (historicism) afla¤›dakilerden hangisini

savunmaz?

a. Tüm insan bilimlerinin do¤a bilimi yöntemine

göre kurulmas› gerekti¤ini

b. ‹nsan›n düflünce ve eme¤inden ç›km›fl her fleyin

tarih içerisinde olufltu¤unu

c. ‹nsan ürünü her fleyin tarihin her döneminde

de¤iflikli¤e u¤rad›¤›n›

d. Bilimin, mesleklerin, hatta felsefenin bile, tarih-

sel bir temele sahip oldu¤unu

e. ‹nsan›n düflünce ve eylem ürünlerinin toplumlarde¤ifltikçe de¤iflti¤ini

6. “Tarih Felsefesi” terimini bir çal›flma alan›n›n ad› ola-

rak kullanan ilk düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Voltaire

b. Vico

c. Rousseau

d. Hegel

e. Herder

7. Anlaml› tarih felsefelerinin ço¤unun bunal›m ya da

geçifl dönemlerinde ortaya ç›kt›¤›n› savunan düflünür

afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Collingwood

b. Sorokin

c. Atkinson

d. Walsh

e. Gasset

8. Tarihten hakikati arama ve aç›klama yönleriyle do-

¤a biliminden beklenen aç›kl›¤› ve kesinli¤i ayn› ölçü-

de bekleyen yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Marxizm

b. Tarihselcilik

c. Pozitivizm

d. ‹dealizme. Hegelcilik

9. Walsh’a göre analitik tarih felsefesi, afla¤›daki soru-

lardan hangisinin yan›t›n› aramaz?

a. Tarihin araflt›rma yöntemi nedir?

b. Tarihten elde edilen bilginin güvenilirli¤i nas›l

anlafl›l›r?

c. Belgelerin tarih olaylar›na iliflkin bilginin güve-

nilirli¤ine katk›s› nedir?

d. Tarihte yasa var m›d›r?

e. Tarih olay›na iliflkin bilginin sa¤laml›¤› kan›tla-nabilir mi, nas›l?

10. Afla¤›dakilerden hangisi bir tarih metafizi¤i sorusu

de¤ildir?

a. Tarihte zorunlu yasalar var m›d›r?

b. Tarihin anlam› nedir?

c. Tarih bir ere¤e do¤ru ilerlemekte midir?

d. Tarih tekerrürden mi ibarettir?

e. Tarih güvenilir bilgi verebilir mi?

Kendimizi S›nayal›m


21/122


...Benim ‘tarih felsefesi’ terimini kullan›fl›m bunlar›n

hepsinden farkl›d›r; ondan ne anlad›¤›m› aç›klamak

için de, önce felsefe anlay›fl›ma iliflkin bir fleyler söy-

leyece¤im.

Felsefe kendine dönük düflünmedir. Felsefe yapan zi-

hin hiçbir zaman yaln›zca bir nesne hakk›nda düflün-

mez; herhangi bir nesneyi düflünürken, ayn› zamanda

hep o nesneye iliflkin kendi düflüncesi hakk›nda düflü-

nür. O zaman, felsefeye ikinci dereceden düflünce, dü-

flünce hakk›nda düflünce denebilir. Örne¤in, Dünya’n›n

Günefl’ten uzakl›¤›n› keflfetmek, düflünce için birinci

dereceden bir ifli, bu durumda gökbilimin iflidir; Dün-

ya’n›n Günefl’ten uzakl›¤›n› keflfederken bizim yapt›¤›-

m›z›n tam olarak ne oldu¤unu keflfetmek ikinci derece-

den düflünce ifli, bu durumda mant›¤›n ya da bilim ku-

ram›n›n iflidir.

Bu, felsefe zihin bilimi ya da psikolojidir demek de¤il-

dir. Psikoloji birinci dereceden düflüncedir; zihni t›pk›

biyolojinin yaflam› inceledi¤i gibi inceler. Düflünce ile

nesnesi aras›ndaki iliflkiyle u¤raflmaz, nesnesinden ta-

mamen ayr› bir fley olarak, yaln›zca dünyada olup biten

bir fley olarak, kendi bafl›na tart›fl›labilen özel türden bir

fenomen olarak do¤rudan do¤ruya düflünceyle u¤rafl›r.

Felsefe hiçbir zaman kendi bafl›na düflünceyle ilgili de-

¤ildir; hep onun nesnesiyle iliflkisine bakar, dolay›s›yla

düflünceyle oldu¤u kadar nesneyle ilgilidir.

Felsefeyle psikoloji aras›ndaki bu farkl›l›k, flimdilik geç-

mifl diye tan›mlayaca¤›m›z özel türden bir nesneyle il-

gili özel türden bir düflünme olan tarihsel düflünme ko-

nusunda bu disiplinlerce benimsenmifl farkl› tutumlara

bakarak betimlenebilir. Psikolog tarihsel düflünmeye il-

gi duyabilir; tarihçide sürüp giden zihinsel olay›n özel

türlerini çözümleyebilir; örne¤in, tarihçilerin, gerçek

dünyada do¤ru dürüst yaflayamayacak kadar nevrotik

olduklar›ndan, sanatç›lar gibi bir düfl dünyas› kurmuflinsanlar olduklar›n› ama sanatç›lar›n tersine, bu düfl

dünyas›n› geçmifle yans›tt›klar›n›, çünkü nevrozlar›n›n

köklerini çocukluklar›ndaki geçmifl olaylara ba¤lad›kla-

r›n›, bu nevrozlardan kurtulmak için bofl bir çabayala

hep geçmifle döndüklerini ileri sürebilir...

Filozof için dikkat isteyen olgu, ne tarihçi için oldu¤u

gibi kendi bafl›na geçmifltir ne de psikolog için oldu¤u

gibi tarihçinin kendi bafl›na geçmifle iliflkin düflüncesi-

dir; karfl›l›kl› iliflkileri içinde her ikisidir. Nesnesiyle ilifl-

kisi içinde düflünce, salt düflünce de¤il, bilgidir; o za-

man psikoloji için salt düflünce kuram›, herhangi birnesneden soyutlanm›fl zihin olaylar› kuram› olan fley,

felsefe için bilgi kuram›d›r. Psikologun “Tarihçiler nas›l

düflünür?” diye sordu¤u yerde, filozof “Tarihçiler nas›l

bilir? Geçmifli nas›l kavrarlar?” diye sorar. Buna karfl›l›k,

geçmifli kendinde bir fley olarak kavramak örne¤in, flu

kadar y›l önce flu flu olaylar›n gerçekten oldu¤unu söy-

lemek, filozofun de¤il, tarihçinin iflidir...

Kaynak: Collingwood, R.G. (2010). Tarih Tasar›m›,

çev. Kurtulufl Dinçer, Ankara: Do¤uBat› (4. Bask›), s.

36-38.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felse-

fesi Hangi Anlama/Anlamlara Gelir?” bafll›kl› bö-

lümünü yeniden okuyunuz.

2. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felse-



3. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felse-



4. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felse-



5. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felse-



6. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felse-

fesinin Ortaya Ç›k›fl›” bafll›kl› bölümünü yeni-

den okuyunuz.

7. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felse-


den okuyunuz.

8. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felse-


den okuyunuz.

9. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felse-


den okuyunuz.

10. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, ünitenin “Tarih Felse-


den okuyunuz.

Okuma Parças›


22/122


S›ra Sizde 1

Tarihsel varl›k alan› üzerine tart›fl›rken, iki temel tutum

tak›n›labilir. Bunlardan ilki, flöyle bir önermeler dizisi

biçiminde ifade edilebilir: 1. Do¤adan ayr› bafl›na bir

varl›k alan›, düflünülebilir olsa da bizi çevreleyen do¤a-

yani denizler, da¤lar, hava, azot vb.-gibi somut bir ger-

çekli¤i yoktur, 2. Do¤adan ayr› bafl›na bir varl›k alan›,

düflünce düzeyinde kurgulanabilir, 3. Toplumlar›n kül-

tür ürünleri ve bunlar›n insanl›¤a katk›lar› hakk›nda,

suyun deniz seviyesinde 100 santigrat derecede kayna-

d›¤›n›n bilindi¤i gibi aç›k ve kesin bilgi elde etme ola-

na¤› yoktur çünkü insan ve toplumla ilgili her fley de-

¤iflken ve görelidir, 4. Öyleyse kesin olarak bilinebile-

cek olan, yaln›zca do¤aya iliflkin hakikatler olabilir. Bu,

tarihsel varl›k alan›na iliflkin olumsuz bir tutumdur.

Olumlu olarak nitelenebilecek ikinci tutumu da ayn› bi-

çimde, önermeler dizisi olarak ifade edecek oldu¤u-

muzda flunlarla karfl›lafl›r›z: 1. ‹nsan›n en iyi bilebilece-

¤i fleyler, kendi yap›p-ettikleridir, 2. Bizi çevreleyen do-

¤aya iliflkin yapt›¤›m›z tüm incelemeler, ölçümler vb.

insan›n alg›lar›na göredir, 3. ‹nsan›n alg›s› her fleyin öl-

çüsü oldu¤unda, do¤an›n oldu¤u gibi-Kant’›n ifadesiy-

le “kendinde fley”- olarak bilinmesi olanaks›zd›r, 4. Öy-

leyse, insan›n toplumlar hâlinde tüm yap›p ettikleri, in-

sanlar aras› iliflkilerde somut olarak gözlenebilecek ve

do¤adan ayr› bir varl›k alan›n›-yani tarihsel varl›k alan›-

n› oluflturur. Bu tutumu benimsemek, ayn› zamanda in-

san›n özgürlü¤ünü ve toplum içindeki eylemlerini, hat-

ta sorumlulu¤u ve ödev duygusunu temellendirmede

de bize yard›mc› olur. Aksi durumda, yaln›zca do¤a ya-

salar›n›n hükmetti¤i otomatlar oldu¤umuzu kabul et-

mek kaç›n›lmazlafl›r.

S›ra Sizde 2

Bu ünitenin ilk bafll›¤› kapsam›nda okuduklar›n›z üze-

rine düflündü¤ünüzde, tarihi bir bilgi etkinli¤i, geçmifl

hakk›nda do¤ru bilgi vermesi beklenen bir bilim ola-

rak görmenin ve sa¤lam temelli, do¤ru bilginin riva-

yetlerden ya da safsatadan nas›l ay›klanaca¤› üzerinde-

ki tart›flmalar›n 20. yüzy›ldan itibaren daha ön planda

tutuldu¤unu hat›rlayacaks›n›z. Bu da tarihi epistemo-

lojik bir sorun hâline getirmenin, tarih felsefecilerince

daha yayg›n olarak benimsenmifl bir tutum oldu¤una

iflaret ediyor. Fakat bu kayg› ve sorular ortaya ç›kma-

dan çok daha önce, geçmiflin tümü olarak tarihin insan

için ne anlama geldi¤i, nas›l yorumlanaca¤›, tarihte za-

man, çizgisel olarak tarihsel sürecin belirli bir ere¤e

do¤ru ilerlemesi ya da döngüsel biçimde ayn› olayla-

r›n farkl› görünümlerle tekrar etmesi gibi ontoloji kap-

sam›nda de¤erlendirilebilecek soru ve sorunlar›n gün-

deme geldi¤ini de göz önüne alacak olursak, bu soru-

nun yan›t›n›n san›ld›¤› kadar kolay verilemeyece¤ini

de görürüz.

‹nsan›n “Nereden geldik? Nereye gidiyoruz?” sorular›y-

la ifade bulan merak›n›n, dahas›, kendi yaflam› için

sa¤lam bir temel ve/veya anlam aray›fl›n›n, felsefede-

daha do¤rusu tarih felsefesinde- ontolojik sorular›n ön

plana ç›kmas› biçiminde bir izdüflümü oldu¤unu gör-

dü¤ümüzde, flu uslamlamaya varmak için gerekli mal-

zemeyi sa¤lam›fl oluyoruz: 1. ‹nsan tarihi kendi yap›p

ettiklerinin bir kayda geçirilifli olarak anlay›p yorumla-

madan önce, ona bir varl›k alan› ve varl›k sorunu ola-

rak yaklaflm›fl; 2. Buna ba¤l› olarak, tarihin verdi¤i bil-

giye iliflkin sorular, ço¤u kez, tarihin bir bütün olarak

anlam›na, ere¤ine, ya da tarihsel zamana iliflkin sorula-

r›n içinden türeyerek ancak zamanla ba¤›ms›zlaflm›flt›r;

3. Öyleyse, günümüzde tarihi bir bilgi sorunu olarak

çözümlemeyi ön plana ç›karan tart›flmalar, ne kadar yayg›n ve geçerli olurlarsa olsunlar, tarih metafizikleri

ya da tarihe ontolojik yaklafl›m, insan için anlam›n›

kaybetmez.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


23/122


S›ra Sizde 3

Türkiye’de tarih e¤itiminin nas›l verilmesi gerekti¤i so-

rusu, buna aranacak yan›tlarla birlikte, bir olmas› gere-

kene iflaret edece¤inden, bir felsefe sorusu olmaya uy-

gundur. Fakat tarih felsefesi kapsam›nda böyle bir so-

runun sorulup sorulamayaca¤› üzerinde düflünmek, ta-

rih felsefesiyle ilgili söylenenler üzerinde tekrar düflün-

meyi gerektirir. Göz önünde bulundurulmas› gereken

bir baflka önemli konu da tarih felsefesinin ortaya ç›k›-

fl›na ve geliflmesine yön veren sorular›n ve bu sorulara

önerilen yan›tlar›n, tarih felsefesinin içinde geliflti¤i kül-

türlerdeki tarih yaz›mlar›na yapt›¤› katk›d›r.

Bu durumda Türkiye’de tarih e¤itiminin nas›l verilmesi

gerekti¤i sorusu, tarih felsefesinin baz› temel sorular›-

n›n Türkiye örne¤iyle iliflkilendirilerek tart›fl›labilir veTürkiye’de verilen tarih e¤itimi, olmas› gereken aç›s›n-

dan de¤erlendirildi¤inde, hem tarih felsefesi hem de

e¤itim felsefesi yap›labilir. Baz› örnek sorular› flöyle di-

le getirebiliriz: 1. Türkiye’de tarih nas›l kavranmaktad›r:

bir varl›k sorunu olarak m›, bir bilgi sorunu olarak m›,

yoksa yaln›zca geçmifl hakk›nda baz› olgu bilgileri top-

lamas› beklenen bir bilim dal› olarak m›?, 2. Türkiye’de

ilk ve ortaö¤retimde tarih derslerinin içeri¤i ve bu içeri-

¤in ö¤rencilere sunulufl biçimi nas›ld›r; bu içerik ve içe-

ri¤in aktar›m biçimi, ö¤rencinin tarih bilgisinin güveni-

lirli¤i ve de¤eri, ya da kendi toplumunun varoluflunu ve dönüflümünü bir süreç biçiminde kavramas› için ye-

terli midir?, 3. Türkiye, akademik bak›mdan dünya ça-

p›nda tarihçi/tarihçiler yetifltirebiliyor mu, dahas› bunu

önemsiyor mu; önemsiyorsa tarih araflt›rmac›lar›n›n ye-

tiflmesi için izledi¤i siyaset nas›ld›r ve böyle bir ifl için

ay›rd›¤› kaynak ne kadard›r?, vb. Özellikle ilk iki örnek

soruda, tarih felsefesinin temel sorular›n›n etkisi aç›kça

görülebilir.

Yararlan›lan ve BaflvurululabilecekKaynaklar

Aron, R. (1961). Introduction to the Philosophy of

History, çev. George J. Irwin, Boston: Beacon.

Atkinson, R.F. (1978). Knowledge and Explanation

in History: An Introduction to the Philosophy

of History, Hong Kong: MacMillan.

Aysevener, K. (2001). “Bir ‹lerleme Tasar›m› Olarak

Tarih”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-

Co¤rafya Fakültesi Dergisi 41, Ankara: Ankara

Üniversitesi Yay›nlar›, s. 171-186.

B›çak, A. (2004). Tarih Düflüncesi III: Tarih Felsefe-

sinin Oluflumu, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.

B›çak, A. (2005). Tarih Düflüncesi IV: Tarih

Metafizikleri, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.

Braudel, F. (1992). Tarih Üzerine Yaz›lar, çev. M. Ali

K›l›çbay, Ankara: ‹mge Kitabevi.

Braudel, F. (1996). Uygarl›klar›n Grameri, çev. M. Ali

K›l›çbay, Ankara: ‹mge Kitabevi.

Cevizci, A. (derl.) (2005). Felsefe Sözlü¤ü, (6. Bas›m)

‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›.

Collingwood, R. G. (1994). The Idea of History, ed.

Jan van der Dussen, Oxford: Oxford University Press

(Revised Edition).

Collingwood, R.G. (2010). Tarih Tasar›m›, çev.

Kurtulufl Dinçer, Ankara: Do¤uBat› Yay›nlar› (4.bask›).

Dilthey, W. (2011). Hermeneutik ve Tin Bilimleri,

çev. Do¤an Özlem, ‹stanbul: Notos Kitap.

Gardiner, P. (ed.) (1962). Theories of History, A.B.D.:

The Free Press of Glencoe.

Gasset, O. (1941). Toward A Philosophy of History,

New York: W.W. Norton and Company.

Gasset, O. (1992). Tarihsel Bunal›m ve ‹nsan, çev.

Neyire Gül Ifl›k, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.

Jaspers, K. (1953). The Origin and Goal of History,

Londra: Routledge&Kegan Paul. Jaspers, K. (1986). Felsefe Nedir?, çev. ‹smet Zeki

Eyübo¤lu, ‹stanbul: Say Yay›nlar›.

Löwith, K. (2004). “Vico”, Tarih Felsefesi içinde,

‹stanbul: ‹nk›lâp Yay›nlar› (8. Bask›), s. 261-276.

Mengüflo¤lu, T. (2005). Felsefeye Girifl, ‹stanbul: Remzi

Kitabevi (9. Bask›).

Özlem, D. (2004). Tarih Felsefesi, ‹stanbul: ‹nk›lâp

Yay›nlar› (8. Bask›).

Özlem, D. (2010). Tarih Felsefesi, ‹stanbul: Say

Yay›nlar› (1. Bask›).

Popper, K.R. (1975). Objective Knowledge, Londra:Oxford University Press.

Popper, K. R. (1985). Tarihselcili¤in Sefaleti, çev.

Sabri Orman, ‹stanbul: ‹nsan Yay›nlar›.

Rosenthal, F. (1952). A History of Muslim

Historiography, Leiden: E.J. Brill.

Walsh, W.H. (1976). An Introduction to Philosophy

of History, New Jersey: Humanities.


24/122

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Antikça¤ Yunan toplumunda ortaya ç›kan efsaneye dayal› tarih anlay›fl›n›özetleyebilecek,Sofistler’den sonra Yunan toplumunda tarihçili¤in ve tarih yaz›c›l›¤›n›n ka-zand›¤› yeni özellikleri ve yönelimleri de¤erlendirebilecek,Platon’un kurdu¤u felsefe sisteminin tarih anlay›fl›na nas›l yans›d›¤›n› yorum-layabilecek,Platon ve Aristoteles’in felsefe sistemlerini Antikça¤ Yunan kültüründeki the-oria-historia karfl›tl›¤›yla iliflkilendirebilecek,Theoria-historia karfl›tl›¤›n›n, tarihin Bat› kültüründeki konumu üzerine etki-lerini de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Historein• Evren Anlay›fl›• Efsane/Mythos• Ak›lc›l›k

• Ça¤lar Ö¤retisi• Yöntem• Kehanet• Theoria-Historia Karfl›tl›¤›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

Tarih Felsefesi-I

• ANT‹KÇA⁄ YUNANDÜNYASINDA EFSANEYE DAYALITAR‹H ANLAYIfiI

• SOF‹STLER’DEN SONRA YUNANTAR‹HÇ‹L‹⁄‹ VE TAR‹H YAZICILI⁄I

• PLATON’UN TAR‹H ANLAYIfiI

• THEOR‹A-H‹STOR‹A

KARfiITLI⁄ININ OLUfiMASI VEYERLEfiMES‹

Antikça¤ YunanDünyas›nda TarihAnlay›fl›

2TAR‹H FELSEFES‹-I


25/122

ANT‹KÇA⁄ YUNAN DÜNYASINDA EFSANEYEDAYALI TAR‹H ANLAYIfiIBat› felsefesini bafllatan Antikça¤ Yunan medeniyeti, nas›l bir tarih anlay›fl›na sa-hiptir? Homeros, Hesiodos, Pindaros gibi ozan-düflünürlerin ve Herodotos, Thuky-dides ve Platon gibi düflünürlerin Antik Yunan medeniyetinde tarih düflüncesine

ve genelde düflünce tarihine katk›lar› nelerdir? Bu ünitemizde, iflte bu sorular›n ya-n›tlar›n› arayaca¤›z. Bu yan›tlar› verebilmek için, ilkin efsaneyi temel olarak alantarih anlay›fl›ndan yola ç›karak ozan-düflünürlerin yapt›klar›n› yak›ndan tan›mayaçal›flacak, daha sonra günümüzde de “tarihin babas›” olarak an›lan Herodotos’un

ve onunla birlikte Thukydides’in efsane temelli tarih anlay›fl›na yönelik elefltirileri-

ni ve yeni tarzda tarihçilik aray›fllar›n› tan›yacak, sonraki ad›mda sistemli felsefeci-lerin öncüsü olan Platon’un kendinden önceki evren anlay›fl›n› aflmak isterken ta-rihten nas›l yararland›¤›n› anlamaya çal›flacak ve son olarak, dikkatimizi Antik Yu-nan felsefesinde Platon’dan ve Aristoteles’ten sonra yayg›nlaflan theoria-historia ayr

tarih felsefesi-1

Documents