gecis ekonomileri ve orta asya turk cumh

7/26/2019 Gecis Ekonomileri Ve Orta Asya Turk Cumh

1/192

GE EKONOMLER VEORTA ASYA TRK CUMHURYETLERNDEEKONOMK REFORMLAR

Do. Dr. Sreyya SAKIN

Copyright Bu kitabn yayn hakk yazarna aittir. Kitabn btn veya

bir ksm, yazarnn izni olmakszn elektronik, mekanik, fotokopi vb.aralarla herhangi bir ekilde baslamaz, oaltlamaz, yaynlanamaz.

steme Adresi:Celal Bayar niversitesiktisadi ve dari Bilimler FakltesiMaliye Blm- ManisaTel: (0 236) 233 06 57 - (0 236) 233 23 87

Fax: (0 236) 233 27 [email protected]

Basm Tarihi: Nisan 2005

Basm:Emek Matbaaclk ve Yaynclk San. Ve Tic. Ltd. ti. Manisa

ISBN: 975-94423-2-9

En byk destekilerimsevgili Eim Birsel ve Kzm Ayaya..
mailto:[email protected]:[email protected]:[email protected]


2/192

NDEKLER

NSZ III

EKLLER LSTES VII

TABLOLAR LSTES VIII

KISALTMALAR LSTES X

GR 1

BRNC BLM

PLANLI EKONOMDENPYASA EKONOMSNE GESREC: POST-SOSYALST DNM

1. GE EKONOMS KAVRAMI ................................................. 6

1.1. GE KAVRAMININ ANALTK EREVES.............................. 121.1.1. Gei Srecinde Byme Mekanizmas............................... 141.1.2. Byme Performansndaki Farkllklarn Nedenleri........... 21

1.2. SRE OLARAK GE .............................................................. 281.2.1. ok Terapi Yaklam (Neo-Klasik Gr).......................... 311.2.2. Aamal Reform Yaklam (Post-Keynesyen Gr).......... 371.2.3. ok Terapi ve Aamal Gei Stratejilerinin Karlatrmal

Analizi ............................................................................................. 391.3. EKONOMK GELME VE YENDEN YAPILANMA STRATEJSOLARAK GE ..................................................................................... 45

1.3.1. Politik Sistem Deiiklikleri................................................ 501.3.2. Planl Kaynak Tahsisinden Serbest Piyasa Modeline Gei...

.................................................................................................

53

1.3.3. Ynetiimde Deiim........................................................... 55

1.3.4. Batnn Ekonomik ve Politik Sistemine Dahil Olma............ 572. GE SRECN ETKLEYEN FAKTRLER..................... 59

2.1. GEEKONOMLERNDE BALANGI KOULLARI................... 602.1.1. Kurumsal Yap ..................................................................... 642.1.2. Politik Kltr ve Demokratikleme Dzeyi.......................... 68


3/192

2.1.3. Doal Kaynaklarn Zenginlii............................................. 702.1.4. Fiziksel Altyap ve Beeri Sermaye Birikim Dzeyi............. 70

2.2. EKONOMK STKRAR POLTKALARI ......................................... 712.2.1. Maliye Politikas .................................................................. 722.2.2. Para ve Kur Politikas......................................................... 74

2.3. YAPISAL REFORM POLTKALARI .............................................. 762.3.1. Fiyat Liberalizasyonu .......................................................... 782.3.2. zelletirme ......................................................................... 792.3.3. Mali Reformlar .................................................................... 82

KNC BLM

ORTA ASYA EKONOMLERNDE MAKRO EKONOMKSTKRARSIZLIKLAR VEYAPISAL DNM

1. MAKRO EKONOMK STKRARSIZLIKLAR ...................... 89

1.1. ORTA ASYA LKELER ARASINDAK EKONOMK YAPI VELKLER.............................................................................................. 901.2. BYME ................................................................................... 931.3. ENFLASYON VE PARASAL STKRAR.......................................... 971.4. KAMU MAL AIKLARI ........................................................... 1001.5. DI DEMELER DENGES VE DI BORLANMA....................... 1041.6. SOSYAL REFAH DEKENLER............................................... 109

2. YAPISAL REFORM VE DNM PROGRAMLARI....... 111

2.1. REFORM PROGRAMLARININ KAPSAMI VENTEL................ 1132.2. UYGULANAN STKRAR POLTKALARININ ETKNL............. 1212.3. PYASA EKONOMSNE DNM:KRESEL KAPTALZMN

EVRE EKONOMLERNE DAYATMASI................................... 1222.4. DKTATRLKTEN YEN DEMOKRASYE GE...................... 124


4/192

NC BLM

ORTA ASYA TRK CUMHURYETLERNDE MALPOLTKALAR VE GESREC REFORMLARININ

DEERLENDRLMES

1. KAZAKSTAN............................................................................ 137

1.1. POLTK VE DAR YAPI ........................................................... 1391.2. BTE YNETM VE MAL AIKLAR..................................... 1411.3. DARELERARASI MAL LKLER............................................ 1431.4. REFORM POLTKALARININ DEERLENDRLMES................... 145

2. KIRGIZ CUMHURYET .......................................................... 146


3. ZBEKSTAN ............................................................................. 157

3.1. POLTK VE DAR YAPI............................................................ 1583.2. BTE YNETM VE MAL AIKLAR..................................... 159

3.3. DARELERARASI MAL LKLER............................................ 1623.4. REFORM POLTKALARININ DEERLENDRLMES................... 164

4. TRKMENSTAN ...................................................................... 165


SONU VE DEERLENDRME ...................................................... 170

KAYNAKA ........................................................................................ 176


5/192

EKLLER LSTES

ekil 1: Gei Ekonomisinde Byme Trendi......................................... 15ekil 2: ODAile BDT lkelerinde Byme Oranlar ....................... 25ekil 3: Gei Ekonomilerinde Yapsal Reform Endeksi (1990-99) ....... 51ekil 4: Bymeyi Belirleyen Etkenler................................................... 60ekil 5: Politik ve Ekonomik Dnm Modeli...................................... 69ekil 6: OA lkelerinde Byme Oranlarndaki Gelime...................... 94ekil 7: ODA ve BDT lkelerinde Byme Oranlarnn Karlatrmas

......................................................................................................... 97ekil 8: OA lkelerinde Enflasyondaki Gelime.................................... 98ekil 9: OA lkelerinde Bte Aklarndaki Gelime......................... 101ekil 10: OA lkelerinde D Borlanma ve Cari lem Aklar......... 104ekil 11: GeiSrecinde Gelir Dalmndaki Dengesizlikler............ 111ekil 12: Orta Asya lkelerinde Reform Endeksi................................. 116ekil 13: Yerindelik Esasna Gre dari Yerinden Ynetim Sistemi... 133ekil 14: Yetki Devri Esasna Gre Karma Yerinden Ynetim Sistemi

....................................................................................................... 134ekil 15: Hiyerarik Esasa Gre Merkezilemi Yerinden Ynetim

Sistemi ........................................................................................... 135ekil 16: Kazakistan'da dari Yap........................................................ 140ekil 17: Krgzistan'da dari Yap........................................................ 148


6/192

TABLOLAR LSTES

Tablo 1: Gei Ekonomilerinde Reformlara Balama Yllar.................. 10Tablo 2: Gei Ekonomilerinin Politik Olarak Snflandrlmas............ 10Tablo 3: Gei Ekonomilerinde Resesyon ve Byme........................... 19Tablo 4: Merkezi Planl Ekonomilerde Byme Eilimleri (1950-1989)

......................................................................................................... 20Tablo 5: Gei Sreci Resesyonu ile Byk Depresyon Karlatrmas27Tablo 6: SSCB ve ABD Ekonomilerinin Yapsal Farkllklar (1980).... 31

Tablo 7: Seilmi Gei Ekonomilerinde Demokrasi ve Reform Sreci. 36Tablo 8: Washington Uzlamas, ok Terapi ve Post Keynesyen

Politikalar ......................................................................................... 43Tablo 9: Piyasa Ekonomisine Gei Srecinde Stratejiler ...................... 48Tablo 10: Demokratikleme Dzeyleri Bakmndan Gei

Ekonomilerinde Reform Endeksi (1997-2001) ............................... 52Tablo 11: Gei Ekonomilerinde Balang Koullar ve Kurumsal

Farkllklar....................................................................................... 62Tablo 12 : Balang Koullar ile Politikalar ve Ekonomik Performans

Arasndaki Deiim Oran (%) ........................................................ 63Tablo 13: Balang Koullar Ayrm ve Ayrmn Temel Deikenleri

......................................................................................................... 63Tablo 14: Gei Ekonomilerinin Rekabeti Olma Dereceleri Bakmndan

Sralamas (1998) ............................................................................. 66Tablo 15: ESB lkelerinde (BDT, ODA ve BAD) Kamu Gelirve

Giderlerinin GSYH'ya Oran (1993-94) ......................................... 73Tablo 16: Ortalama M2/GSYH Oran .................................................... 76Tablo 17: Gei Ekonomilerinde Reformlardaki Gelime...................... 77Tablo 18: Gei Ekonomilerinde Orta ve Byk lekli Firmalarn

zelletirme Yntemleri .................................................................. 81Tablo 19: Bte Gelir ve Harcamalarnn GSYH'ya Oranlarndaki

Deiim (1992-2000) ....................................................................... 82Tablo 20: Eski Sovyetler Birlii'nin Seilmi Ekonomik Gstergeleri... 85Tablo 21: OA ve Gei Ekonomilerinde Seilmi Gstergeler (1998-99)

......................................................................................................... 88Tablo 22: OA lkelerinde Yapsal Dnm Reform Endeksi(1998) . 114Tablo 23: OA lkelerinde zelletirme Yntemleri (1999)................. 115


7/192

Tablo 24: OA lkelerinde Reform Baar Endeksi (2000 ve 2003)..... 115Tablo 25: Aklk Gstergeleri .............................................................. 119Tablo 26: yi Ynetiim Gstergeleri .................................................... 119Tablo 27: Altyap Gstergesi ................................................................. 119Tablo 28: Mali Sektr Gstergeleri....................................................... 120Tablo 29: Emek Piyasalar Gstergeleri................................................ 120Tablo 30: Kurumsallama Gstergeleri................................................. 120Tablo 31: OA lkelerinde Gei Srecindeki Baar Endeksi.............. 121Tablo 32: Orta Asya lkelerinde Demokratikleme Derecelendirmesi

(2002) ............................................................................................. 126Tablo 33: Ekonomik zgrlk Endeksi (2004)..................................... 127Tablo 34: Kazakistan'n Temel Makroekonomik Gstergeleri (%)....... 139Tablo 35: Kazakistan'da Vergi Gelirlerinin Geliimi............................ 141Tablo 36: Kazakistan'da Bte Gstergeleri.......................................... 142Tablo 37: Kazakistan'da Vergi Reformu Dzenlemeleri ....................... 143Tablo 38: Kazakistan'da Yerel Ynetimlere Yaplan Transferler......... 144Tablo 39: Kazakistan'da Merkezi ve Yerel Bte Harcamalar............. 144Tablo 40: Krgzistan'n Temel Makroekonomik Gstergeleri.............. 146Tablo 41: Krgzistan'da Genel Bte Dengesi (GSYH'yaOran)....... 149Tablo 42: Krgzistan'da Vergi Gelirlerinin Geliimi............................ 150

Tablo 43: Krgzistan'da Vergi Reformu Dzenlemeleri....................... 151Tablo 44: Yerel Bte Gelirlerinin Dalm (%) .................................. 154Tablo 45: Krgzistan'da Yerel Bte Harcamalar................................ 155Tablo 46: zbekistan'n Temel Makroekonomik Gstergeleri............. 158Tablo 47: zbekistan'da Vergi Gelirlerinin Geliimi............................ 160Tablo 48: zbekistan'da Bte Dengesi ................................................ 160Tablo 49: zbekistan'da Vergi Reformu Dzenlemeleri....................... 161Tablo 50: Merkezi Bteden Alt Ynetim Btelerine Yaplan Tahsis163Tablo 51: Transferlerin Yerel Bte Gelirleri indeki Pay (%).......... 163Tablo 52: Trkmenistan'n Temel Makroekonomik Gstergeleri......... 166Tablo 53: Trkmenistan'da Bte Dengesi ............................................ 167


8/192

KISALTMALAR LSTES

A.g.e.: ADI GEEN ESER

AB: AVRUPA BRL

ABD: AMERKA BRLEK DEVLETLER

ADB : ASYA KALKINMA BANKASI

BAD: BATLIK DEVLETLER

BDT: BAIMSIZ DEVLETLER TOPLULUUCMEA: KARILIKLI EKONOMK YARDIM KONSEY

ESB: ESK SOVYETLER BRL

GSYH: GAYR SAF YURT HASILA

IMF: ULUSLAR ARASI PARA FONU

KDV: KATMA DEER VERGS

OA: ORTA ASYA

ODA: ORTA VE DOU AVRUPA

SSCB: SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL

WTO: DNYA TCARET RGT


9/192

GR

1991 ylnda Sovyetler Birliinin dalmasyla beklenmeyen birok ve gelecee ynelik bir iyimserlik ayn anda yaand. Beklenmeyen

veya beklenenin ani ve ok edici etkisi, Marksist ideolojisinin pratikuygulamasnn yani komnist rejimin bir yzyl gemeden kyd.yimserlik, Eski Sovyetler Birliine(ESB) ye lkeler ile Orta veDouAvrupa (ODA) lkelerinin balangta nitelikli ve eitimli igcne;nfus art hznn dk olmasna; sanayilemi ve iyi organize olmuretim altyapsna; eitliki bir refah dalm dzeyine sahip olmalaryd.Mevcut teknoloji aklar ve yapsal reform programlarnn finansmanBatl sermaye ve teknik yardm ile kolaylkla kapatlabilirdi. Bylelikle,

planl ekonomiden piyasa ekonomisine gei yapacak Eski SovyetlerBirlii lkeleri ile Sovyet sisteminin dier evre ekonomileri ksa birsrede liberal piyasa reformlarn baaryla tamamlama yeteneine

kavuacaklard. Geen 10 yl aan srete reform programlar hi debeklenen kadar iyimser ve baarl sonular dourmad. Bu genellemeOrta ve Dou Avrupa lkelerinin tamam iin ayn anlam tamamolsa da, Eski Sovyetler Birlii lkeleri iin-zellikle Orta Asya (OA)lkeleri- nemini halen korumaktadr.

Eski Sovyetler Birliine ye lkeler ile Orta ve Dou Avrupalkelerinin ortak zellii planl ekonomiden piyasa ekonomisine geisrecinde bulunmalardr. Bununla beraber, bu lkeler arasnda da

balang koullar ve reform uygulamalarnn baars bakmndannemli farkllklar bulunmaktadr. Post sosyalist dnm olarak daadlandrlan planl ekonomiden piyasa ekonomisine dnm 1990lyllardan balayarak Dou Avrupa, Eski Sovyetler Birlii ve Asyalkelerini iine alan yaklak 30 lkeyi ilgilendirmektedir. Bu lkelerarasnda ekonomik altyap, politik sistem, corafik konum, kurumsal


10/192

baar, demokratik kltr, doal kaynaklar gibi temel yap farkllklarbulunmaktadr.

70 yllk SSCB sisteminin knn ardndan geen 10 yl aknsrenin sonunda blge ekonomileri gnmzde halen merkezilemiekonomik kontrol sistemi, kt ynetiim ve yolsuzluk ekonomisininetkisi altndadrlar. Merkezi planl ekonomiden piyasa ekonomisine geisreci Sovyet ekonomik dzeninin kmesine ramen henztamamlanm deildir. 1990l yllarn banda Sovyet ekonomisinin

girdii ekonomik k, Sovyetler Birliinin Cumhuriyetleri arasndakiortak ekonomik kar alannn zlmesine ve Sovyet Cumhuriyetleriarasnda siyasi birliin zayflamasna neden olmutur. Gorbaovunyeniden yaplandrma (perestorayka) reformlar, Cumhuriyetlerin

bamszlklarn kazanmalarnn ardndan Birliin srdrlmesiniolanakl klamamtr. SSCBnin ekonomik birliliinin kaybolmasnnardndan, bamszln kazanan Cumhuriyetler kendi ekonomikkoullarnn dzelecei umudunu bo yere tamlardr.

Orta ve Dou Avrupa ekonomileri ile Eski Sovyetler Birliiekonomileri arasnda gei srecinin balangcndan bu yana geen on

yl aan sre iinde ekonomik performans bakmndan derin farkllklarortaya kmtr. Orta ve Dou Avrupa lkeleri (ODA), Eski SovyetlerBirlii lkelerine gre (BDT ve BAD ekonomileri) kapsaml ekonomikistikrar ve yapsal reform programlarna daha erken bir aamada

balamlar ve gei ncesi dnem ile kyaslandnda daha yksek birretim art salamlardr. ODA grubuna dahil ekonomilerin ekonomik

performansnn BDT ekonomilerine gre daha iyi olmasnn nedenleriarasnda, ODA ekonomilerinin BDT ekonomilerine gre i) daha ksa

sre komnist rejim altnda kalmalar(ortalama 43 yl; BDT lkelerindeise ortalama 73 yl); ii) sanayi sektrnn paynn daha yksek olmas;iii) gelimi Bat Avrupa lkelerine olan corafik yaknlklar; iv) daha

fazla dorudan yabanc sermaye girii salamalar; v) doalkaynaklarnn daha kt, fakat beeri sermaye bakmndan daha zenginolmalar, gsterilebilir.


11/192

Merkezi planlamadan piyasa ekonomisine gei politik,ekonomik, sosyal ve kurumsal deiiklikleri ieren ok ynl bir sretir.Toplam ktda salanacak bir artn, srecin nemli bir alannoluturduu kabul edilse bile, byme uzun dnemde nihai bir sonutur.Piyasa mekanizmasn harekete geirecek politikalar, yapsal deimelerve etkinliin artrlmas kalc bir bymenin salanmas iin zorunlu nkoullardr.

Gei ekonomilerinin byme etkinlikleri ile deerlendirilmesisonucu bu lkeler tarafndan kaynak tahsisinde etkinlii salayacak

nlemlerin alnmas gerekli grlmtr. Washington uzlamas olarakbilinen ortak gr, ekonomik istikrardan ekonomik bymeye doru birtercihin, dereglasyon ve d ticaretin liberalizasyonu sayesindeekonomik durgunluun nlenmesi iin zellikle az gelimiekonomilerde- yeterli olduuna ve ekonomik bymeyi hareketegeireceine inanmaktayd.

Piyasa ekonomisine gei sre olarak uzun ve sosyal maliyetiyksek bir deiim iermektedir. Piyasa ekonomisi sadece liberaldzenlemeler ve zel mlkiyetin varl gibi ksa sreli deiimleri deil,kurumsal ynetiim ve piyasa ekonomisi kltrnn gelimesi gibi uzun

sreli bir deiimi de gerektirir. Bu bakmdan piyasa ekonomisinegeiin ani ve ksa sreli bir uygulamann sonucunda baarlmasmmkn deildir. Piyasa ekonomisine hzl geii yaayan lkelerde(Polonya, Macaristan, ek Cumhuriyeti, Slovakya gibi) on yl akn birsre gemi olmasna ramen 1989 yl ile karlatrldnda isizlik,fakirlik, retim ve gelir adaletsizlii bakmndan ciddi sorunlar devametmektedir.

Planl ekonomiden piyasa ekonomisine gei, ekonomik sisteminbtnne ilikin kapsaml ve srekli bir geliim ve deiimi ifadeetmektedir. Baarl bir dnmn temel unsuru ise, kurumsal veyapsal dzenlemelerdir. Kurumsal ve yapsal dzenlemeler hukuki,ekonomik ve davransal unsurlar ierdii ve bu unsurlar da srekliliktadklar iin gei sreci aamal olmak durumundadr.


12/192

Bu aratrma, merkezi planlamadan piyasa ekonomisine geiyapan lkelerin (Orta ve Dou Avrupa lkeleri ile Eski SovyetlerBirliine ye lkeler) geen on yl aan bir srete karlatklarsorunlar zme yeteneklerini deerlendirmek ve zellikle Orta AsyaTrk Cumhuriyetlerinde yapsal reform programlarnn baar koullarnve sonularn deerlendirmeyi amalamaktadr. Bu aratrmada, geisrecinde yapsal reform programlarnn deerlendirmesi neo-liberal vePost Keynesyen yaklamlar nda olduu kadar, Dnya Bankasnnresmi yaklam ve deiik teoriler altnda yaplmaya allmtr. Gei

ekonomileri hakknda yaygn ve ortak bir deerlendirmenin glnbilenler iin bu abamzn ne kadar eletirel ve g olduunu takdiredilebilir.

Gei, son yzyln en nemli ekonomik olay olan BykDepresyon kadar ilgi eken ve geen on yl akn bir sre iindeakademik evrelerde ve politik bakmdan youn olarak aratrma konusuolmutur. Byk Depresyondan sonra 20. yzyln yaad (400 milyonaulaan toplam nfus ve 25 lke) en kapsaml ve sancl dnm bize neretti ve gelecek iin ne anlam tamaktadr? Bu sorunun cevabnarayanlar iin almamzn faydal ve yeni tartmalar iin tetikleyici

olmas dileimizdir.


13/192

BRNC BLM

PLANLI EKONOMDEN PYASA EKONOMSNE

GE SREC: POST-SOSYALST DNM

Piyasa ekonomisine gei srecinde dnm iki unsurdakideimelere bakarak deerlendirebiliriz. Bunlardan birincisi, kaynaktahsisinde ortaya kan deimedir. Baka bir ifadeyle, fiyatliberalizasyonu ve piyasalarda firmalar arasnda rekabeti salayan dierdzenlemeler sonucunda baz firmalarn kapanmas veya iflas etmesisonucunda yeni ekonomik faaliyetlerin veya i alanlarnn ortayakmasdr. kincisi, rekabet dzenine ayak uydurabilen firmalarn yeniyatrmlar ve retimde etkinlii artracak, maliyetleri azaltacak yeni

yntem ve i organizasyonlar sayesinde gelimelerinisrdrebilmeleridir.

Makro ekonomik dengesizlikler, yapsal farkllklar ve d ticaretyaps gei srecinin baarsn ve niteliini etkilemitir. Eski SovyetlerBirliine dahil lkelerdeki balang koullarndaki ortaya kanfarkllklar piyasa ekonomileri ile tam bir karlatrmaya olanakvermemektedir. rnein Eski Sovyetler Birliinde (ESB) ekonomikiletmelerin tamam devlete ait iken, piyasa ekonomisinde sadece snrlsayda kamu iletmesine rastlanmaktadr. Sovyet ekonomileri retimdekt artna nem verirken, piyasa ekonomilerinde kar maksimizasyonu

nem kazanmaktadr. Merkezi planlamann faktr tahsisinde belirleyiciolmas karsnda, piyasa kendiliinden dengeden yanadr. D ticaretleilgili olarak ESB lkelerinde merkezi otoritenin idari kararlar karsnda,

piyasa ekonomilerinde nispeten serbest d ticaret esaslar geerlidir.


14/192

Gei ekonomisi kavram, Dou Avrupada Sovyet rejiminink ile ortaya km ve planl ekonomiden piyasa ekonomisine geisreci iindeki lkeleri tanmlamak zere yaygn olarak kullanlmaya

balanmtr. Eski Sovyet sistemine dahil lkelere gei ekonomileri adverilmesinin bir nedeni, bu lkeleri politik anlamda az gelimi veyagelimekte olan lkeler snflandrmas dna karma gayretidir. Geiekonomileri, ekonomik byme trendleri ile ilikilendirilmektedir. Geiekonomilerini ekonomik byme ile ilikilendiren klasik gr, serbestticaret, piyasalara snrl devlet mdahaleleri ve yabanc sermaye

girilerinde liberalizasyon lehine nermelerde bulunmaktadr.

Gei ekonomilerinde byme performansn belirleyen ennemli faktr olarak da yapsal reformlardaki baar dzeyigsterilmektedir. Yapsal reformlarn baarsn len liberalizasyonindeksleri karlatrmalar, gei ekonomilerinin uyguladklarstratejilerin baar koullarndaki farkllklar da aklamaktadr. Geisrecini aamal gerekletirmi veya tersine ok terapi biimindealglam lkelerin byme etkinliklerinin, srecin stratejik niteliinegre farkllk yaratt gzlenmektedir.

1989 ylnda John Williamson tarafndan isimlendirilenWashington Uzlamas, aralarnda iktisatlarn, uluslar aras malikurulularn ve siyasi organlarn da bulunduu kesimler tarafndan daonay grmtr. Washington Uzlamasnn ngrd politikalar geiekonomilerinde ne yeterli bir byme ne de yksek bir yaam standardsalamtr.

Kaynak tahsisinde etkinliin salanmas amacyla benimsenenpolitikalar arasnda fiyat liberalizasyonu, zelletirme, dviz kuru ve dticarette liberalizasyon, piyasalarn etkin ilemesini salayacak yasal vekurumsal dzenlemeler, devletin hacimsel byklnn optimalllere azaltlmas saylabilir. Burada saylan ve ileride tartacamzdier politika uygulamalar konusunda iktisatlar arasnda gr

birliine varlm deildir.


15/192

1. GE EKONOMS KAVRAMI

Gei ve dnm ile ilgili aratrmalarn merkezinde,zellikle Orta ve Dou Avrupa lkeleri ile Asyadaki Sovyet tipimerkezi planlamaya dayal ekonomiler yer almaktadr. Gei sreci,geen on yl aan sre iinde uygulanan liberal politikalar sonucu,zellikle istikrar, liberalizasyon ve zelletirme ile ilgili gerekletirilenreformlar ile neredeyse tamamlanmak zeredir veya en azndan Orta veDou Avrupa lkeleri iin tamamlanmtr denilebilir. Dnm ise, birekonomik sistemin dier ekonomik sistemin yerine kapsaml ve kkl

biimde yerlemesi olarak tanmlanrsa, bu sresona ermemitir ve aslasona ermeyecek gibi grnmektedir. Dnm ekonomik sistemlerinevrimi olarak kabul edilirse, aadaki sorularn yantlar nemkazanmaktadr: Gei srecinde planl ekonomiden piyasa ekonomisinednmn aamal veya ok biiminde mi gerekleecektir? Kurumsalaltyap ve sosyolojik tutumlar gei ile ne kadar ilikilidir? Politik kltrne lde dikkate alnacaktr?

Dnm, uzun dnemde ekonomik sistemlerin birinden

dierine evrilmesidir. Dnm bylece, politik deiimlerin birsonucudur fakat deiime karar verenlerin arzulad ve ngrdynde ve nitelikte olmayabilir. Bu nedenle dnm ekonomisiniHayeki bir yaklamla aklamak daha gerekidir. Yani, ekonomiksistemlerin evrimi insan faaliyetlerinin bir sonucudur, bir planlama veya

bilinli bir faaliyetin sonucu deildir. Gei ve dnm arasndaki ayrtedici farkllklardan birisi, gei ile ilgili srecin bir noktadan balaypdier bir noktada sona eren snrl bir aral kapsamasdr. Yani geisrecinde A ve B noktas gibi iki snr arasndaki deiim aralar analizedilmektedir. Dnm ise, bir ucu ak olan srekli ve kapsaml birdeiim srecidir.

Gei ekonomileri, gelimi, az gelimi ve ykselen ekonomilerarasndaki kesin ayrmlara uygun dmeyen fakat bu ekonomikdeiim ve geliim aamalarndaki lkelere baz zellikleri bakmndan

benzerlikler gsteren ekonomilerdir. Gelimi piyasa ekonomileriarasnda Bat Avrupa, Amerika Birleik Devletleri, Japonya ve Asya


16/192

Kaplanlar gibi lkeler yer almaktadr. kinci kategorideki azgelimilkeler arasnda Somali, ad gibi Afrika lkeleri ile Hindistan gibi Asyalkeleri yer almaktadr. nc bir kategori, ykselen (emerging) veyagei (transitional) ekonomileridir. Bu lkeler arasnda Latin Amerika,Orta ve Dou Avrupa lkeleri ile Trkiye, Moolistan, in, Vietnamgibi lkeler saylabilir. Bir tr ykselen ekonomi olarak kabul edilengei ekonomilerini ayr bir aratrma konusu yapan, bu lkelerin EskiSovyetler Birliine ye veya Eski Sovyet blokundan ayrlan lkelerolmasdr.

1989 ylnda John Williamson tarafndan isimlendirilenWashington Uzlamas, aralarnda iktisatlarn, uluslar aras malikurulularn ve siyasi organlarn da bulunduu kesimler tarafndan daonay grmtr. Williamsonun adeta on emir eklinde sralad bir dizi

politika nerileri unlardr:-Bte aklar, enflasyon vergisi yaratmadan finanse edilmelidir.-Kamu harcamalar, yksek verim salayacak alanlara ve gelir

dalmn iyiletirme potansiyeline ynlendirilmelidir.-Vergi reformu, vergi matrahnn geniletilmesini ve marjinal

vergi oranlarnn azaltlmasn iermelidir.-

Mali liberalizasyon ile, faiz oranlarnn piyasa tarafndanbelirlenmesi salanmaldr.

-Dviz kurlar, geleneksel olmayan ihracatta hzl bir bymeyiuyaracak biimderekabeti bir dzeyde tespit edilmelidir.

-D ticarette miktar kstlamalar tarifelerle yer deitirmeli vebunlar tek bir dk tarifeye ulalncaya kadar (% 10 civarnda)azaltlmaldr.

-Yabanc sermeye girileri nndeki engeller kaldrlmal, yabancve yerli firmalarn eit koullarda rekabete girmesine izinverilmelidir.

-Devlet teebbsleri zelletirilmelidir.

-

Hkmetler yeni firmalarn giriini engelleyecek veya rekabetikstlayacak dzenlemeleri kaldrmal ve tm dzenlemeleringvenlik, evre koruma veya mali kurumlarn denetimi gibikriterleri karlamas salanmaldr.


17/192

-Hukuk sistemi, mlkiyet haklarn korumaya almaldr1.

Washington Uzlamasnn ngrd politikalar geiekonomilerinde ne yeterli bir byme ne de yksek bir yaam standardsalamtr. zelletirme ve liberalizasyon politikalar sadece ekonomik

politika aralardr. Washington Uzlamasnn ksmi baarszlnnnedeni, piyasa kurumlarnn varlna dayal olmasyd. Geiekonomileri tarafndan srecin balangcnda piyasa kurumlarnnoluturulmas ihmal edilmitir. Bu nedenle, kurumsallamasn

tamamlayamam piyasa yaplarnda liberalizasyon ve zelletirmeuygulamalar kalc bir byme yerine ekonomide daralma ve klmeyeyol amtr.

Kolodko, gei ekonomilerindeekonomik krizin derinlemesininnedenlerini yle zetlemektedir2:

-Liberal bir piyasa ekonomisi iin rgtsel altyapnn eksiklii;-zelletirilmi aktifleri etkili ekilde datacak kuvvetli bir mali

araclk sisteminin olmay;-zelletirmede ncelikli devlet teebbslerinin

ticariletirilmesindeki eksiklikler;-

Rekabeti politikalar iin kurumsal altyap eksiklii;-Yasal erevenin ve yarg sisteminin gszl ve vergiyasalarnn uygulamadaki yetersizlii;

-Yerel ynetimlerin blgesel kalknma sorunlarn zebilecekkadar gl olmay;

-Piyasa ekonomisinin ve sivil toplum fonksiyonlarndestekleyecek hkmet d organizasyonlarn (NGO) eksiklii.

Gei sreci, Avrupa ve Eski Sovyetler Birlii lkeleribakmndan, 20. yzyln son on yllk dneminde balamtr. Bu lkeler

1John Williamson, The Washington Consensus Revisited, Louis Emmerij (ed.),Economic and Social Development into the XXI Century, Inter-AmericanDevelopment Bank, Washington, D.C., 1997,pp. 60-61.2Grzegorz W. Kolodko,Ten Years of Postsocialist Transition: The Lessons for PolicyReforms, World Bank Working Papers2095, Washington, D.C., 1999, p. 9.


18/192

bakmndan gei srecinin balang yllar aadaki tablodanizlenebilir.

Bu lkeler, Eski Sovyetler Birliinin knden sonra merkeziplanl ekonomik dzenden, piyasa ekonomisine hzl ve ani bir dngerekletirmek zorunda kalmlardr. Yeni dnya dzeninin liberalekonomi politikalarn koullandrd bir dnemde yaplan bu zorunludnm, gei ekonomilerini sistematik ve programl bir ekildeekonomik sistemde yapsal reformlar gerekletirmeye yneltmitir.

Bylece, Dou Avrupa ve Eski Sovyetler Birlii lkeleri iin salkl vesrdrlebilir bir gei srecinin gerekletirilmesi, piyasa ekonomisikurallarnn ileyii ve uluslararas sermeye hareketlerininyaygnlatrlmas bakmlarndan da nem kazanmtr.

Tablo 1: Gei Ekonomilerinde Reformlara Balama Yllar

BalangYllar

Gei lkeleri

1978 in1986 Vietnam

1989 Bulgaristan, ek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Romanya,Slovakya, Arnavutluk, Hrvatistan, Makedonya, Slovenya1991 Ermenistan, Azerbaycan, Belarus, Estonya, Grcistan,

Kazakistan, Krgzistan, Litvanya, Letonya, Moldovya, RusyaFederasyonu, Tacikistan, Trkmenistan, Ukrayna, zbekistan

Tablo 2: Gei Ekonomilerinin Politik OlarakSnflandrlmas

Orta ve Dou Avrupalkeleri

Hrvatistan,ek Cumhuriyeti, Macaristan,Polonya, Slovakya, Slovenya

Balkan lkeleri Bulgaristan, Makedonya, RomanyaBatlk Devletleri Estonya, Letonya, LitvanyaArnavutluk Arnavutluk

Bat Eski SovyetDevletleri

Beyaz Rusya, Moldovya,Rusya, Ukrayna

Kafkasya Ermenistan, Azerbaycan, Grcistan


19/192

Orta Asya Kazakistan, Krgz Cumhuriyeti, Tacikistan,Trkmenistan, zbekistan

Asya in, Vietnam

Sovyetler Birliinin dalmas sonrasnda 15 Cumhuriyet ortayakmtr. Bu Cumhuriyetlerin 3 Baltk Devletleri3 ve 12si BamszDevletler Topluluu (BDT) olarak gruplanmtr4. Eski Sovyetler Birliilkeleri dnda kalan, fakat siyasi olarak Sovyet rejiminin kontrolndeve etkisi altnda bulunan dier gei ekonomileri ise Orta ve Dou

Avrupa lkeleridir5.

Gei ekonomilerinin byme performanslarnn farkl olmasnnsiyasi nedenleri de bulunmaktadr. ODA grubundaki lkelerde, rneinPolonya ve ek Cumhuriyetinde komnist rejime muhalif liderlerinnclnde planl ekonomiden piyasa ekonomisine doru ve yapsalreformlarda keskin bir deiim yaanrken; BDT lkelerinde komnistrejimden arta kalan alkanlklardan kurtulmak kolay olmamtr. Bugn

bu lkelerin bandakipolitik liderlerin pek ou eski Sovyetler Birliidneminin son liderleridir ve grevlerine devam etmektedirler. BDTlkelerinde demokratikleme sreci yava ilemektedir ve sivil toplumun

gczayftr.Bu lkeler arasndaki ekonomik ibirliinin zayf olmas veblgesel atmalarn etnik ve dinsel tabanda hala nemini korumas,ekonomik gelime performansn azaltan dier politik etmenlerarasndadr.

Klasik gr, gei kavramna ve gei ekonomileri srecineekonomik byme etkinlii bakmndan yaklamaktadr. Gei dnemiresesyonu tam da gei ekonomileri olarak adlandrlan lkelerdeekonomik bymenin azald bir dneme denk gelmitir. Klasik

3

Baltk Devletleri (BAD): Estonya, Letonya ve Litvanya.4Bamsz Devletler Topluluu (BDT): BDT lkeleri de Kafkasya Devletleri(Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan); Orta Asya Devletleri (Kazakistan, Krgzistan,zbekistan, Trkmenistan ve Tacikistan) ve Beyaz Rusya, Moldovya, Ukrayna veRusya olarak gruplanmaktadr.5Orta ve Dou Avrupa Devletleri (ODA): Arnavutluk, Bulgaristan, Hrvatistan, ekCumhuriyeti, Makedonya, Macaristan,Polonya, Romanya, Slovak Cumhuriyeti veSlovenya.


20/192

yaklam ekonomilerde byme olanaklarn kullanabilecekleri minimumkoullar dikkate alarak, bymenin nasl gerekletirilebilecei zerindedurmaktadr.Colombatto, gei srecine farkl bir bak as gelitirerekgeiin, bireylerin tercihleri, tutumlar ve alglarndaki deimelerle,hatta moral deerlerle ilgili olduunu ileri srmtr6. Bu yzden,

bugnk serbest piyasa ekonomisine dayal toplumlarda bile kiiselekonomik karlar nemli rol oynar. Toplumlar alkn olduklartutumlar nadiren bir gecede deitirirler. Sorun, bu durumda teknikolmaktan ok, kltrel olarak alglanmaldr.

1.1. Gei Kavramnn Analitik erevesi

1996 Dnya Kalknma Raporu7 post komnist dnmkavramna resmi bir tanm getirerek, gei sreci reformlarn diergelimekte olan lkelerdeki kalknma reformlarndan farkl olarak kabuletmitir. Bu rapora gre;

Geiin uzun dnemli amac, her lkede rastlanabilecek olanyaama standartlarnda uzun dnemli iyilemeyi salayacak iyi ileyenbir piyasa ekonomisini yerletirme amacyla ayndr.Gei reformlarndier gelimekte olan lkelerdeki reformlardan ayran, kapsad

sistemik deiimdir. Gei reformlar (toplumsal) davranlarbiimlendirecek ve kurumlara yol gsterecek ekilde oyunun esaslkurallarn znde tamaldr. Gei ekonomileri dnda uygulananreform programlar piyasa ekonomisine geiin lek ve younluk boyutubakmndan, gei ekonomilerine gre daha soluk kalmaktadr.

Bir baka deyile, Dnya Bankasna gre post komnistdnm, dier gelimekte olan lkelerdeki reformlardan sadece

younluk bakmndan deil deiimin nitelii bakmndan da farkllktamaktadr. Kalknma ekonomisinde kalknmann amalar arasnda

6Enrico Colombatto, On the Concept of Transition,Journal of Markets and Morality,Vol.4, no..2 (Fall 2001), s. 284-285.7World Bank, World Development Report 1996: From Plan to Market,WashingtonDC; Oxford Univercity Pres, 1996, p. iii.


21/192

saylan byme, eitlik, demokrasi, politik dzen, istikrar ve ulusalotonomi gei ekonomileri iin de geerlidir. Bu malara ulamakamacyla giriilen liberalleme, istikrar, zelletirme ve demokratikleme

politikalar da benzerdir. Bu amalarn ve politikalarn gelimekte olanve piyasa ekonomisine gei amacn tayan gelimekte olan lkelerdeortak olmasna karlk, gei ekonomilerinin (post-komnist lkeler)farkl tanmlanmas bu lkelerdeki sorunlarn daha ciddi ve farkl

boyutlarda olmasdr. rnein Dou Avrupa lkelerinde diergelimekte olan lkelerle karlatrldnda daha byk bir kamu

sektr bulunmaktadr; eitsizlik ve emniyetsizlie kar hogr dahaazdr; daha organize bir muhalifi igc bulunmaktadr; reformun devletkurumlar ve yetkililer tarafndan gerekletirileceine olan gven dahafazladr (buna reformun ortodox paradoksu denilmektedir).8

Gei kavramnn aklanmasnda byme performansna dayalklasik gr genel olarak kabul grmtr. Gei srecinde ekonomiyikaynak tahsisinde etkinlii salayacak ekilde harekete geirecekpolitikafaaliyetleri, Fisher ve Gelb tarafndan yle tipletirilmitir: i)makroekonomik istikrar; ii) fiyat ve piyasa liberalizasyonu; iii) dvizkuru ve d ticarette liberalizasyon; iv) zelletirme; v)piyasaya giri ve

klar kolaylatracak rekabeti bir ortamn salanmas; vi) devletinrolnn - makro istikrar salayacak, hukuksal yapy salamlatracak,mlkiyet haklarn koruma altna alacak, piyasa aksaklklarn dzeltecekekilde- yeniden tanmlanmas9.

Sachs, Washington Uzlamasnn daha nce saydmz esaslarnabal kalarak, gei srecini retim fonksiyonlarnn ardk bir sonucuolarak kabul etmektedir. Sachs, Zinnes ve Eilat retim fonksiyonlarnnktlarn ksa, orta ve uzun dnemli sonular bakmndan lecek

8Shu-Yun Ma, Third World Studies, Development Studies and Post-CommunistStudies: Definitions, Distance and Dynamism, Third World Quarterly, Vol 19, No 3,1998, p. 350.9Stanley Fischer and Alan Gelb, The Process of Socialist Economic Transformation ,

Journal of Economic Perspectives, Vol. 5 (Fall), 1991, pp. 91105.


22/192

analitik bir yaklam benimsemitir10. Ksa dnemli sonularnllmesinde sermaye piyasasnn hacmi, zelletirilen firmalarn saysveya vergi gelirlerinin yllk miktar dikkate alnr. Orta dnemlisonular, zel ekonominin payndaki art, dorudan yabanc sermayemiktar, ekonominin da akl, piyasaya yeni giren firmalarn says,verimlilik ve rekabet dzeyi ile llr. Uzun dnemli sonular iseekonomik byme, kii bana refah ve yaam standardnn iyiletirilmesiile llmektedir.

Gei ile ilgili sregelen tartmalar ana gr altndatoplamak mmkndr: Birincisi, Washington Uzlamas olarakadlandrlan ve bizim de daha nce esaslarn akladmz grtr.Buna gre, gei srecinde reform programlarna daha erken bir aamadave hzlbir ekilde girimek daha uygun dmektedir11. kinci gr,geiin hzl ve ok terapi yntemi ile gerekletirilmesinin ekonomideiyileme yerine bozulmalara neden olduudur12. nc gr, serbest

piyasa kurumlarnn gelimesine dikkati ekmektedir. Kurumsal altyaps oluturulmam bir serbest piyasa ekonomisine gei, ekonomikreformlarn baarsn azaltacaktr. Bu grlerdeki ortak unsur, geiin

bir sre olduudur.Farkllklar ise, gei srecini en iyi ekilde byme

ile sonulandracak politikalarn nasl olmas gerektii zerindeyounlamaktadr.

1.1.1.Gei Srecinde Byme Mekanizmas

Gei ekonomilerinde byme performanslar lkeden lkeyefarkllk gstermektedir. Gei srecinin ilk on ylnda ekonomik

bymedeki iyilemeyi belirleyen etkenler zerinde yaplanaratrmalarda, ekonomik byme zerinde ilave yatrmlardaki

10 Jeffrey Sachs, Clifford Zinnes, and Yair Ailat, Patterns and Determinants ofEconomic Reform in Transition Economies: 1990-1998, CAER II Discussion Paper

No: 61, February 2000, pp. 18-1911Sachs, Zinnes, and Ailat, a.g.e., p. 14.12 Joseph E. Stiglitz, Whither Reform: Ten Years of Transition, Annual BankConference on Development Economics, The World Bank (April), 1999, pp.3-4.


23/192

artlardan ok, retim faktrlerinin verimliliklerindeki artlarn etkenolduu sonucuna varlmtr13. Gei ekonomilerindeki bymefarkllklar, etkin olmayan eski retim tarznn terk edilmesiyle ilikili

bulunmutur. Batlk lkeleri ile Orta Avrupa lkelerinde ekonomikbymedeki iyilemenin dier BDT lkelerine gre daha erkenbalamasnn nedeni, ekonomik istikrar ve yapsal reformlarda salananbaardr.

1995 ten balayarak tm Orta Avrupa ve Batlk lkelerindeekonomik bymede iyileme gereklemitir. Bu lkelerde ekonomik

istikrar ve yapsal reformlarda salanan baar ekonomik bymeyiolumlu etkilemitir. Ekonomik iyilemede salanan art bu gruba dahillkelerde ortalama % 4-5 orannda gereklemitir. BDT lkelerindegrlen byme artlarn ise bu lkelerin kendine zg ekonomikkoullarnda aramak gerekir. Petrol reticisi iki lkede (Azerbaycan veTrkmenistan) byme petrole bal olarak aklanabilir.Krgzistandaki byme zerinde altn retimindeki artlar etkiliolmutur. Arnavutluk, Bulgaristan ve Romanyadaki negatif byme,reform politikalarnn baarszl ile aklanabilir. Kazakistan ve Rusya,enerji ihra fiyatlarndaki ykselmeler sayesinde zellikle 1999dansonra ekonomik bymede artlar salanmtr. 1999 ylnda ancak drt

Orta ve Dou Avrupa lkesi (Polonya, Slovenya, Slovakya veMacaristan) 1989daki byme performanslarn yakalayabilmilerdir.

ekil 1: Gei Ekonomisinde Byme Trendi

13Oleh Havrylyshyn and Thomas Wolf, Determinants of Growth in TransitionCountries,Finance and Development, June 1999, pp. 12-15.

A mal

B mal

*P eksik kapasite

*P etkinsizlik

P

*

M 1

M 2


24/192

Etkin bir tevik sistemi oluturulmadan, sadece yatrmhacmindeki salanacak artlarn bymeyi olumlu etkilemesi gtr.

Faktr girdi miktarnn artrlmas bymeyi belirleyici nemli bir etkenolarak grlmemektedir. Veri faktr donatm dzeyinde daha fazlaktnn salanmas bakmndan byme be srete ortaya kmaktadr.ekil 1`de bir gei ekonomisinde retim olanaklar erisi kullanlarakgei aamalar gsterilmektedir.

P:retim olanaklar erisi zerinde merkezi planlama altndapotansiyel retim noktas.

Peksik kapasite : Gei srecinin balangcnda (1990 sonras)retim olanaklarnn altnda eksik kapasite.

Petkinsizlik : Merkezi planlama altnda (1990 ncesi) faktr

kullanm ve teknik etkinsizlii gstermektedir. Fakat kapasite tamkullanlmaktadr.

M1: Merkezi planlama dneminde yaratlan kaynak birikimidzeyi (optimal faktr bileimi)

M2: Net ilave yatrmlarla ulalabilecek etkin kaynak dalmnoktas.

Birinci Aama: Merkezi planlama altnda mevcut kapasitenineksik kullanlmas nedeniyle ortaya kan retim kayplar, kapasitekullanm oran ykseltilerek Peksik kapasite dzeyinden Petkinsizliknoktasna doru bir iyileme salanacaktr.

kinci ve nc Aama: Peksik kapasite noktasnda retimfaktrleri etkin kullanlmadndan teknik etkinsizlik sz konusudur. Bunoktadan, teknik etkinliin saland ve retim olanaklar erisizerinde bulunan P noktasna doru bir kayma olacaktr.


25/192

Drdnc Aama: P etkinlik dzeyinde mallar arasnda dnyafiyatlarna uygun olarak kaynak tahsisinde deiiklik yaplarak, tketicitalebinin karlanmad fakat karlatrmal stnle sahip olduu Bmalndan daha fazla ve A malndan daha az olan M1 noktasna doruretimin kaydrlmas.

Beinci Aama: M1 den M2 ye doru net ilave yatrm ve istihdamart ile etkin kaynak tahsisi dzeyine doru kt genilemesininsalanmas.

retim olanaklar erisi ile kaynaklarn iki mal arasnda nasltahsis edilmesi gerektiini gsteren ekil 1de A, Sovyet tipi; B ise

piyasa tipi bir mal gstermektedir. Pden M noktasna doru kaytapiyasa tipi mallarn frsat maliyeti artmaktadr. P noktasnda retimolanaklar erisinin eimine bal olarak piyasa tipi mallarn frsatmaliyeti dktr. retim kaynaklarnn Sovyet tipi mallarn retiminden(A), piyasa tipi mallarn retimine (B) kaydrlmas gerekmektedir.

Avusturyal iktisat Joseph Schumpeterinkapitalizmin yaratcykm olarak tanmlad ve piyasada zarar eden marjinal iletmelerin

piyasadan ekilmeleri sayesinde kaynak tahsisinin piyasaya yeni giren

firmalar eliyle yeniden gerekletirilecei fikri, gei ekonomileri iingeerli olmutur. Schumpeter bu tezini gei ekonomileri iin ilerisrmemi olsa bile, planl ekonomiden piyasa ekonomisine geisrecinde kaynaklarn piyasa tipi mallarn retimine kaymalar zamanalmakta ve yeni kaynak tahsisi, retim olanaklar erisinin ierisinde birnoktada gereklemektedir.

Gei ekonomilerinde piyasa ekonomilerine gre bymeperformanslarnda ortaya kan farkllklar faktre bal olarakaklanabilir. Birincisi, piyasa ekonomisine gei srecinin bandaulusal haslada ortaya kan azalmadr. Bunun nedeni tketicilerin bteolanaklarnn daralmas ve gemi planl ekonomik sistemden kalankaynak israf alkanldr. kincisi, Merkezi planlamann yerini piyasaekonomisinin ileyi ve kurallar alncaya kadar geen sredir. Bugecikmenin nedeni, organizasyon eksikliidir. ncs, iyilemesrecinin balangcnda etkinlik artndaki dzelmenin, yatrmlarda


26/192

veya emek faktr girdisinde salanacak bir arttan daha fazla nemtamasdr. Sovyetler Birlii dneminde emek cinsinden tam kapasitekullanm ve sermaye stoku birikimi mevcuttu. Gerekte, Sovyetsistemini kerten ekonomik etkinliin kaybedilmesiydi14.

Eski Sovyetler Birliine ye ve merkezi planlamaya dayallkelerde 1990lara gelinceye kadar geen 40 yln ortalamasnda

byme oranlar dier gelimekte olan ve gelimi ekonomilere greyksekti. Kolodko, 1990l yllarn banda Byk Gei

Depresyonuna kadar merkezi planlamaya dayal lkelerdeki bymeoranlarndaki art ve bymenin srekliliini u faktrlere

balamaktadr15: Birincisi, retim sistematik olarak artmakla beraber,orta dnemde dalgal bir byme gerekletirilmitir. Ekonomik anlamdadevlet mdahalesinin yaygnl ve brokratik kaynak tahsisine ramen

bymedeki azalma yllarn telafi edecek ekilde dier bir genilemednemi izlemekteydi. Bylece dalgal bir byme trendi yakalanmtr.

kincisi, byme kt bir kalite de salanmaktayd. Yani,srdrlebilir bir bymeyi engelleyecek fiyat dengesizlikleri (fiyat/cretenflasyonu) mevcuttu. Buna ksa mrl enflasyon ad verilmektedir.

ncs, yksek byme hzlarna ramen yaama standardbuna kout olarak yeterince iyilememekteydi. Sosyalist kalknma modeliar sanayilerin gelimesine ve yatrmlarn uyarlmasna dayalyd ve bunedenle daha yava bir tketim art sz konusuydu.. Bymeninkonjonktrel dzensizlii nedeniyle yaam standardndaki dlersosyal tatminsizliin artmasna neden olmaktayd.

Drdncs, yatrmlar genel retim artndan daha hzlartmaktayd ve bir tr byme yorgunluu sz konusuydu. 1980lerinsonunda durgunlua yakalanan Sovyet ekonomileri gei srecinin

14Oleh Havrylyshyn, Recovery and Growth in Transition: A Decade of Evidence,IMF Staff PapersVol.48, 2001, pp.55-56.15Grzegorz W. Kolodko, Globalization and Catching-up: From Recession to Growthin Transition Economies,IMF Working Paper, 00/100, June 2000, pp. 6-8.


27/192

balangcnda durgunluk ve enflasyonu birlikte yaamak durumundakaldlar.

Beincisi, merkezi planl ekonomik sistemi benimseyen lkelerderetim art yar, birbirleri arasnda byme oranlarnda farkllklaryaratm ve farkl retim kapasitesine sahip bu lkelere birbirleriyleretim art yarna girmilerdir. Kafkasya ve Orta Asya lkeleri, Orta ve Dou Avrupadaki Sovyet sistemine dahil lkelerden daha hzl

byme salamlardr.

Aadaki tabloda 1950-1989 yllar arasnda merkezi planlamayadayal lkelerde gei srecinin balangcna kadarki dnemde bymeeilimleri yer almaktadr. 1950den gei srecine kadar geen krk ylsresince bymede dalgalanmalar grlmekle beraber, ortalama olarak

byme hzlar yzde drdn altna dmemitir. Hemen tm eskiSovyetler Birliine ye lkeler ile Orta ve Dou Avrupa lkeleri geisrecine girite (1989dan balayarak) dk byme hzlarndayakalanmlardr. rnein Polonya 1989-1992 yllar arasnda daralmayaam ve 1996 ylnda gei ncesi retim dzeyine ularken; enkts Ukrayna 1990dan 1999a kadar neredeyse on yl sre ileekonomik daralma yaamtr. Dou Almanya gei srecinin bandayzde yirmi daralma yaam, daha sonra ekonomik daralma yzdealtma ulam ve ancak 2000 ylnda bymeye gemitir.

Tablo 3: Gei Ekonomilerinde Resesyon ve Byme

lkelerResesyonYllar

BymeSonrasGSYHda Dme

Ortalama Yllk Byme Oran (%)

90-93 90-93 94-97 90-97 2000 2003

Polonya 2 Hayr -3,1 -3,1 6,3 1,6 4,0 3,0Slovenya 3 Hayr -3,9 -3,9 4,0 0,0 4,6 2,3ek Cumh. 3 Evet -4,3 -4,3 3,6 -0,4 3,3 3,0Slovakya 4 Hayr -6,8 -6,8 6,3 -0,3 2,2 3,8Macaristan 4 Hayr -4,8 -4,8 2,5 -1,1 5,2 3,0Romanya 4 Evet -6,4 -6,4 2,1 -2,2 1,8 4,2Arnavutluk 4 Evet -8,8 -8,8 4,9 -2,0 7,7 6,0

Estonya 5 Hayr -9,7 -9,7 4,1 -2,8 7,3 4,5


28/192

Beyaz Rusya 6 Hayr -5,4 -5,4 -2,6 -4,0 5,8 4,0Letonya 4 Evet -13,8 -13,8 2,2 -5,8 6,8 6,5Rusya 7 Evet -10,1 -10,1 -5,3 -7,7 10,0 6,2Azerbaycan 6 Hayr -14,5 -14,5 -5,7 -10,1 11,1 9,4Grcistan 5 Hayr -24,1 -24,1 2,9 -10,6 1,9 8,0Tacikistan 7 Hayr -12,2 -12,2 -8,4 -10,3 8,3 8,0Kazakistan 6 Hayr -6,7 -6,7 -6,0 -6,3 9,8 9,0Krgzistan 5 Hayr -9,3 -9,3 -2,4 -5,8 5,4 5,2Trkmenistan 7 Hayr -4,5 -4,5 -12,5 -8,5 17,6 9,7zbekistan 5 Hayr -3,1 -3,1 -0,3- 1,7 3,8 0,5

Kaynak: Grzegorz W. Kolodko, Ten Years of Postsocialist Transition: The Lessons forPolicy Reforms,p.3. ; EBRD Transition Report 2003.


29/192

Tablo 4: Merkezi Planl Ekonomilerde Byme Eilimleri (1950-1989)

Ylar/ Net Byme Oran(%)Bulgaristan n.a. 1953-56

6.5 1957-5914.0

1960-636.0

1964-679.1

1968-717.4

1972-758.3

1976-806.4

1981-853.5

1986-885.2

19890.5

ekoslovakya 1950-5210.0

1953-566.5

1957-617.4

1962-650.8

1966-697.2

1970-755.3

1976-784.7

1979-841.8

1985-882.4

19891.9

Do uAlmanya

1950-5218.0

1953-566.7

1957-598.7

1960-632.2

1964-695.0

1970-755.7

1976-864.4

1987-883.3

19892.5

Macaristan n.a. 1951-539.3

1954-562.0

1957-6011.0

1961-655.4

1966-697.2

1970-746.2

1975-785.0

1979-850.9

1986-881.6

19890.4

Polonya 1950-539.8

1954-579.1

1958-635.4

1964-687.1

1969-703.7

1971-759.8

1976-784.9

1979-82-2.7

1983-854.9

1986-883.9

19890.2

Romanya n.a. 1951-5317.0

1954-565.0

1957-5910.6

1960-627.6

1963-6610.5

1967-707.0

1971-7611.5

1977-797.7

1980-844.0

1985-885.4

1989-5.8

SovyetlerBirlii

1950-5116.0

1952-538.2

1954-5611.6

1957-636.0

1964-688.2

1969-736.5

1974-785.0

1979-883.3

19892,6

Kaynak: Kolodko, Globalization and Catching-up: From Recession to Growth in Transition Economies, IMF Working Paper 2000, p. 7


30/192

Tablo 4de gei ekonomilerinde gerekleen byme oranlar vegerileme yllar gsterilmektedir. Bymeye getikten sonra uygulananliberal reform politikalarnn uygulanmasndaki baarlar bu lkelerin birdaha derin ve kalc bir resesyona girmelerini nlemitir. Tablodangrlecei gibi sadece ek Cumhuriyeti, Romanya, Arnavutluk, Letonyave Rusya ikinci kez resesyona girmiler, fakat dier lkeler ikinci byk

bir daralma oku yaamamlardr.

1.1.2.

Byme Performansndaki FarkllklarnNedenleri

Gei ekonomilerinde bymeyi belirleyen etkenler zerineyaplan aratrmalar ksa dnemli byme zerine younlamtr. EskiSosyalist ekonomilerde eitim dzeyi (zellikle ikincil dzeyde eitim)yksek olmasna ramen bu faktrn byme zerindeki etkisi kesindeildir. Sosyalist ekonomilerde yatrm dzeyleri (zellikle ar sanayiyatrmlar) suni olarak yksek tutulduu iin, planl ekonomik sisteminknn hemen ardndan retim ve yatrm dzeylerinde de ani

dler gereklemitir. Yatrm dzeyleri ve ekonomik bymearasnda zayf bir ilikinin bulunmas artc deildir. Gei srecindebyme zerine yaplan ampirik aratrmalarda ulalan baz sonularyle zetlenebilir:

a. Byme, enflasyonun kontrol altna alnd lkelerde daha glolmaktadr. Ekonomik liberalizasyon ve parasal bymezerindeki sk kontrollerEnflasyonun kontrol altna alnmasndanemlidir.Gei srecinde parasal genilemenin enflasyonzerinde esasl bir etkisi olduuna ilikin gl kantlar

bulunmaktadr. Fiyat kontrollerinin kaldrlmas balangta

fiyatlar genel dzeyini yukar doru sratsa da uzun dnemdeenflasyon zerinde nemli bir etki meydana getirmemektedir16.

16Ernesto Hernndez-Cat, Price Liberalization, Money Growth, and Inflation Duringthe transition to a Market Economy,IMF Working Paper76, June 1999, p.3.


31/192

b. Bte aklar gibi mali dengesizlikler, vergi dzeyi, kamuharcamalarnn bykl ve kamu kesimi hacmi de bymezerinde olumsuz etki yapmaktadr. Etkin bir mali ynetim ve

bteleme reformu kamusal kaynaklarn etkin dalmnnsalanmasnda ve srdrlebilir bir ekonomik bymenin

baarlmasnda esasl belirleyici etkenlerdir17.c. Liberalizasyon ve piyasa reformlar byme zerinde olumlu

etkide bulunmaktadr. Hzl reformcu lkelerdeki (rneinPolonya) byme baars, daha yava ve geri reformcu lkelere

gre daha yksektir. Piyasa ekonomisi reformlarnngeciktirilmesi bymenin uzun dnemli baarsn olumsuzetkilemektedir. Fiyat liberalizasyonu, mali sektr reformu, zelgiriimcilik reformu gibi piyasa ekonomisine dnm

politikalarnn kapsaml ve etkin uyguland lkelerde (rneinOrta Avrupa ve Baltk lkeleri) byme performans daha yksekgereklemitir.

d. Dorudan yabanc sermaye girileri, ekonomik byme zerindegl bir olumlu etki yaratmaktadr. Orta Avrupa ve batlklkelerinde kii bana yabanc sermaye miktar 70$-75$arasndadr.

e.

Balang koullar (kii bana gelir, mevcut doal kaynakzenginlii, Avrupa Birliine corafik ve kltrel yaknlk gibi)nemli byme etkenlerindendir18. Greceli olarak elverili

balang koullar tayan Orta Avrupa lkeleri, BDTlkelerinden daha hzl bir ekilde ekonomik bymede iyilemegerekletirmilerdir.

f. Hzl ve dengeli byyen lkelerdeki zel sektrn GSYHdakipay, yava ve dengesiz byyen lkelerdeki zel sektrn paynagre daha yksektir19. Bunun istisnas, yanl uygulanan

17Jorge Martinez-Vazquez and Jameson Boex, Budgeting and Fiscal Management inTrasitional Countries, Journal of Public Budgeting, Accounting and Financial

Management, 13,3, Fall 2001, pp. 353-396.18Martha de Melo, Cevdet Denizer, Alan Gelb, and Stoyan Tenev, Circumstance andChoice: The Role of Intal Conditions and Policies in Transition Economies, TheWorld Bank Economic Review, 15,1, 2001, pp.1-31.19Oleh Havrylyshyn and Thomas Wolf, a.g.e., p.14.


32/192

zelletirme programlar sonucu (rnein Rusyada olduu gibi)daha dk veya hi bymenin olmasdr.

Havrylyshyn ve Wolf, geiin politik ekonomi ynne de iaretederek, piyasa reformlarnn yolsuzluk ve rant kollama frsatlaryarattn ifade etmilerdir. Bu frsatlardan fayda salayan kar gruplardaha ileriki reformlarn uygulanmasna direnerek yer alt ekonomisi,tekelci rekabet eksik liberalizasyon gibi unsurlarn yaratlmasna nedenolarak bymenin yavalamasna ve mali istikrarn kmesine yol

aarlar20. Radulescu ve Barlow, 1991-1999 yllar arasnda 25 geiekonomisi zerine yaptklar ampirik aratrmada u sonularaulamlardr21:

-enflasyonla ilgili istikrarn salanmasnn, byme zerindeolumlu etkisi bulunmaktadr;

-Sk maliye politikalarnn bymeyi yavalatmasna ramen,byme zerindeki etkisi gldeildir;

-Sabit kur rejimini uygulayan lkeler, dierlerine gredaha hzlbymlerdir;

-

Reform indekslerinin byme ilikisinin nem derecesi

tartmaldr;-Elverisiz balang koullar bymeyi olumsuz etkilemesineramen, reform politikalarn byme zerindeki etkisi daha

belirgindir;-ok terapi yaklamnn ekonomik byme anlamnda olumlu

veya olumsuz etkileri net olarak aka ortaya kmamtr.

Gei srecinin balangcndaki byme oranndaki iyilemeler,etkinlik kazanlar ile aklanabilir. Yani, fiziki veya beeri sermayeeklindeki yatrmlar ekonomik byme zerinde nemli bir belirleyicietkiye sahip deildir. Post-sosyalist ekonomiler arasnda yapsal,kurumsal, jeopolitik ve kltrel benzerlikler olmasna ramen gei

20Havrylyshyn and Wolf (1999), a.g.e., p. 15.21Roxana Radulescu and David Barlow, The Relationship Between Policies andGrowth in Transition Countries,Economics of Transition, Vol.10, 3, 2002, pp. 719-745.


33/192

srecinin ilk on yl boyunca grlen farkl byme trendleri, ufaktrlere balanabilir:

Birincisi, retimde ortaya kan azalmalarn iddeti belirlilkelerde dierlerinden daha yksektir. Bunun nedeni, yapsal reformlarve liberalizasyon uygulamalarndaki gecikmeler ve baarszlklardr.kincisi, durgunluun derinlii, bir taraftan balang koullarnnfarkll ve dier taraftan da uygulanan politikalar nedeniyle, farkldr.ncs, reformcu lkelerde ekonomik daralmann sresi daha ksadr.

Drdncs, gei ekonomilerinde ekonomik daralma dnemlerinigenileme yllar izlese de bu durumun srekli olmaddr. Yani ikincinesil depresyonlarn yaanma olasl yksektir. Bunun nedeni,kurumsallamann yetersiz kalmasdr. Beincisi, uygulanan nceki

politikalarn baarszldr. Yapsal reformlar ile baarsz politikalarnolumsuz etkileri giderilemezse durgunluk alamaz.

Gei srecinin balangcndaki deiik lkelerin sahip olduklarekonomik, sosyal ve kltrel yap farkllklar geen on yl akn sreiindeki ekonomik byme performanslarn etkilemitir. Eski SovyetlerBirliinin dalmas ve merkezi planlama sisteminin yklmas sonucu

farkl corafyalara dalm ve farkl doal kaynak ve nitelikli igczenginliine sahip lkelerin reform programlar bakmndan

benzerliklerine ramen farkl ekonomik byme baars gstermeleriaadaki koullarn varl ile aklanabilir:

a. Hkmetlerin karar almada ncelikleri ve amalar.b. Gei srecinde giriilen politikalar ve kurumsal yaplanma

derecesi.c. lkelerin gemi ekonomik performanslar.d.

Uluslar aras kurulularn teknik yardm ve finansal destekleri.e. Dier dsal etkenler (blgesel savalar gibi).

Ekonomik byme deneyimleri bakmndan farkllk gsterengei ekonomilerinde, srecin banda retimde ciddi kayplar ortayakmtr. Bymeyi belirleyen etkenler arasnda balang koullarciddi bir belirleyici etken olmasna ramen, reform programlarnnizlenmesinde benimsenen yntem ve piyasa reformlarnn srdrlmesi


34/192

kararll, byme zerinde daha belirleyici olmutur. Havrylysgyn veWolf, byme performans zerinde belirli reform programlarnnnemini gstermilerdir22. Exeter ve Fries, gei ekonomilerinderetimde meydana gelen dleri iki etkene bal olarak aklamlardr:Bunlar, makro ekonomik istikrar programlar ve piyasaliberalizasyonunun uygulanmasndaki baarlardr. Reformlar ve bymearasnda pozitif bir iliki bulunmaktadr23.

ekil 2de gei ekonomilerinde reformlara balama yllarnn

banda bymede yaanan k ve daralma eilimi gsterilmektedir.ODA lkeleri erken reformcu lkeler olarak 1994 ten itibaren hzla

bymeye geerken; ge reformcu ve elverisiz balang koullarnasahip BDT lkelerihenz yeterli dzeyde ve srdrlebilir bir bymetrendi yakalayamamlardr.

ekil 2: ODA ile BDT lkelerinde Byme Oranlar

40

50

60

70

80

90

100

110

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998

ODA BDT

22Oleh Havrylyshyn and Thomas Wolf, a.g.e., pp. 12-15.23 Julian Exeter and Steven Fries, The Post-Communist Ttransition: Patterns andProspects,Finance and Development, September 1998, pp.26-29.


35/192

Gei ekonomilerinde byme performans aadaki etkenlerleaklanabilir:

a. Parasal istikrar ve reformlar, byme zerinde dorudan pozitif

ynde etkilidir. Buna karlk baz aratrmalarda liberalizasyonve yapsal reformlarn byme zerinde negatif etkisi olduuortaya konulmutur. Reformlar, ksa dnemli olarak bymeyiolumsuz etkileyebilir. Bu sonu, Schumpeter tarafndantanmlanan piyasa ekonomisinin yaratc ykc etkisi ile

aklanabilir.b.

Tm gei ekonomileri (reform programlarna erken balamolsalar dahi) balangta ekonomik daralma ve resesyon(gerileme) yaamlardr. Bu nedenle reformlar tek bana ktdzeyini belirleyici bir etken deildir. Bununla beraber,ktdaki azalmann derinlii, tercih edilen politika deikenleriile ilikilidir.

c. Geleneksel faktr analizi gei ekonomilerinde bymefarkllklarn aklamakta yetersiz kalmtr.

d. Balang koullar, bymeyi etkilemitir. Buna ramenbalang koullarnn nemi snrldr ve uzun dnemde

zayflamaktadr.

Tablo 5te 1029 Byk depresyonu ile 1990l yllarda yaanangei dnemi depresyonu arasndaki karlatrma yer almaktadr. BDTlkeleri ile ODA ve Baltk lkeleri, yaanan bu derin ve uzun sreliresesyonun etkilerini, uluslar aras finans ve yardm kurulularnndestei ve yardm ile atlatmaya almlardr. Bylelikle reformlarnksa dnemli maliyetleri azaltlmtr.


36/192

Tablo 5: Gei Sreci Resesyonu ile Byk Depresyon Karlatrmas

lkeler

Ardk OlarakBymedekiAzalma Yllar

KmlatifOlarakBymedekiAzalma (%)

Reel GSYH, 200(1990 = 100)

Orta ve Dou Avrupa ve BaltkGei lkeleri 4 23 107Arnavutluk 3 33 110Bulgaristan 4 16 81Hrvatistan 4 36 87

ek Cumhuriyeti 3 12 99Estonya 5 35 85Macaristan 4 15 109Letonya 6 51 61Litvanya 5 44 67Polonya 2 6 144Romanya 3 21 82Slovak Cumhuriyeti 4 23 105Slovenya 3 14 120

Bamsz Devletler TopluluuGei lkeleri 7 51 63Ermenistan 4 63 67

Azerbaycan 6 60 55Beyaz Rusya 6 35 88Grcistan 5 78 29Kazakistan 6 41 90Krgz Cumhuriyeti 6 50 66Moldovya 7 63 35Rusya Federasyonu 7 40 64Tacikistan 7 50 48Ukrayna 10 59 43zbekistan 6 18 95

Byk Depresyon, 1930-34Fransa 3 11 n.a.

Almanya 3 16 n.a.ngiltere 2 6 n.a.Amerika Birleik Devletleri 4 27 n.a.Kaynak: Transition: The First Ten Years, World Bank, Washington, D.C., 2002.


37/192

Ekonomik byme ve bymeyi belirleyen etkenler arasndakiilikileri aklayan ok saydaki aratrmalardan biri de Staehr tarafndanyaplmtr. Staehr, 25 gei ekonomisi (Moolistan, in, Vietnam,Bona-Hersek ve Eski Yugoslavya hari) zerinde 189-2001 dneminikapsayan aratrmasnda u sonulara ulamtr24:

a. Enflasyon, bymeyi belirleyici nemli bir etkendir.

b. Geni kapsaml reformlarn (liberalizasyon, zelletirme, yapsalreformlar gibi) orta dnemde byme zerindeki etkileri

pozitiftir.

c.

Reformlarn hznn bymeyi olumlu ynde etkiledii akdeildir. Ksa vadede reformlarn olumsuz etkileri ile uzun vadeliyararlar birbirini dengeler niteliktedir. Bununla beraberreformlarn hz tek bana byme zerinde nemli bir belirleyicietken deildir.

d. Kk lekli zelletirme ile birlikte uygulanan liberalizasyon,

dier reformlarda eksiklik olsa da, byme zerinde olumlu etkiyaratmaktadr.

1.2. Sre Olarak Gei

Gei veya planl ekonomiden piyasa ekonomisine dnmkavram 1990larn banda politik sistem olarak komnizmin k veSSCBnin dalmas ile ortaya kmtr.Uluslararas finans kurulular1980li ylarn bandan itibaren nc Dnya lkelerine uygulattklaryapsal ayarlama politikalar-istikrar, liberalizasyon, zelletirme-postkomnist lkeler tarafndan da 1990l yllarn bandan itibarenuygulanmaya balanmtr. Fakat, planl ekonomiden piyasa ekonomisinegei yapan bu lkelerin uyguladklar reform programlar dnmveya gei politikalar olarak adlandrlmtr. Neo-liberal yaklamlar

ieren bu politikalar 20. yzyln son eyreinde olgunlaan ve etkinleenkreselleme eyleminin bir unsuru olarak alglanabilir.

24 Karsten Staehr, Reforms and Economic Growth in Transition Economies:Complementarity, Sequencing and Speed, BOFIT Discussion Papers, No.1, 2003, p.27.


38/192

Uluslararas ticaretin serbestlemesi, uluslararas sermayehareketleri zerindeki engellerin hafifletilmesi, devletin piyasalarnileyiine olan mdahalesinin en aza indirilmesi ve kamu sektrnnhacminin kltlmesi, merkezi hkmetlerin rolnn azaltlarak yerelynetimlere kaynak tahsisinde etkinliin salanmasnda daha fazla yetkive sorumluluk verilmesi gibi kresellemenin liberal esaslarna dayal

politikalar gei ekonomileri tarafndan da benimsenmitir. Komnizmink devletin planlama ve korumaclk nlemleri ile ekonomiketkinlii ve refah ne lde salayabileceine ilikin pheleri

kuvvetlendirmitir. Sonuta merkezi planlamaya dayal bir kaynak tahsisimekanizmasnn ekonomik kaynaklarn etkin ve verimli kullanmnsalamada baarsz olduu anlalmtr.

Ekonomik sistemlerin temelinde dinamizm ve deiim sakldr.Ekonomik sistemlerin birinden dierine dnm (komnizmdenkapitalizme) evrimsel bir nitelik tamasa da, uzun dnemde arzuedilmeyen politik deimelerin etkileri dikkate alnmaldr. Bu nedenlednm (transformation) insan faaliyetlerinin bir sonucudur, insann

bilinli bir eseri deildir. Dnm ve gei kavramlarnn ekonomiksistemler iin farkl kullanm, bu ikisi arasnda kltrel, ekonomik ve

politik unsurlar bakmndan bir tanm ayrl yaratmtr. Gei,belirli bir balang noktasndan bilinen bir son noktaya doru eylemli birsreci ifade eder. Bu gei srecinde sreci belirleyen ve etkileyenaralarn seimi nemlidir. Dnm ise, uzun dnemli olarak politiksistemler arasndaki yaknlamann ve teknolojik deiimin bir sonucuolarak, ekonomik ve politik bakmlardan sistematik ve srekli birdeiimi ifade etmektedir. Neo-klasik teori dnm yerine geikavramn benimseyerek, sosyalist ekonomik yapdan piyasaekonomisine geiin kapsaml ve ksa bir zaman aralndagerekleebileceini savunmutur. Ekonomik sistemler arasndakidnm yerine ksa sreli olarak ngrlen bir deiimi ifade etmekiin kullanlan gei ekonomisi kavram, tartmalarn bu belirli zamanaralnn ok terapi biiminde mi, yoksa daha geni bir zamanaralna yaylm aamal bir ekilde mi olaca zerindeyounlamasna neden olmutur.


39/192

Sosyalist sistemden piyasa ekonomisine geiin sresi ve iddetibakmndan iki temel yaklam uygulama olana bulmutur. Birincisi,IMF ve Dnya Bankas tarafndan gelitirilen ve makro ve mikroekonomik bakmdan ekonominin yeniden yaplandrlmas iinuygulanacak politikalarn (zelletirme, yerelleme ve hkmetkontrollerinin azaltlmas, giriimciliin ve serbest piyasa rekabetinindesteklenmesi gibi) mmkn olduunca hzl bir biimde uygulanmasnngren big bang (byk patlama) veya ok terapi yaklamdr.kincisi, srecin hz ve sonularyla ilgilenmeyen, fakat ekonominin

sektrel olarak yeniden yaplandrlmasn aamal biimdegerekletirilmesini (reformlarn sratli deil, fakat aama aamauygulanmas) benimseyen yaklamdr. Bu yaklamda baz sektrler

piyasa ekonomisi kurallarna gre yeniden yaplandrlrken, bazlar damerkezi planlamann etkisi altnda kalmaktadr. Bu yaklam, politik veideolojik nedenlerle ne tam bir piyasa ekonomisi ne de sosyalist birekonomiyi benimsemektedir. Baka bir ifadeyle, aamal geliimyaklam sosyal piyasa ekonomisini yaratacak bir nitelik tamaktadr.

Bu iki yaklam dnda gei srecinin zaman ve etkiboyutunu aklayan bir baka yaklam bulunmamaktadr. Her iki

yaklamn lehinde ve aleyhinde ileri srlen deerlendirmeler kesin biryarg ortaya koymaktan uzaktr. Merkezi planl ekonomiden piyasaekonomisine gei (in hari), Sovyet sisteminin knden sonraortaya kan yeni bir kavramdr. Planl ekonomiden piyasa ekonomisinegei srecini sadece ekonomik reformlar yoluyla aklamak yeterligrlmemektedir. Gei ekonomisi tanmna uygun olarak bu lkelerdekiekonomik yap ve sosyal yap deiiklikleri (dnmleri) bir ekonomikteorinin ngrebildiinden daha zor ve karmaktr. Geiekonomilerindeki sosyo-ekonomik yap ve kurumsal dzenlemeler,gelimi piyasa ekonomileri ile karlatrldnda esasl farkllklargstermektedir.

Sosyalist ekonomik dzende Sovyetler Birlii ar sanayiretimine nem vermi, fakat hizmetler sektr ile hafif sanayi retiminive tketim mallar retimini ihmal etmitir. Bankaclk sistemigelimemiti ve esasl bankaclk faaliyetleri tasarruf mevduat toplamak


40/192

ve Sovyetler Birliine ye lkeler arasndaki para transferlerinigerekletirmek ile snrlyd. Merkezi hkmet tarafndan tketimmallar fiyatlar ve temel hizmetler byk lde subvanse edildii iin

bu mal ve hizmetlerin fiyatlar piyasa fiyatlarn yanstmamaktayd.Tketim mallarna olan talebin bask altnda tutulduu bir tr ktlkekonomisi egemendi. Bu yzdendir ki, ekonominin tketici tercihlerineuygun bir retim yaps gstermemesi, kara borsa ve kayt dlyaratmtr. Merkezi planlamann yaratt gl brokrasi ise, kamuhizmetlerinde etkinlii ve hizmet kalitesini drmtr.

Aadaki tabloda Sovyet ekonomisi ile piyasa ekonomileriarasndaki balang koullar bakmndan sektrel bakmdan nemlifarkllklar gstermektedir. Sovyet ekonomisinde A.B.D. ekonomisi ilekarlatrldnda ar yatrm ve eksik tketim olduu anlalmaktadr.SSCB ekonomisinde sanayi ve tarm retimi daha fazladr. ABDekonomisinde ise karlatrmal olarak tketim ve hizmetler sektrdaha gelimitir.

Tablo 6: SSCB ve ABD Ekonomilerinin Yapsal Farkllklar (1980)

Kaynak: Statistical Abstract of the United States; USSR: Measure of Economic Growthand Development, 1950-1980.

1.2.1.

ok Terapi Yaklam(Neo-Klasik Gr)

Eski Sovyetler Birlii ve Orta ve Dou Avrupa lkelerinde1990l yllardan balayarak neoklasik iktisadn temel nermelerinedayal politikalarn benimsenmesiyle, radikal gei sreci reformlarnn

baars zerinde phe bulunmuyordu. Polonya, ek Cumhuriyeti ve

SSCB ABD

Tketim 53 65Yatrm 33 17Sanayi ve naat 57 28Tarm 16 3Ulam ve Haberleme 9 6,5Hizmetler 16 44


41/192

Rusya tarafndan benimsenen ok terapi politikalar temel unsuriermekteydi: a) fiyat liberalizasyonu; b) hzl zelletirme; c) kamu maliaklarn azaltmak yoluyla makro ekonomik istikrar. Bu unsurlar,neoklasik iktisat teorisinin etkin bir piyasa ekonomisi iin gerekli kabulettii temel unsurlardandr.

ok terapi, neo-klasik ekonomik analizle aklanmaktadr. Neo-klasik iktisat teorisi, bireyleri rasyonel kabul eder. Bireyler zgrtercihleri ve maddi olanaklar arasnda bir denge kurar. Toplumun

tercileri de bireylerin tercihlerinin bir bilekesidir. Devlet kat bir ekildelaissez faireuygulamasna kardr. Bununla beraber, devlet hukuk vedzeni, mali ve parasal dengeyi, evreyi koruyacak ve kamu saln veeitimi tevik edecek altyapy salar. Piyasa baarszlklar,devletin

piyasaya otomatik olarak mdahalesi iin gereke deildir. Devletinminimal dzeyde etkin ekilde piyasay dzenleyici bir rol oynamasgerekir. ok terapi yaklam, serbest piyasa ekonomisi srecini

balatacak reformlarn en ksa srede ve kapsaml olarakgerekletirilmesini ngrmektedir. Toplumun politik ve ideolojikyapsnda piyasa ekonomisinin gerektirdii deiiklikleringerekletirilmesi, liberal politikalarn baarsn belirlemede nemlidir.

Neo liberal doktrin, ekonomik karar alma ve politik gcnayrmna dayanan bir politik strateji nermektedir. 1990-1995 yllararasnda yaklak 24 gei ekonomisi neo-liberal istikrar programlarnuygulamlardr. Post-komnist lkeler neo-liberal ekonomi anlaynn

benimsettii genel denge teorisi modeline dayanarak adeta yeni birbeyaz sayfaamlardr.

Dou Avrupa lkelerindeki piyasa reformlarnn temeli, 1987sonras Sovyetler Birlii Lideri Gorbachev tarafndan tevik edilenradikal reformcularn etkin olduu Polonya Hkmetinin giritii reform

programdr. Polonya tipi big bang reform stratejisi, Solidarnoschkmeti tarafndan 1989 ylnda uygulanmaya balanmtr. Hzl vekapsaml bir piyasa reformu arzulayan Hkmetin danmanln yapanJeffry Sachs-daha sonraki yllarda Rusya Hkmetinin de danmanlnyapmtr- daha ok bir politik strateji olarak tanmlad ok terapi


42/192

yaklamn nermitir. David Lipton ve Jeffrey Sachs tarafndan nerilenok terapi stratejisi, Polonya Hkmetinin liberal Maliye Bakan LezsekBalcerowicz tarafndan tavizsiz olarak uygulamaya konuldu. Lipton veSachs, batl piyasa ekonomileri ile karlatrlabilir bir ekonomik sistemyaratmak amacna ulamak iin gei srecindeki ekonomilerdeki mevcutkurumsal yapnn aklamak yerine, nasl deitirilebileceini yeniekonomik sistemi oluturacak stratejilerve yntemlerle ilgilenmilerdir25.

Mevcut kurumsal yapy aklamak yerine, bu kurumsal yapy

piyasa ekonomisine dntrecek yollar, yntemler ve stratejileraklanmtr. Lipton ve Sachs tarafndan Polonya iin nerilen geisrecinde uygulanacak ok terapi stratejisinin politika aralar: kat birmaliye ve para politikas; ulusal parann konvertibilitesi; fiyatlarnserbest braklmas; devlet teebbslerinin tekelinin kaldrlmas;uluslararas ticaret zerindeki tm engellerin kaldrlmas; zelsektrntam olarak serbestlemesi; devlet teebbsleri ynetiminin yenidendzenlenmesi; vergi reformu; isizlik sigortas ve istihdam salayc

projeler; kk ve orta lekli iletmelerin gelitirilmesi iin kreditahsisleri; zelletirme; Polonyann Avrupa Birliine uyumunusalayacak yedibine yakn yasal dzenlemelerin gerekletirilmesidir 26.

Polonyann uygulad radikal dnm politikasnn en nemliarac, zelletirme olmutur. zelletirme, reform programnn baarsiin anahtar bir ileve sahiptir. ok terapi yaklam devrimcive sil

batan geler tamaktadr. Yangn kan bir evde nasl ki yangnsndrmek iin hangi odadan balayalm diye sorulmazsa, ilk adm atan

bir insann dmemesi iin ikinci adm atmas neden gerekiyorsa, reformprogramna balayan bir lkenin de uygulad politika aralarnnbazlarnn sonularn bekleyip, dierlerini bu sonulara greuygulamaya koymas srecin uzamasna ve politikann baarszlauramasna neden olacaktr. ok terapi veya radikal yaklam ile aamalveya evrimci yaklam, Plato ile Aristo veya Rousseau ile Burke

25David Lipton and Jeffrey Sachs, Creating a Market Economy in Eastern Europe: TheCase of Poland,Brookings Papers on Economic Activity, N.1, Washington D.C., TheBrookings Institution, 1990, p.75.26Lipton and Sachs, a.g.e., pp. 99-104.


43/192

arasndaki felsefi dnce fark ile aklanabilir. Plato ve Rouasseautarafndan temsil edilen grler devrimci nitelik tamasna karlk;Aristo ve Burke tutucu ve evrimci grleri temsil etmektedirler. Bir

baka ifadeyle, devrimci ve evrimci reform yaklamlarn, radikal veorganik grler altnda toplamak mmkndr.

ok terapi yaklamnn neo-klasik modele dayal esasl unsurlar,toplumun piyasa ekonomisine uyum salayacak bir ideolojik ve rasyoneltutuma sahip olmas; piyasa ekonomisine geiin hzl ve kapsaml

olmas; toplumun demokratikleme dzeyinin ve reform programnuygulayan politik ynetimin piyasa ekonomisinin ngrleriyle uyumluilemesi; ok terapi modeliyle uyumlu bir ideolojik yapnn olumasolarak belirtilebilir.

Birey ve rgt DavranlarKapitalizmin politik, ekonomik ve ideolojik analizinin ok terapi

dnm modeline gre analizi yaplrken, toplumun zgrlk vebireyci toplum yapsn dikkate almak gerekir. Neo-klasik iktisatgrnn ngrd birey rasyoneldir. Bireyler tercihlerini piyasaaracl ile ifade ederler ve birey tercihleri ile toplumun tercihleri

arasnda bir ayrm ve atma yoktur. Piyasa ekonomisinin baarsnbelirleyen, ekonomik ve politik aktrlerin sre iindeki davranlardr. zel mlkiyet, piyasa ilemlerinin etkinlii iin temel unsurunu veekonomik zgrln de esasn tekil etmektedir.

Piyasa ekonomisine dnm salayacak reformlarn baars,zel mlkiyetin varlna; serbest piyasa ekonomisi ilikilerine; ve

bireysel giriimlerin tevik edilmesine baldr. Bu nedenle, toplumdzeninin ve birey davranlarnn piyasa ekonomisinin gerektirdiiliberal anlaya uygunluk tamas gerekmektedir. Sovyet ideolojisine

bal eski tutum ve alkanlklarn toplum dzeninde bireydavranlarnda bir deiime ynelmedii srece liberal politikalarn

baar ans dktr.


44/192

Sre HzReform programnn baars, uygulanan politikalarn kapsaml,

tamamlayc ve hzl olma zelliklerine baldr. ok terapi reformprogramlarnn politik baars, istikrarl ve inanl hkmetlerinibanda olmalarna baldr. Dolaysyla, ok terapi yaklamnn ksasrede gei srecinin tamamlanmas gerektiine dair nkoulu,

programn srdrlmesinde politik destein zamanla azalmasolasldr. Demokratik hkmet modellerinde (oulcu ve ok partili)ekonomik reformlarn baar ans dktr. Demokratik bir politik

sre, ok terapi gei modeli ile uyumlu deildir. Demokrasi toplumtercihlerine kar hkmetleri sorumlu davranmaya ve isteklerinikarlamaya zorunlu klar. Bu nedenle reform sreci politik sreten

bamsz olarak srdrlmelidir.

Gei programlarnn yaam standartlarnn dmesi, isizlik,negatif byme gibi olumsuz etkileri, programlarn kapsaml ve uyumluolmas halinde en aza indirilebilir. Uzun dnemde ekonomik bymeeilimleri glenecei iin, radikal reformlarn ksa dnemde geiekonomileri zerinde yarataca yk tanmak durumundadr. Aksi halde,retimde ortaya kan azalma daha uzun sre etkisini srdrecektir27.

zelletirme ve liberalleme gibi radikal reform programlarnn temelpolitikalarnn baars, politik yozlama, rvet, kayrmaclk gibiyolsuzluklarn hkmetlerin ynetiminde en aza indirilmesi ile mmknolabilir.

Politik KltrAslund, Boone ve Jonson piyasa reformlarnn baars ile

demokratikleme arasnda dorudan bir iliki kurmutur. Buna gre, tamdemokratik lkeler (ekonomik ve politik oulculuk) gelimi piyasareformlar uygularken; yar demokratik (oligarik)lkeler snrl reform

programlar izlemi ve diktatrlkle veya iadamlarnn egemenliialtnda ynetilen lkeler ise, reform programlarnda baarszolmulardr28. Piyasa devriminin ekonomik devrimle kout olarak

27Lipton and Sachs, a.g.e., p. 63.28Anders Aslund, Peter Boone, and Simon Johnson, Escaping the Under-ReformTrap,IMF Staff Paper,Vol.48, Special Issue, 2001, pp..92-93.


45/192

gerekletirildiine ve gei ekonomilerinin amacnn mmkn olan enksa srede demokratik bir toplum oluturmak olduuna dair grler

bize gre tutarl deildir. Radikal reformlarn temelinde ekonomik vepolitik yapy sil batan deitirerek, rekabeti piyasa ekonomisineuyumlu hale getirmek amalanmaktadr. Gei srecininyarattsosyalmaliyetleri nedeniyle reform politikalarnn demokratik hkmetlertarafndan tavizsiz srdrlmesi, muhalefetin ve sivil toplumkurulularnn basks karsnda olduka gtr.

Tablo 7: Seilmi Gei Ekonomilerinde Demokrasi ve Reform Sreci

Reformcu lkeler Ilml (orta) Reformculkeler

Snrl Reformculkeler

MacaristanSlovakyaLitvanyaLetonyaPolonyaEstonyaek Cumhuriyeti

KrgzistanAzerbaycanGrcistanBulgaristanErmenistanMoldovyaRusyaKazakistanUkraynaRomanya

TrkmenistanBeyaz RusyazbekistanTacikistan

Kaynak: Aslund, Bone, and Johnson (2001), p..94.; EBRD, 2000.

() Demokratik bakmdan zgr lkeler ; () Demokratik bakmdan ksmen zgrlkeler; () Diktatrlkle ynetilen lkeler

ok terapi gei modelinin temelinde politik oulculuk vepolitikliberalizasyon bulunmamaktadr. Toplumda libarelleme vedemokratikleme sreci, gl bir tek parti hkmeti tarafndan reform

program srdrld srece geerlidir. Gei srecinde reformprogramnn baars iin politik bakmdan gl ve otoriter bir

hkmetin varl gereklidir, demokrasi deil29. Japonya, Kore, Singapur,Malezya, Endonezya ve Tayvan gibi lkelerdeki tek parti hkmetleri

piyasa ekonomisi reformlarnn baarsnda etkili rol oynamlardr.

29John Marangos, The Poitical Economy of Shock Therapy, Journal of EconomicSurveys, Vol.. 16, No.1, p.48.


46/192

Trkiyede 1980 sonras Trk ekonomisinde gerekletirilen liberalekonomi politikalarnn baarsnda 1983 ylndan itibaren zalHkmetinin tek bana iktidara gelmesi nemli rol oynamtr.

deolojik TutumNeo-klasik iktisatlarn gelitirdii ideoloji, politik ve ekonomik

zgrl ve bireylerin karlarnn korunmas ve tevik edilmesigerektiini savunur. Devletin ekonomik ve sosyal faaliyetleri minimizeedilmeli ve devlet ancak anayasal grev ve sorumluluklarnn snr

iinde piyasaya mdahale etmelidir. Bireysel karlar ve bireycilik,toplum karlarnn ve devletiliin yerine gemelidir. Sovyet toplumu

bireycilii ortadan kaldrd ve toplum karlarn bireylerin karnnnne geirdii iin, Sovyetler Birlii daldktan sonraki gei srecinde

bu lkelerdeki vatandalarn piyasa ekonomisinin gerektirdii giriimcive tketici davranlarn benimsemeleri zaman almtr.

1.2.2.Aamal Reform Yaklam (Post-KeynesyenGr)

Neoklasik iktisat gereki olmayan ve zmni (olduu var saylan)varsaymlarla- tam rekabet, sfr ilem maliyetleri, tam enformasyon gibi-akland iin, ekonomik sistemlerin birinden dierine dnm ileilgili Washington yaklamna dayal radikal nlemleri baarlolamamtr. ok terapi, ekonomiye tm devlet mdahalelerini ve bununsonucu ortaya kan olumsuzluklar hzl bir ekilde gidermeyiamalad iin, bu programlar byk lekte firma iflaslarna, isizlie,sosyal dengesizlie yol amtr. Sonu olarak BDT, BAD ve ODAlkelerinde ou hkmetler stratejik ve korunmas gereken sektrlerdekiiletmelere tekrar d ticaret ve vergiler yoluyla korumalar ve bte

sbvansiyonlar salamann yollarn aradlar ve gelinen noktada terapisizbir ok sreci yaanm oldu.

Aamal bir gei program benimseyen in, iki ayakl biryaklam izlemitir. in hkmeti bir taraftan kaynak tahsisi ile ilgilimerkezi kontroln geveterek karlatrmal avantajlar olan sektrlere


47/192

yeni firmalarn giriini kolaylatrrken; dier taraftan geleneksel vestratejik sektrlerdeki firmalara ynelik korumac desteini srdrmeyedevam etmitir. Bu yaklamn birinci ayanda kaynak tahsisindeetkinlik artrlm, yeni kaynaklar salanm, geleneksel sektrlerdekiiletmeler iin reform koullarna hazr olmalar salanmtr. kinciayanda ise, ge sresince ekonominin krize girmesi ve firma iflaslarnlenmitir. Bu iki ayakl yaklam, ekonomik ve sosyal istikrarkorumu, dinamik bir bymeyi salamtr30.

in 1978 ylnda gei reformlarna balamtr. lk aamadakylerdeki kk iftlikleri kaldrarak, orta ve byk lekte tarmiftlikleri oluturmutur. Bylece reformlarn balangcnda innfusunun 4te 3 krsal kesimde yaarken, tarmsal iftliklerinleklerinin bytlmesi politikas 1984 ylnda sonularn vermeye

balayarak krsal kesimdeki vasfsz igc hafif sanayi sektrlerinekaydrlmtr. Belirli bir seviyenin zerinde retim gerekletirenfirmalara bu fazla rn piyasa fiyatlarndan satmalarna devlettarafndan izin verilmitir. Bylece, tarm sektrnde gerekletirilenreformlar sayesinde tarmsal retim ve hafif sanayi retimi hzla artgstermitir.

Daha sonraki aamada, lkenin gney ve dou kylarnda serbestticaret blgeleri kurularak ihracat tevik edilmitir. Btn bu gelimelereramen inde politik ve ideolojik nedenlerle ar sanayi sektrndedevlet kontrol ve planlama anlay hala srdrlmektedir.

Baz aratrmalar, in ve Vietnam ekonomilerindeki istikrarl vehzl bymeyi (1989-1995 aralnda yllk ortalama byme hz inde% 11 ve Vietnamda % 7 olarak gereklemitir) gei srecindeuyguladklar ihtiyatl ve aamal reform politikalar ileaklamaktadrlar31. Aamal reform yaklamn benimseyen lkelerdedevlet, piyasa ekonomisini destekleyecek temel kurumlar

30Justin Yifu Lin, Vability, Economic Transition and Reflection on NeoclassicalEconomies, Tiger Working Paper SeriesNo.50, Warsaw 2004, p.18.31J. McMillan and, B.Naughton, How to Reform a Planned Economy: Lessons fromChina, Oxford Review of Economic Policy,Vol. 8, No. 1, 1992, pp. 30-43.


48/192

oluturuluncaya kadar temel (stratejik) sektrleri elinde tutmutur. ininbenimsedii sosyalist piyasa ekonomisi sisteminin, salanan ekonomikbyme ve refah artna ramen, zelletirme ve yerinden ynetimli birekonomik sistem olmadan ne derecede serbest piyasa ekonomisi anlayile rtt tartmaldr. in tarz gei srecinin temel amac,reformlar, aklk ve modernizasyon yoluyla sosyalist bir piyasaekonomisi kurmakt32. Bununla beraber, inin uygulad reform

program baz gei ekonomilerinin (rnein Rusyada kuponluzelletirme, Kazakistanda zel emeklilik sistemi gibi) benimsedii

standart veya nceden piirilmi zmlerle benzerlik gstermemektedir.inin pragmatik ve aadan yukarya doru aamal gei srecireete reform programlarna deil, yerel koullara ve insiyatife dayalolmutur.

Vietnam ekonomik reform srecine 1986da iyiletirme (doimoi) program ile balamtr. Reform programnn temel uygulamaaralar hizmet ve fiyat liberalizasyonudur. Bu reform, kk leklifirmalarn ve teebbslerin gelimesini tevik etmi ve yabancyatrmlarla ilgili yeni yasal dzenlemeler getirmitir. Kk iftilerinve yeni giriimcilerin devlete ait tarm arazilerini kiralanmalarna izin

verilerek, zel tarmsal retim tevik edilmitir. Tarmda gelenekselsosyalist kolektif sistem kaldrlarak, ailelerin kendi arazilerinde tarmyapmalarna ve rettiklerini piyasa fiyatlarndan satmalarna izinverilmitir. Tarmsal alanda gerekletirilen reformlar sayesindeVietnam, Asyadaki en byk nc pirin ve en byk ikinci kahveihracats lke konumuna ykselmitir. Aamal olarak gerekletirilenekonomik istikrar, liberalizasyon ve yapsal reformlar sonucundaVietnam makro ekonomik politik hedeflerine ulamada baarl olmutur.

1.2.3.ok Terapi ve Aamal Gei StratejilerininKarlatrmal Analizi

32Richard Sanders and Chen Yang, Chinas Path to the New Economy An InstitutionalApproach, TIGER Working Paper SeriesNo.39, Warsaw, April 2003, p.5.


49/192

ok Terapi Lehine Argmanlar

Serbest fiyat mekanizmasnn tam olarak iletilmesi, firmalardevlet tarafndan bte sbvansiyonlar ile desteklenmiyorsa, faydaldr.Piyasa koullarnda faaliyet gsteren firmalarn devlet desteindenyoksun braklmalar, karl olmayan marjinal firmalarn iflasna nedenolabilir. Byle bir sonu, piyasa yeni firmalarn giriini olanakl kldiin, faydaldr.

Mikro ekonomik istikrar politikalar ile yapsal reformlarn eanluygulanmas, baarl bir geisreci iin gereklidir. Politik belirsizliklerve reform programndaki gecikmeler piyasa ileyiinde ciddietkinsizlikler yaratr.

Kamu iletmeciliinin bteden yaplan sbvansiyonlarladesteklenmeye devam edilmesi, kamu yneticilerini sorumsuzlua,israfa, verimsizlie ve yolsuzlua yneltir. Koruyucu nlemler, verimsizve karl olmayan teebbslerin yanl kaynak tahsislerine neden olur;

piyasalarda giriimcilik istei ve ruhu gelimez; piyasa ekonomisine tamolarak geiin nndeki riskler devam eder.

Aamal GeiLehine Argmanlar

Tm reform nlemlerinin ksa bir srede ve birliktegerekletirilmesi olanakszdr. Fiyat istikrar gibi nlemler iin aceleedilebilir; fakat rnein serbest bankaclk sisteminin kurulmas veyavergi sistemi reformu zaman alr ve ayn zamanda beeri ve fizikselsermaye birikimini gerektirir. Ayrca, reform programnn dayananoluturacak hukuk alanndaki reformlarn hemen uygulamada sonuvermesi ve hayata geirilmesi de gtr. Her nlemin bir arada vekapsaml olarak uygulanmaya allmas, ilk yaplacaklar listesinianlamszlatracaktr.

Hzl deiimler her zaman bir maliyet tar. Dnm maliyetleriekonomik ve sosyal maliyetlerdir. rnein, zelletirilen kamuiletmelerinde alan iiler iin rekabeti koullarda yeni i ortamna


50/192

almak veya yeni i bulmak gtr. zeletirme sonrasnda igcndeverimsizliklerin ortaya kmas olasdr. sizlik sorununun zm iinsosyal gvenlik sistemini glendirmek, emeklilik programlarnetkinletirmek, isizlik tazminatlarn yerletirmek, igcnn piyasaekonomisinin gerektirdii koullarda istihdam iin eitilmesini veniteliinin artrlmasn salayacak sosyal yardm ve mesleki eitim

programlar uygulamak iin devlet btesinden kaynak ayrlmasgerekmektedir.

Dviz kurundaki beklenmeyen ykselmeler d ticaret dengesinibozar ve d bor sorununu artrr. Yabanc sermaye hareketlerizerindeki kstlamalarn tamamen kaldrlmas, mali piyasalarn doklara kar direncini zayflatr. Parlamenter rejimlerde gl

parlamento desteine sahip olmayan hkmetler reform programlarnkararllkla yrtemezler. Demokratik srete ekonomik reform

programlarnn uygulanmas gereklilii, hkmetler iin siyasi risklertar.

Neoklasik iktisat ve Washington Uzlamas gei srecindekiekonomilerde nerdikleri politika stratejileri bakmndan baarl

sonular vermemitir. Neoklasik iktisat dncesi, gei ekonomilerindesalkl bir piyasa ekonomisinin oluturulabilmesi iin kurum ynetiimi,rekabeti ortam, mlkiyet haklarnn dzenlenmesi ve zel sektrngeliimi nndeki dier engellerin kaldrlmas gibi unsurlara nemvermektedir. Bununla beraber, gei ekonomilerinde zel sektrgiriimcilii zayf ve mevcut firmalar rekabeti piyasa koullarna hazrolmadklarndan, piyasalarda kk firmalarn iflaslar ve kamuiletmelerinin ise zararlar ortaya kmtr. Gei ekonomilerinde ortayakan piyasa aksaklklar nedeniyle piyasalara fiyat kontrolleri,sbvansiyonlar, rekabeti nleyici dier devlet mdahaleleri, kaynaktahsisinde idari kararlarn belirleyici olmas gibi sonradan ortaya kandevletin koruyucu nlemleri sonuta; rant kollama, gelir dalmndaadaletsizlikler, yetersiz kaynak tahsisi, etkin bir kurum ynetiiminineksiklii, tekelci piyasa koullar yaratmtr.


51/192

Washington uzlamas, BDT, ODA lkeleri, yeni sanayilemekteolan lkelerde yapsal krizlerin almas iin uygulanmtr. Geisrecindeki ekonomiler henz planl ekonominin kurumlarn ve

bireylerin eski tutum davranlarn deitirecek bir toplumsal deiimisrecin banda gerekletiremedikleri iin, Washington uzlamasnn

piyasa ekonomisine tam geii ngren nlemleri baarl olamamtr.

Washington uzlamasna tepki ve alternatif olarak ortaya kanPost Keynesyen gr, ok terapi modelini benimseyen lkelerdeki

hkmetlerin uyguladklar politikalarn ekonomiyi genel dengedenuzaklatrdn ve uzun dnemde ekonomik faaliyetleri olumsuzetkilediini ileri srmektedir. Hkmetler reform srecindelibarellemenin kontroll olarak yerlemesinde, sosyal gvenliinsalanmasnda, risklerin alglanmas ve kontrol edilmesinde ve sosyalsermayenin oluturulmasnda piyasann kendi i gleri ve denkletiricimekanizmalarna gre daha etkilidir. nk, yapsal reformlarnuygulanmas sonucu ortaya kan piyasa baarszlklar daha bykolacak ve piyasalardaki eksik enformasyon nedeniyle etkinsizlik daha daartacaktr33.

Serbest piyasa mekanizmas yoluyla ekonomik etkinliinsalanabilmesi iin, piyasalarda rekabet ve tam enformasyonun varlgereklidir. Piyasalarda rekabeti bir yapnn olmad, enformasyonuneksik olduu, toplumun piyasa ekonomisi ideolojisine uzak bulunduuekonomilerde libarelleme, der

gecis ekonomileri ve orta asya turk cumh

Documents