mesrutiyetten cumhuriyete kapitalizme prusya tipi gecis

8/3/2019 Mesrutiyetten Cumhuriyete Kapitalizme Prusya Tipi Gecis

http://slidepdf.com/reader/full/mesrutiyetten-cumhuriyete-kapitalizme-prusya-tipi-gecis 1/39

Prsksi« (5) 2002, 217-255

Me§rutiyetten Cumhuriyete:

Kapitalizme Prusya Tipi Gec;i§MUSTAFA BAY RAM MISIR

G ir i~

Cumhuriyet tarihi soz konusu oldugunda, "bauer modernler" 1 ile "modern

gelenek<;iler" arasinda bir tutum farki vardir, Bu iki kesim de esasa yam

"Turk Modernlesmesi'tne iliskin olarak genelde olumlayici bir tutum icinde

olmalanna ragmen, politik nedenlerle, Osmanli ile Cumhurivet arasmdaki

sureklilik ve kOPU9 iliskisi bakirrundan iki farkli tutumu benimserler. ilk grup,

Cumhurivetin Osmanli mirasmdan bir "kopus" oldugunu ileri surerken,

ikinci grup, sureklilik uzerinde durur. Ileride temellerini gostermeye

<;alt~acagtrruz uzere, aslmda her iki kesirn acismdan da, hareket noktasi,

1 Batrci modemler ile. sag ya da sol "batrlrlasmayi" ideolojik bir oncelik olarak goren kesimler

kastediliyor. Du!?unce duzeyinde, en so lunda sol-Kemalistlerin. en saglnda liberaller ile

muhafazakarlann yer aldlgl soylenebitir. Modern gelenekc;:ilerile. "batthlasrnayt kacrrularnaz olarak

gorup buna kars: olmamakla birlikte", "batrluasma ideolojisine" kars: olan muhafazakar kesimler ya

da bu ideolojinin yurUtulu!? biciml dolayrsiyla demokratik sonuctan olrnayacaqiru one suren

kesimler kastediliyor. Bu kesimin en solunda sol-llberallerin. en saqrnda ise. siyasal lslam'm yer

aldlgl soyleneoilir.



Me,rutiyetten Cumhuriyete: Kapitaiizme Prusya Tipi Gel;i,

rnevcut rejimin rnesruluk sirurlan icinde kaldlgmdan, tarihin maddeci analizi

bu iki rezden herhangi birini kalkis noktasi olarak alamaz. Dolavisirla tarihin

maddeci analizi, bizzat bu tartismarun kalkis noktasmin ilgasl uzerinde

yiikselebilir.

Cumhurivetin "ne olduguna" iliskin tartismanin "sol" tarafmdan vaprlmasr

ve tartismanm egemen biciminin ilga edilmesi gerektigine dair, Sungur

Savran'in 11. Tezin 1. savismda (198:;) belirttigi gerek<;eler, bugiin de

ge<;erliligini korudugundan, bu gereks:eler, sorunun tarihsel materyalist bir

eksende neden tekrar ele almrnasi gerektigi tarnsilirken haurlanmalidir.

Savran, Osmanh ve Cumhurivet arasindaki sureklilik ve kopus iliskisinin sol-Kemalist- ve sol-liberal vorumlarirun tepkisel ve ideolojik bir icerik ta)lldlgml,

tarihin maddeci bir analizini icerrnedigi gibi ya?adlgU11lZgunun sorunlanna

cozum onerirken metatlzik bir tarihsel aciklarna voluna girdigini bclirtiyor.

~\S:lk ki, "sol-Kernalistler" daha genis bir baglarnda "Batici modernler"

kategorisinin sol hizbini olusrurur; "sol-liberaller" rse "geleneks:i

modernler"in sol hizbini, Her iki sol hizipre vakin tarih konusunda, guncel

politika belirlenimli bir vaklasim icindedir. Bu yaklasrmlann sureci

aciklarnaktan uzak olduklan ileri surulebilir,

Modernlesrne tarihimiz uzerme "bauer modemler" ile "modern

geleneks:iler" arasmdaki "vorum" farklan, siyasal ve ideolojik bir causrna

alani varaur. ilk kesime gore, -her ne kadar "bilimsel uslup'ttan cikmak

istemesek de, ozetlernenin getirdigi karikanirlesmeye katlanarak vazarsak-

Osmanli ciirumus, asalak, yagmacl bir imparatorluktur ve ivi ki vikilrrusur.

Kemalizm, Turk milli kimligi temelinde ulus devleti vani "Cumhuriyet",

kurarak hem Turkleri (yani Anadolu ve Trakya Muslumanlan) kurtarrrus

hem de on lara ger<;ek bir kurtulus parolasi birakrmsur: "muasir medenivetler

sevlyesme ulasmak." Sol-Kemalistler, bu aciklarnava, Kurtulus Savasi'nin

2 Sol Kemalist tezi rnantrki sonuclanna giitUrerek belli bir bilimsel ii( tutunum icinde sunan

eserlerden biri ve sarunrn en iinemlisi, Taner Timur'un "Turk Devrimi ve Sonrasi'tnr (2001). Taner

Timur, tezini, bir siruflar analizi uzerine kurmakta ve Milli Kurtulus Savas: sirasmda bir ikili iktidar

olduqunu, Osman II Hukumeti'nin emperyalizme ve istanbul ticaret burjuvazisine dayantnqrru,

devrimci Ankara Hukumeti'nin ise kul(Ok burjuva kiikenli asker-sivil ayom ve Anadolu esrafma

(buyuk toprak sahipleri ile kUi(uk ticaret burjuvazisi) dayandrqrru, Kurtulus Savasi ' run sona ermesi

ile birlikte, Osmanll Hukurneti'nin tarihe kan~tlglnl ve ik1idar rnucadelesine dort temel srruf aktorun

(ticaret burjuvazisi, kucuk burjuvazi, buyuk toprak sahipleri ve asker-sivil devrimci aydinlar)

i(lktlglnl, bu mucadelenin de Dogu lsyaru'run bastmlmast ile Turk Devrimi ve onun yurutucu

smiflan lehine sona erdigini ileri surer (2001 :63-81).

218



Mustafa Bayram M,s..

denerimi ve koruvuculujiu altinda kurulacagi en basindan beri bellivdi.

(...) Ball "\nupa'daki bu devrirnler, kucuk meta urericilerinin

bag;mslz11g;, vukselmeleri ve farklilasmalarryla birlikte, bunlann

icinden kapitalist uretimin geli~imini -ekonomik olarak- saglm-aeak

gu<;lere ozgurluk verrnistir; ovsa Prusva ve Japonya'da bu "ozgiirluk

verrne" ters anlamda ortaya cikrmstir. Feodal toprak miilkivetinin

orgiitlenmesi oldugu gtbi kalmis Hozgur. baglm'lz kovlu simf \T

kcntli orta Sl111fgcli~menll~tir. Kapitalizrnin mutlakivercilikle

causma verine kavnasma temelinde bu rurden bir toprak uzerine

dikilmesi gerektiginden, kapitalizrnin olusumu Batt ;\yrupa'dakinin

tersi bir I-onde, temelde disanva - isveren ruccar sermavesinin sanayi

sermavesine donusturulmesi sureci olarak, ger<;ekle;;mi~tir. Modern

dernokrasinin kurulmasi icin gerekli sosvo-ekonomik kosullar var

olmamis, tam tersine. kapitalizm burjuva liberalizrnini basurmak icin

varatilan oligarsik sisrcm -"organik" toplumsal yapt- icinde gcli~mek

zorunda kalrmsur. Bu nedenle bir burjuva devrimi zorunlulugunu

dayatan, bu toplumlann kendi ic geli~meleri degildir; reform

gereksinmesi daha cok dis kosullann sonucu olarak ortaya cikrrusur.

Kapitalizrnin kurulus doneminin, degi;;en dum-a ve tarih kosullari

bagla111lnda degi?ik ana <;izgiler izledigi sovlenebilir: Batt ~\Hupa'da

Birinei 1'01 (uretici - tuccar), Dogu .Yvrupa'da ve "\sya'da lkinei 1'01

(tuccar - imalarci)." (Takahashi, 198-1-:10+ 106)

Takahashi'nin Ikinci 1'01olarak adlandirdigr HlI, Marksist lireraturde genelde

Prusya tipi olarak nitelendirilir, Gerek Takahashi'nin analizinde, gerekse de

Prusva tipi analizeilerinin tezlerinde eksik olan sudur: Bu analizlerde sanavi

sermavesinin olusumu ve ozgur uretici emek fonnunun tarihsel sekillenisi

tcmel almrnakta, bunun varunda, bir butun olarak toplumsal iliskilerin

(toplumsal temelin) uretirn iliskilerinin gcli:;;imindeki belirleyiei giicii ITr ver

gtizardl edilmektedir. Prusva tipi geci?, a. kapitalizmin bir dunva ekonornisi

olarak varoldugu \Tvavtlmaci ozelligi, b. kapitalizrn oncesi uretim tarzlanrnn

toplumsal iliskilerinin dircnme gueu ve siruf vapilasmalarmin i<;erigi ve c.

devletin ikinei voldan kapitalizrne ge<;:i?tekiroli.ini.in analizi vapilarak veniden

iceriklendirilmeden 05man11 gibi kapitalizm oncesi uretim tarzlanrun

kapitalizme ge<;:i?sorunlarmi aciklavan bir tarihsel ge<;:i?modeli olarak ileri

y ogun la l? tlgm dan, b u y az rd ak t tartisma b akrrm nd an a nca k d ola yh b ir p ersp ektif su na bilm ekte dir.

221



Me,rutiyetten Cumhuriyete: Kapitalizme Prusya Tipi Ge~i,

surulernez.

Takahashi'nin blraktlgt verden devarn ederek Prusva tipi ge~i?e iliskin ?oyle

bir ~en;:e\"e cizebiliriz: Poulantzas, her ne kadar vapisalcr sorunsal tarafmdan

belirlenrnisse de; bazi tarihsel dogrularnalar iceren onerrneler

geli:;rirebilml:mr. Bu onermelerin karurruzca en onemlisi, burada, cpeyce

revize edip kullanacagrmiz, "devlet"i sivaset ve ekonominin birligi olarak

anlamava olanak veren kapitalizm oncesi toplumlar icin, gene! olarak iktisadi

duzev belirlenimli bir analizin disinda, Balibar'm uretim bicimi kavrarruna da

ickin olan ekonomi d1~1 "zor" kategorisiyle aciklanabilecek toplumsal

burunsel cercevelerin yani vaptlasrnalann olusrugu tezidir. Buna gore, kabaca

betimlersek, kapitalist tire tim tarzi oncesinde, mesela feodalitede "devlet"

vapilasmasi genel olarak sivasal iliskileri belirlemekle kalmaz, toplumsal

iliskileri de olusturur, Bunun maddi temeli arti-urune cl konnada kullarulan

iktisadi duzev disr zordur. Balibar, bu kavrami aciklarken, Marx'm su

pasajma basvurur:

" ... Dogrudan emekcinin uretim araclannm ve kendi ges:im araclarrnin

uretirni icin gerekli calrsrna kosullarmm 'sahibi oldugu' turn bicimlerde

mulkivet iliskisi esanli olarak bir dogrudan lordluk-serflik iliskisi

olarak gorunmek zorundadir, ki burada dogrudan uretici ozgi.ir

degildir; sert1ikten salt baghhk iliskisine indirgenebilecek bir ozgi.irli.ik

yoklugudur bu ... Bu kosullar alunda, topragin sa:'maca (nominal)

sahibi icin aruk emek ancak ekonomi dl~l herhangi bir bask! ile

on dan sokuhip ahnabilir... Bovlece kisisel bagtrnhhk kosullan

zorunludur: N e olcude olursa olsun kisisel ozgurluk yoklugu ve

top raga onun bir eklentisi gibi bagh olmak, kelimenin tam anlamivla

esaret.i.t'(Marx, 1978: 694-695)5

Balibar, bu nedenle, feodalitede mevcut pazar iliskilerinin bir ekonomik

5 Yukandaki l(eviri, Laclau'nun (1990) makalesinde yer aldlgl bicirniyle verilrnistir. Sayfa

numaralan ise Turkce cevirideki (Alaattin Bilgi cevirisi, 1977) yerini qostermekteoir. Bu yuzden,

Alaattin Bilgi cevirisini de aktannakta yarar gorduk: "... Doqrudan doqruya emekcinin. kendi ge<;:imaraclanrun uretirni ic;:ingerekli olan uretim araclannm ve emek kosullanrun "zilyedi" olarak kaldlgl

tum bicirnlerde, mulkiyet ili§kileri. ayrn zamanda bir doqrudan beylik ve kolelik ili§kisi olarak ortaya

crkmalrdrr: oyle ki, doqrudan uretici ozqur degildir ... Boyle kosullar altmda, topraqm ismi sahibi icin

artr-emek, burunulen bicirn ne olursa olsun, onlardan ancak ekonomi dl§1 bask I ile ahnabilir ... 0

halde, ki§isel bagllltk kosuuan gereklidir. ne olcude olursa olsun kisisel ozgurluk eksikligi ve

topraqrn bir eklentisi olarak topraqa bagll olmak. sozcuqun qercek anlarruyla baglmllllk."

222



Mustafa Bayram MIs",

sadece eski rejime karst degil, empervalizrne karst (Timur, 2001; "\k~in,

1997b)' da verilmis bir savas oldugunu, bu savas sonrasmda kurulan devletin

sivil-asker burokrasi egemenliginde, bagtmslzhk<;:1 bir devlet olarak tarih

sahnesine cikugrm, mulk sahibi siruflara (ticaret ve toprak burjuvazisi vb.)

verilen odunlerin devrimin surdurulmesini olanaksiz lcldlgml ve daha

sonraki tarihsel donernlerde bir karst devrime (1950 Kars: Devrimi) yol

a<;:tlgtnleklerler (Savran, 1985: 1(5). Bu kcsim, tarihsel surekliligi gaz onune

alrnaz,

ikinci kesime gore ise, daha cok bir tarihsel sureklilik soz konusudur.

Modernlesme, Osmanh Devletinde baslavan bir surectir ve modem TurkiyeCumhuriyeti buviik oranda bu sureci tamamlamistir (Turkone, 1995; .\lardin,

20(1). Bu nedenle, geri donus tehlikesinden soz edilemez. Turkive'de

mevcut muhafazakar siyasi akimlar modem akimlardrr, Sol-liberaller, bu

sureklilik vurgusunu olumsuz bir icerikle yinelerler. Onlara gore, Turkiye

Devleti, Osrnanli'nm despotik devlet gelenegini devralrrusnr: "Tiirkive'de

devlet, cumhurivetin baslangicindan beri toplumsal vasarnm her ala111111

ahtapot kollanyla denetlivor, sivil toplumu ezivordu. Bunun nedeni ise, isterittihat ve Terakki, isterse tek parti vonetimi olsun, virminci vuzvtlm yonetici

hareketlerinin Osmanh Devleti'nin merkeziyetci ve 'ceberrut' gelenegini

oldugu gibi devralmasi idi." (Savran, 1985: 176)

Her iki yorumun da bilimsel olmadigr, baska bir devisle tarihin maddeci bir

analizine davanmadijnrn ileri surecegimiz bu calisrnada; tarihsel olgulara

nesnel vaklasmanm otesinde vonternsel bir aciklik, vani aciklavan bir

kavramsal cerceve onermeve calisacagiz. Bu onerinin yaza111nsirurlan icinde

olgusal incelemenin eksikligi bakirrundan bir tartl~maya giri? oldugu

sovlenebilir. Culhaoglu'nun belirttigi gibi, kavramsal cercevenin uygunlugu

ile birlikte olgusal gozlernin zenginligi, somut durumun somut tahlili icin

gereklidir (Culhaoglu, 1996: 114-115)

Bu calismada "29 Ekim 1923 nedir?" sorusuna ya111t arayacagiz,

Cumhuriyetin nasil ilan edildigi ile degil de tarihsel anlami (ne oldugu) ile

ilgilendigirlllzden, acik ki, olgusal geli~meleri sergilemekten ote onlara

dayanarak, kuramsal bir model olusturmava calisacak \'C bu modele gore

3 Fikret Baskaya, "Milli Mucadelenin kitle katrhrrurun strum ve anti-emperyalist olmayan bir

hareket" oldugunu ileri suruyor (1991 : 32).

219



Me,rutiyetten Cumhuriyete: Kapitalizme PrusyaTipi Ge!;i,

Cumhuriyetin ne oldugu uzerinde bir tarusma vurutecegiz.

Turkive, 1923 oncesinde baslavan bir kapitalistlesme (ilk birikim) sureci

icinde, kapitalizme Prusva tipi bir ge<;i~vasarrusnr. Sorun, sureklilik ve kopus

karst kutuplannda degil, siireklilik ve kopus diyalektigi icinde (Savran, 1985)

kavrarnsallasunlmak durumundadir. Prusya tipi ge<;i?, aslinda bir burjuva

devrirni tipidir. ~\ncak, gerek sol-Kernalistlerin gerekse de Sungur Savrari'm

kavramsallasurdrgi <;er<;en icinde kalacagi icin burada burjuva devrimi

kavrarnini kullanmavi tercih etmevecegiz, Yerine de her ne kadar tarihsel

matervalizrnin elestirisi icinde olusmus olsa da modernlesme kavrarrunm• " " J

tarihscl matervalis t bir kullarnmmm olanakli oldugunu gos tererek, Turk

burjuva devrirni verine Turk Modernlesmesi kavrarrunm kullarulmasi

gerektigini, rarihsel olarak burjuva devrimi kategorisini reddetmeden ileri

surecegiz.

Tarihsel Materyalist Model:

Kapitalizme Prusya Tipi Gec<i~

Feodalizmden kapitalizme ge<;i:;; sorunu, Marksizm icinde+ (tartisma

sosvalizrne ge<;i9 tarnsmasi icinde bir zemin olusturdugu icin de avnca)

oriemli bir tartisma ba9h~dlr. Bu tartrsma daha cok kapitalizmin temel

siruflarmm olusurnu uzerine yogun1a:;;l1l1;;ve tarnsmarnn mevcut cercevesi

icinde Prusya tipi ge<;i;;dinamikleri ;;oyle aciklanrrusur:

"Ban ~\vrupa'run klasik burjuv a devrimleri, iireticileri "kisitlamalar"

sisteminden (feodal toprak mulkiveti ve lonca duzenlernelerinden)

kurtarrnavi ve onlan ozgiir ve ba~mslz meta iireticileri yapmap

amaclryordu, ekonornik surecte bunlarin birbirinden kopmasi

kacirulmazdi ve bu farklilasrna da (sermave ve ucretli emek

farkhlasmasi) sanavi sermayesi icin i<;pazan olusruracakti. Bu tip bir

burjuva devriminin tamamlanmasr icin gerekli toplumsal ge<;mi:;;i

olusturan sevin feodal toprak mulkivetindeki Ban Avrupa'ya ozgii

vapisal cozulme oldugunu sovlerneye bile gerek yok. Buna karsihkPrusya ve Japonya'da kapitalizmin feodal mutlakivetci devletin

4 R. Hilton'un derledigi Feodalizmden Kapitalizme Gegi§ (1984) adli yapit. Dobb'un Kapita/izmin

Ge/i§mesi Ozerine ince/eme/er adh calrsrnasmdan sonra Sweezy'nin elestirtsi ile baslayan

tartrsmayi ir;ermektedir. Bu tartrsrna, Avrupa feodalitesinden kapitalizme ger;ii? sorunlan uzertne

220



Mustafa Bayram M,srr

duzev olusturmadigiru (emek pazan olusmadigr icin), bu durumda ekonomi

ve siyasetin aynlmaz bit birliginin soz konusu oldugunu ileri urer (Laclau,

1990: 123-12-+). Bunun dogal sonucu, bu tur toplumsal formasvonlarda, son

tahWde egemen olan duzevden, belirleyiei bir ekonomi duzeyinden soz edilse

de, tarihsel olarak ozne rolunu oynayacak olarun (ekonomi ve sivasetin

aynlmazhgi anlammda) devlet olusurnu oldugudur. Burada onerilen tez,

"nesne devlet' karsisinda bir "ozne devlet" kurami degildir, Aksine,

ekonomi ve siyasetin aynlmazhgt anlammda devletin tarihsel rolu, herseye

muktedir ve tarih yap an "devlet" anlayisiru dislar, devlet olusumunun bir

butun olarak (ekonomi ve sivasetin bitligi anlarrunda) toplumsal temel haline

donu?tUgune vurgu yapar (Poulantzas, 1990: 161 yd. ). Burada kast edilen,

suuf mucadelesi ve devletin birbirlerine dissal olarak analiz edilmesinin

;:anh~ltgldtr.

Bu onermenin oncmi, gunumuzde azgeli;;l1mlik yazlmll111 esas olarak da

rnodernlesme yazl111nl11"vukaridan modernlesrne saldinlan" dedigi sevin

tarihsel matervalist bit aciklamasiru olanakli kilmasinda yatar. Poulantzas ve

Milliband'in (devlet sorunu uzerine Marksizm icinde vuruyen tartismamn ikionernli tarannin her ikisinin de) bu konudaki vaklasirnlan acikur, ilkesel

olarak devletin tarihsel ozne haline donusumu olanaksiz degildit ve bu suuf

mucadclesinin lagV1anlanuna da gehnez. (Miliband. 1989; Poulantzas, 1992)

Esasen bu, Marksizmin temel metinlerinde de one surulrnustur. Miliband'in

"Marx ve Devlet" makalesine basvuracak olursak, i\Iarx, Asvatik

toplurnlarda devletin islevine iliskin farkli bit analiz geli;;tirir: "Marx'in

devleti, Asvatik despotizm kosullannda, toplumdaki egemen gus: olarak,

toplumun biitun uyelerinden bag111lSlZolup hepsine baskin <;:lkugtbiciminde

degerlendirdigi, devletin idaresini denetimleri alnnda bulunduranlarin

toplumun gu\-enilir hakimleri olduklan acikur." (Miliband, 1992: 21) Bit dizi

yazar,t-.Iarx'l11 bu analizi izlemedigini ileri surse de, Miliband'in ad! ge<;:cn

makalesinde acikca gosterdigi gibi, bu iddia edilemez (Miliband, 1992). Keza,

IIobsbawm'da Marx-Engels'in Kapitalizm Oncesi Uretim Bicimleri'ne

(1992) yazdlgt onsozde Asyatik uretim tarzr uzerine uzunca durarak, bunun

henuz ilkel anlamda simflasrnarun oldugu, bu nedenle kararli ve duraganhga

vatkm bir toplumsal bicim olarak merkezi (despotik) ya da demokratik

:1977694-695)

223



Me1;rutiyetten Cumhuriyete: Kapitalizme Prusya Tipi Get;i1;

bicimlerde varolabilecegini belirtir (1992: 30).

Burada, ileri surdugurruiz tez, ~\s,·atik uretim tarzmdan feodal urerim tarzina

ge<,:en topluluklarin. farkli bir feodalite teskil ettikleri, vani "rnerkezi bir

feodalite olusrurduklan", bu feodalitenin, asyatik uretimin ternel ozelligi olan

"devletin mulk sahipligi" ozelligini surdurdugu ve bu bakimdan, Anupa

feodalitesinin aksine merkezi feodalitede, toplumsal iliskilcrin ekonomi ve

sivasetin birligi olarak devlet olusurnunun denetiminde cok daha gU<,:lubir

sekilde bulundugudur, Bu onerme, bir donern ulkernizde vurutulen, ".\syatik

mi - merkezi feodal mi" tart1~111aS1111rtadan kaldirdigi gibi. esas olarak da

simdi a<,:1k1a"acagl1111zzere, gene! olarak kapitalizme geci;; sorunlanru cozer,

Her ge<,:i~,her ozgul toplumsal formasvon icin farkli ozellikler rasisa da -

tarihsel ozgulluk ilkesi geregi baska rurlu de olamaz- ; kapiralizrne esas olarak

iki tur ge<,:i~intarihsel olarak gozlendigi aciklarnavi kolaylasurrnak icin ilcri

siirulebilir: ilki ingiltere ve Fransa'da (.-\merika'da eklenebilir) gozlencbilecek

devrimci degi~ikliklerin, a<,:lgacrkan kapitalizrnin temel toplumsal smiflarrnin

a::;agldan mudahalesivle ger<,:ekle?tigi ge<,:i"turu, ikincisi, Prusva tipi gecistir.

Prusya tipi gcci;;te. "tarihin motoru" olarak kapiralizmin tcmel toplums.il

S1111flarll1111erck i<,:YC gerekse de aristokrasivc karsi mucadelesinden cok cski

rejimin egemen siniflan ile veni rejimin egemen olacak simflanrun UZla'l1111.

siruf mucadelesinin ozgiil bir dolavimr olarak tarihsel ozrie haline donusen

devlet olusumunun "itici giicii" soz konusudur, Eski rejirnin egemen smiflari

ile veni rejimin egemen olacak simtlan arasindaki mucadele daha cok,

"devlet olusumu ici" bir mucadele olarak cerevan eder. Prusva tipi gC<,:is.

eklenen bu teme! nitelikleriyle Prusva'da degil, Osrnanli Devleti gibi. daha

secik bir bicimde .vsvatik -merkezi feodal- kapitalist (bagtmli. si)mi.lrgc

kapitalizmi) tarihsel <,:izgisinde ilerleven roplumsal vapilasmalarda gi)z!emr.

Demek ki. ilk ge<,:i~modelinin karsimiza qkardtgt aciklarnalar ikincisine

uygulanamaz.

lkinci ge<,:i?tipinde, ilk olarak, kapiralizmin temel toplumsal smiflan gcrek

kendi i<,: gerekse de aristokrasive (eski rejimin egemen SI111fma) karst

mucadeleleriyle "geciste" belirlevici bir rol -motor rol- ovnamazlar, ikinci

olarak, ge<,:i~, tarihsel temel aktor olan devlet olusurnu elide vurutulur.

(\uncu olarak, toplurnsal 51111£1arncak devlet icinde temsil edilebildikleri

oranda "tarihsel ozneve" donusebildiklerinden, toplumsal iliskilerde

224



Mustafa Bay.am MIs",

gc)zlenebilecek rmicadele de, esas olarak "devlet olusumu icindeki" bolunme,

baska bir devisle (kapitalizmin geli~en Sl1l1thr1111neski rejiminin egemenlik

aygtu ile kurduklan tarihsel ittifakin bir sonucu olarak) venilikci restorasyon

taraftarlan ile geleneke;i restorasyon taraftarlanrun giie; dengeleri icinde

geli~ir. Dorduncu olarak, avdm, devlet s1111Hanicinde dogar ve devlete

baglmli olarak, "gee;i;;" ideolojisini uretir; bazen de asker ve sivil biirokrasi

olarak gee;i~in vuninicusu olarak gariiniir. Besinci olarak, burjuva 511116,hem

devletle ie; ice hem de kapitalist merkezlere bagimh -komprador- olarak

geli~ir. Bu, bu tiir gee;i;;in en onernli ozelligidir; genel olarak, gee;i?, toplumsal

iliskilerin ekonomi disr duzevlerinde ie; dinamik rani "devlet olusumu"

tarafmdan viirutulurken, ekonomik duzevde ill? dinamik vani "ekonomik

somurgelestirme", daha dogru bir deyisle empervalist miidahale tarafmdan

yiirutuliir."

Cok genel olarak aciklamava e;ali"uglmlz merkezi feodaliteden ya da genel

olarak Asvatik uretim tarzmm modern uzantilarmdan kapitalizme gee;i?te

devletin oynadlgt tarihsel 1'01; artik modern kapitalizme iyice eklemlernis olan

bu toplumsal fonnasyonlarda, devletin "asin ozerk" bir konumu olmasirudogurmu~tur. Alavi'nin farkli degiskenlere dayanan ama esas olarak "bagtmli

ulkeler" icin gee;erli varsaydlgt "gareli ozerklik" kurarru (Gulalp, 1993: 60),

buradaki e;ere;en ile burunlestirilirse daha anlamli olacaktir. Sorun, giiniimiiz

acisindan vani gee; kapitalizm acismdan tartisildigmda; bu bagunli toplumsal

formasvonlann, "a. belirgin bir kapitalist geli?me ile modem toplumsal

siruflann aC;lga c1kugtnl ve toplumsal formasyona ozne o1arak mudahil

olduklanru, b. bu surecin serrnave 5mlf1l1111 egemen smif olarakorgutlenmesivle sonuclandiguu ve bu surecte bu sl111Haic ice evrirnlesen

devletin ozgiil bir r01 oynaillgtm, c. avdinlann -asker sivil burokrasi- bastaki

etkin rollerini modern bir devlet aygtu111n "gareli ozerkligi" 1ehine terk

ettiklerini, d. kapitalizmin neredevse tam olarak bir dunva sistemi olarak

orgiitlenmesinin ileri bir safhasinda oldugunu" gozeterek analiz edilmesini

6 Prusya tipi qecisin bir de daha ozgul bir biyimi vardrr: bu da genel olarak bu tip icindeki birgeyi~tir; dogrudan emperyalist i~gal altmdaki toplumlann geyi~i... Bu toplumlarda. "tarihsel ozne

olarak devlet"in i~levini "sornurqe valileri" gorur ve devletin itmesi. yak daha vahsi metotlarla

yurutulur. Burada bir kez daha belirtelim ki. tarihsel 6zgulluk ilkesi geregi, acrklarnadaki

kolaylastmci i~levi bir yana, bu genel soyutlama. aynca qozden geyirilmek ve ozqul olarak tarihsel

geyi~in nasil oldugu saptanmak durumundadir. Bu baglamda. Sill, Brezilya'ya benzer ama

indirgenemez; Osmanli Prusya'ya -belki biraz- benzer ama indirgenemez; nihayet, genel olarak

modernlesen utkeler Turkiye'ye benzer ama indirgenemez.

225



Me,rutiyetten Cumhuriyete: Kapitalizme Prusya Tipi Ge..i,

zorunlu kilar.?

Prusva tipi gec;i~in onernli ozelliklerinden biri de, kapitalizrnin bu volla

olustugu toplumsal forrnasvonlann cklernlenmis, "ani bir onccki un-um

tarz111111ball ozelliklerinin basat olmadan \'arhgt111 surdurcbildig; bir bicim

alrnasidir''. Bu ~u bakundan onemlidir; kapiralizrnin basat uretim tarn oldugu

toplumsal formasvonlar "kapitalist"tir. Eklernlenme, bu toplumsal

formasyonlann kapitalist niteligini degisrirrnez, aksine, kapitalist niteliginlIl

bir ozelligi olarak sekillenir.

Prusya Tipi Ge .. is t e Burjuva Devrimi Sorunu

Denim kavrarru, tarihsel matervalizmde, tarihsel geli~mcnin (roplumsal

degi?menin) analizi bakimindan onemli kavramlardan biridir. Bir roplumsal

forrnasvondan otekine gecis, genelde catrskili ve sicramali bir sekilde, vani

devrimci donusumlerle gerc;ekle?ir. Bu donusumlerin gers:ekle~rigi zarnan

arahgt kisa oldugu gibi uzun da olabilir. .\ncak bu devrimin genel

nitelenmesidir. Devrirnleri, tarihscl geli~imleri ve a<;:lgacikislan bakimmdansivasal ve toplumsal devrimler olarak anrabiliriz. Bu ;1\T11111 gerc;eklcstiren

Lenin' dir."

ingiliz ve FranS1Z devrimleri (bunlara A.merikan devrirni de eklenebilir.

burjuva demokratik devrimlerdir. 18-+8 devrimlerinden sonra, gencl olar.ik

burjuvazinin dernokratik devrimin onciilugunii terk ettigi sovlencbilir.

Ozellikle ernpervalizrn donernivle birlikre, donusurn (burjuva ,;t\:l~;tl

iktidarlann kurulusu), Sungur Savran'm "tepeden denirn"(J985: 183· olar.ik

7 Bu bolumdeki tezler esas olarak su makalelere dayanrnaktadir: "Tarihsel Materyalizmde Ustyap.

ve Devlet"(Mlslr,1998a) ve "Turk Modernlesrnesi Ozerine Notlar" (Mrs«. 1998b)

8 Bkz. Takahashi, 'Tartrsrnaya Bir Katk:" (1984)

9 Lenin'in tarihsel materyalist siyaset kurarruna yaptlgl onernli katkilardan biri. devrimci donusurr:

sureclerini incelerken. devnmi toplumsal ve siyasal devrim olarak ayrrmasrdir. Siyasal devrim.

devlet iktidanna ybnelirken. toplumsal devrim, toplumsal fonmasyonun outunde meydana gelen

kbklu degi§ikleri karsrlar. Genelde, siyasal devnmter. daha krsa bir zaman arahqmda

qerceklesirken, toplumsal devrimler daha uzun bir zaman arauqmda qerceklesirler. Burada sorun,

siyasal ve toplumsal devrimin birbiriyle olan iliskisid«. Lenin, "siyasal devrimin toplumsal

devrimden bnceligini" kapitalizmin asumast bakirmndan yani sosyalist devrim icin onqorrnustur.

Ancak, bunu burjuva devrimleri icinde genelle~tirdigi sbylenemez Aksine, burjuva demokratik

devrimlerin tarnamlarnadrklan tarihsel gbrevlerinin emperyalizm dbneminde sosyalist devrimler

tarafindan tamarnlanacaqtru eserlerinde belirtmistir. Bkz. Ne Yapmali, Sol, Ankara, 1990: iki

Taktik, Sol, Ankara, 1970: Sol Kornuruzm, Sol, Ankara, 1977,

226




niteledigi. aneak burada Prusya tipi ge<;:i:;;olarak adlandirdiguruz ozgul bir

ge<;:i~sureciyle, burjuvazinin eski rejiminin egemen srruflan da artik burjuvazi

ile uzlasmaksizin varliklanru surdurerneveceklerini anladiklanndan eski

rejimin egemenleri ile uzlasrnasi voluyla ve devlet aygin araciligryla, kitle!eri

seferber etrneksizin ger<;:ekle?mi~tir.

Sown suradadir, Prusva tipi ge<;:i~bir devrim midir? Eger genis anlarru ile

almacak olursa, nihayetinde eski rejim siyasal olarak tasfive oldugu, feodal /

merkezi feodal uretim tarzi cozulerek kapitalist toplumsal formasvon

eklernlenmis olarak olu:;;tugu icin, doniisiimun devrim niteligi ta~lrugt aciknr,

_\neak Prusva tipi geciste, gene! olarak burjuvazi kitleleri eski rejime karst

seferber edip, devlet iktidanni devrimci bir voldan e!e gec;ireeegi sivasal

devrimler gerceklesrirmez.

\farx'm 71irkire C : : ; e ! 7 ' n e yazrlanru okurken, oldukca zihin acicr su vaklasimla

karsilasuk. Marx, sivasal analizlerinde "\Hupa'da I8.yy'dan sonra iki gueun

kaldlgtm sovler, "Bu iki kuvvet, mutlakiyetciligi ile Rusya; ve dernokrasisi ile

devrimdir." (1974:31) Yine, New York Times'da "Avrupa Turkiye'si Ne

Olaeak" baslikh makalesinde "Bir cok baska meseleler gibi, Turk meselesinin

cozumu de, Avrupa devrimine kalrms bir istir. Bu, ukalaca bir dusunce

degildir. 1789 yilmdan bu yana, Devrim, rer kazanrnaktan ve sirnrlarma

gcni;;letmekten geri kalmarrustir. Devrim, Varsova'da, Debreezin'de ve

Bukres'te durmusrur arna Petersburg'a \'C istanbul'a kadar uzanacaktir."

(1974:41) Marx'in vine New York Times'da yazd!gt ve a?agtda aktardigirruz

bir pasajda, Turkiye'de modem toplurnsal smiflann ve aym anlama ge!mek

uzere kapitalizrnin olusmadrgiru ileri surdugu acik. Yine Marx, aym derleme

de sikca, Avrupa Turkiye'sinde medeniyetin Tiirkler tarafindan yayilinarugtm

(1974:38) medeniyet ile kapitalizm arasinda acik bir iliski kurarak

vazrnaktadir.!" Sorun sudur; hem modern roplurnsal smiflar ve devrimin ic

dinamikleri olusmarrus olacak, hem de Avrupa devrimi istanbul'a ge!eeek; bu

nasrl olabilir, va Napolyon'un kilicryla va da Osrnanh toplumsal

'0 Baznannca Marx'ln da oryantalist oldugu gibi elestmlere konu edilen bu tarihsiz toplurn. medeni

olmayan toplum vs. gibi yaklasirnlar Marx'ln Turkiye Ozerine yazuanrun neredeyse asli bir

6zelliginl olusturur, Kanaatimiz Marx'ln asia oryantalist olmadlgl, kapitalizmi ileri bir uretirn tarzi ve

ozqurlestinci bir dinamik olarak g6rdugu. (zaten yogu kez. medeniyet=kapitalizm denkligini

kurmaktadrr) ve Turkiye'nin de medeniyete acrlrnasi (1974:29) irnkaru ile ilgilendigidir. Bu yuzden

"rnodertuestiricilerin" kim ya da hangi srruf oldugundan baq tms rz o ta ra k. modemlestiricilen Avrupa

Devrirnimn parcasi sayacaqi kanaatimizce kesin gibidir.

227



Me,rutlyetten Cumhuriyete: Kapitali,me PrusyaTipi Geo;i,

formasyonundaki daha ozgul bir clinamik araClh!pyla. Bu daha ozgul

dinamik, devlet olusurnudur.

Su halde sorun ortadan kalkmis olmalidir: Prusva tipi ge<,:i~te,bir burjuva

demokratik devrim (sivasal denim) sureci voktur .. \ksine, sivasal donusum, _

tedricen, reformlar yoluyla ger<,:ekle~ir.

Sungur Savran'm burjuva devrimi tezinin klJ lJJi vanhst da burada karsirruza

cikmaktadir. Savran, bu aciklarnalan kabul etmekte, ancak, Cumhuriyetin bir

siyasal devrim yoluyla kuruldugunu ileri surrnektedir (1985:191). Bu tez

dogru degildir; Cumhurivetin Ilani, bir siyasal devrirn degildir; siyasal

mesruivet temelinin degistirildigi koklu ama tedrici bir geli~medir.

Savran neden bu yamlgIya dusuvor? Bir kez, toplumsal iliskilerin tumunii

toplumsal temel olrnaktan cikararak alryapr ve usryapi bolunmesini bunun

yerine koydugunuzda, alryapi ile usryapi arasindaki iliskileri su ya da bu

duzeyde belirlemeniz, sizi tarihsel materyalizrnin ekJlkli bir yorumuna

dusrnekten kurtaramaz. Bu eksikli yorum, devleti ya mutlak bir ozne olarak

ya da mutlak bir nesne olarak tammlamaya goturiir. Halbuki, devlet bir

iliskidir. Sunu kast ediyoruz; ornegin Savran, gerek Ittihat YC T erakki

doneminde, gerekse de Cumhurivet donerninde rnevcut ticarer

burjuvazisinin tasfiye edildigini bilmektedir; her iki akim da ger<,:ekbir kitle

hareketi ile iktidara gelmemi~tir, her iki akim da esas olarak devlet elitlerine

dayarur, ama bun a ra!PnCl1, donernin rnevcut iliskilerini, canli bir siruf

rnucadelesi siireci varml~ gibi okumaktadir, Elbette smif rnucadelesi, devlet

olusumu!' altmda varhgmi surdurur ve nihai olarak, devlet olusumunun

tarihsel olarak ozne rohinun smirlanrn cizen de smif mucadelesidir (ekonomi

ve sivasetin birligidir), ancak, bu, kapitalizmin temel toplurnsal siruflannm

devletten ba!pmslz bir siyasal ozne olarak tesekkul ettigini (yam devlet

aYgIunl arac olarak kullanabilecek yetenekte oldugunu) gostennedigl gibi

Ittihat ve Terakki'nin ya da Kernalistlerin tarihsel olarak bir burjuva program

uygulamalanyla da celismez. Aksine, devlet olusumu icinde bu siruflar, devlet

elitleri aracihgiyla ozgiil olarak temsil edilirler. Dolayisivla, tarihsel olarak itici

gu<;:,devlet olusurnudur. Sermaye birikiminin gU,-encelerini saglamaktan ate,

burjuva toplumunun kurulusu 1<;:111erekli sermave birikimin (Prusya tipi:

" Devlet olusumu kavrarmrun iyerigi icin bkz. MlSlr, "Tarihsel Materyalizmde Ustyapi ve Devlet",

1998a

228



Mustafa Bay,am M,s.,

tuccar - imalatci) tarihsel <;:izgisinde geli:;;imini saglayan bu olusumdur.

Modern toplumsal SImilar, kapiralizrnde seciklesen ekonomik duzevin insasi

anlamma da gelen ge<;:i~sureci icinde olusurlar,

Mesrutivetten Cumhurivete (kapitalizme) ge<;:i~edrici bir sekilde olrnustur ve

a:;;agidan bir burjuva siyasal devrirnden soz edilemez. Eger Prusva tipi ge<;:i?

kavramsal cercevesi disinda kalsa idik, yine bu devrimin tarihi 1923 degil

1908 olurdu. Fakat ger<;:ekte Hurrivet'in ilam (Ittihat ve Terakki'nin

Monark'a -Abdulhamid- vonelik bazi askeri baskilari neticesinde

Mesrutivetin ilam) da aslmda tedrici bir geli:;;medir. Soyle ki, Mesrutivet

aslmda 1876 Anayasasr ile ilan edilrnistir ve daha soma _\bdulhamid

tarafmdan kaldinlmarrus, askiva almmistir. 23 T emmuz 1908' de gercekle~en

askrya alman Anavasa'nrn Abdulhamid tarafmdan veniden yururlugc

konulrnasmdan ibarettir, (Ahmad, 199 5; Aksin, 1997 a) 12 Peki 1876 _\nayasasl

nasil ilan edilrnistir, bir sivasal devrimle mi? Tabii ki havir, Padisah

fermamyla... 1876 Anayasasmdaki esasli degisiklikler 1909' da vapilmisur ve

ittihat ve T erakkinin tam olarak iktidara gelmesi 1913' de gers:ekle~nu?tir.

(Aksm, 1997a)

Savran, bircok bakimdan onern tasiyan makalesinde (1985), bugun icin

bagiml.t kapitalist bir toplumsal formasyon olarak nitelevebilecegimiz

Turkiye'de kapitalizmin sosyalist devrim stratejisiyle asilacagnu

du?undugunden, tarihi kendi politik yonelimlerinin dogrultusunda veniden

kurmaya ve bunun icin de bir model insasina giri?mi?tir. Bunun burada

tartistigimrz sorun bakirrundan basanli olmadigini ve bugiin Turkive'nin

kapitalist oldugunu ileri surmek icin bir burjuva sivasal devrim asamasimn

varhgt111ileri surrnenin gerekmedigini kabul etmek gerekiyor.

Savran, aciklamasina burjuva devrirnlerini "burjuva demokratik devrimler"

12 Aykut Kansu'nun (1995) tezi 1908'in bir liberal devrim olduqudur. Kansu, burjuva devrimi

kavrarruru tarihsel materyalist bir kategorizasyon icinde kullanrruyor. yonternsel olarak bu

kategoriye ihtiyac da duymuyor. Ancak, tez degilse de eser, bir cok bakimdan onemli olmasrna

ragmen, burjuva devrimi kavrarruna yonternsel olarak ihtiyai( duyulrnamast ve onun yerine,kitlelerin hareket halinde olduqunun ve taleplerinin ii(enginin liberal olduqunun olgusal olarak

karutlanmaya giri~ilmesi, 1908 He 1923 arasmdaki iliskinin yine liberal taleplerin ii(erigi ile

kryaslarurken. modern burjuva devletinin kurulusu karsrsmda sessiz kall~1 gibi nedenlerle

kanaatimizce yol aero degildir. Yine de Kansu'nan su kadanrn odunc alabiliriz. Turkiye'nin

kapitaHzme Pnusya tipi gei(i~i sirasmda burjuva proqrarrun en cok berrakla~tlgl donern 1908 ve

sonrasidrr. Burjuva devrimi baglamlnda 1908'i Turk devrimi olarak niteleyenler arasinda Trockide

vardir (1995:7.12 vd.).

229



Me,rutlyetten Cumhuriyete: Kapltalizme Prusya Tlpl Ge~i,

ve "tepeden devrim"ler seklinde ik i temel kitava bolerek bashvor. Buna gore,

burjuva demokratik devrimler a~a~dan, tepeden devrimler, devlet aygttt

araciligtyla yukandan devrimlerdir; zira, ikincisinde, burjuvazi (1848

devrimlerinin etkisiyle) kitle!eri seferber etmenin tehlikelerinin farkin a

varrrusnr. Buraya kadar, bir sorun vok gibi goriinuyor, zira, Savran'a gore,

tepeden devrimlerde buriuvazi demokratik garevlerini venne

getirmemektedir. Ancak tam da bun dan sonra gercek bir sorunla

karsilasiyoruz. Cunku, Savran, burjuva devrimlerinin <;ozdugu diger bir

sorunun da "toprak mulkiveti" (kovlu) sorunu oldugunu sovlemektedir, Ama

tepeden devrimlerde bu da gerceklestirilemeyebilir. Gerive bir tek ulusal

devletin kurulrnasi kalmaktadtr ki, Fikret Baskaya'run (1991) gosterdigi gibi,

ulusal devletin bu icerigiyle kurulusu, donemin ernperyalist

mudahalelerinden avn dusunulernez. Gerive ne kalrvor?..> ..

Geriye kalan, ger<;ekte Prusva tipi ge<;i? surecidir, baska bir deyisle, a~agtdan

bir siyasal devrim olmaksizin, tedrici olarak, merkezi feodaliteden (ATOT

sonrasi toplumlann kararh uretim tarzm dan) kapitalizme ernpcryalist

bagtmltltk iliskilen alnnda gecistir. Eger Gramsci'deki "pasif devrim"kavramma basvurulacaksa ancak Prusya Upi ge<;l~ modeli icinde

basvurulabilir, Savran'in iddiasirun aksine, "tepeden devrirn" modeli icinde

basvurulamaz. Gramsci, kavrarru, Avrupa Devrimleri icinde kullanrnaktadir

ve bu bakimdan kavrarmn bizirn acikladigmuz surec icin, Bonapartizm

kavrami gibi, kullarulmasi bilimsel olarak olanaksizdir. Ancak kavrarru

donustunip kullanacaksak da su ilkeye uymak kacmilrnazdir: "Sorunun

tarihsel-siyasal degil de 'entelektiielistik' terimlerle ortaya konulmasmdankacinmak gerekir."(Gramsci, 1984: 132) Prusva tipi ge<;l~ belirtmis

oldugumuz gibi bir dizi catrskih surec, ileri sicrama ve restorasyon icerir; bu

anlamda pasif devrim kavrami, burada tercih edi.lmemekle birlikte

kullarulabilir. Gramsci'nin Italyan Risorgimento donernini bu kavramla

aciklamasi da Prusya tipi kavramsal cercevesi temel alindiginda bir tesaduf

olmaktan cikar.

Aslmda Prusya tipi gecis de sonucta bir "buriuva devrimi" modelidir; su

anlamda k i, bir onceki toplumsal formasyon tedricen de olsa canskili ve

sicramah, i<; ice ge<;mi~, ekonomik, siyasal ve toplumsal sureclerle yerini

kapitalizrne biram. Gostermeye <;alt~ugtmtz gibi, burjuva devrimi kavrarru

Turkiye'de gene! olarak sol-Kernalistler ve Savran orneginde oldugu gibi bazi

230



Mustafa Bayram Mlslr

tarihsel marervalistler tarafindan ideolojik bir bicimde kullamldigindan,

burada bu kavrarm kullanmaktan kacmacajnz. Yerine de, buriin bu

ekonomik, sivasal ve toplumsal donusum sureclerini kapsavacak ~ekilde (ranibir burjuva devrirni modeli olarak Prusva tipi ge<;:i:,;ikarsilayacak icerikle)

"modernlesme" kavrarruni :\lodemle~me yaz111111111ullandrgi icerikten

anndirarak onerecegiz.

Demek ki, burjuva demokratik devrimler donerni bir kez kapandiktan sonra,

baska bir devisle virrninci vuzvilin baslannda kapitalizmin emperyalist

donerninc ginldikten sonra, i-Ilarx'ln avruruvla sovlersek Avrupa'da dolanan

denim inine girdikten sonra \'C isci devrirni 191T de tarihsel bir olanak

haline donusrukten sonra, kapitalizme ge<;i;;Prusya tipi modelindedir. Soyle

forrnule edebiliriz: buriuva demokratik devrimini yapamayan bagunh

toplumsal formasyonlar, -ozgul bir pre-kapitalist uretim tarzmdan

kapitalizme vine bir dizi causkili ve sicramali surec icerse de esas olarak

siyasal devrim olrnaksizm ge<;en Turkiye gibi ulkeler- "rnodernlesirler."

Modernlesme kavrarruna basvurrnadan once, bu kavrarrun daha once

kullaruldigi rnodernlesme \"aZ111111111aratttgt rnistifikasvonu dagttmak

gerekiyor.

Modernle!1me Ya z r n r n r n ideolojik i~erigi

Modernlesme yazlm; olan bir modernlik ve suregen bir modernlesrne

varsayar. Modernlik, battda a<;1ga cikrrus bir olgu olarak tektir; YC fakat,

rnodernlesme, modelin tekligine ragmen modernlesenin ozelliklerini

tasiyabilir, bu yuzden tabiri caizse "cesit cesit'ttir. Modernlesme yaZllli ilk

donemlerinde bu <;:e;;itliligi dahi kabul etmek istemedi. Kuram, basitce,

"geleneksel ve modern toplumlar" (Koker, 1990: 23) ikili kar:;nthgt uzerine

sekilleniyor ve "geleneksel" yahut "geri" toplumlann modernlesrnesi icin de

tek bir strateji oneriyordu (Koker, 1990: 31).

Modernlesrne yazll11, acik ki, soguk savas urunu ve dunyavi ikinci savastan

muzaffer cikan kapitalistlerin gozleriyle goren bir kiilliyata isaret eder

(Koker, 1990: 17). Bu yazlfl, Bati'run girecegi sormirgeci iliskileri

mesrulasnran bir islev gorlir. Realist ve despot Aufklaerung'un -

Aydinlanrnarun- "sosyal bilimler"i egemenlerin elinde nasil bir toplum

231




insanlar arasi bit sozlesmeve baglanmasrdtr. Ki bizi en cok ilgilendiren

budur. Bunun sonueunda, t,:agda;i (kapitalist) devlet denilen kurum aytga

cikmisur k i, rnodernligin en temel kurumu budur. Hatta bizim burada

modernligin bir goriinglisu olarak niteledigimiz "milli devlet"i "modern

gelenekt,:i" vazarlardan Turkone, "Modernite'nin ongormedigi ama Modern

C;:agibutunuyle tarumlayan asli unsur'{Turkone, 1995: -1-0)olarak niteler.

C;:agda~ (kapitalist) devlet, temel olarak vukandaki modernlik varsayimlan

uzerinde vukselir: ilk ve temel olarak, yonetme hakki, mesrulugunu

"Toplumsal Sozlesme'tden alir; vonetilenler su ya bu kadar yonetirne katilma

hakkma sahiptir ama devlet, egemenligin somut timsali olarak "yonetrne

hakki'tni kullanilabilecek tek kurumdur. C;:agda~ devlet, egernenligi elinde

toplar. ikinei olarak, t,:agda;; devlet, yonetilenlere tek ve esit bir hukuk

vazeder; vonetilenler ami hukuka tabi olurlar. Ct,:uneu olarak; t,:agda? devlet,

dini kurumlar ve pratikler karsismda ilgisizdir; dini, insan tekinin ozerklik

alarurun icine sokar ama kendi rnesruluk temeli olan "Toplurnsal

Sozlesrne'tvi insanlararasilasurarak dinin mesruluk alaruna rnudahalesini~ ./ • J

onler, Dorduncu olarak; <;:agda~devlet, bir ulus ieat eder. Ulus, tamamiylemodern bir fenomendir ve ulus olmadan insanlar bir kurum olarak devleti

her giin veniden urerernezler. Bu ulus, genellikle "ortak pazar"

divebilecegimiz bir ekonomik nesnellige de tekabul eder.

(;agda? devlet, bir ulus devlettir ve mesruiyet temeli bakimindan anayasal bir

devlertir .. \navasa, fiililesmis bir "T oplumsal Sozlesme" olarak nitelenirse,

cok buyiik bir vanhs vapilrrus olmaz. TUrk modernlesmesi de esasen

ordudaki venilesme harekederi ile baslaulmasi gereken bir tarihe sahipse de,

sivasal olarak Anavasa Hareketleri ile baslar. 1839 Tanzimat, 1856 Islahar,

1876 ilk Anayasa (Kanun-i Esasi) ve ilk mesruti hukumet ... (Ahmad, 1995)

"Modern gelenekt,:i" vazarlardan Turkone. Turk modernlesmesi'ni Bau-disi

bit rnodernlesme olarak nitelernevi dogro bulmaz. Turkone've gbre, "Turk

modernlesrnesi Bau-disi bir toplumun modernlesrnesi degildir. I\Iodernite'de

bit ilk her zaman vardir, Bu ilkler Bati'nm tarnarruna ait degildir, bir ulkedecikrms ve t,:eneye vayilrrusnr. (...) Osrnanlilann milli devletin pesine

diismeleri, Ban-disi bir toplumun aray!;i1l1ahie benzemez. Osrnanli devlet

ricalinin ve avdmlanrun bu konudaki arap;;! ve bulduklan forrnuller, ancak

"\vusrurva ve Rusya gibi imparatorluklarla karsilastinlabilir." (Turkone, 1995:

233



Me!;rutiyetten Cumhuriyete: Kapitalizme PrusyaTipi Ge"i,

40) Bu tez , ashnda sadece Turk modernlesrnesinin erken bir modernlesme

oldugunu anlatir; tezin kendi onerisinden cikanlabilecegi gibi Batt-dis:

savilmama ortak modemlik fenomenine ait olmakla ilgilidir ki, modernlikimgesi Turk modernlesmesinin ozgiinli.iklerinden hicbirini kendi bunyesinde

tasimaz. Modemlik imgesi, Turk modernlesmesinin dismda kurulmusrur 'T

bu vuzden rnodernlesme yazlIuna gore, Turkive'vi "modernlesen ulke"

kategorisine sokrnak kacirnlmazlasir. Burada kisaca Parsons'in aciklarnalan

gibi toplum tiplerini birden fazlaya cikaran ve "geleneksel ile modern"

arasrru renklendiren bir dizi aciklarna oldugunu ama bunlann fazla kurmaca

ve zayif bir teorik caba olmadan oteve gidemediklerini belirtelim.

Turk modernlesrnesinin modernlesme yaZlnl acrsindan onerni, bu ,"aZ111111

temel eserlerinden birini vermis olan Lerner'in arasurmasiru ilk olarak

Turkiye iizerinde, Balgat koyunde yapmasl esprisiyle belki anlasilabilir.

Turkiye, modernlesen uluslar icin bir proto tip olarak dusunulmusnir. 1 :1

Bunun nedeni, Turkiye'nin en azindan sivasal vapida kendi ic dinarnikleri ile

"modernlesme" egilimi tasimasi ve gorece erken bir "cumhurivet" olarak

tarih sahnesine crkmasidir. Truman Doktrini ve Xlarshall vardirrumn Turkive

icin anlami, kapitalist yoldan da "take off' asarnasina gecilebilecegini

gostermektir. Timak icindeki terim. iktisadi gelisme vazirurun Cingordugii bir

a~amayl anlaur: artik dis yardirrun gerekli olrnadigr ve geli?en ekonominin

kendi kendini idare edebilecegi a"amap, u<,::agmverden kesildigi aru ... Turkiye

Cumhunveti'nin iktisadivatirun halen daha hava limarunda dolanmasi bir. .

yana; erken cumhurivetin U<,::skeri mudahale ile normal "sivasal evrirni"

verine acik askeri diktatorluklerle ya"amaya mahkum birakilmasi,

modernlesme "vardim'Tanrun bir basansi savilmahdir. Sonucta,

modernlesrne kurarrumn ternsilcilerinden Nurkse'nin teorisi kanitlanrrus

gibidir: "bir ulke fakir oldugu icin fakirdir."( Ercan, 1996: 109)

Modernlesme kurami, ongordugu modernlesme surecinin niteligi ile pek

ugra~maz. Bu yuzden, ge<;i~in "devrimle" mi "reformlarla" m oldugu,

modernlestiricilerin "demokratik siyasal elitler mi" yoksa "askeri diktatorler

mi" oldugu bu kurarn yandaslanru pek ilgilendirmez. Kuram, Pinochet'i bir

modernlestirici olarak pekala hos gormektedir.

13 Lerner hakkmda bkz. Fuat ERCAN: Geli~e Yaziru Acrsmdan Modernizm, Kapitalizm,

Azgeli~mi~lik, Sarmal yay, istanbul, 1996, s.109

234



Me,rutiyetten Cumhuriyete: Kapitalizme Prusya Tip; Ge~i,

(ornegin, Cumhurivetin ilk villanndaki "hukuksal reformlar: Medeni Yasanm,

Borclar Yasasmm, Ceza Yasasimn kabulu vb, ", "kulturel reforrnlar: sapka

devrirni, pZ devrimi, Cumhuriyet balolan vb." gibi.), k imi zaman da

kapitalist geli~meye ve emperyalist bagtmhhk iliskilerine bagh olarak

cozulurler.

Modemlesmeden soz ettigimizde, kavramin orijinal i<;:erigincdeni ile bu

sorunlann hangi program ekseninde <;:ozuldugunii gosterebildigimiz gibi,

burjuva devrimi tezinin vanlislanna \'urgu \-apmanu~ oluvoruz. Daha acik

ifade edersek, verlesik halivle burjuva devrimi 1- tezine davanrruvor olmarruz,

bit Turk Aydmlanmasi olmadigiru ileri surmerniz anlarruna gelmedigi gibi,

kapitalizmin modem burjuva iliskiler ekseninde yapilasmadigiru ileri

surmemiz anlamma da gelmez. TUrk modernlesmesi, Turkive'de kapitalizrnin

a<;:lga<;:lki?ve geli;;me sureclerini anlatir.

Fakat, rnodernlesme kavrarmru kullandigimizda onun bu i<;:erigine vurgu

vapmak ve burjuva dusuncesinin ideolojik vuklerinden kurtarrnak

gerekmektedir. Turkive'deki tartismalar icinde daha "notr" bir anlama isarer

ettigi icin se<;:tigimiz "rnodernlesme" devimi, esasen vaklasik ik i vuzvildir

Turkiye aydinrm esir ainu? olan "Batilrlasma", vahut pozitif bit anlarna isaret

eden kavramla "<;:agda;;la?ma" surecimizi de adlandirmaktadir. ~\ml anlama

gelen "Baulilasma" kavrarm, muhafazakar elitin elinde, ciddi bir ideolojik

silaha donu~tUgu icin bize soguk geliyor; her ne kadar Kucukorner'in (199~)

kategorizasyonunu steak buluvor isek de, bu sureci "Batihlasma" olarak

adlandirrnavi tereih etmivoruz. Zira, bu surecin bu topraklara ozgii bir dill

karakteristigi bu kavrarrun rektiplestirici tarih okumasina slgmaz. _\ vru

anlama gelen "<;:agda?la~ma" kavrarru ise, bu sureci ve ozellikle de Kernalist

Devrim'i olurnlayan, benimseyip ileri gotlirmeye cahsan "ilerici" elitin bu

17 Daha oncede al(lkladlglmlz gibi. kanaatirnizce. burjuva devrimi kavrarmna kategorik olarak

tarihsel materyalistlerin karst crkmasi dusunulernez. Bu kavrarrun bir tez olarak Turkiye tarihinde

kullaruhs bicirni yanhstrr. Yoksa kavrarru "modernlesrne" kavrarru ile birlikte daha once de

cekinmeden kullandik: "lcinde ya§adlglmlz toplum. buqun, baqrrnh kapitalist bir toplumsal

formasyon olarak nitelenebilir. Fakat, solun kurulduqu ilk yillar -ki bu a§agl yukan doksan YII

oncesini qosterir- tepeden inmeci Turk burjuva devriminin modernlesme saldmlanrun ya~andlgl

ittihat ve Terakkili yillard«. Toplumsal tabarurn amele cemiyetlerinde bulan bazi "sol" akrrnlar.

istanbul il sirurlan icinde ve kendiliginden bazi i~l(i hareketleri, Zonguldak maden havzasi ile

istanbul Demiryolu iscileri arasinda gozlenmi§tir. Fakat sol, en bastan bir "aydrn hareketi" olarak

dogmu§tur. Bu durum, bizzat "rnodernlesme saldmlan" ru yukandan qerceklestiren iktidar enti icin

de soytenebilir, Ak§in'e gore. ittihat ve Terakki de sadece fikri olarak burjuva karakter tasir."

(Mrsrr-Horus, 1999:15)

236



Mustafa Bayram MISIf

sureci adlandinrken kullandigi kavramdir ki, ya~anan surece yonelik en ufak

bir elestirel mahiyet ta~lmachgt rein bu kavrami kullanmavi da tercih

etmiyoruz.

Peki, kavramm basindaki "Turk" nedir ve gerekli midir? Turk

modernlesmesi kategorizasyonu ve teorisini, burjuva dusiincesinin ideolojik

yuklerivle dolu bir seklide populerlestiren Serif Mardin'dir (2001). Mardin,

a<;:lga cikan ulus devleti ve egemen milli kimligi temel alarak mesela,

"rnodernlesen Turkive" verine "Turk modernlesmesi" tabirini kullarur.

Barnbaska bir icerikle kullandigirmzi vukanda gostermi~ olmarniza ragtllen

kanaatimizee de "Turk modernlesrnesi" kavrarru verindedir. Her ne kadar bu

kavrarm muhafazakarlar daha cok kullaruvor ise de; kavrarnm aciklavrci

potansiveli, mesela, modernlesen Turkive kavrarrundan daha cokrur. "\<;:lkttr

ki, bu surec Turk Milli Kimliginin icadi ve egemenligi ile sonuclanrrusnr ve

bu muhtevada akrrusur; bu bakimdan "<;:agda;;la;;ma"ffilza pek de soz

soyletmeyenlerin -solcu bile olsalar- ziyadesivle millivetci olmalan oldukca

anlasilirdrr. Zira, ya;;anan "T urk modernlesmesi" dir.

Turk modernlesmesi modem (kapitalist) sivasal kurumlann ve modem

(kapitalist) sivasal iliskilerin a<;lga crkmasi sonucu hem bir sivasal

ozgurlqmeye hem de bu aym modem kururnlann disipline ediei niteligi

nedeniyle bir siyasal cezalanchrmaya tekabul eder. Modernlesme, toplumsal

baglaml icinde de aym sonucu verir; bir vanda ozgurlesme ve diger yanda

modern kurumlann disipline edici sonuclan vardir. Bu ozgurle~me ve

disiplin altina alma, her toplumsal ve siyasal yap 1 ve iliskiler icinde bir

karsilikhlik olarak gozlenebilir. Turk modernlesrnesinde din ve etnisite

sosvo-kulrurel bir disiplin altma almirken; genel olarak ernekciler iktisadi ve

siyasi bir disiplin alnna alinrmslardir. Ozellikle, ikincilerin sivasal ya:;;ama

kaulimi uzunea bir sure -1982 Anavasasi da son degi;;ikliklerden once

calisanlann orgiitlerine sivaset yasagt ongoruyordu ve kamu calisanlan icin

bu yasak hala meridir- engellenmi;;tir. Modernlesme surecinin "bugiinunde"

din, "devlet dini" olarak; etnisiteler de FranS1Z usulu bir vatandashk modeli

ile "Turkhik" olarak sirurlanrnisur. Din ile ilgili gorungii gene! olarak

"modernlesme" teorisine avkin iken, zira, modernlesme sekularizasvon

ongormektedir; "Turkluk" tumuvle modem bir insadir.

Bu surecin temel karakteristiklerini bir takim notlar halinde belirlemeye

237



Mustafa Bayram MIs.,

pnsalann pencesinden kurrarrnak imkansizdir: burada buriuva

rnulkiverinin ilk temel sartirn, vaui tuccann \Tmalmin (rnulkiverinin)

emnivet a lnnd a bulunmasi halini gormumruz," (~[an:, 197 - k 127 )

Marx, burada Osmanli'daki uretim tarz111111 kapitalis t olrnadigim ileri

surmckle kalmrvor. bu uretim tarzmin temel niteliklerine iii? kin

bclirlemelcrde bulunuvor. Bu vuzden almnrun etkisi bU3uk olmusrur;

bugunden bakildlg;nda ise bu almunm bir gazete vazismdan daha fazlasmi

hak etmemesi gcrektigini sovlernek mumkun olabilir; ?>.farx'm gozlemlerini

giiz ardi crrnemekkosuluvla.,

Osmanli Devleti, onu olusruran topluluklann tarihlerinin ve uzerinde kurulu

oldugu topraklann mirasi uzerinde vukselen "merkczi feodal" bir ordu-

devletrir. Bu bicimivle, bir biresirn olduyu sovlenebilir,

Bu sentezi olgusal bir incelerncve tutrnadan once "rnerkezi feodalire'tden 11e

anladijhrruzt aciklamarruz gerekmektedir. Bur.ida ilcri siirdugumuz tez. gene!

kabul giiren. "ilkel-komunal (antik), koleci. feodal. kapiralist" geli~me

C;izgisinin hilafina "ilkcl-komunal, asva ripi. merkezi feodal. kapitalist" bir

basks geli;;me C;izgisinin de (geli;;;menin <;izgi"e1 olmadigmi vurgulavarak)

varoldugudur. Divitc;ioglu'nun (1971) avnntili olarak go,;terdigi gibi, Marx,

"\sya tipi uretim tarziru tarnmaktadir. Keza, Hobsbawm'da Kapitalizrn

Oncesi C retim Bicimleri' ne \'azrug; onsozde, ilkel- kornunal roplumdan dorr

cesit ctkism ;\larx tarafmdan ele almdigirn ileri surer: Dogu .. \ntik. Germen

ve Slav, (1992: 29) ?>.Iuzaffer Sencer O'lJW7!1 T fJP /lfI Il L lpu / (1999) adli

caltsmasinda. donemin (1960'h villar) bunin rartisrnalanm ozcrler, :- Iuzaffer

Sencer, 0 don emden kahn tartismanm bilinen isimlerinden degilse de,

kanaatimize gore, burada sordugumuz "Osmanli Ne idi?" sorusuna verilen

cevaplan biresirn haline sokrnava calisrnakta, bir isirnlendirmeden kacinarak,

Osmanli toplumsal iliskiler alarum analiz etmekredir, Sencer'in vonternsel bir

katkisi da "geli~me dinarnigi" kana nuni analizine dahil etmis olmasidir,

Gercektcn de donernin ""\ 1'CT" \'C "feodalizrn" tartismalannm gormezden

geldigi ve tarihsel matervalizrne ickin olan oncrnli bir katkidtr bu. Rilindigi

uzere Marx, toplum bicimlerinin analizine Kapitalizmden baslanustir:

buradaki vontemsel berrakhk sudur, ancak Kapitalizrni anladiginuzda,

ongelen uretim bicimlerini de anlamis olabilecegiz. Yani, Osmanli uretim

tarzi tartismasi. mevcut toplumsal iliskilerin bu uretim tarzmdaki degi~im \T

239




gelismelerden <;:lkt1~unutularak vapilamaz. Bugiinu anlamak icin Osmanli'yi,

ama Osmanlr'yi anlayabilmek icin de bugiinii anlamak gerekir.

Burada, aynca belirtmemiz gereken hususlar sunlar: ilk olarak, iiretim tarzi

kavramiru kullamrken, Laclau'nun "Latin Arnerika'da Feodalizm ve

Kapitalizm" (1975) makalesinde kullandigi model vani, feodalizmi ve

kapitalizmi, her sevden once, uretim tarzi olarak ele alma iddiasi

surdurulmekte ama kapitalizrnin toplumsal iliskiler butunu ve bir dunya

ekonomisi olma ozelligi de goz ardi edilmemektedir. ikinci olarak, tarihsel

ozgiilliik ilkesine basvurulmaktadir, Ornegin, Osrnanlr'nm bir ordu-devlet

olmasi tarihsel olarak ozgiildiir, ama ona merkezi feodal dememizi gerektiren

diger ozellikleri, ya da klasik fcodalite degil dememizi gerektiren bazi

ozellikleri tarihsel olarak da tipikrir. Toplam olarak Osmanh ise, elbette, ilke

geregi, tarihsel olarak ozgiildiir.

Bu yontemsel katki tie isimiz oldukca kolaylasmaktadir. Tiirkiye'de, bagnnh

kapitalist uretim tarzi ve toplumsal iliskiler egemendir. Osmanh uretim tarzi,

kapitalizm oncesi bir uretim tarzidir. Kapitalizm oncesi bir iiretim tarz111111

kac ozgiil bicirni var olabilir ya da ~\TDT boyle bir bicim midir? Burada

onerecegimiz cozum sudur: ATtrten kapitalizme gec;:i:;;mumkun degildir.

ATOT kadim bir iiretim tarzidir, "\ri.r-den "merkezi feodalite"

diyebilecegimiz, Avrupa feodalitesinden farkh, ancak daha kararh ve geli:?kin

bir iiretim tarzina ge<;:ilir.Burada feodalite kavrarruru kullanmamiz, verlesik

oldugu iizere kapitalizm oncesi uretim bicimine feodalizm denmesinden

dolayidrr. Avrupa feodalizminden merkezi fecdalite su farklan icerir:

C;:aglar Keyder'in T iirk !J e'de D erle t ie Sznzf/ar adli calismasrrun girisinde

iizerinde durdugu gibi, Osrnanli toprak sistemi ger<;:ekte Bizans Toprak

Yasalanna dayanmaktadir. Bu yasalann ozelligi, toprakta Devlet miilkivetinin

olmasi ve bunun bagtmSlZ kucuk koylii uretimini de mumkun kilmasidir

(Keyder, 2000: 21). Sorun suradaki, bir iiretim tarzina karakterini verenin

genel olarak uretim iliskileri olmasrdir. Mulkiyet iliskilerinin hukuksal

bicimi'", elbette, uretim tarzi icin temel nitelikte bir belirleme giicii tasivabilirama bir uretim tarzma karakterini veren mulkivet iliskilerinin hukuksal bicimi

., .. J

18 Anlasrhr olmasi bakirrundan, hukukta, miilkiyet ve zilliyetlik olarak yapilan. ilki fiili ve hukuki tam

sahipligL ikincisi. fiili sahipligi (tasarruf hakkmr) iceren aynrru, miilkiyetin hukuki bicirn! ve

miilkiyetin fiili bicirni (tasarruf hakkr) olarak yeniden adlandirmayt tercih ettik.

240



Mustafa Bayram MIs..

degildir. Bu hususta, Stalin'in uninizmin Sortln/an'nda, Lenin'in

"Kooperatifcilik C zerine" (1992) adli makalesine dayanarak yazdig;

Kooperatifciligimizin Dogasi adli bolurn ger<;:ekten onernlidir, Stalin burada,

"kooperatif mulkiyet'tin kapitalist iiretirn tarzi ile sosvalist uretim tarzinda

nasil birlikte varolabilecegini ve ilkinde kapitalist bir miilkivet bicimi iken

ikincisinde neden sosvalist bir mulkivet bicimi oldugunu yetkince ele verir

(Stalin, 1979).

Demek ki, toprakta devlet mulkiyetiyle birlikte bakmarruz gereken seyler

vardir. Osmanh'da feodalitede oldugu gibi, topraga bagh koylunun olrnadigi

iddiasi dikkate degerdir, (Sencer, 2000; Kevder, 2000; Divitcioglu, 1971) Birdiger onemli husus, artik-unine el kovma bicirninin feodal karakteri uzerine

olan uzlasrnadir. Bu konuda, ATCT tezini savunanlar da, reayantn top raga

bagh olmadigi disinda aym tezi ileri surerler.

Aksi de mumkun degildir. Marx, Kapi/a!de acikca topraktaki devlet

mulkiyetinin artik urune el koyma tarzimn feodal niteligini degi~tirmedigini

yazar:

"Eger dogrudan ureticiler ozel bir toprak sahibi ile karsilasmayip,

Asva'da oldugu gibi, toprak beyleri ve aynl zamanda hukumdarlan

olarak baslannda duran bit devletin dogrudan emri alnnda (a.b.c.)

iseler, 0 zaman rant ve vergiler cakisir ya da daha dogrusu, burada

toprak ranunm bu biciminden (ernek-ranti, b.n.) farkh olan hicbir

vergi bulunmaz. Boyle kosullar altmda, bu devlete bagh herkes icin

ge<;erli olandan daha gu<;:lubir siyasal ya da iktisadi baskmm varhgtnagerek yokrur. Devlet, bu durumda en vuksek beydir. Burada

egemenlik ulusal <;apta yogunlasrrus olan topragin sahipliginden

olusur. Arna ote vandan, topragin gerek ozel, gerek ortaklasa zilyedligi

olrnasina karsin, topragm ozel mulkiveti yoktur." (1977: 695)

Merkezi feodalitenin temel karakteri bovlece belirginlestirilebilir. Toprakta

devlet mulkiyeti vardir ve bu, kucuk kovliinun bagtffislZ uretimini olanakli

kilmaktadir. Arnk urune, feodal vontemlerle el konulmaktadir. Yani toprak

rantina ernek-ranti bicirninde el konulmaktadir ve arnk deger somurusunun

temel bicimi budur. Temel toplumsal siruflasma, kovluluk ve "devlet" olarak

belirmektedir. Bu sonuncusunu acrnak gerekir; burada "devlet" bildik devlet

kavrarru degildir (ve ileride bu anlamda bir daha kullanmavacagiz), bir rur

241



Me~.utiyetten Cumhuriyete: Kapitallzme Prusy. Tipi Ge~i~

egemen smiflasma bicimidir, ve olusumu itibarivle Istanbul'la simrlr

dusunulmernelidir. Aruk-urune feodal tarzda el konuldugunu ileri

surebilrnemizi saglayan ~ey, nrnar sisternidir, Ordunun profesvonel <;:ekirdegi

(umar sahipleri), sarar ordusu (kapikulu), ulema ve sarav, egemen

siruflasmavr olusturmaktadir, ATeT tezlerindekinin aksine, Osmanli

toplumu duragan degildir; tarih, smif olarak "devlet"le (merkezi feodal

egemen siruflar), devlet olusumunu aviracak olursak, simf mucadelesinin

ozgul bir bicimi olarak devlet olusumu aracihgrvla vaprlmaktadir.

Burada Fatma tvIuge Gocek'e davanarak Osmanli Toplum Yapisi'nm bir

sernasiru verebiliriz:

Tablo: 1 Osmanh Toplum Yaprst

Sultan

Kapi Halk: Sa ray Kapi Halki Y6neticiler

Baskente ve Vilayetlere Uzanan Kapi Halkr'

Gelirlerin Vergi

idaresi Toplama

Toprak Vakiflar Savunma

Gelirleri

Adalet Vergi Askerlik

Uyruklar Halk Y6netilenler (esnaf, tacirler, k6ylOler, qocebe t opluluklar,

ybneticiler, dinsel azrnhklar, yabancilar)

Sultana

Sadakatsizlik**

Maharet***

(Ost ybneticilige kapi acacak

tOrden evlenmeler Din

degi~tirme, azmhklar icin)

* Merkezl feodal slnlf** Toplumsal yapida a~gl dlkey hareket nedeni

*** Toplumsal yaprda yukan dlkey hareket neden!

Kaynak: GOGek.199955

Demek ki merkezi feodalite, bir pre-kapitalist uretim bicirnidir.!" \Ierkezi

feodaliteyi daha lyi anlavabilrnek icin Osmanlr'nm bir ordu devlet oldugu

gen,:egi ile de yuzlesmek gerekir. Osmanh'run bir sentez oldugunu

sovlemistik. Bu sentezi, olgusal bir incelerneve tabi tutarsak, onun bir ordu-

devlet oldugunu goruruz. Denilebilir ki, Osmanli, bir savas makinesidir. Bu

19 Bu konuda. turnuyte farxh bir tez Taner Timur'da bulunuyor. Taner Timur'a gore. Osmanil

Uretim Tarzr, feodalite oncesi bir Gretim tarzidrr. Timur ~oyle yaziyor: "Osrnanh toplumu it;:

dinamigi itibariyle feodalizme gev~ halinde (protofeodal) bir toplumdu" (1998:40).

242




savas makinesinin isleyisi bit kac bakimdan ilginctir ve oldukca duzenli bit

mekanizma olarak nitelenebilir. Osmanlt Devleti, Bizans'la olan

munasebetleri icinde, merkezi bit ordu kurmus, ulkesini muhafaza ederekgeni~lemi~tir. Genisleme, devletin varltg1 icin zorunludur ki, bunu az sonra

tarusacagiz,

Oncelikle, madem, Osmanli bit ordu-devlettir dedik, bu orduvu tanlffiaya

cahsalim. Yine oncelik Marx'in: "Turk tebaasi olan Slavlar, beslemek

zorunda olduklan toprak sahibi bir Musluman bit askeri sirufm baskismi ozel

olarak derinden hissermekredirler, Bu askeri kuvvet, bunin kamusal, hukuki,

medeni ve askeri fonksivonlan verine getirmektcdir." (197-+: 43-44) Acik ki,

Marx, bizim merkezi feodal SI111fdedigimiz egemen 51111fmbit par<;asm1

gozlemlemektedir.

Osmanli Ordusu, cekirdek bir merkez birliginden (Kapikulu Ocag1,

Yeniceriler) ve umarli sipahilerden olusur. Ordunun asli kismiru nmarli

sipahiler olusturmaktadir. Timar sisremi, karsrt iddialara ragmen aslen feodal

ama atipik bir vergilendirmc bulusudur, Bu sistemde, nmar sahibi, belli birbiJlgenm nrgisini toplamakta, buna karsilik beli bit miktar askere -sipahiye-

bakmaktadir, Bovlece vergi verinde toplarup verinde harcanmakta ve ordu,

merkezi olarak degil yerinden beslenmektedir.

Osmanlida ekonomik vap1 (om: nrgi sisterni, nmar) ordunun ihtiyaclarma

gore sekillenmistir. Yarusira, butun bit toplumsal yapm111 da ordunun

ihtivaclarina gore sekillendigini gorebiliriz. Buna, bit ideoloji eslik etmistir,

Bilindigi uzere, islam inarus 111a gore musluman olmayan ulkelerle islam

ulkeleri surekli savas, darul harp halindedir. Bu inarus bit "gaza kiilturu"

yaratm1~t1r. Bu, Osrnanli Devletinin ihtivaclan ile de ortusrnustur. Zita,

Osrnanli ancak geni:;;leyerek nrhgml surdurulebilen bit devlettir: onernli bir

gelir kaynagt da budur, fetih ganirnetleri ve vergiler, Fetihler, Osmanli

Devleti icinde rnusluman olmavanlara ozel bit vergi uygulanrugt icin vergi

gelirlenni de arrnrrnaktaydi.

Bu noktada hem merkezi feodaliteden kapitalizme ge<;i~ surecini izlevebilir

hem de Osmanli Devletinin gerileyi;;ini ekonomik bakimdan gozleyebiliriz.

Kucukomer, bu konudaki analizini Osmanlt Devleti'nin gelir ve

giderlcrindeki dengenin degi;;imi uzerine orurrur. DIS gelirlcrden istila

gelirlerinin artist, imparatorlugun optimal vavtlmavt zorunlu olarak asrnasi

243




(hegemonya paradoksu) ile durmus ya da azalmisu (Kiicukorner, 1994: 41).

Avnca dis tieareti (kapitulasyonlar vererek) tesvikle alinan giimriik vergisi

bicirnindeki artiktan, yeterli bir gelir vukselisi beklemek icin ortada bir sebepyoktu (1994:42). Kucukomer ru~ gelirlerin bu sekildeki azalismm dogal

sonueu olarak iC;gelirlerin arttinlmasi yo luna gitmek oldugunu gozler ve

bunun icin Osmanli Devleti'nin alrugt onlemleri ozetler, Elbette ki Osmanh,

vergi gelirlerini arttirma voluna gideeektir. Bunun en kola), volu, iltizarn

sisterni ve bunun sonucu da timarlarm hasa cevrilerek nmar sisterninin

cokmesi olmustur. Osrnanli Devleti icin timar sisteminin ta~lrugt merkezi

role yukanda vurgu yaprrustik, bu mekanizma cokunce Osmanli Devleti eskiyetkinligini yitireeek Kucukomer'in "tarim kapan" olarak nitelecligi eendere

icinde sikrsip duracakur. Bovlece, vine Kucukomer'i izlersek;

"1. Tiearet ve tefeei sermavesi imalat sanaviine veteri dereeede. .

akarnarms, boy Ieee burjuva sirufi ortaya cikamarnis

2. Aym zamanda emek gi.ieiini.i "serbest pivasa'tda iieret kar~lhgmda

satarak gec;inen isciler bir smif olarak veterli bir biiyiikliikkazanamamis,

3. Manifaktiirun ve yeni sinifm talebi ya da zorlarnasi olmadigmdan,

kirsal bolgelerde verli manifaktiirle tamamlasan ciftlikler kurulamarrus,

4. Son olarak da tiearet ve tefeei sermavesi mali sermaye olarak geli?ip

giic;lenememistir. (1994:4:;)"

Biitiin bunlarin sonueunda Osmanli =erkantilist asamaya Ban'dan once

gec;mesine ragtnen, Batt merkantilizminde oldugu bicimde, sanavi uretim

araci sahibi serrnavedar yeni bir siruf ve iiretim araclanndan avnlrms emek

giieii satan i;;C;i simfi ve banda goriilen kurumlar ortaya cikarmyordu

(1994:47). Manifakturun geli?mey"i;;inin nedeni, Seneer' e gore, Osmanli

toplumunun degi~im degeri icin iiretime imkan verecek cozulebilir bir kirsal

yap Ida olmayrsidir. Yani kirsal yap 1 bu turlu bir cozulmeye elverisli degildir

(Seneer, 2000: 225). Bu analizler Takahashi'nin (tiieear - irnalatci) geli?im

s:izgisine uygun goriinmektedir.

Iste, Kucukomer'in (1994) ve Seneer'in (2000) analizini iizerine kurdugu bu

temel, yine Takahashi'nin analiziyle uyumlu bir bicimde bize kisaca modem

toplumsal siruflann Osmanli toplumunda olusmadigiru ve boylece 1 < ; :

244




dinamiklerle "Batmmki gibi bit tarih" varaularnadignu gosterir, Temel mesele

de budur zaten, Asya tipi iiretirn tarzmdan feodalizme geyen toplumlar

merkezi feodal bir toplumsal yapl olustururlar ki, bu toplumlar Baurun

yaraw{s1 tarih karsisinda nesne, yani kapitalizm kosullannda sormirge alma

ger<;:egi ile vuzlesirler. Bu gercekten kurtulrnanm volu, sornurge avdirurun

gozunde "batt gibi olmak sannsina" donusur. i;;te, "Bauhlasma" bu tarihi

kaparun bize hediye ettigi ik i vuzyillik deli gomlegimizdir.

Osrnanli merkezi feodalitesi toplumsal temel olarak zayiflayinca, yani uretim

ve veniden uretimini ger<;:ekle?tirmekte krizler bas gosterinee. sistern,

mcrkezi feodalitenin cozulmesi vorninde zorlandi. ... 1807 Sened-i ittifak'l

feodal ayanlarm gu<; kazandigmi gosterir bit belgedir (Kevder, 2000: 27).

Burada bizi ilgilendiren, bu cozulmenin, daha kararsiz bit model olan klasik

ya da Avrupa feodalitesine dogru olmasidir, Multezimlerin ortaya cikrst,

iltizam sistemi yd. uzerinde ovdasma oldugu uzere, bu vone dogru

geli?melerdit (Tirnur, 1998; Kevder, 20(0).

Arna merkezi-feodalite de, pre-kapitalist bit uretim tarzr olduguna gore,

iddiarmz bunun kapitalizme ge<;ilene kadar surdugu yonundedir. Burada ileri

surecegimiz bir iddia cia, merkezi-feodaliteden kapitalizme Prusva tipi ge<;:i;;in

tedriei ve reformlar voluvla olrnasi nedenivle, ge<;i;; arumn kesin olarak

belirlenemeyecegidir. Bu baglamda. onerebilecegimiz bir tarih, asla bit

burunlesik siyasal aktor halini alamasa da burjuvazinin belirtik hale geldigi ve

programatik olarak sivaset sahnesinde temsil edildiginin goruldugu 1908 ve

ertesi siyasal geli;;melerdir. (Ak;;in, 1997a; Kansu, 1995)

TOrkiye Cumhuriyeti:

Burjuva Siyasal Rejime Prusya Tipi Gecti~

Tarihsel materyalizm, kisaca, toplumlann tarihini s!11Ifmiicadeleleri tarihi

olarak aciklar ve "modernligin" (kapitalizmin feodalite karsrsindaki)

Cizgurlqtiriei potansiyeline ilgi gCistermekle birlikte, "modern toplumu"

burjuva egemenligi olarak elestirir. Dolayisivla, tarihsel materyalist aciklama,

burjuva siyasal iktidarlann -daha dogru deyisle rejimlerin- kurulus sureclerini

bit sirnf rnucadelesi analizi uzerine orurtarak, genel olarak "rnodernlesme"

siirecini emperyalist bit aktorun mudahalesi olarak cozumlemeli ve ideolojik

ve sivasal olarak bu surece negatif bit anlamlandirrna vuklemelidir.

245



Me,rutiyetten Cumhuriyete: Kapitaliome Prusya Tipi Gec;i,

Turkive Cumhuriveti, Osrnanli Devleti'nin mirasi uzerine kurulmustur.

Burada detayli olarak deginmeyeeegiz; Osrnanli'da da modernlesririci elit

(devlet olusurnu icinde devlet duzenlemesiyle), rnodernlesme surecini

"tepeden" gerceklestirmeye calisrms, Prusva tipi ge<;i~in temel karakreristigi

olan modern toplumsal siruflararasi rnucadelelerin sonueu modernlcsme

yerine yonetici siyasal elitin ve onu ceperleven avdin elitin modernlestirici

despotlugu Osmanli Devleti'nin ilk donern modernlesme hareketlcrindc de

gozlenmi~tir.

Burada, geli~me kapitalizme dog-ru olduguna gore, surecin basinda aktor

olmasa da sonunda, sermaye birikimi politikalan ile egemen hale gelen S1111fburjuvazidir. "Peki gu<; vetimine ugrayan ve burjuvalasamadrjn olcude vok

olan SI111fedir?" sorusu ortada durmaktadir. Osmanlida egemen bir mcrkezi

feodal SI111folu?tug-unu belirtmistik. Ozelikle, ernpervalizrnin Imparatorluga

giri~iyle eszamanli olarak, gayrimuslimler ve s1111rholarak rnuslimler arasinda

a;;ag1da burjuvazi olgunlasrnava baslamisur.

Gocek ozellikle 18.::- uzerine yogunla?an calismasmda (1999) Osrnanli'da

burokrasinin burjuvalasmasmi, tiearet burjuvazisinin olusumunu ve

kutuplasmasmi izler. Gocek'in analizlerinden dolavli olarak cikan sonuc,

burjuvazinin tarihsel bir sinrf olarak olusumunun ger<;ekle~me111.i"oldugudur.

Ozellikle tiearet burjuvazisinin olusmasma ragmen sanavi sermavesirie

donusrnesinde ya:;;ayaeagt nesnel krsitlari, Kucukorner'den akrarmisuk.

Gocek, bunu olgusal olarak da gozlememlze varavacak onernli malzemeler

sunar.

Osmanli uretim tarz111111geleneksel sI111t1an ise, avni donernde (19. ::-) ,

Yeniceri Oeagl'n111 lagn ile baslavan bir icsel donusum gostenni~lerdir. Bu

icsel donusumu olanakli kilan ve bu icsel donusurn voluvla geleneksel

egemen S111lfl11ihai tasfivesini doguraeak olan tarihsel ternel, bu egemen

SI111f111aray Kapi Halki olusudur. Narruk Kemal'in Mardin'in de aktardlgt su

gozlemi, sovlcmek isrediklerimizi acikca gow:rir:

"Askeri bir mecrnua vavtnlamaya karar veren devlet, on y11oncesindebu isi lavikrvla vapacak iki ,-era ucten fazla subay bulamazken, gokten

bir melek insevdi de bu on vil icerisinde 20-22 vaslanndaki geneeeik

subavlarm ve hatta kendi ogreneilerimizin milletin baslan olacajnm

sovleseydi ... buna kim inarurdi?" (aktaran ~Iardin, 1992: 216)

246



Mustafa Bayram M,s"

Osrnanli egemen siruflan, acikca eski rejimin ya;;amasl icin icsel bir donusum

vasavarak, Sarav merkezliligin yarattlgt tarihsel ve toplumsal mesruiyet

temelinde venilenmis, egitimli subavlar ve burokrasi Sara:' Kapi Halki

icindeki verini alrrnstir. Burjuvazinin tarihsel vukselisi karsisinda, bu ayl11

grup, (tarihsel olarak burjuva program111 ta;;lyxilig111a evrilerek) Sarav'i da

tasfiye edecek olan grup olmustur.

Bu calisma bakimmdan bizi ilgilendiren bir diger konu, bu ay11l tarihlerde,

"rnodernlesme'tnin daha dogrusu, Osmanli devlet adamlannm anladigi ;;eye

vakm daha anlasilir bir ifadevle ~agda?la?maDln resmi devlet ideolojisi ve

politikasi haline gehnesidir:

"Osmanli Devleti icinde, modernlesme ideolojisi genel kabul gordii;

fakat, d e rl e: i ii nd e toplumu kendi modellerine gore modernlestirrnek

isteyen ve bu amacla devleti ele ge~irmeye calisan iki ana akirn olustu.

Soz konusu olan modern anlamda sivaset ve ideoloji oldugu icin, bu

akimlarin temsilcileri de, fikir sahipleri vani avdinlar oldular.

Dolavisrvla, avdin, a~lga cikar cikmaz kendisini devletin icinde buldu;zira, baska bir tarihsel ozne yoktu. Bu bir rur karstlikh bagunhhk

halidir ve ger~ekten avdin acismdan trajiktir.t'(Misrr, 1998a: 35)

Bu ~er~eYe gozarru edilmeden, Prusva tipi ge<;i;;inya da Turk rnodernlesme

surecinin egemenligi devreden ve devralan temel smiflan ?oyle ozetlenebilir:

Devlet olusumunun tarihsel aktorlugunu surdurebildigi oranda bir simf gibi

davranabilen ve 1826'da Yeniceri Ocagt'nmlagn ile baslavan surecle birlikte

modern askeri okullardan ve acilan sivil (Galatasaray Sultanisi, Tibbiye gibi)

okullardan yetisen ve devlet olusurnu icinde yer alan (muhalefette oldugu

zaman bile, Yeni Osmanhlar ornegi, bkz. Turkone, 1993 ve Mardin, 1996)

sivil asker aydmlar/burokrasi, geleneksel saray smifi ve ulema, yeni

palazlanan ve ge~i:;;in ilk donemlerinde bir aktor olarak tarih sahnesinde yer

alrnavan burjuvazi. Gecis surecinde, tedricen once saray siruflan ve ulema

tasfive edilmis (1908 vc 1923 tedrici sicramalanvla) ve son olarak sivil-asker

aydl11lar/biirokrasi, biiyuk oranda burjuvalasarak ve kucuk bir kiS111l da

tasfiye olarak .va da organik avdin haline donuserek, burjuvazi lehine egemen

bloktan cekilrnislerdir.

247



Me,rutiyetten Cumhurlyete: Kapltallzme Prusy. Tip; 6e..l,

Bu surecin anlasilabilmesi icin, Osmanh'run Bati'yla temasirun (yani

kapitalizrnin Osmanh icine yayilmasmm) yarattlgt tarihsel donusume yme

Gocek' e basvurarak kisaca deginebiliriz: (1999: 306)

Tablo : 2 Batl ile Temasm Osmanh 'ya Etkileri

Batl ile Osmanh Sultanm Hedeflenmeyen Sonu(:

Temas Toplumsal Yaprst Tepkisi sonucler

Savaslar ldari kapi Batl tip i Burokratik A taturk ve T urk

halklan egitim burjuvazi U lus D evletinin

doqusu

Ticaret E tnik-dinsel MOsadere T icaret B6lunmu:;; bir

tabakalasma ve kontrol burjuvazisi burjuva srrufinm

olusmasi ve

gogler

Kaynak: G0gek, 1999: 306

Gocek'in tablosu, gerek hedeflenmeyen sonuc kategorisi gerekse de

burokratik burjuvazi kavrarmnm kullanilmasi bakimindan onerdigimiz

kavramsal <;er<;eveye rumuyle uymaz, Gocek'in vukandaki tablosunu kendi

kavramsal cercevemiz icinde anlarnlandirrnaya <;ah~tlgtffilzda Bati'vla

temasin, baska bir devisle, kapitalizrnin bir dunva ekonornisi olarak vayilrnaci

ozelliginin aciklamarruz icin kacinilmaz bir analiz ogesi oldugunu gorUrUz.

Yukanda, "<;agda~la~ma"run egemen politika haline geli;;i olarak

adlandirdigirruz surecin altinda yatan nesnel geli~me de budur. Keza, tabloyu

biz yapsaydik oyle adlandirmavr tereih etmeyecegirniz "burokratik

burjuvazi"nin dogu~u da, aslmda Osmanh egemen smiflanmn icsel

donusumunun bir ugragtdlr. Bu surec, bilindigi gibi, Cumhurivet doneminde

nihayetine varrrusur. Kapitalizrnin yaytlmaCl niteliginin somut tezahuru,

tabloda tiearet olarak karsirruza cikmaktadir, Bunun sonueu da Osmanh'da

etnik ve dinsel olarak bolundugu icin asla bir tarihsel s1111f haline

donusememis olan ve diger nesnel kisitlar yarusrra bu vuzden de imalatcinitelik kazanarnamis olan tiearet burjuvazisinin vukselisi ve <;oku~udiir.

19. yy Osmanh'da her bagunlr kapitalist toplumsal formasyonda oldugu gibi

tiearet burjuvazisinin olustugu, kapitalist iliskilerin yaytldlgt bir donem

248




olmasma ragmen, Osmanh uretim tarzmm kararh yaplslrun direnisi (ozellikle

Avrupa tipi feodaliteye donusrne yolundaki 1808 Sened-i ittifakl ile

somutlasan surecin piiskurtulrnesi), eski rejiminin egemen siruflannin icsel

donusumu nedeniyle, kapitalizmin tarihsel kurulusu Prusva tipi gecisle

20.vv'a sarkmisnr.~./ -'

1923'u yapan siyasal ve en telekruel elit, Osmanh nurasmi devralrms ve

burjuva sivasal rejimin kurulusunu, koktenci bir mudahale ile, sivasal

mesruiyet ternelini degi:;;tirerek nih ayetine vardirrrusnr.

Bazi s o n u c t a r : Aydlnlanma Pratigi Olarak Cumhuriyet20

Eger yazl icinde cizdigirniz cercevevi esas alacak olursak, bir Turk

Aymnlanmasmdan soz edebiliriz. Bunu herhangi bir onvargidan uzak

durarak kabul etmek durumundaviz. Fakat. sorun, bu ~\.vdmlanmamn nibai

sonuctanna varrna sansi olup olrnadrgidir. Yahut idris Kucukomer'in,

soruldugunda bile Marksist bir tarihsel aciklama icin yontemsel bir kazanim

olusruran sorusudur: "Turkive Batilasabilir mi?", cevap da aciknr: "TurkiveBanlasamaz!"

Sorunu kisaca tartisacagiz. Once vazida ileri surulen tezlerle artrk

berraklasrrus olan daha tali tarihsel problemleri gecelim, Cumhuriyet'in ilam

nedir? Biliyoruz ki, ilk Buyuk Millet Meclisi, Meclis-i Mebusan'in Misak-i

Milli karanna dayanan ve ~reclis-i Mebusan'in kacan uvelerinin de dogrudan

kabul edildigi, rnesruivetini Osmanli Meclis-i Mebusari'mdan alan bir

olusumdur. Olustugunda (1920'de) i~gal nedeni ile erkleri biituniivle

kendisinde toplavan Meclis, 1922'de Saltanan kaldirarak, biitun erki -iktidan-

kendisinde toplarrusnr. Bovlece, eski rejirnin temellerinden biri ortadan

kaldinlrmsnr. Dolavisrvla sivasal mesruivet temeli degi~tirilmi~, Cumhuriyetin

ilaniyla (1923) bu tarihsel bir acikhk kazanmis, 1924 Anavasasryla siyasal

rnesruiyet temeli ya da iktidann kaynagt "millet" olarak tammlanrmsur.

(Ahmad, 1995; Aksin, 1997a, 1997b) Bu bir siyasal devrirn mi? Eger bir

siyasal devrimden soz edilecekse, ki bizce soz edilemez, herhalde bunun

tarihi 1908, am Hurrivetin ilaru olurdu (Kansu, 1995). 1923, sadece siyasal

mesruivet temelinin degi?tirilmesi surecinde bir adirndir. Bu sureci, biraz

20 Bu boturn, esas olarak, Kurt Solu'nda yaytnlanan "Aydmlanma, Turk Aydmlanmasi ve Marksizm

Ozerine" adil makalenin son bolumunun yeniden yazilmasmdan olusmustur (Mrsir. 2001)

249



MeJrutiyetten Cumhuriyete: Kapitalizme Prusya Tipi Ge~i,

farklt terimlerle de olsa Kadir Cangizbav da (2000; "sivasal mesruiver

temelinin degi:;;mesi" olarak gormektedir.

Keza, Boratav, 1908-1922 donernini "eksik kalrrns burjuva devrimi" olarak

nitelemesine ragmen, 1908-1922 arasindaki sureklilige vurgu vaparak, 1<J23'u

(Cumhuriyetin Ilam'rn) bir siyasal devrim olarak belirtiklestirmeyi gereksiz

hale sokmaktadir (1998: 13). Culhaoglu da aym sekilde ilgili donerni burjuva

devrimi olarak adlandirmasina ragmen ideoIojik ve sivasal olarak Itrihar YC

Terakki ile Kernalistler arasindaki surekliligi Hlrgulamaktadlr (1996: 12(1.

Osmanli Devleti icinde, daha ilk anavasacilik harekerleri ba~ladt~nda bu

volda adimlar aulmisn. Fakat sivasal mesruivet rerneli hala monareu:

kendisivdi. 1908. \'01 acn ve sivasal mesruivet temelini de~?tirmese de,

monare ' t s : vetkilerini ozellikle 1909 .\nayasaI degi~iklikleri ile buyiik oranda

Meclis-i Mebusari'a devretti, (Aksin, 1997a) 1923, bu tarihsel kesitte, acilan

yoldan vururnustur.J'

Buradaki sorun, 1923'i.in sivasal bir denim olup olmarnasi ile dogrudan ilgili;

zira, bir Turk .\ vdinlanmasmdan soz edebilecegirnize gore bu

"\vdinlanrnanm ne zarnan ba~Iadlgml bclirlernerniz gerekir. Eger

.\ydtnlanman en geni? anlarrunda alirsak, bu Tanzimar'la baslalm~t1r(1839). 22

Tanzimat'la ilk kez, "can gunnligi" kavrarrunda belirtiklesen insan tekinin

ozerkligi dogrultusunda bir adim anlmisur. Devarrunda, 1856 Islahat

Fermani ve 1876 .\nayasasl, 1908 (Hurriyetin Ilaru), 1909 (yeni Kanun-i

Esasi) ve 1921 (Konvansivon .\navasasl), 1922 (Saltarun Kaldinlmasi), 1923

(Cumhurivetin ilam) , 192-l (ilk T.c. .\na,·asasl), yarawgl toplumsal ve

kulnirel sonuclarla birlikte var. Tanzimat'in a<;:t1f'Jvoldan bugi.ine kadar

geltni:;; bulunuvoruz.

Boylece sunu tespit edivoruz ki, Turk .\ydll1lanmaSl, bir imparatorluk icinde

basladi ve baslangicta "Turk" degil, "Osmanli" olarak tecelli etti. Ancak, bir

21 Asltnda bunun karutlanmasi iyin derin teorik tahlillere de hiy gerek yok. Turkiye Cumhuriyeti'nin

erki kullanan kurumlanna bakrn: TBMM, Darustay, Yarqrtay vd. hepsi Cumhuriyetten yaslrdir. Baziyasalann yas: da maalesef Cumhuriyetten eskidir. Bankalara bakm, ya da tapu kayrttanna vs. bir

lane "devrimci" kinlrna bularnazsrmz. Sadece, 1924 Anayasasma egemenligin kaynaq: "millet"

olarak islenrnistir. Bu da az bir sey degil. ama bunun adi. "siyasal mesruiyet lemelinin

degi~mesi"dir ki bu da zalen fiilen 1908 sonrasmda kazarulrrustrr. Kemalistier, bir siyasal devrim

yaprnadr, ama bir Aydmlanma pohtikasi yuruttuler.

22 Soruyu, Turk Modemlesrnesl ne zaman baslarnrstrr diye sorsaydik, herhalde 1826 tarihini

250



Mustafa Bayram M,s",

kez insan tekinin ozerkliginin ve modern devletin insasi yolunda adimlar

aulrnava baslanmisu ve bu hem monurk: tarafmdan hem de monare ' is:

saraymda ya da sefirliklerinde ceviri isi vaparak dogmu? olan miitlel1l1ei1er

tarafmdan gcri donulemez bir vol olarak goriildii. Ornegin, Abdi.ilhamid, son

muktedir Osmanli monaria; 1876 Anavasasinr askiva alrrustir ama en cok

"<;agda~ okul" da onun doneminde acilmisur. 1908'de de henuz Osmanli

;\ vdmlanrnasr, rumuvle bir "Turk "\:-d1t1lanmas!"na donusrnus degildi. ","ma

imparatorluk hizla kuciilmiis YC impararorlugun avnlmaz par<;asl olarak

savilan cinsler (uluslar) arasinda dinsel bir avnlik voneticiler tarafmdan

vapilrrusnr. Bovlece "\ydmlanma, daha zivade Islam dinine mensuplann

modern devleti ele ge<;irmeleri sekline burundu. Fakat, bu cok kisa bir sure

sonra, Musluman olrnavan unsurlar genellikle Turk de olrnadigr ve modem

devlet "modern anlarnda bir ulus" gereksindigi icin -Ziya Gokalp gibi, Tttihat

ve Terakki'nin ;\lerkez Hcvctinc ginnCli basarabilmis bazi munevverlerin

actlg! voldan- Turk ve :\fi.isli.iman unsurlarm egemenligi seklini aldi, 1908'de

iktidara gelen Irtihat YC T erakki'nin yapmaya <;ahwgl iki ~ey, ger<;ckten

modern devlet kurumlanni (egitim ve adalet basta olmak uzere) olusturmava

cahsrnak ve bir milli burjuvazi olusrurmakur.v' Ittihat \"C Terakki, daha sonra

da Kernalisr iktidar, Culhaoglu'nun yetkince gosterdigi gibi, mevcut ticaret

burjuvazisinin nesnel cikarlannin otesinde, tarihsel bir smif olarak

burjuvazinin cikarlan dogrultusunda hareket etti (1996: 121 vd.).

Kernalizm. bu voldan vururmistiir \"C Imparotorlujiun Ilibai <;:()zi.ili.i:;i.i

karsismda arnk hicbir sansi kalrnavan "Osmanlici' ve "urnmetci' proieler

verine ittihat ve Terakki'nin -ornegin Ermeni Sorunu'nda ivice belirginlesen-Turkcu projesini havata gecirmistir; .Anadolu'vu Turklestirmeve kalkmis \-C

Anadolu'nun butun zenginligini Turk burjuvalarina -gerektiginde devlet

eliyle Turk burjuvalan varatarak (dogrudan serrnave transferivle)- teslim

(Vakay-: Hayriye, Yeniceri Ocaqmm Lagvl) vermemiz gerekecekti. (Kuyuk, 1985)

23 Bu surecin anlastlaoi lmesl icin. monarkm bir protokol unsuruna donu~tugunu qosterrnesi

baktrrundan Halit Ziya U~akllgil'in Saray ve Otesi adll arulanna, ittihat ve Terakki'nin moderndevlet kururnlanrn olusturmak ve TurklOk bilincini baskin kilmak bakrrrundan gosterdigi cabanrn

aruasrlabi lmesi icin Anadolu'da Tanin isimli bir ittihat ve Terakki'li gazetecinin Anadolu gezilerini

iceren raportarma (Serit: 1979), milli burjuvazinin nasi! otusturulduqunun gorulebilmesi icin ittihat

ve Terakki'nin kurdugu Milli Ticaret $irketi'nin baskarurun kiziyla evlenen Vehbi Koc'un arulanna.

nihayet, Turk aydmrrun irnparatorluqun c;:ozulu~ukarsismda ya~adlgl travma ve evrildigi milliyetc;:i

bilinc icin de Sevket Sureyya Aydemir'in Suyu Arayan Adam'daki (1967) arularma basvurulabilir.

Bu sonuncusu, Kemalist kadrolann ruh halinin anlasuabilrnesi icin de iyi bir veridir.

251



M.,rutiy.tten Cumhuriy.te: Kapitalizme Prusya Tipi Gec;i,

ermistir. Tarihsel bir evrede (1923-1945), Kemalist kadrolann (burokrasinin)

Bonapartizmi andiran -ama asla bonapartisr olarak nitelenemeyecek ozgul

bir kapiralist devlet- iktidan kullanmis olmalari, ayn bir sorundur ve burada

bu sorun 1923'de olusan devlerin nireligini bizzat sermaye sirufiru

olusturrnavi -sermaye birikim surccinin guvencclcrini saglamaktan oteve

bizzat sermaye birikimi yaratmaYI- gore,- edinrnis, sivil-asker burokrasinin

iktidanmn ozglil olarak a~tn ozerklestigi bir kapitalist devlet bicirni olarak

nireleyerek cozumlenebilir.

Kemalizmin, gerek Anadoluyu Turklestirirken, gerek bir burjuvazi yaratmaya

calisirken, bir butun olarak "Banlilasirken" butun yaplp ettikleri, bize gore

Turk Avdmlanmasmm temelini olusrurur. Bu aydmlanma, Turk'u ozerk bir

ins an teki olarak kurar: modern (kapitalist) Turk ulus-devletini olusturur YC

kurumsallasunr; dini "devlet tekeline alarak" kamu havaundan surmeve

calisir. Bu Aydmlanma pratigidir.

idris Kucukomcr'in sordugu soruya ve sorunumuza donersek; evet bu bir

Aychnlanma pratigidir ama tanhsel bakamdan geri uretim tarzlanmn kapitalist

uretim tarzlanna eklernlenmis oldugu (bai?;1fnlt)24bir toplumsal formasyonda

bu .A ydmta nma p ra t{_ ~isadece ve sadece 0 toplumsal formasyon icindeki isci,

kovlii ve ezilenlerin dl~, ipl i l7eedilmesi, modern (kap i ta l is t) bir boyunduruk altma

almmasi anlamma gelir. Bu pratik, ozgurle~tirmez, aksine esitsiz ve bilesik

geli~im yasasl geregi, emperyalist baguultltgt koklestirir ve kapitalist

somuriiyu katmerlestirir, Bu pratik, siyasal ve kulturel duzeylerde de,

demokratik bir gelismeyi "hizlandirmaz", <;agda~ totaliter kurumlan ve

g ll nd el ik p ra tik le ri verlestirir. Devletin goreli ozerkligi ve buna baglt olarak

otoriter uygulamalan artar (Bonapartizm tahlilleri (Baskaya, 1991) de genelde

bu goreli ozerkligin arusma aldarurlar, zaten.) Bu pratik, bai?;1fnltkapitalist

formasyonun ozglil eklemlenme bicimleri nedeni ile uluslan ya da tek basma

ulusu da ozgurlestirmez (bai?;1fnslz kilmaz) , aksine empet):alizme karp

kolelestirir.

Sonucta, Kemalizm de sadece, bazr hukuksal ve kulrurel reformlarlavetinmistir. Arna bu reformlarm, Gobbels'in kultur sanayiinin egemen

24 Burada, bagimh kavrarm ile ozel olarak Baglmlilik Okulu'na qonderrne yaprruyoruz. Baglmlilik

Okulu'nun bir cok kavrarru. tarihsel materyalizm bakrrrundan tarttsmahdir. Burada baglmli kavrarm

ile esitsiz ve bilesik gelii?meyasasma vurgu yapmaya cahsiyoruz. zira, eklemlenme okulu da, Rus

teorisyenlerinin elinde kullanlidlgl bicimiyle son derece sorunludur.

252



Mustafa Bayram Mlslr

oldugu bir <;agda, Tiirk'u ozerk bir insan teki olarak kuracajnru urnmak, biraz

fazlasi ile safdillik degil midir? Ya da bugun. monut]: 'tan kurtulrnus olmarmz

ve buna sevinmemiz, biraz fazlasrvla ivimser bit tanh okumasi degil midir?

Yine de butun bunlar, oiuml« i~ 'er i j / l i e bir Turk _-\ydtnlanmas1 olmadigi

anlamma gelmez. Bunlann anlami sudur: Turkive Batilasamaz, baulasrna

istenci ve cabasi, ya da Avdmlanma pratigi, bu pratigin ic;:erdigi butun

olumluluklan dislamadan ve yen kabul ederek soyluyoruz; bizzat

"-\ydtnlanmamn kendisinin bir umjul'a p r atij,i o la r ak riJkiil J a / ad z g t g i in iimi iz d e

bize ileri gororulmesi gereken ya da sosvalistler olarak sahiplenmemiz

gereken bit tarihsel gelenek birakrrus olmaz, Bugun Avdmlanma. \'('ood'un

dedigi gibi (1998), sosvalizrnin gundemidir. Turkiye Banlasamazdi, hala da

banlasamaz ve batilasmak da Tiirkive emekci halki 1C;:1nicbir g emk ,tk il l '

lc;:ermez.

253



Me,rutiyetten Cumhuriyete: Kapitalizme Prusya Tipi Gec;:i$

Kaynak~a

Ahmad, F. (1995) Modern TOrkiye'nin Oiusumu. cev. Yavuz Alogan istanbul Sarmal.

Aksin, S. (1997a) TOrkiye'nin Yakm Tarihi I, istanbul Curnhuriyet.

Aksin, S. (1997b) TOrkiye'nin Yakm Tarihi II, istanbul Cumhuriyet.

Aydemir, $.S (1967) Suyu Arayan Adam, istanbul Remzi

Ay1ekin, A. (2001) "Yediyuz: Osmanli Beyliginden 28 Subat'a Bir Devlet Geleneqi'nin

Anatcmisi", Praksis, sS.261-269, Ankara

Boratav, K. (1998) TOrkiye iktisat Tarihi, istanbulGerr;:ek

Baskaya, F. (1991) Paradigmanm if/asl, istanbulDoz

Canqizbay, K. (2000) Hir;kimsenin Cumnutiyeti, Ankara: Oteki

Culhaoqlu, M. (1996) Tarih, TOrkiye, Sosyalizm. Ankara:Donuk

Divitcioqlu, S. (1971) Asya Uretim Tam ve Osment! Toplumu, istanbul Koz

Ercan, F. (1996) Geli§me Yezuu Ar;lsmdan Modemizm. Kapitalizm, Azgeli§mi§lik, istanbul:

Sarmal

Gulalp. H. (1993) Kapitalizm, SIMlar ve Deviet, istanbul Beige

Gramsci, A. (1984) Modern Prens, gev. Pars Esin, Ankara: Birey ve Toplum

Gogek, F.M. (1999) Burjuvazinin YOkseli§i imparatorlugun 96kO§O, r;:ev. ibrahim YJldIZ,

Ankara: Ayrag

Hilton, R. (der.) (1984) Feodalizmden Kapitalizme Ger;i§, cev. M. Gurer. S. Sokrnen,

istanbul:Metis

Hobsbawm, E.J. (1992) "Onsoz", Kapitalizm Oncesi Oretim Blclmlet t ir;inde, ss.9-57. cev.

Mihri Belli, Ankara: Sol

Kansu, A. (1995) 19080evrimi, istanbul lletisirn

Ku«uk, Y. (1985) Aydm Ozer ine Tezler I. istanbul Tekin

Kugukbmer. l. (1994) OOzenin Yeaencnesmest. istanbul Baglam

Koker, L. (1990) Modernle§me. Kemalizm ve Oemokrasi. istanbul: lletisirn

Keyder, C;;.(2000) Tutkiye'de Oevlet ve Strutter. istanbul lletisim

Laclau, E. (1975) "Latin Amerika'da Feodalizm ve Kapitalizm". der. ve cev, Atilla Aksoy,

Azgeli§mi§lik ve Emperyalizm icinoe ss.121-157 , istanbul Gbzlem

Laclau, E. (1990) "Siyasal Duzeyin Ozgullugu Miliband-Poulantzas Tartrsrnasr", Kapitalist

Oevlet Sorunu i«inde ss.81-118. cev, Yasemin Berkman, istanbul lletisirn

Luxemburg, R . (1975) "Emperyalizmin Mrsir ve Osmann lrnparatorluqu'na Girls!", der. ve

cev. Atilla Aksoy, Azgeli§mi§lik ve Emperyalizm ir;inde ss.75-97, istanbul: Gbzlem

Mandel, E. "Cin: Ekonomik Knz", Dunya Sorunlan 6/2, cev. Can Oka, s5.205-227. istanbul:

Beige

Mardin, $. (2001) TOrk Modernle§mesi. gev. Mumtazer Turkone, istanbul: lletisim

Mardin, $. (1996) Yeni Osmenh OO§Oncesinin Oogu§u, cev, Mumtazer turkone vd.,

istanbul: lletisirn

Marx. K. (1974) TDrkiye Ozerine, C;;ev.Selahattin Hilav, istanbul: Gerc;;ek

254



Mustafa Bayram MIsrr

Marx, K. (1977) Kapital, cev. Alaattin Bilgi, Ankara:Sol

Marx - Engels (1992) Kapitalizm Oncesi Uretim Bi9imleri, ce«. Mihri Belli, Ankara: Sol

Marx - Engels (1977) Oogu Sorunu , cev. Yurdakul Fmcancr, Ankara: Sol

Miliband, R. (1992) Kapitalist Oevlet, Cev. Osman Akmhay, istanbul: lletisim

Mlslr. M.B. (1998a) "Tarihsel Materyalizmde Ustyapi ve Devlet", Ozgur Universite Forumu,

saYI:5, ss.93-114, Ankara

Mlslr, M.B. (1998b) "Turk Modernlesmesi Uzerine Notlar", lnsancil, Haziran '98, istanbul

Mlslr, M.B. (2001) "Aydmlanrna, Turk Aycmlanrnast ve Marksizm Uzerine", Kurt Solu,

sayr.S, ss.215-240, istanbul

Mlslr, M.B. - Horus, M. (1999) Tarihsel Seyri i9inde QOP. Ankara: 6teki

Perin<;:ek, D. (1992) Lenin, Stalin, Mao'nun TOrkiye Yezilen, istanbul Kaynak

Poulantzas, N. (1990) "Kapitalist Devlet: Miliband ve l.aclau'ya Cevap", Kapitalist Oevlet

Sorunu i<;:indess.133-173, cev. Yasemin Berkman, istanbul: ileti~im

Poulantzas, N. (1992) Siyasal iktidar ve Toplumsal Smttler, Cev. Sen Suer vd. istanbul

Beige

Savran, S. (1985) "Osrnanli'dan Cumhuriyete: Turkiyede Burjuva Devrimi Sorunu". 11.Tez.

sayt 1, ss.172-214, Istanbul Beige

Sencer, M. (2000) Osmeru t Toplum Yepts) , istanbul: Sarmal

Serif, A. (1979) Anadolu'da Tanin. IstanbulKavram

Takahashi, K. (1984) 'Tartisrnaya Bir Katki", cev, M.Gurer, S. S6kmen, Feodalizmden

Kapitalizme Ge9i§ i9inde ss.72-107. istanbul: Metis

Timur, T. (1998) Osmanll 9all§malan, Ankara: imge

Timur, T. (2001) TOrk Oevrimi ve Sourest . Ankara: imge

Trocki, L. (1995) Balkan Sava§Jan, Cev, Tansel Guney, istanbul: Arba

TOrk6ne, M. (1995) Mooemiesme. Laiklik ve Oemokrasi. Ankara: Ark

Wagner, P. (1996) Modemliijin Sosyolojisi. istanbulSarmal

Wood, E.M. (1998) "Modernlik, Postmodernlik ya da Kapitalizrn", ayru bashkh derleme

lclnde, ss.33-65, Der ve C;ev ? istanbul Bilim

mesrutiyetten cumhuriyete kapitalizme prusya tipi gecis

Documents