tanzimattan cumhuriyete siyasal ve hukuksal yapının dönüşümü

7/31/2019 tanzimattan cumhuriyete siyasal ve hukuksal yapnn dnm

1/35

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 235

Tanzimattan Cumhuriyete Siyasal ve Hukuk-sal Yapnn Modernlemesi

Modernization Of The Political And Legal Structure FromThe Tanzimat To The RepublicGrsoy Aka*- Himmet Hlr**

ZETOsmanl sekinleri, Bat karsndaki gerilemenin nedenlerini devlet rgtnn zelliklerine

atfederek devlet aygtnn yap ve ileyiinde yenilikler yapma yolunu tuttular. Batgelimilii balangta birtakm teknolojilerin aktarm ile gerekletirilmeye allmsa da

zamanla yenileme abalarnn ilkeler ve rgtleri kapsamasnn gereklilii anlalmtr.Bu erevede ilkin kanun ve usuller aktarlm, sonra bu kanun ve usullerin uygulanmalarn

salayacak rgtler kurulmutur. Batnn sosyo-politik anlay temelinde oluturulan buyaplanma, geleneksel Osmanl toplumsal yap ve rgtlerinde kkl deiimlerin ortayakmasn salam, bu deiim sreci, geleneksel ynetim ve yarg kurumlarnn ilerlik

alanlarnn snrlanmasna neden olmutur. Katlmc bir anlayn gelimesi, Osmanl yne-timinin monariden parlamenter sisteme dnm srecine olumlu katklar salamtr.

Bu almada Osmanl siyasal ve hukuksal modernlemesinin rgtsel yaps ve dinamikleriincelenmeye allmtr.

ANAHTAR KELMELER

Hukuksal Yap, Siyasal Yap, Tanzimat, Merutiyet, Osmanl Modernlemesi

ABSTRACTOttoman elites saw the causes of decay in the characters of state organization and attempted to

make reform in the structure and functioning of the state apparatus. Although, in thebeginning the western developments were adapted through transferring some of the

technologies, in time was understood that the attempts at reform should contain the principlesand organizations. In this framework, primarily laws and methods were transferred, and thenorganizations were established in order to apply these laws and methods. This restructuringbased on the socio-political conceptions of the West led the emergence of fundamental changein the traditional Ottoman structure and organization. This process of change resulted in the

limitation of the functions of traditional administrative and judiciary institutions. The

* Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi Konya Salk Yksek Okulu retim yesi.** Do. Dr.,Afyon Kocatepe niversitesi Sosyoloji Blm retim yesi.


2/35


3/35


GiriOsmanl modernleme abalarnda din/mezhep kanalndan gayrimslim

Osmanl tebaas zerinde koruyuculuk iddiasnda bulunan byk devletlerinisteklerini yerine getirmek, hatta onlar istemeden gayrimslim tebaaya bazhaklar vererek i ilerine mdahaleleri nlemek dncesi belirleyici olmutur.Bat basks ve bu basknn ieride oluturduu yeniliki akmn etkisiyle devle-tin siyasal ve hukuksal yapsnda dzenlemelere gidilerek kiilerin toplumsal,siyasal, ekonomik ve hukuksal durumlarnda iyiletirmeler yapmak, bu alan-larda keyfilii ortadan kaldrarak kurumsal gvenceler salamak idari ve hu-kuksal modernleme abalarnn temel amalarndand. Bu anlamda can, mal veonurun korunmasn ieren hkmleriyle Tanzimat Ferman, Bat tipi anayasal-lama srecinde nemli bir rol oynam, Weberci anlamda gelenekler tarafn-dan desteklenen kiisel sadakatin belirleyici olduu patrimonyal hakimiyet bi-iminden, rasyonalite ve soyut hukukun belirledii brokratik, yasal-rasyonelhakimiyet biimine1 geiin ilk admlarn oluturmutur. Merutiyet ise, ku-rumsal dzenlemelerle bu srece hz kazandrmtr.

Osmanl Devletindeki genel modernleme/Batllama abalar Batya aitbir ok kurumun aktarmn ile sonulanmsa da, bu abalara slahat bir anla-

y yn vermi, devlet rgt ve toplum yapsnda eskinin kaldrlarak yeniningetirilmesi eklinde deil, eskinin yanna yeninin konulmas eklinde beliren birmodernleme benimsenmi ve daha ok Tanzimat dneminde belirginlik kaza-nan bu anlayla, dualist bir karakter devlet ve topluma hakim olmutur. Asln-da bu durum, Tanzimatn temeli olan eitlik ve adalet anlayna aykrdr. Eit-lik ve adalet monist kurumlarn varln gerektirir. Yenilemenin hukuksal

balamnda bir yandan geleneksel hukuk kural ve rgtleri varlk ve ilerlikle-rini devam ettirirken, te yandan Batdan, zellikle de Fransadan kanunlar ak-tarlm, yine Batdan esinlenerek bu kanunlar uygulayacak yarg rgtlerioluturulmutur. Ynetim alannda ise, kararlarn giderek dncelerin ser-

beste ifade edildii meclislerde alnmasna doru ileyen bir sre yaanmtr.Dier taraftan monari ynetiminin taraftarlarnn direnmeleri ve halkn uzungeleneklere ball bu alandaki abalar zaman zaman aksatc ilev grm,katlmclk temelinde oluturulan kurumlarn yannda geleneksel kurumlarnvarlklarn srdrmelerini dourmutur.

1 Weber, 1978, 1006.


4/35

238 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

TANZMATIN AYAK SESLER

Bat Avrupada kapitalizmin ykseliiyle birlikte siyasal ve hukuksal yapdeiime uram, devlet dzeni ve yasalar kutsal referanslardan uzaklaarakgcn ve meruluunu gitgide daha fazla insan dncesi ve dnyevi gerek-sinimlerden almtr. Tm dnyaya yaylan Bat Avrupadaki gelimeler Os-manl sisteminin geleneksel temellerini sarsmaya balam ve mparatorluk ye-ni duruma uyum salayacak dzenlemeler yapma gereini hissetmitir. AncakBat Avrupadan farkl olarak deiim ve dzenlemeler kltrel ve toplumsaldinamiklerin atelemesiyle deil, ekonomik, askeri ve siyasi bir zorunluluk ta-

rafndan belirlenmitir. Bu anlamda Osmanl sistemindeki deiim daha okdevlet sistemiyle ilikili yeni dzenlemeleri kapsamtr.

Osmanl mparatorluu onaltnc yzyldan itibaren Avrupa devletleriyleilikilerinde eitli tavizler vermitir. Bu tavizlerin banda ekonomik olduukadar siyasal sonulara da yol aan kapitlasyonlar gelmektedir. Fransa kraly-la Osmanl sultan arasnda 1535de kabul edilen anlama Fransa vatandalar-nn Osmanl lkesinde serbest ikametini, inan zgrln ve ticari faaliyetle-rinin korunmasn kapsamaktayd. Bylece, Fransa kral Hristiyanlarn hamisikonumuna geldi. Zaman iinde ngiliz ve Alman gleri de benzer imtiyazlarelde ettiler ve bunlar ticari olduu kadar siyasal sonular dourdu. Avrupalglerin Osmanldan kopardklar imtiyazlar 1838de ngiliz ticareti nndekiengeller kalknca doruk noktasna kt.2

Lale devrinden itibaren Osmanl Devleti Batyla ilikilerini dmanlk ek-seninden komuluk eksenine kaydrm, sanat, dnce ve insan merkezli ili-kilerin gelitirilmesine almtr. Bu dnemde Avrupa medeniyetinin dina-miklerinin kavranlmas abas dikkat ekicidir. Avrupa stnl kendini enfazla askeri alanda hissettirdiinden, matbaay istisna tutarsak, Lale devri, I.Mahmut, III. Mustafa ve I. Abdlhamit dnemlerinde Avrupann ncelikle as-keri gelimiliinden yararlanlmaya allmtr. Fakat yine de matbaa ve sefa-retlerin araclk ettii kltr ve medeniyet etkileimlerinden sz etmek mm-kndr. yle ki, III. Selim yenilikleri, Avrupann ilim, sanat, ziraat, ticaret ve

medeniyet alanlarndaki kazanmlarna Osmanly ortak etmeyi amalamt.3III. Selimin devletin dzenine dair ulema ve devlet adamlarndan istedii layi-halarda ilk defa kanunnamelerin zamann ihtiyalar karsnda ilevsizleme-sinden, bu durumun fesad artrdndan, yeni dinamiklere dayanan dzenle-

2 Philipp 2004, 410-4113 Karal 1988a, 55-61.


5/35


melerin yaplmas gereinden sz edilmi, eskiye dnn devletin iinde bu-lunduu sorunlar zmeyecei vurgulanm, Avrupadan rneklere dayanarakkanun stnlnn salanmasnn lzumuna iaret edilmitir.4 Devlet ve top-lum dzenindeki bozukluklarn byk bir reform abasyla dzeltilebileceinidnen III. Selim, kendisinden nceki reformculardan farkl olarak reform gi-riimlerini topluma yaymaya almtr. Reform projesini oluturmazdan nceileri gelen kiilerin reform dncelerini rapor eklinde isteyerek meveretusulnn alann geniletmeklegelenee, katlmcln nn amakla moderngelimelere uygun hareket etmitir. Onun reformlar Avrupa gelimiliine ilk

btnsel ynelim olmas asndan nemlidir.5 Osmanl devletinin sosyal, eko-

nomik, politik ve hukuksal yapsndaki bozulmay doru okuyan III. Selim,adaletin tesisi, rvet ve kayrmacln nlenmesi, devlet ilerinin ehliyet sa-hiplerine emanet edilmesi ve ynetimin grev ve sorumluluklarnn paylal-mas gerekliliine dikkat ekmitir. Yaad dnem iin erken saylabilecekolan devleti topluma mal etme dnce ve abalarnn nemi zellikle devletadamlar tarafndan anlalamam ve giriimleri baarszla mahkum olmu-tur.6 Yenileme tasarm, toplumsal ve ekonomik deiimin bir sonucu olarakdeil, sarslmaya balayan devlet sistemini onarma ve siyasal iktidarn nfuzalann yeniden ina etme amacn yansttndan halk kesimlerinin desteiyleuygulamaya konulmuyordu. Reformlarn lehinde veya aleyhinde gr ilerisrmenin devlet ileriyle ilgilenenlerle snrl kalmas, kamusal ve entelektel

bir tartmaya dayanmamas Osmanl toplum yapsnn kendine has doasn-dan kaynaklanyordu.

Osmanl devlet yapsn etkileyen gerileme sreci ve bu srece kout geli-en d askeri/politik baarszlklar ile ite ayanlarn giderek artan bamszhareket etme eilimleri devletin btn yapsal unsurlarnda ve bu arada hukukdzeninde yenilemeyi ihtiya haline getirmiti.7 Tanzimat dneminde Aydn-lanma, Rnesans ve Reform srelerinde olumu Batnn temel yapsal deer-leri ile modern devletin olmazsa olmaz olan hukuk devleti ve bireysel haklarncelenmiti. Fakat bu deiim Osmanl toplumunun i dinamiklerine deil,dnemin devlet adamlarnn milliyeti ayrmcl nleme gibi pratik amala-rndan kaynaklanyordu. Bu yaklam II. Mahmut dneminde de grmekmmkndr. O, eyhlislaml, dier dinlerin bakanlar statsne indirge-mi, eri mahkemeleri eyhlislamla balayp bu makam devlet-ii, hk-

4 Bozkurt 1996a, 42-43.5 Tanr 2001, 34-36.6 Okandan 1968, 50-55.7 Rumpf 1999, 482.


6/35


7/35


8/35


su ve cinayetler vs.) ile ilgili burada yarglanrlard. Cinayet (ar sular) dava-larnn son inceleme mercii de bu meclisti.21

Katlmclk balamnda II. Mahmut dneminin dier nemli bir gelimesiayanlarla yaplan ve Sened-i ttifak olarak anlan anlamadr. Sened-i ttifaktavergilerin, padiahn vekilleriyle hanedanlarn yapaca mzakerelerle belirle-neceinin kararlatrlmas padiahn otoritesini snrlayc bir nitelik gsterir.Senedin genelinde hanedanlarn feodal nitelikli kazanmlarnn hukuksal birdayanaa oturtulmas eilimi grlr. Modern devlet anlayna aykr grnen

bu yaklam, ayanlar, merkezi idarenin basklarna kar halkn temsilcileri

konumuna koyarak keyfi ynetime kar kazanm eklinde okumak da mm-kndr.22 Fakat Alemdarn davetine katlan ayanlar zgn konum ve ilikile-rinden dolay temsili, hukuka bal, giderek anayasal (meruti) bir ynetimeynelecek ya da ynlendirilebilecek bir durumda deillerdi. Kltrel ve eko-nomik yetersizlikleri bir yana, ulusal burjuvazi dinamiklerini de tamyorlard.Ayrca tarihsel balamlar ulusal zgrleim gibi ilerici ve demokratikletirici

bir abann iinde olmalarna engeldi. Bu durum, Sened-i ttifakn feodalite-merkez atmas ve merkezin taraya kendini kabul ettirmesi eklinde ak-lanmasn olumsuzlad gibi, iktidarn snrlandrlmas vb. hukuksal kazanm-larnn abartlmasn da olumsuzlamaktadr. Uygulanamayn da gz nnealarak, bu belgeyi dnemin hakim eilimi olan merkeziletirici modernizas-

yon sreci erevesinde merkezi otoritenin kendini toparlama abasnn birarac olarak grmek mmkndr.23 Ayanlarn Osmanl toplumunda uzun d-nem etkisini srdren gl bir kar evresi olmad ve bunun da Osmanlhukukunun modernlemesini geciktirdii sylenebilir.

Avrupa devletleriyle ticari ilikilerde II. Mahmut dneminin sonlarndanemli gelimeler oldu. Bu durum yerli ve yabanc tccarlar arasndaki hukuk-sal sorunlarn artn da beraberinde getirdi ve bu sorunlarn zmnde Av-rupa hukuksal yntemlerine yabanc olan kadlar yetersiz kald. Bu nedenle, butr sorunlar nce loncalarda ve ihtisap nezaretinde grld, ticari ilikilerinartmasna kout olarak tccar ve hukuksal sorunlarn artmasyla ticaret nazr

bakanlnda lonca yeleri ve yerli ve yabanc tccar temsilcilerinden oluan,Ticaret Nezaretine bal bir meclis (Ticaret mahkemesi) oluturuldu (1840). Bumahkeme, ticaret nazr ve yardmcsnn bakanlnda yedisi yerli yedisi ya-

banc uyruklu tccarlardan oluan karma ticaret mahkemelerine dnt (1848)

21 Ubicini 1998, 42, 131.22 nalck 1996, 346-347.23 Tanr 2001, 61-64.


9/35


ve byk ehirlere yaygnlatrld. Bu mahkemelerin olmad vilayetlerde ti-cari davalara vilayet mahkemeleri bakyordu. 1860 yl dzenlemesi ile ticaretmahkemeleri bir bakan, iki daimi ve drt geici yeden kuruldu ve deniz vekara ticareti blmlerine ayrld.24 Bu anlamda Avrupa lkeleriyle ticaretin ge-limesi Osmanl hukuk rgtnn ve normlarnn yeniden dzenlenmesindenemli bir role sahip olmutur.

Osmanlda slam hukuku sabit bir nitelie sahip deildi, hukuksal sorunla-ra yeni zmler bulmaya alan mahkemeler kadar din bilginleri de slamhukukunun yeni almlar yapmasna katk salamaktayd.25 Dier taraftan,

Osmanl hukukunun saf slami bir nitelie sahip olmamas Mslmanlarn bazuygulamalara kar kmalarnda belirleyici olmaktayd. Osmanlda onaltncyzyldan itibaren Mslman tebaadan dinsel sylem temelinde merkezi otori-tenin icraatlarna kar zaman zaman itirazlar ykselmekteydi.26 Ancak zaman-la yeni gelimeler sonucunda slam dini ve Trk rflerinin belirleyici olduuOsmanl sisteminde yalnzca Mslman tebaann deil gayrimslim tebaannda toplum ve devlet iindeki yeri ve sorunlaryla ile ilgili hukuksal ve ynetseldzenlemeler yapma gerei ortaya kmt. Kuds fethinden sonra Hz.merin yerli Hristiyan halktan can, mal, namus gvenlii ve dini zgrlkle-rini salama karlnda istedii Mslmanlardan farkl ekil ve renkte bir el-

bise giyme, ehir merkezlerinde ata binmeme ve silah tamama gibi farkl top-

lumsal kesimlerle ilgili normlar27 Osmanlda son dneme kadar uygulanmsada Avrupa feodalitelerinde uygulanan farkl snflara farkl hkmler kesinlikleuygulanmamtr.28 Bu alandaki uygulamalarnda Osmanl Avrupadan dahaileri bir konumda bulunuyordu. Osmanl Devletinin ilk zamanlarndan itibarenuygulanan kyafet dzenlemeleri, devlet grevlileri ile tebaa ve bu kesimlerinkendi aralarnda farkllklar yaratmak ve var olan farkllklar korumak amacngderdi. Kyafet yasas (1829), Glhane Hatt- Hmayunu (1839) ve IslahatFerman (1856) ile yaplmak istenen ise, Osmanl tebaasn devlet karsnda ve

birbirleri arasnda eitleyerek Osmanl toplumsal niteliini yeni batan ekil-lendirmekti. Kyafet yasas ile, geleneksel toplumun zerine kurulu olduufarkllklar yanstan giyim dzeni kaldrlmtr. Bu anlamda kyafet yasas,Tanzimatn hukuksal eitliine giden yolda nemli bir adm olmutur. IslahatFermannda eitlik vurgusu devam etmi, gayrimslim tebaaya eitim ve dev-

24 Karal 1976, 150-151.25 Gerber 1994, 112.26 Ergene 2001, 83.27 Bozkurt 1996b, 19-20.28 eref 1980, 56.


10/35


11/35


12/35


13/35


lelerinden bamsz olarak almas yarg bamszlnn geliimi asndannemlidir. Aslnda mahkemeler ok daha nceden bamszlamaya balamt.Yerli ve yabanc tccarlarn ticari alandaki anlamazlklaryla ilgilenen bir tica-ret mahkemesi 1840dan itibaren vard. Bu sre 1871 ylnda eri mahkemelereilaveten nizamiye mahkemelerinin kurulmas ve 1880 ylnda bu rgte kanun-la son biiminin verilmesiyle pekimitir.40 Belirtildii zere ura-y Devlet veDivan- Ahkam- Adliyenin kurulmu olmas kuvvetler ayrlna geitenemli bir aamadr. Abdlaziz, Babalideki bir konumasnda mlkiye veadliye idaresinin bamszl anlaynn uygulann dnemindeki en nemlislahat olarak nitelendirmi olmasna karn, idarenin yargsal grevleri ve m-

dahaleleri devam etmitir. Yrtme-yarg ayrmnda 1880 balarnda Said Pa-ann abalar etkili olmu, zellikle ceza muhakeme usul ile hukuk muha-keme usul kanunlarndaki deiikliler yabanclar ve yabanc elilikleri mem-nun etmitir.41

Temsili ynetim ve adem-i merkezilemenin nemli bir adm olan ve vali-lerin denetlenmesi kadar merkezle ilikilerini dzenlemeyi amalayan ura-yDevlet, her trl kanun ve nizamname taslaklarn tartp hazrlayacak, idarisistem zerinde genel bir denetim grevi yapp aksaklklar bildirecek, idariuyumazlk ya da tek tek memurlar arasndaki davalar karara balamak zeremahkeme grevi grecek ve padiah ya da nazrlar istedii zaman gr bildi-

recekti. Meclis, bakan Mithat Paa dnda 37 yeden oluuyordu. yelerden11i gayrimslim olup, ynetimde de 1/3 orannda temsil edilmilerdi.42 Byle-ce ilk defa gayrimslimler lkede uygulanacak hukuk kurallarnn oluumundaetkin rol oynamlardr.43 Bu durum parlamenter ve temsili ynetim anlaynnyansmas kadar Batl sistemlerin, zellikle de Fransz sisteminin taklit edilme-sinden kaynaklanmtr.

Meclis-i Tanzimat44, brokratlarn rekabet ve ekimeleri, Meclis-i Valanni younluunun artmasna karn etkinliinin azalmas ve ksmen Meclis-iVala yelerinin yeni Tanzimatlara oranla daha muhafazakar bir yenilemeanlayna sahip olmalar gibi nedenlerle ve halkn durumunun dzeltilmesi,

refahn artrlmas ve lkenin mamur bir hale getirilebilmesi iin ihtiya duyu-lan kanun ve nizamlar hazrlamak amacyla 1854 ylnda kurulmutu.45 Ka-

40 adrc 1999, 191; Onar 1955, 60; Shaw ve Shaw 1983, 113-115.41 Engelhardt 1999, 407-411.42 Davison 1997, 13-14.43 Bozkurt 1996b, 114.44 Shaw ve Shaw 1983, 112-113.45 Akyldz 1993, 250-251.


14/35


15/35


lamazlklarna bakmlardr.49 Sekler mahkemeler Osmanlnn hukuk dze-ninde dinsel referanslardan uzaklamasn beraberinde getirmekte ve ok hu-kuklu uygulamalar sona doru yaklatrmaktayd. Genel mahkemelerin ku-rulmasnda bir taraftan Avrupa devletleriyle ilikiler etkili olurken dier taraf-tan bu dzenlemelerle farkl dinlere mensup vatandalarn Osmanl devletiyle

balarnn glendirilmesi amalanmaktayd.

Hukuksal ve siyasal dzenlemelerin temel amac farkl din ve milliyet men-suplarn Osmanl toplumuyla kaynatrmakt. Islahat Fermannda ... karmaticaret, ceza ve cinayet davalar iin karma mahkemeler kurulmas, bu mahke-

melerde yrtlecek haklar ve ceza kanunlariyle mahkeme usullerinin dzen-lenmesi; mslman olmayan topluluklarn din ynnden olan immtiyazlarmuhafaza edilerek, dier imtiyazlarn incelenmesi ve deitirilmesi; patrikhane-lerin veya mslman olmayan meclislerin, baz hallerde, hukuk davalarndasahip olacaklar salahiyetlerin teyidi; ad geen meclisler tarafndan vilayet venahiye meclisleriyle Ahkam- Adliye meclisinde aza bulundurulmas ... gibimaddelerin yer almas bu amacn bir parasyd. Tebaann eitliinin salana-rak bir Osmanl toplumu oluturulmas, byk devletlerin gayrimslim tebaazerindeki kontroln zayflatmaya ynelikti.50 Ayrca, Mslman ve Hristi-yan halkn temsilcilerine belediye ve vilayet meclislerinde yer verilmesi, Hris-tiyan yelerin adalet kurullarna katlmalar ve Hristiyan cemaat rgtlerinin

yeniden yaplandrlp bu yaplandrmada cemaat meclislerinin halkn temsiliy-le oluturulmas iin reformlar yaplacana dair sz verilmi olmas IslahatFermannn anayasallama srecine katksdr.51 Ancak bu dzenlemeler farklmilletlerin vatandalk balarnn gelimesine katk salamaktan ok onlarn tektarafl kazanmlar olarak alglanmaktayd.

Geleneksel Osmanl hukukunda tebaa ile yabanclarn kartklar davalareri mahkemelerde grlrd. Bu tr davalar iin baka bir yarg kurumu dayoktu. Sonralar devlet ile yabanc tccarlar arasndaki sorunlarn zmlerindekan baz skntlar nedeniyle eri mahkemeler dnda yarglama yollararanmaya baland. 19. yzyl balarnda kark davalarn yerli ve yabanc tc-

carlardan oluan komisyonlarla zm yoluna gidildi. Gmrk emininin ba-kanln ettii komisyon daha ok ticaret davalaryla ilgiliydi. Daha sonra ko-misyonun ilgi alanlar geniletildi. Mslmanlar ile gayrimslimler, farkl dinve mezhepten olan gayrimslimler ve Osmanl vatandalar ile yabanclar ara-

49 Quataert 2003, 254-255.50 Karal 1988a, 250-251; Karal 1976, 1-5.51 Berkes 2002, 217.


16/35


17/35


kam- Adliye, Meclis-i Ali-i Tanzimat, Meclis-i Tahkikat ve Meclis-i Deavi butr meclisler arasnda saylabilir. Bu cemiyetler eri mahkemelerin yeni mah-kemelerle desteklenmesi ihtiyacnn ak iaretleriydi. Bu ihtiyac doru okuyanAhmet Cevdet Paa, merkezde Divan- Ahkam- Adliye adl bir yksek mah-keme kurulmasn salad. eri mahkemelerden ayr olan bu mahkeme dahasonra bir nizamname ile nizamiye mahkemeleri adyla geniletilmi, yeni ni-zamnamelerle tekilat ve ilevi dzenlenmiti.55 Daha sonra Fransz adliye r-gt bu mahkemelerde model olarak uygulanmtr.56 Meclis-i Tahkikat, cezakanununun uygulanmasn salamak amacyla ceza mahkemesi konumundance stanbulda sonra eyalet merkezlerinde oluturulmutur. Bakan vali olup

kad ve eyalet meclisi iinden ve dardan valinin setii kiilerden oluuyor-du. Yaps temsile uygun, yarg tekniine aykr idi.57 Meclis-i Tahkikatlar ncestanbulda sonrada eyaletlerde valinin bakanlnda ilgili sancak mlki amirive eyalet meclisi yelerinden oluturulurken, 1854 ylndan sonra bu meclisinyeleri valinin takdirine bal olarak liyakat kriterine gre eyalet meclisi dn-dan da atanabilmitir. Mahkeme, ceza kanununa gre Osmanl tebaas arasn-daki hrszlk, cinayet vb. her trl davalarla Osmanl tebaas ile yabanc uyruk-lular arsndaki davalara da bakmakta idi ve lm cezas dndaki cezalar tak-dir hakkna sahip bulunuyordu. Karar vali tarafndan uygulanrd.58 eri cezahkmlerine dayanan 1840 Ceza Kanununu uygulamak zere Meclis-i Tahki-kat ve karma mahkemelerin oluturulmas ceza davalarnda hkmn bir kurul-ca belirlenmesi, mahkemelerin modern bir rgtsel yapya kavuturulmas a-sndan nemli bir admdr.59 Nizamiye mahkemelerinin temel kurulu ilkeleri,yrtmeden bamszlk olmutur.60 Yrtmeden tam anlamyla bamszlkelde edilmemi olsa da atlan admlar hukuk siyaset ilikisinin bu ynde de-imesinde etkili olmutur. Cevdet Paa, ok sayda eri mahkeme varken ni-zamiye mahkemeleri ve meclislerinin oluturulmasn anlayamayanlaraCelalddin Devvaninin Divan- def-i mezalim risalesinin tercmesini yapp ifadeettii grlerine dayanarak cevap vermi ve itiraz eden ulemay ikna etmi-tir.61 Cevdet Paann muhafazakar dnya gr dikkate alndnda hukuksalmodernlemeye yapt bu katk son derece nemlidir.

55 Cin ve Akgndz 1990, 286-288.56 Cin ve Akgndz 1990, 432-433.57 ok ve Mumcu 1985, 330-331.58 Karal 1976, 150.59 Bozkurt 1996a, 116-117.60 Engelhardt 1999, 258.61 Cevdet Paa 1991, 85-91.


18/35


19/35


uluslararas bir komisyonca inceleme istemilerdi (1859). Bu inceleme isteigayrimslimlerin Mslmanlarn ynetimleri altnda ezildikleri tezine dayan-yor ve gayrimslimlerin ynetime eit olarak katlmlarn salamay amal-yordu.66 Vilayet Nizamnamesi ile Osmanl Mlkiye rgtnn yeniden dzen-lenmesine kout olarak Nizamiye Mahkemelerinin rgtlenii de yeniden ekil-lendirildi. Buna gre; kazalarda Meclis-i Deavi, sancaklarda Meclis-i Temyiz vevilayetlerde Divan- Temyiz oluturuldu. Bu meclislerin bakanln yerelmlki idarenin banda bulunan kii yapacakt. Nizamiye mahkemelerinin yapve ileyii Mehakim Nizamnamesi ile yeniden dzenlendi. Bu nizamnameyegre; nahiyelerde imam veya papaz bakanlnda en az , en ok on iki ye-

den oluan htiyar Meclisleri, kazalarda kadnn bakanlnda 3 Mslman, 3gayrimslimden oluan Meclis-i Deavi, sancaklarda ise hukuk ve ceza mahke-meleri olutu. Bu mahkemelere kad bakanlk edecek, 3 Mslman, 3 gayri-mslim yeye ilaveten bir ye devlet tarafndan atanacakt. Vilayetlerde ise,ar ceza davalarn grmek iin ceza ve hukuk mahkemeleri yeleri arasndanseilen kiilerden Meclis-i Cinayet kuruldu. Bu mahkemelerin tamamndakad ve devletin atadklar dndaki btn yeler iki yl iin yerel halk tarafn-dan seiliyordu. Mahkemelerin kararlar yerel mlki amir tarafndan uygulan-yordu. Bu mahkemeler eri, ticari ve konsolosluk yarg rgtlerinin yetki alan-lar dndaki davalarda Mslman ve gayrimslim ayrm yapmadan yargla-mada bulunacaklard. Bylece Nizamiye Mahkemelerinin kuruluu gerekle-mi oluyordu.67 Gayrimslimlerin hukuk sistemine dahil edilii mparatorlu-un btnl ve gelecei asndan beklenen yararlar salayamad. Avrupadevletlerinin ekonomik ve teknolojik alandaki stnlkleri, Osmanlnn farkltopluluklar zerinde uzun sreli denetim elde ederek siyasal btnln ye-niden kurmasna engeldi.

Tanzimat dneminde adli yaplanmada modernleme/laikleme dorultu-sunda kaydadeer admlar atlm olmasna karn, hukukun bamszl tamolarak salanamamtr. Okandann68 ifade ettii gibi, Tanzimat dnemi fer-manlar slahat giriimleri olmaktan ileri gidememi, devletin siyasi yapsnanfuz edip, onda deiim meydana getirememitir. Sultann bir ihsan olarakkendi yetkilerinin bazlarndan halkn lehine feragatn ieren fermanlar varsada, kanunun stnl, sultan dahil herkesin kanuna tabi oluu siyasi ve hu-

66 Bozkurt 1996b, 111.67 Bozkurt 1996a, 120; Bozkurt 1996b, 113-114.68 Okandan 1968, 88-93.


20/35


21/35


22/35


rumunda neri ura-y Devlete gnderilir, burada tasar halini alarak meclisleregelir, Meclis-i Mebusanda grldkten sonra Meclis-i Ayana gelir, yeleri sul-tan tarafndan belirlenen Meclis-i Ayan neriyi dine, Kanunu Esasiye, lkeninsavunmasna, btnlne, genel adaba ve padiahn hukukuna uygunluu

balamnda incelerdi. Sonuta tasary ya kabul eder, ya gerekeli olarak kesinreddeder ya da deitirilmek zere Meclis-i Mebusanaiade ederdi. Kesin redde-dilen neri o toplant ylnda tekrar grlemezdi. Btn bu meclislerden ge-en bir tasar yasa deil layiha konumundayd ve yasalamas padiahn onay-na balyd. Btn bu sre Kanunu Esasi dneminde padiahn yasama ala-nnda sahip olduu belirleyici gcn gstermesi asndan nemlidir. Yasama

meclislerinin padiah iradesine bal olmalarna karn, Meclis-i Mebusanda ka-bul grmeyen bir neri padiah tarafndan yasalatrlamazd. Bylece parla-mentonun benimsemedii konularn kanunlamasn engelleme ilevinin varl-ndan sz etmek mmkndr.75 Kanuni Esasinin, padiah balayc olmaktanok padiahn iradesine bal olduunu, ayrca din-devlet bileimine resmiyetve meruiyet kazandrlarak padiahn dinsel yetkilerine kutsallk zemini olu-turulduunu, bu anlamda ada bir anayasa niteliine sahip olmaktan okuzak olduu savunan Berkesten76 farkl olarak Rumpf77 Kanunu Esasinin,kamusal egemenliin meruiyetini teokratik bir zeminden demokratik bir ze-mine tadn ileri srer. Parlamento genel ve eit oyla seilen millet meclisi veeraf arasndan seilmi senato olmak zere iki meclisten oluuyordu. Meclistekabul edien tasarlar ancak padiahn onay ile kanun haline gelebiliyorsa dapadiahn bu meclisin kararn dikkate ald da bir gerektir.

1876 Anayasasnda dier imtiyazlarnn yannda padiahn, hibir makamakar sorumlu tutulmamas (md.5), bakanlarn atanma ve azilleri, parlamento-nun toplanmas, dalmas ve feshi ile sava ve bar ilanna yetkili olmas(md.7), parlamentonun onay olmadan yasa karabilme, olaanst hal ilanylaanayasa gvencelerini askya alabilme, devlet ve kendisi iin sakncal grdkiileri srgne gnderebilme yetkilerine sahip olmas, geleneksel konumununkorunduunu gsterir.78 Ancak yasama ve idare alanlarnda otokrasinin snr-landrlmasndan sz etmek mmkndr. Kanunu Esasiyle, sultan, devlet rg-tnn en nemli unsuru olmay srdrrken, yrtme zerinde mutlak yetki-lere, yasama meclisleri olan Meclis-i Ayan zerinde tam belirleyicilie, Meclis-i

Mebusan zerinde ise ksmi bir belirleyicilie sahipti. Mebuslar seimle belir-

75 Tanr 2001, 139-141.76 Berkes 2002, 333-335.77 Rumpf:1999, 484.78 Shaw ve Shaw 1983, 220-221; Davison 1997, 165.


23/35


24/35


25/35


ikada yaynlanan Meveret; Msrda yaynlanan Mizan (1895), Cenevrede ya-ynlanan Osmanl ve 1900l yllara doru Msrda yaynlanan Hak ve Sancakgazeteleri Kanuni Esasinin ilan ve meruti sistemin kurulmasnn etkin baskaralar olmutur. Gen Trklerin Prens Sebahattin ile kurduklar balant,onun Fransadaki Teebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ve onunyayn organ Terakki gazetesini Abdlhamit kart abalarn iine ekmitir.Fakat bu hareketlerde asl nemli misyon, gen subaylarn desteini alan ttihatve Terakki Cemiyeti, zellikle onun Rumeli tekilatlar tarafndan yerine geti-rilmitir.86 II. Abdulhamitin mparatorluun iinde bulunduu i ve d kar-klklar karsnda nceki dnemlerden daha yetkeci bir ynetim ve rgtlen-

me benimsemesi hem gl devletlerin hem de Batl eitim alm sekinlerintepkisini ekmekteydi.

Siyasal ve hukuksal yapdaki yenilikler bir yandan gelenein tepkisiylebaetmek zorunda kalrken dier yandan dzen ve deimeyle ilgili Batl g-rlerin deneme alan halindeydi. Askeri Tbbiyede ttihad- Osmani (1889)olarak kurulmasndan 1905 ylna kadar hrriyet sylemine sahip km olma-sna ramen Prens Sabahattinin grleri dnda ttihat ve Terakki Cemiye-tinin bir hrriyet teorisi yoktu. Bilisel anlamda pozitivizm ve biyolojik mater-yalizm ynetim kadrolar arasnda etkili olmutu. Ermeni ve dier ihtilal komi-telerinin rgtlenme tarzlar ile 19. yzyl sonlarnda Avrupada rgtlenmenin

ideolojikleerek liberal demokrasinin yerini almas ve Bat baarlarnn organi-zasyon, disiplin ve ideolojik odaklanmaya balanmas cemiyetin askerilemesi-ni dourmu, sakncal olarak alglanan hrriyet teorisine gre kalknma teorisincelikli konumda yer almtr.87 Bu dnemde, bir taraftan hrriyet ve kalkn-ma ideolojilerinin ykselen deerler halini almas, dier taraftan mparatorlu-un gcn koruma ve dzeni salama abalar en nemli sorunlar olutur-maktayd.

Farkl sosyal ve siyasal kken ve dncelere sahip olmakla beraber Ab-dlhamit aleyhtarl ortak noktasnda birleen Gen Trkler, 1907 kongresindeAbdlhamiti tahtan indirmede orduyla ibirliine gidilmesine karar verdi-

ler.88

ttihat ve Terakki Cemiyetinin kurulduu bu kongreden bir yl sonra ce-miyetin Manastr ubesi ayaklanarak sultana meruti sistemi tekrar yrrlekoydurttu. 1912 ylna kadar ynetimi ele geirmek iin g odaklar arasnda

bir mcadele yaanm, bu yldan sonra ordunun destei ile ittihatlar mutlak

86 Okandan 1946, 991-1004.87 Mardin 1997: 98-101.88 Doan 2000, 502-503.


26/35


27/35


28/35


29/35


30/35


31/35


sistemin gelitirilmesi fikrini ortaya kard. III. Selimin baarszlndan sonrabu anlayn daha kurumsal bir nitelie kavumas II. Mahmut ile olmutur.

Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliye, Dar- ura-y Askeriye ve Dar- ura-yBab- Ali gibi meclislerin danma amal olarak kurulmas, katlmc sistemle-rin gelitirilmesinin ilk admn oluturmutur. Katlmclk, katlmclarn eitli-ini gerektirmi, geleneksel millet sistemi yava yava yerini vatandalk teme-linde bir eitlie terk etmitir. Hibir ayrm gzetilmeden btn vatandalarncan, mal ve onurlarnn korunmas amacnn Tanzimat Fermannn temel vur-gusunu oluturmas, Mslmanlar en stte gayrimslimlerin de hiyerarik bir

biimde yer aldklar geleneksel Osmanl millet sisteminin kkl bir deiimeuradnn ak bir belirtisidir. Bu gelime, millet sistemine gre eitsizlik te-melinde ekillendirilmi olan kurumlarn ilevsizlemesine neden olmu, yenitoplumsal yaplanmaya uygun kurumsallamay kanlmaz klmtr. Fakat busre geleneksel toplumsal sistemin sekinleri kadar, bizzat toplumun kendisitarafndan da olumsuz tepkilerle karlanm, modernleme bu diren noktala-rna ramen srdrlmtr. Modern kurumlarn geleneksel deer ve rgtleridlayclnn yannda geleneksel dnem boyunca dman olarak alglanm

bir medeniyetin rnek alnmas direnmelerin etki alann geniletmitir.

Modern kurumlar gelitirme abasnda nemli bir aamay Batl usul vekanunlarn aktarlmas oluturur. lkin, Bat ticari kapitalizminin yaygnlama-sna kout olarak artan ticari ilikilerin zorlamasnn da etkisi ile ceza ve ticaretkanunlar oluturulmu, daha sonra bu alanlara ait usul kanunlar aktarlmtr.Sz edilen diren noktalarnn etkililii, geleneksel eri hukukun devam et-mesini beraberinde getirmitir. Fakat genel olarak sre eri hukukun modernhukuk lehine ilerlik alanlarn yitirmesiyle ekillenmitir. Modern hukuk ilke-lerinin yaygnlk kazanmas, yeni hukuk rgtlerinin oluturulmasn zorunluhale getirmitir. Modern hukuk rgtlerinin oluturulmasnda, Osmanl top-raklarnda ticaret yapan yabanclarla yerli gayrimslim tebaann sorunlarneri mahkemelerde zmek istememeleri ve bu balamda byk devletleredin/mezhep kanalndan ulaarak Osmanl devletine bask yaptrmalar da etkili

olmutur. Hukuksal ve ynetsel yenilemelerin hemen her aamasnda bu bas-klar veya bu basklar nleme abas etkili olmutur. Ticari ilikilerin zorlamas,Batl devletlerin basklar ve toplumsal yapdaki dnmn bir sonucu olarakeri mahkemelerin yannda ondan farkl bir yap ve usulle ileyen nizamiyemahkemeleri kurulmutur. leyite Mslman-gayrimslim ayrm yaplma-mas, kararn bir komisyon tarafndan verilmesi ve ok aamal olmas bu mah-kemelerin eri mahkemelerden farkl olan temel zellikleridir. Bylece yargda


32/35


33/35


34/35


35/35

tanzimattan cumhuriyete siyasal ve hukuksal yapının dönüşümü

Documents