97

¹7 (7) 2015

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралықжурналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерініңтүрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалықзерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік,педагогикалық журнал.

Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеужұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелеріменбөлісулеріне ықпал ету.

Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге,сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международныйнаучно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические иэмпирические исследования представителей различных школ и направленийРеспублики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья.

Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализацииобразования и научно-исследовательской работы в области социально-гуманитарных, естественных наук, а также распространение передовогоопыта педагогов.

Журнал предназначен для ученых, работников системы образования,студентов и широкого круга читателей.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an Internationaljournal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstanschools and fields of science as well as from countries of near and far abroad.

One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization ofeducation and research works in the field of social sciences and humanities and naturalsciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue.

The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system,university students, and all those who interested in humanities.

3

¹8-9 (8) 2015

ОҚЫРМАНҒА СӨЗ

Қазіргі таңда Қазақстан алдында тұрған басты мақсаттардың бірі - ғылымды қажетсінетінэкономиканы дамыту, осы мақсатты жүзеге асыру бағытында, ең әуелі, білім мен ғылымныңсапасын арттыру - күн тәртібіндегі негізгі міндет.

Қалыптасқан әлемдік жаһандану үрдістерімен нарықтық экономикалық қатынастар,қарқынды дамып келе жатқан технологиялықжетістіктер күннен күнге педагогтар менғалымдардың жоғары білімділігі мен кәсібисауаттылығын талап етуде. Жаңа замандағымәдени, ғылыми жетістіктер ғалымдар менұстаздардың бәсекелестік жағдайында өзорнын таба алатын, өз мүмк індіктерінкөрсететін маман болуға итермелейді. Солсебепті де ғылым мен біл ім беру саласымамандарының кәсіби біліктілігінің жоғарыболуын қамтамасыз ету бағытында әр алуаншаралар үздіксіз атқарылып тұруы шарт әрітәжірибе алмасу жұмыстары үнемі жүргізілуітиіс.

Мұндай жұмыстар түрлі конференциялар менжиындар, біліктілікті арттыру курстары мен семинарлар түрінде ғана емес, халықаралықдеңгейде таралатын ғылыми-әдістемелік журнал жүзінде де жүзеге асуы тиіс деп есептейміз.Бұл, өз кезегінде, ғалымдар мен педагог мамандардың тәжірибе алмасу үрдісіне қызмет ететінқұрал болатыны сөзсіз.

Осы орайда "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы Еуразия кеңістігіндегі үздік ғалымдар менпедагогтардың ғылыми-әдістемелік жұмыстарын, ғылымдағы соңғы жаңалықтарды журналбеттерінде таратып отыруды жөн көрді.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы білім берудіңкәсібиленуіне, педагог мамандардың, ғалымдардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне мүмкіндікбереді әрі шығармашылық ізденістердің артуына септігін тигізеді деген үміттемін.

Бас редактор

¹8-9 (8) 2015

4

Ìàòåìàòèêà

МАДЕЛХАНОВСЕРЖАН

СУНКАРОВИЧМагистрант

Государственногоуниверситета имени

Шакарима городаСемей

ОРАЛБАЕВЖАЛГАС

ШАРИПУЛЫ

Бұл ғылыми мақалада планиметрия жәнестереометрияның геометриялық есептеріншешудегі негізгі әдістер қарастырылған. Мақаланыңстуденттерді геометриялық есептерді шешугеүйретуде маңызы зор.

In the scientific article reviewed the basic methods forsolving geometric problems of plane geometry and solidgeometry. The article is relevant to prepare students tosolve geometric problems.

В статье рассмотрены основные методырешения геометрических задач по планиметрии истереометрии. Статья является актуальной дляподготовки студентов по решению геометрическихзадач.

НЕКОТОРЫЕ МЕТОДЫ РЕШЕНИЯГЕОМЕТРИЧЕСКИХ ЗАДАЧ

ПОВЫШЕННОЙ ТРУДНОСТИ

Преподавательматематики Учрежденияобразования "АВИЦЕННА"

медицинский колледж,г.Семей

Всем известно, что без правильного чертежа невозможно решить задачу по геометрии повышенной трудности.Подготовка к решению геометрических задач повышенной трудности по планиметрии и стереометрии

предполагает использование одного из методов:1 векторный метод;2 координатный метод;3 алгебраический метод.При решении задач обычно используется следующий обобщенный прием:1 Производится анализ содержания задачи;2 Выясняется, какой из методов более приемлем для решения этой задачи:а) векторов; б) координат; в) алгебраическим методом;3 Дается оценка решения задачи с точки зрения рациональности [1].Приведем примеры задач на каждый из перечисленных методов решения.

Векторный методЗадача №14 Дан произвольный треугольник ABC. Докажите, что существует треугольник, стороны которого соответственно

параллельны и равны медианам треугольника АВС [2].Доказательство: Пусть - медианытреугольника ABC (Рисунок 1).

1 1 1, ,AA BB CC

1 1

1 1( ), ( ),2 2

AA AB AC BB BC BA

1

1 ( )2

CC CA CB

1 1 1

1 (( ) ( ) ( )) 02

AA BB CC AB BA AC CA CB BC

Тогда

Сложив эти равенства, получим:

Отсюда следует, что существует треугольник, стороны которого соответственно параллельны и равны медианамтреугольника ABC.

Координатный методЗадача №25 В прямоугольном равнобедренном треугольнике проведены медианы острых углов (Рисунок 2).

5

¹8-9 (8) 2015

ЛИТЕРАТУРА.

1. Заславский А.А., Протасов В.Ю., Шарыгин И.Ф. Геометрические олимпиады им. И.Ф.Шарыгина. // - М.: МЦНМО,2007 - 120-148с.2. Рустюмова И.П., Рустюмова С.Т. Тренажер по математике для подготовки ЕНТ. // - Алматы, 2011 - 628с.3. Балаян Э.Н. 555 олимпиадных и занимательных задач по математике. // - Ростов н/Д: Феникс, 2010 - 253с.4. Яровенко В.А. Поурочные разработки по геометрии. // - М.: ВАКО, 2012 - 299с.

Ìàòåìàòèêà

1 1,0 ; 0,

2 2a aB A

45

[3].

C(0,0), A(a,0), B(0,a),

Докажите, что косинус угла между ними равен -

Решение: Введем систему координат так, как показано на рисунке. В этом случае вершины треугольникабудут иметь координаты: а середины катетов:.

(Здесь а - длина катета). По формуле (4)вычислим координаты векторов

1 0 ; 0 ;

2 2a aAA a a

1 0;0 ; .

2 2a aBB a a

1 1 2 22 2

( ) ( ) 42 2cos , .5

( ) ( )2 2

a aa aAA BB

a aa a

и

Теперь используем формулу для вычисления косинуса угла между векторами.(Этот угол совпадает с углом между медианами).

Алгебраический методЗадача №36 В ромб, который делится своей диагональю на два равносторонних треугольника, вписана окружность радиуса

r (Рисунок 3).Доказать, что длина стороны ромба равна 4 3

3r

[4]. Решение:

AB AD AD , 3

2ABBE

322

ABr , 4 3r AB ,

4 33

rAB .

¹8-9 (8) 2015

6

КОЖЕБАЕВБОЛАТБЕК

ЖАНАХМЕТОВИЧдоктор сельско-

хозяйственных наук,профессор

МУКАНОВАЛЯЗЗАТ

БАЛГАБАЙКЫЗЫ

Мақала бройлер құстарын өндірістік мақсаттыөсіру мәселелеріне арналған. Мақалада құсшаруашылығында табиғи цеолиттерді пайдаланудызерттеу қорытындылары берілген.

Статья посвящена вопросам промышленноговыращивания птиц-бройлеров. В статьепредставлены итоги исследования по применениюприродных цеолитов в птицеводстве.

Article is devoted to the commercial cultivation of broilerbirds. The article presents the results of a study on theuse of natural zeolites in poultry.

ЦЕОЛИТЫ В ПТИЦЕВОДСТВЕ

магистрантГУ имени Шакарима

города Семей

Прежде чем рассказать о выращивании бройлеров,заметим, что особая скорость их роста предполагаетповышенные требования к кормлению и содержанию.Бройлерам очень трудно приходится в первые двенедели их жизни. Поэтому надо уделять им в это времянаибольшее внимание. Многолетний опыт показывает,что цыплят необходимо кормить первый раз через 12-18 часов после вывода (хотя в желточном мешке есть2-4-дневный запас питательных веществ). За-паздывание с кормлением приводит к повышенному ихотходу.

У бройлеров в раннем возрасте (1-5 дней) ещенедостаточно функционирует пищеварительнаясистема, поэтому корма в этот период должны бытьпреимущественно легко перевариваемые.

В промышленном птицеводстве бройлеров в основномкормят комбикормом, в приусадебном же хозяйствевсем, что есть под руками. Особое внимание следуетуделить введению в рацион бройлеров минеральныхподкормок. В последнее время все чаще используютприродные цеолиты являющиеся природнымиэнтеросорбентами.

Использование природного цеолитсодержащего сырьяв птицеводстве началось с замены им гравийной крошки,традиционно применяемой в кормлении птицы вкачестве физиолого-механического факторапереваривания пищи. Однако оказалось, что посравнению с обычным гравием цеолитовая крошкаспособствует ускорению энергии роста цыплятбройлеров. К настоящему времени уже приобретенбольшой опыт по применению цеолитсодержащих породв кормлении птицы. Установлено, что использованиецеолитсодержащих добавок в кормлении всех видовсельскохозяйственной птицы в количестве от 3 до 5%от состава комбикорма повышает приросты живоймассы на 5-10%, сохранность поголовья на 3-4%, атакже снижает расход кормов на 4-19%. К наиболеепредпочтительным для скармливания птице следуетотнести цеолиты, уникальные свойства которогозаключаются в том, что наряду с цеолитом в его составеесть необходимые для кормовой добавки жизненноважные для любого организма усвояемыемикроэлементы: кальций, железо, кремний, серу и т.д.В таком составе цеолиты выполняют многие важныефункции: выводят из организма отравляющие продуктыметаболизма, вносят в необходимых количествах макрои микроэлементы, нормализуют обменные процессы,улучшают работу всего желудочно-кишечного тракта.

Скармливание цеолита способствует некоторомуповышению в крови цыплят уровня витамина D. Так придобавке 2% цеолита содержание данного витаминаувеличилось по сравнению с контролем на 3,22 мг/л.При увеличении дозы цеолитового сырья до 4% этотпоказатель повысился на 3,24 мг/л, 6% - 3,30 мг/л.Известно, что витамин D обладает выраженнымантирахитическим действием. Он необходим длявсасывания и транспорта кальция, а также активизируетобмен фосфора в организме птицы. Под влияниемцеолитовой добавки у цыплят повышаетсяминерализация скелета.

Сочетание ценнейших свойств природныхкомпонентов обеспечивает эффективность лечебногодействия препарата на организм растущих животных.Цеолиты регулируют углеводный, пуриновый, липидныйобмены и повышают иммунитет. Кроме того, обладаяуникальными свойствами избирательной адсорбции,ионообменника и катализатора, цеолит обеспечивает нетолько очищение организма от шлаков и тяжелыхметаллов, но и более эффективное усвоениефитогормонов, витаминов, аминокислот, углеводов,ненасыщенных жирных кислот, микро- имакроэлементов.

Сера, входящая в состав цеолита способствуетдополнительному синтезу в организме рядааминокислот, играет важную роль в выработке энергии,свертывании крови, синтеза коллагена - белка, которыйобразует основу для костей, волокнистых тканей, кожии волос. На сто голов цыплят раз в неделю кладут 0,2-0,5 кг цеолита для свободного скармливания. Нельзяскармливать цыплятам песок.

Природные цеолиты благодаря уникальным свойствам- устойчивости к действию высоких температур,агрессивных сред, ионизирующих излучений,селективности к катионам щелочных, щелочно -земельных, редкоземельных и некоторых тяжелыхметаллов, адсорбционной способности, молекулярно -ситовому эффекту - нашли широкое применение вразличных отраслях народного хозяйства. В мирезарегистрировано свыше 2000 патентов по вопросампрактического применения этих минералов. Онииспользуются для очистки и осушки газовых и жидкихсистем, в процессах нафте - химического синтеза, врезиновой, целлюлозно - бумажной и пищевойпромышленности, в сельском хозяйстве и другихотраслях. Особенно широко используют природныецеолиты в Японии, где активной разработкой цеолитовых

Áèîëîãèÿ

7

¹8-9 (8) 2015

ЛИТЕРАТУРА.

1. Бессарабов Б.Ф., Крыканов А.А., Могильда Н.П., "Технология производства яиц и мяса птицы на промышленнойоснове: Учебное пособие.- Издательство "Лань", 2012.2. Мелехин Г.П., Гридин Н.Я "Физиология сельскохозяйственной птицы" 2010год3. Мицкевич И.Г., Трофимович Б.Г. Использование природных цеолитов в кормлении бройлеров // Птицеводство.1991. - №7. - С.9-10.4. Кузнецов А.Ф., Мухина Н.В., Царенко П.П., Лаврентьев В.А., Смо-родинов A.B. Кормовая добавка из природныхалюмосиликатов //Эффективное использование кормов в птицеводстве / Тез. докл. Всесоюз. науч.-тех. конф.М.: 1990. - С.23-24.

месторождений занимаются 14 фирм, а ежегоднаядобыча их составляет около 80 тыс.ч. В последние 10-15 лет как за рубежом (в Японии, ЮАР, на Кубе, вВенгрии, Болгарии, Чехословакии и т.д), так и у нас встране проводятся эксперименты по применениюцеолитов в птицеводстве. Установлено, что благодаряспособности поглощать газы, особенно такие, какаммиак, метан, двуокись серы, и влагу цеолиты можноиспользовать для дезодорации птицеводческихпомещений в качестве одного из компонентовподстилки- в смеси с древесными стружками или опилками израсчета 3-4 кг на 1м2 . Кроме того, замечено, что вприсутствии цеолитов подавляется размножениеличинок мух в помете, а значит, улучшается санитарноесостояние птичников. Однако наибольшее применениеполучили цеолиты в качестве кормовой добавки. Нашастрана обладает огромными залежами цеолтовыхтуфов, прогнозные запасы которых оцениваются в 2млрд. т. Они обнаружены в Закавказье , Средней Азии,на Сахалине,Камчатке, в Закарпатье, Крыму, Приморье,Восточной и Западной Сибири, Якутии и другихрегионах. В настоящее время открыто более 20месторождений минералов.

Цель статьи - написать об итогах исследований поприменению природных цеолитов в птицеводстве,наметить планы по их дальнейшему изучению ииспользованию, дать рекомендации производству. Мыпроводили исследование в корпусе. По результатам: привключении их в полнорационные комбикорма длямясных цыплят повышалось на 2-4с/о использованиеими валовой энергии и азота корма, на 1,5-1,6с/о -переваримость протеина, на 4-9с/о - кальция и фосфора.Переваримость клетчатки корма под влияниемклиноптилолита повысилась пости в два раза.Подтверждена важная абразивная функция цеолитов.Они накапливались в мышечном желудке бройлеров, вколичестве, соответствующем дозам ввода, и

способствовали перетиранию корма, повыщаядоступность питательных веществ пищеварительнымферментам. Лучшее использование бройлерамипитательных веществ корма обеспечило их высокуюпродуктивность. Живая масса возрасла на 2,7-3,6с/о прискармливании 3с/о минерала и на 4,8-5,7с/о - при дозе5с/о по сравнению с показателями контрольной группы(1412-1429 и 1423-1458 г против 1379-1391 г). Большоевлияние цеолиты оказали на прирост живой массыцыплят. Установлена возможность введения цеолитовв рацион на второй период выращивания бройлеров.Затраты корма на 1 кг прироста живой массы цыплят,получавших эту добавку, были насколько выше, чем вконтроле (2,5 кг против 2,42-2,45), однако они полностьюокупались, поскольку экономился заменяемыйцеолитами комбикорм. Сохранность птицы составила96,9-98,5с/о, отход не связан с кормовыми факторами.

В настоящее время около 200 птицеводческиххозяйств используют цеолиты в корме птице. Однакоэффект часто снижается по той причине, что заводы -изготовители не всегда соблюдает необходимыйгранулометрический состав минерала: вместо "крошки"с диаметром частиц 0,5-3 мм поставляет порошок, чтоухудшает физико - химические свойства туфа, приводитк запыленности кормоцехов и птицеводческихпомещений. Кроме того, имеют место случаи отгрузкицеолитов с запахом нефтепродуктов, что категорическизапрещено.

Одобрены рекомендации по использованиюприродных цеолитов в кормлении птицы в следующихдозах: для молоднчка с 5 до 50-60 дневного возраста(цыплят бройлеров, утят, индюшат, ремонтного яичныхи мясных кроссов кур) 3-5с/о, ремонтного молодняка курв период ограниченного кормления 5-6, взрослых кур ииндеек 3 с/о. Вводить цеолиты в комбикормарекомендуется непосредственно в кормоцехахптицеводческих хозяйств.

Áèîëîãèÿ

¹8-9 (8) 2015

8

САДЫКОВДАРЫН

КАУКЕНОВИЧСемей қаласының

Шәкәріматындағы

мемлекеттікуниверситетініңаға оқытушысы

МАМЫРБЕКОВАРАФАТ

МӘЖИТҰЛЫ

Мақала Қазақстан халқы Ассамблеясына арналған. АвторАссамблеяның негізгі мақсат-міндеттеріне тоқталады.Ассамблеяның Қазақстанды мекен ететін ұлттар мен ұлттықтоптардың мәдениеті мен тілдерінің сақталуына, елдегіконфессияаралық келісім мен бірлікті нығайтуға, Қазақстанныңхалықаралық қарым-қатынастарының аясын кеңейтуге тигізгенәсеріне ғылыми тұрғыдан баға береді.

Статья посвящена Ассамблеи народа Казахстана. Выявленыосновные цели и задачи Ассамблеи, основанные на главномдостоянии Казахстана - дружбе народов. Показаны главныедостижения Ассамблеи по обеспечению условий для развитиякультур и языков проживающих этносов в Казахстане, пообеспечению свободы вероисповедания, межконфессиональногосогласия и религиозного равноправия, а также развитиюмеждународных связей.

The article dedicated to the Assembly of Peoples of Kazakhstan.The author examines the main goals and objectives of the Assemblybased on the main domain of Kazakhstan - the friendship of peoples.Much attention is given to the main achievements of the Assembly inestablishing the conditions for the development of cultures and lan-guages, ethnic groups living in Kazakhstan, in promoting freedom ofreligion, interfaith harmony and religious equality, as well as in devel-opment of international relations.

ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АССАМБЛЕЯСЫНЫҢҚАЗАҚСТАН ҚОҒАМЫНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ҮЛЕСІ

т.ғ.к., "Erudit"білім беру-

ғылымиорталығының

директоры

Әлемде үш мыңнан астам түрлі ұлттар, ұлыстар ментайпалар мекендеп, олар екі жүз елудей мемлекеттердебірігіп өмір сүріп жатқаны бәрімізге мәлім. Ал, сол үшмыңның жүз отыздан астамы біздің мемлекетіміздетатулықта, бірлікте, ынтымақта өмір кешуі айтарлықмәселе. Қазақстанның мұндай жетістікке жетуі, ішкісаяси тұрақтылық пен этносаралық келісімнің нығайуыЕлбасының, Қазақстан халқы АссамблеясыныңТөрағасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың саясатыарқасында қол жеткізген мұраты.

Көп ұлтты мемлекет ретінде әлемге танымалҚазақстанның ішкі саяси тұрақтылығынқалыптастырып, түрлі этностар мен этникалық топтарарасында түсінушілік пен келісімділікті орнатып,оларды мемлекет алдындағы үлкен міндеттерге,экономикалық және әлеуметтік салалардың жаңаруынажұмылдыратын қоғамдық ынтымақ органы - Қазақстанхалқы Ассамблеясын құру туралы шешім 1992 жылыжелтоқсан айында өткен Қазақстан халықтарықұрылтайында қабылданды.

Бүгінг і таңда қазақстандық этносаралық жәнеконфессияаралық келісім үлгісі халықаралыққауымдастық тарапынан оң бағаға ие болып отыр.Себебі әлемнің көптеген елдерінде мыңдағанадамдардың өмірі қиылған, миллиондаған адамды әуресарсаңға салған этносаралық, дінаралықшиеленістердің оттары лаулап жанып, халықтарарасында жалындап тұрған кезде, мемлекет ішілікқарым-қатынастарды реттеу маңызды мәселелердің біріболып табылады. Осы орайда қазақстандық қоғамныңдамуына, қоғамдық келісім мен бірліктің алғышартыболып табылатын Қазақстан халқы Ассамблеясыныңқосқан үлесі ерекше.

Ассамблеяның қалыптасуына, дамуына жәнеқызметіне біраз тоқталсақ.

1995 жылдың 1-ші наурызында ЕлбасыН.Ә.Назарбаев "Қазақстан халқы Ассамблеясын құру

туралы" жарлыққа қол қойып, 24-ші наурызындаАссамблеяның бірінші сессиясы болып өтті. Сол жылыҚазақстан халқы Ассамблеясы референдум өткізіп,онда Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттігінкеңейту және жаңа Конституция қабылдау туралыұсыныс жасады. Нәтижесінде 30-шы тамызда ҚазақстанРеспубликасының жаңа Конституциясы қабылданды.Ата Заңда мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ресмиэтносаралық тіл ретінде орыс тілі жарияланды. Осыданкеліп Қазақстан этностарының мәдениеті мен дәстүрідамудың жаңа деңгейіне көтеріліп, этномәдениорталықтар мен этнос тілдерінде жарық көретін БАҚ-тардың қоғамдық белсенділігі артты. Қазіргі таңдаэтномәдени бұқаралық ақпарат құралдарының он біртілде газеттері мен журналдары, жеті тілдетелебағдарламалары, сегіз тілдерадиобағдарламалары жұмыс жасауда. Қазақ жәнеорыс тілдерін есептемегенде, этнос тілдерінде жарыққашығатын БАҚ ның жалпы таралымы 80 мыңнан асқан.Сондай ақ этнос тілдерін дамыту мақсатында 88мектепте оқу үрдісі толықтай өзбек, тәжік, ұйғыр жәнеукраин тілдерінде жүргізіледі. 108 мектептеҚазақстанның 22 этносының тілі еркін пән ретіндежүргізіледі.

1996 жылы "Қазақстан Республикасының мерекелерітуралы" Заңына сәйкес 1 ші мамыр Қазақстан халқыныңбірлігі күні деп жарияланды. Алматы қаласында барлықреспубликалық этномәдени орталықтар менқауымдастықтарды бір шаңырақтың астына жинайтынҚазақстан халқы Ассамблеясының Үйі ашылды.Аймақтарда кіші ассамблеялар мен этномәдениорталықтарға арнайы ғимараттар бөлінді.

Еліміздің он шақты обылысы мен Алматы қаласындаэтномәдени бірлестіктерге арналған Достық үйлеріашылып, Елордада керемет сәулетімен ерекшеленетінБейбітшілік пен келісім сарайы пайдалануға берілді.

Жалпы еліміз бойынша алты жүзден аса этномәдени

"Қазақстан халқы Ассамблеясы кез-келген дағдарысты, кез-келген қауіп-қатерді жеңуге қабілетті бірыңғайжәне біртұтас Қазақстан халқын қалыптастыру үрдісін жалғастыруы тиіс. Бізде бұған балама жоқ".

Нұрсұлтан Назарбаев

Òàðèõ

9

¹8-9 (8) 2015

ӘДЕБИЕТТЕР.

1. Касымбеков М.Б. Первый Президент Республики Казахстана Нурсултан Назарбаев. Хроника деятельности.- Астана: Деловой мир, 2009, - 247-250 б.2. Назарбаев Н. Ә. Тарих толқынында. - Астана, 20113. Әбжанов. Х.М. Қазақстан: тарих, тіл, ұлт. - Астана: Ана тіл - Ата тарих, 2007, - 864. Касымбеков М.Б. Лидер и независимость. - Астана: Қазақ энциклопедисы, 2010,- 192 б.5. Казахстан. Национальная энциклопедия. - Атамұра: Алматы, 2004, - 271 б.6. Касымбеков М.Б. Первы Президент Республики Казахстана Нурсултан Назарбаев Хроника деятельности. -Астана: Сарыарқа, 2008, - 255-258 б.

бірлестіктер қызмет етеді. Оның 28 і республикалық,46 сы этнос өкілдері орталығына ие. Этномәденибірлестіктердің өнер мекемелері өзбек, ұйғыр, кәрісжәне неміс театрлары мен этнобағыттағы музейлерболып табылады.

Осы ретте сөзімді Шығыс Қазақстан облысыҚазақстан халқы Ассамблеясы туралы жалғастырсам.

Бүгінгі күні Шығыс Қазақстан облысында алты Достықүйлері қызмет жасауда. Олар Өскемен, Семей, Риддерқалалары мен Глубокий, Шемонайха және Зыряньаудандарында орналасқан. Зырянь ауданындағыДостық үйі былтыр қыркүйек айында ашылған болатын.Облыс бойынша Өскеменде 21, Семейде 14, Риддерде11, Курчатовта 3, Абай мен Бесқарағай аудандарындабір-бірден, Бородулиха ауданында алты, Глубокий

ауданында төрт, Жарма ауданында үш, Зайсанауданында екі, Зырянь ауданында алты жәнеШемонайха ауданында тоғыз, жиыны, сексенэтномәдени бірлестіктер және бір жастар қоғамдықбірлестігі қызмет етуде.

Қорытындылай айтсақ, Қазақстан халқыАссамблеясының этносаралық және конфессияаралықкелісімді нығайту бағытындағы қызметі, қазақстандыққоғамның дамуындағы алатын үлесі өте зор.Елбасының тікелей бастамасымен құрылып, жиырмажыл бойы еліміздегі түрлі этностарды біріктіріп,бейбітшілік пен ынтымақтастықты сақтап тұрғанҚазақстан халқы Ассамблеясы бүгінгі таңда, өзге де көпұлтты елдерге үлгі боларлық орталық деп нық сенімменайта аламыз.

Òàðèõ

¹8-9 (8) 2015

10

УТЕУОВАКАРАКОЗ

КАМИЛОВНАмагистрантКазахского

НациональногоУниверситетаим. аль-Фараби,

г.Алматы

ЖИЕНАЛИНАЖАНАР

СУЙЕУМАГАМ-БЕТОВНА

Мақала "Еуразиялық" интеграцияның "еуразиялық" идеясыныңтуындауынан Еуразиялық экономикалық одақтың қалыптасуынадейінгі тарихын сипаттауға арналған. Мақала қазіргі Еуразияконтиненті елдерінің арасындағы экономикалық және саясиқарым-қатынастардың тарихына қызығушылық танытқанадамдар мен зерттеушілердің назарына ұсынылады.

Статья посвящена истории "Евразийской" интеграции, отзарождения идеи "евразийства" до становления Евразийскогоэкономического союза. Статья будет интереснаисследователям и интересующимся историей экономических иполитических взаимоотношений стран на территориисовременного Евразийского континента.

The article is devoted to the history of the "Eurasian" integration,from the birth of the idea of "Eurasianism" to the formation of the Eur-asian economic union. The article will be of interest to researchersinterested in the history of economic and political relations betweenthe countries on the territory of modern Eurasian continent.

ЭВОЛЮЦИЯ ПЕРИОДОВ ЕВРАЗИЙСТВА

координаторКаспийского

университета,г.Алматы

На сегодняшний день "евразийство" стало широкоизвестным понятием, которое очень часто употребляетсяне только в политической и научной сферах, но и всредствах массовой информации. Пожалуй, практическикаждый на постсоветском пространстве хотя бы разслышал о евразийстве. Однако этот термин имеетдовольно глубокую историю, о нем писали известныефилософы, политологи, филологи.

Евразия и евразийство - это те понятия, которые сталисамыми актуальными и часто употребляемыми всовременном мире. В связи с этим нужно определиться,что нужно понимать под Евразией и что означаетевразийство. Евразия - это пространство,расположенное между восточной Европой и ВеликойКитайской стеной. Евразия - самый большой материкна земле. Ее площадь составляет 53,893 миллионаквадратных километров, что составляет 36 процентовплощади суши, население - около 3/4 населения всейпланеты. Евразия является родиной древнейшихцивилизаций - шумерской и китайской, и местом, гдесформировались почти все древние цивилизации земли.

На этом пространстве располагаются четыреклиматические зоны. Север, тайга, лесостепь и степь.Именно эти зоны и являются определяющим факторомхарактера и образа жизни народов и народностей,издавна проживающих на этом огромном пространстве.

На протяжении истории между народами инародностями евразийского пространства были разныепериоды, светлые и трудные отношения. Нодружественные отношения все же преобладали. Ониимели широкие торгово-экономические отношения.Конечно, все это очень интересно и требует болееширокого и более глубокого изучения. То есть народы,проживающие на евразийском пространстве, всегдавносили и вносят свой вклад в развитие мировойцивилизации. Хотелось бы отметить, что не правильнодумать, что развитие мировой цивилизации связанотолько с историей народов Европы и Северной Америки.Каждый народ земного шара имеет свое важное местов развитии мировой цивилизации. Конечно, в своюочередь это в полной мере относится к народам инародностям Евразии. Почему-то в историческойлитературе распространено такое мнение, что всямировая история связана с такими понятиями, какевропеизм и американизм. Создается такоевпечатление, будто бы Европа и Америка - это центр, авесь остальной мир - это окрестность. В итоге все этоискажает и уничижает роль народов, так называемыеокрестности цивилизации. Изучая жизнь и деятельность

народов и народностей огромного евразийскогопространства, понимаешь, что все это неправильно инеприемлемо. И здесь возникает совершенно новоепонятие евразийства. Это понятие включает в себяжизнь и деятельность народов, проживавших ипроживающих на большой территории между Европойи Азией, их существенный вклад в развитие мировойцивилизации. [1, 32].

Евразийство - это идейно-политическое иобщественное движение народов Евразии. Как идейнополитическое течение оно возникло в начале ХХстолетия. Евразийство характерно именно для этогорегиона земного шара. Но хотелось бы выделить иотметить, что в своей истории евразийство делится надва периода.

Первый период связан с именами выдающихсямыслителей, таких как Трубецкой, Савицкий, Вернадскийи Гумилев. [2, 16].

Второй период связан с именем государственногодеятеля президента Республики Казахстан НурсултанаНазарбаева. И конечно, эти два периода евразийствасущественно отличаются друг от друга.

Первый период связан с историей народов Евразии вграницах Российской империи и Советского Союза. Тоесть это тот период, когда народы Евразии не обладалигосударственным суверенитетом. Но с распадомСоветского Союза начинается новая страница в историиэтих народов. Народы Евразии стали сувереннымигосударствами, то есть стали самостоятельными. Нонельзя забывать о единой территории, историческомпрошлом, широких экономических связях, которые иявились влияющим фактором и определили характерсовременного евразийства.

Современное евразийство - это уже союз государств,полностью сохраняющих свой суверенитет, ноделегирующих некоторые его аспекты создаваемымнаднациональным органам для координации своихдействий в строго определенной сфере. Но это ужесовсем иное понимание евразийства, отличающееся отего исторического понимания. Именно это пониманиевыдвинул президент РК Нурсултан Назарбаев сначалав ходе своего выступления в Королевском институтемеждународных проблем в Лондоне 22 марта 1994 года,а затем в том же году в своем выступлении в МосковскомГосударственном университете 29 марта. [3, 9].

На первый взгляд это звучит немного странно. Но вдействительности в жизни это так. В наше время термин"интеграция" стал очень популярным. Его употребляют,когда речь идет о научной или политической тематике и

Èñòîðèÿ

11

¹8-9 (8) 2015Èñòîðèÿ

в быту. При этом мало кто задумывается, что означаетэто понятие и откуда оно пришло в наш язык. Что оноозначало в прошлом и что означает сейчас. Так же, каки понятие "демократия" интеграция пришло к нам еще сантичных, древнеримских времен. Эти два терминаимеют один возраст. На латинском языке, который былофициальным языком Древнего Рима, интеграцияозначала создание единого целого из разнообразия.Какой глубокий смысл имело это понятие в прошлом,такой, как мы видим, имеет и сейчас. [4, 13].

В политическом смысле - создание единого целого изразнообразия означало создание Римской империипутем завоевания и покорения народов из стран всегоСредиземноморского бассейна. Древнеримская империякак единое целое была создана путем завоевания страни народов этого региона, путем насилия. А это означает,что насилие было одним из методов создания единогоцелого из разнообразия. Путем насилия создавалась нетолько Древнеримская империя, но и другие империина земном шаре, как в прошлом, так и сейчас. Но это неозначает, что надо с порога отвергать это понятие. Вполитическом смысле создание единого целого изразнообразия возможно и иным путем, а именномирным. Путем добровольного согласия. Все этоозначает, что в отличие от древнеримского пониманияинтеграции и ее методов современная интеграцияосуществляется путем добровольности и согласия. Имеяпри этом в виду, что все народы и государствасуверенны. Если все это так, а именно все это так и есть,в таком случае как понимать интеграцию?

В наше время она определяется так: в политическомсмысле интеграция - это союз государств, полностьюсохраняющих свой суверенитет, но делегирующихнекоторую ее часть создаваемым наднациональныморганам для координации своих действии в строгоопределенной сфере политики. [2, 6]. Так понимается итак надо понимать современную политическуюинтеграцию и метод ее осуществления. С такимпониманием интеграции, ее методов согласны всенароды и страны. Вот почему в современном миренасчитывается около трехсот интеграционныхансамблей, различных по видам, формам и характеру.С 1 января 2015 года к их числу присоединился ещеодин интеграционный ансамбль, а именно Евразийскийэкономический союз (ЕАЭС). Современная интеграциястроится на основе добровольности, суверенитета,равенства, открытости. Интеграция стала веяниемсовременной эпохи. Она выглядит и в видерегиональной интеграции, и в форме международнойинтеграции, и является альтернативой войне. Сколькобыло войн в истории Европы, европейских народов.Сейчас, когда Европа уже почти полностьюинтегрировалось, бессмысленно говорить о войне на еетерритории между народами Европы. Интеграция сталареальностью и в Евразии, меняя постепенно форму и

характер. Сначала СНГ, ЕврАзЭС и вот наконец в видеЕАЭС. Евразийский экономический союз стал субъектоммеждународных отношений особенно после того, как стрибуны ООН прозвучали слова - Евразийскийэкономический союз. С этого момента ЕАЭС стал ирегиональной, и международной организациейодновременно. В связи с этим на юбилейной сессииГенеральной Ассамблеи ООН 28 сентября 2015 годапрезидент РК Нурсултан Назарбаев и президент РФВладимир Путин выдвинули очень интересные идеи. Этиидеи касаются роли и места ЕАЭС на международнойарене. В связи с тем, что на международной аренефункционирует много интеграционных ансамблей исреди них самым важным является Европейский союз,а теперь уже и Евразийский союз, то в своемвыступлении Владимир Путин призвал к тесномусотрудничеству ЕАЭС и ЕС и высказал интереснуюмысль о необходимости интеграции. Иными словами,провести гармонизацию всех региональных интеграций,среди которых, конечно, исключительно важную роль иместо занимают ЕС и ЕАЭС. В связи с чем важную рольможет сыграть осуществление проекта ЕАЭС и Великийэкономический Шелковый путь.

На брифинге в Нью-Йорке 28 сентября эту идеюподдержал президент РК Нурсултан Назарбаев. Онсказал, что объединение усилий ЕС, ЕАЭС и ВеликогоШелкового пути будет весьма полезно дляэкономического развития всей Евразии. На заседанииГенеральной Ассамблеи ООН Нурсултан Назарбаев иВладимир Путин особо отметили, что на международнойарене появилось еще одно исключительно важноеявление - ЕАЭС.

Выступление двух президентов в унисонсвидетельствует об образовании казахстанско-российского тандема евразийской интеграции. Инымисловами, казахстанско-россииский тандем выступает какядро евразийской интеграции. Как в свое время франко-германский тандем являлся ядром европейскойинтеграции. [5]. Это все логично. ЕАЭС сталреальностью в современном мире, и с ним надо вполной мере считаться.

Таким образом, два периода в истории евразийствасущественно отличаются друг от друга, и это надо четкопонимать.

Авторы дают следующее определение понятиюевразийства: "Евразийство - это идейно-политическоетечение и общественное движение, имеющее цельюобразование интеграционного союза евразийскихгосударств (ЕАЭС)". При этом особо отмечается, чтогосударства-члены полностью сохраняют свойсуверенитет, но делегируют некоторую его частьсоздаваемым наднациональным органам длякоординации своих действий в строго определеннойсфере. В настоящее время речь идет о координации вэкономической сфере государств - членов ЕАЭС.

ЛИТЕРАТУРА.

1. Книга "Евразийская идея Президента Н.Назарбаева и ее развитие" - авторы Ибрашев Ж.У., Сарбаева Р.Е.,Утеуова К.К. 2014 г - 170 с.2. Ибрашев Ж.О., Сарбаева Р., Утеуова К. Евразийство (История. Теория. Практика)/научно-популярное изданиепод ред. Барлыбаевой С.Х., Алматы 2014 - 315 с.3. Н.А.Назарбаев. Мысль материальна Москва, 2012. - 318 с.4. Цикл лекции о доктрине интеграции - Ибрашев Ж.У. (2007)5. Официальный сайт Президента Республики Казахстан. Выступление Президента Республики КазахстанН.Назарбаева на Общих дебатах 70-й сессии Генассамблеи ООН 29 сентября 2015.

¹8-9 (8) 2015

12

БЕЛЬГИБАЕВМУХИТ

ЕСЕНОВИЧдоктор

географическихнаук, профессор

Государственногоуниверситета

имени Шакаримаг. Семей

ЕРНУРШУЛГАУБАЕВ

Мақалада ғаламдық жылыну және оның ландшафттың кейбіркомпоненттеріне әсер3 туралы мәліметтер берілген. Авторларкөрсеткен мәліметтер бойынша Қазақстан аумағында ғаламдықжылынуы Еуразия континентіндегі өзге елдерменсалыстырғанда жылдамырақ өтуде. Оның себебі Қазақстанаумағы Атлант және Тынық мұхиттарынан бірдей қашықтықтаорналасқан. Ғаламдық жылынудың әлемдік көрсеткіштері 0,7-0,8°С болса, Солтүстік және Орталық Қазақстан аумағында осыкөрсеткіштер 2°С-ден асып кеткен.

В статье представлены некоторые данные о глобальномпотеплении климата и его влиянии на отдельные компонентыландшафта. Данные приведенные авторами показывают, чтотерритория Казахстана опережает по глобальному потеплениюдругие страны Евразийского континента. Причина заключаетсяв том, что территория нашей Казахстана одинаково удаленаот Атлантического и Тихого океана. При среднем глобальномпотеплении 0,7-0,8°С на территории Северного и ЦентральногоКазахстана эти параметры превысили 2°С.

This report presents some data on global warming and its impact onthe individual components of the landscape. Numerous data indicate ageneral warming of the planet, but this trend is not the same in differ-ent regions. The information presented by the authors show that theterritory of Kazakhstan on global warming ahead of the other countriesof the Eurasian continent. The reason is that the territory of Kazakhstanis equidistant from the Atlantic and the Pacific. With an average globalwarming 0,7-0,80S in the Northern and Central Kazakhstan, these pa-rameters exceed 2°C.

ВЛИЯНИЕ ГЛОБАЛЬНОГО ПОТЕПЛЕНИЯ КЛИМАТА НАДЕГРАДАЦИЮ ЛАНДШАФТОВ И ОПУСТЫНИВАНИЕ

ТЕРРИТОРИИ CЕВЕРНОГО КАЗАХСТАНА

МагистрантГосударственного

университетаимени Шакарима

г. Семей

Глобальное потепление - современный глобальный процесс повышения средней температуры земнойповерхности. За последние несколько миллионов лет уже были периоды, когда температура поверхности былазначительно выше или ниже настоящей.

По оценкам Межправительственной группы экспертов по изменению климата температура воздуха у поверхностиконтинентов и океанов повысилась примерно на 0,7°С в северном полушарии. После международногогеофизического года (1958) организованы регулярные измерения концентрации углекислого газа и зафиксированрост его содержания в атмосфере, связанный с увеличением количества углеводородного топлива [1]. Начинаяс середины ХІХ века до современного периода наблюдается тенденция увеличения среднегодовой температурывоздуха (рис. 1). Динамика глобального потепления, зафиксирована многими метеостанциями планеты.

Рис. 1. График изменения температуры с 1850 до 2000 гг. [8].

Ýêîëîãèÿ

13

¹8-9 (8) 2015

В результате анализа материалов наблюдений заростом концентрации углекислого газа установлено, чтопо сравнению с концом прошлого века масса СО2 ватмосфере в 80-х годах прошлого столетия возросла на20% [13].

Влияние глобального потепления климата ужеотразилось на экономике практически всех странмира.Прогнозы специалистов свидетельствуют о том,что к 2050 году исчезнут тысячи мелких ледников,площадь оледенения сократится более чем на 20%,объем льда уменьшится на 25%. По результатам Второгонационального сообщения РК по Рамочной конвенцииООН об изменении климата, с 1936 по 2005 год средняягодовая температура воздуха в Казахстане возрасталав среднем на 0,2 °C каждые 10 лет.

Как считает С. А. Долгих с соавторами [11], сценарииизменения регионального климата по различныммоделям общей циркуляции атмосферы едины в том,что температура будет продолжать расти, причемзначительно. В зависимости от сценария ожиданиеповышения температуры воздуха при удвоенииконцентрации углекислого газа в атмосфере лежит впределах 4,5-6,9 °С. Что касается осадков, то однисценарии прогнозируют их уменьшение (на 12 %), другие- их увеличение (на 7-28 %), а третьи показывают, чтоколичество осадков может остатьсянеизменным.Многочисленные данные свидетельствуютв целом о потеплении климата на планете, но этатенденция неодинакова в разных регионах. Некоторыерегионы в плане потепления "опережают" другиетерритории и континенты. К ним можно отнести итерриторию Казахстана в целом, особенно Северный и

Центральный его регионы [12].С потеплением климата связан рост уровня Мирового

океана. За 130 лет его уровень поднялся почти на 20см. Причинами является термическое расширениеверхних слоев воды, обеспечивающее 50 % данногоявления, остальные 50 % обусловлены таяниемледников [15].За последние 10 лет таяние горныхледников выразилось темпами прироста уровня 0,8 мм/год, а вклад таяния ледниковых щитов обеспечивалменее 1мм/год. При этом в Гренландии потери массыльда возрастают главным образом в ее южной части. ВЗападной Антарктиде также происходят потери массыльда, в то время как в Восточной Антарктиде масса льдаувеличивается [15].

На основе имеющихся данных о ежегодномтехногенном поступлении СО2 в атмосферу былапостроена модель изменения среднепланетарнойтемпературы Земли для двух сценариев развитиямировой энергетики и выброса СО2 в атмосферу (табл.1) [6]. Первый сценарий - "оптимистический" -предполагает, что техногенный выброс СО2 в атмосферуне будет увеличиваться со временем, а будетзафиксирован на современном уровне. Второй сценарий- "реалистический" - предполагает, что поступление СО2в атмосферу будет расти с той же скоростью, что и внастоящее время (техногенный выброс СО2 удваиваетсякаждые 50 лет) [6]. "Пессимистический" сценарий,предполагающий ускорение техногенного выброса СО2не рассматривался. На основе сценариев ростатехногенного выброса СО2 были получены оценкивремени существования человеческой цивилизации,представленные в таблице 1.

Таблица 1Оценка времени существования человечества (по Воробьеву и Пучкову) [8]

Сценарий развития мировой энергетики

Парниковая катастрофа

Критическая стадия ΔТ=50ºС

Терминальная стадия

ΔТ=150ºС

Оптимистический сценарий Техногенный выброс СО2 останется постоянным (удвоение концентрации СО2 произойдет через 100 лет)

300 лет

6000 лет

Реалистический сценарий

Техногенный выброс СО2 будет расти теми же темпами, что и сегодня (удвоение концентрации СО2 будет происходить каждые 50 лет)

100 лет 300 лет

В 80-х годах ХХ в. 46 % антропогенного, т.е.

вызванного деятельностью человека, потепление напланете объяснялось сжиганием углеродного топливаи на 18% - лесохозяйственной деятельностью. Вкладсельского хозяйства в глобальное потеплениеоценивался в 9% и только 3% пришлись на долю всехостальных источников [7].

Крис Филд, эксперт Межправительственной группыООН по изменениям климата, отмечает, что еслипосмотреть на ключевые выводы ООН, то суть их в том,что мы не живем в эпоху, когда изменение климатаявляется какой-то гипотезой будущего. Мы живем в мире,где изменение климата уже произошло, а последствияэтого явления широко распространены на планете. Мывидим их на юге и на севере, на равнине и в горах.Поэтому нет никаких сомнений, что мы уже живем визменившемся мире. Эксперты ООН предостерегают,что в будущем, если не принять экстренных мер,глобальное потепление станет угрозой мировойпродовольственной безопасности, а затраты на

адаптацию к новым условиям "это примерно 100 млрд.долларов США в год" приведут к катастрофическимпоследствиям для экономик наименее развитых стран[5].

Громадную угрозу экологии и экономике планеты (иКазахстана) представляет интенсивное таяние ледников.Современное отступание ледников Земли можно считатьодним из самых чутких индикаторов происходящихглобальных изменений. С 1950-х годов в Северномполушарии площадь морского льда сократилась почтина 40-50%, а его толщина уменьшилась на 40%. Попрогнозам Арктического и Антарктического научно-исследовательского института (Санкт-Петербург), ужечерез 30 лет Северный Ледовитый океан в течениетеплого периода года будет полностью освобожден отольда. Толщина гималайских льдов уменьшается соскоростью 10-15 м в год. При таких темпах таяния дветрети ледников Китая исчезнут к 2060 году, а к 2100-мувсе ледники планет растают окончательно [3]. Длягустонаселенных горных и предгорных территорий

Ýêîëîãèÿ

¹8-9 (8) 2015

14

особую опасность представляют лавины, затопленияили, наоборот, снижение полноводности рек, а какследствие - сокращение запасов пресной воды.

В Северном Казахстане, в зоне полуаридной степнойзоны расположены основные зерносеющие районы,которые находятся в зоне рискованного земледелия.Здесь изменение климата приведет к ухудшениюклиматических условий для возделывания яровойпшеницы и снизит урожайность на 25-60% вКостанайской, Акмолинской и Павлодарской областях,а в Северо-Казахстанской - на 70-90%. Наиболееконтинентальный климат характерен для Северного и

Центрального Казахстана, здесь же четче выраженыпроцессы аридизации и опустынивания, связанные спотеплением климата [3].

Анализ метеорологических данных, (температуравоздуха и осадки) по Северному и ЦентральномуКазахстану показал потепление климата в данномрегионе за инструментальный период (от 60 до 100 лет)в пределах от 1,7°С до 2°С и выше. Общий трендпотепления климата отмечается по всемрассмотренным метеорологическим станциямСеверного Казахстана - областным и районным (рис.2,3) [3, 18].

Ýêîëîãèÿ

Рис. 2. Костанай (температура): год (а),зима (б), лето (в)

Рис. 3 Явленка (температура): год (а), зима (б),лето (в)

Особенно интенсивное потепление отмечается взимний период времени - до 5-6°С. Исключениесоставляет холодная зима 2011-2012 года. Атмосферныеосадки показывают на общую тенденцию снижения, внекоторых случаях отмечается их незначительноеповышение.

Опустынивание относится к трудновосстанавливаемому процессу. По оценкам ООН,опустынивание в перспективе может затронуть болеемиллиарда человек и около трети всех земель,использующихся в сельскохозяйственных целях. Вособенности это относится к большей части СевернойАфрики, Центральной и Юго-Восточной Азии,Австралии, Северной и Южной Америки, а также кЮжной Европе. Опустынивание на современном этапеявляется результатом сложного взаимодействия двухгрупп факторов - природных и антропогенных.Природные факторы в определенных условияхспособствуют развитию процессов опустынивания, вкоторых доминирующую роль играют климатическиефакторы. Кроме того, современное опустыниваниеразвивается за последние десятилетия в условиях

глобального потепления [16], характеризующегосяповышением среднегодовой приземной температурывоздуха на суше, особенно в засушливыхвнутриконтинентальных регионах. Поэтому изучениеклиматических факторов открывает возможность дляформирования нового взгляда на опустынивание [17].

Одним из последствий климатических изменений вКазахстане может стать дефицит питьевой воды. Врегионах с засушливым климатом (Центральная Азия,Средиземноморье, Южная Африка, Австралия и др.)ситуация может еще более усугубиться из-засокращения атмосферных осадков.Недостаток преснойводы коснется не только здоровья людей и развитиясельского хозяйства, но также повысится рискполитических разногласий и конфликтов за доступ кводным ресурсам.

В условиях изменения климата потребность в водебудет возрастать для обеспечения нужд населения,сельского хозяйства и промышленности Казахстана, атакже соседних стран Центральной Азии и КНР. Воднаязависимость Казахстана от этих стран (Китай,Узбекистан, Таджикистан) составляет почти 50%. В

15

¹8-9 (8) 2015Ýêîëîãèÿ

ЛИТЕРАТУРА.

1. Долгих С.А., Пилифосова О.В. О методах оценки ожидаемых изменений глобального климата и сценарииизменения климата Казахстана// Гидрометеорология и экология, 1996. - № 4.-С.94-98.2. Голубев Г.Н. Геоэкология: Учебник для студентов вузов // - 2-е изд. испр. и доп. - М.: Аспект Пресс, 2006. -286 с.3. Бельгибаев М.Е. - Влияние глобального потепления климата на процессы опустынивания степной зоныКазахстана // Степи Северной Евразии. VI Международный симпозиум. Материалы 6-го Международногосимпозиума и 8-ой Международной школы - семинара молодых ученых "Геоэкологические проблемы степныхрегионов". - Оренбург, 2012.-С. 118-121.4. Ясаманов Н. А.- Современное глобальное потепление: причины и последствия.М.: Академия, 2003.-С. 68-73.5. Валентина Фиронова. Угроза продовольственного кризиса нарастает // Казахстанская правда, 6 ноября2014 г.6. Воробьев А.Е. Геохимические особенности формирования техногенных месторождений благородных металлов// ІІІ Международная конференция "Новые идеи в науке о Земле". Т. 4. - 1997.-С. 21-25.7. Величко А.А. Соотношение изменений климата в высоких и низких широтах Земли в позднем плейстоцене иголоцене // Палеоклиматы и оледенения в плейстоцене. - М.: Наука, 1989.-С. 5-19.8. Воробьев А.Е., Пучков А.А. Человек и биосфера: Глобальные изменения климата.Часть ІІ. М., Изд-воРоссийского университета дружбы народов, 2006.-468 с.9. Котляков В.М. Глобальные изменения климата: антропогенное влияние или естественные вариации // Экологияи жизнь, 2001, №1.-С.15-19.10. Бельгибаев М.Е. О скорости почвообразовательного процесса и возрасте почв Северного Казахстана //Всесоюзня конференция "История развития почв СССР в голоцене". Институт почвоведения и фотосинтеза.Научный совет АН СССР по проблемам почвоведния и мелиорации почв. Пущино, 1984.-С. 74-75.11. Долгих С.А., Есеркепова И.Б., Шамен А.М. Оценка вклада ожидаемого потепления глобального климата вразвитие процессов опустынивания в Казахстане. // Гидрометеорология и экология, 1997, №3.-С.43-49.12. Первое национальное сообщение Республики Казахстан по рамочной конвенции ООН об измененииклимата.Алматы, 1998.-138 с.13. Будыко М.И., Голицын Г.С., Израэль Ю.А. Глобальные климатические катастрофы. М.:,Гидрометеоиздат,1986. - 160 с.14. Будыко М.И., Винников К.Я. Проблема обнаружения антропогенного изменения глобального климата. //Метеорология и гидрология, 1983. №9. - С. 14-26.15. Эколого-географические последствия глобального потепления климата ХХІ века на Восточно-Европейскойравнине и в Западной Сибири: Монография/ Под ред. Н.С. Касимова и А.В. Кислова. - М.: МАКС Пресс, 2011. -496 с.16. Национальный отчет о человеческом развитии 2008 г. Изменение климата и его влияние на развитие Казахстанас точки зрения человеческого развития. ПРООН, Казахстан, 2008. - 114 с.17. Кожахметов П.Ж., Байшоланов С.С., Аскарова М.А. Климатические факторы опустынивания территорииКазахстана // 1-ая Международная научно-практическая конференция "Опустынивание Центральной Азии: оценка,прогноз, управление", Астана, 2014.-С.287-295.18. Бельгибаев М.Е. Влияние глобального потепления климата на деградацию почв равнинной территорииКазахстана// География в школах и вузах Казахстана, 2012, №2. - С. 9-11.

результате деградации ледников годовой сток горныхрек существенно уменьшится. На северном склонеЗаилийского Алатау сток сократится на 163 млн.кубометров в год, или примерно на 12%[4].В настоящеевремя в Казахстане уровень выбросов парниковыхгазов по сравнению с 1990 годом сократился на 27%.Это произошло благодаря экономическому спаду в1990-х годах и изменению структуры производства.Казахстан ставит перед собой амбициозную задачупоследовательно уменьшать углеродоемкостьэкономики. К 2020 году планируется снизить показателивыбросов парниковых газов до 15% ниже уровня 1990года.Ученые пытаются просчитать, каким образомопасные климатические ситуации могут повлиять наразвитие страны. В Казахстане прогнозируемыйгодовой ущерб от климатического потепленияоценивается в 25 млрд тенге. В дальнейшем деломожет обстоять еще хуже. По самому пессимистичномусценарию, на территории Казахстана зонанедостаточного увлажнения вообще исчезнет, а вместонее появится засушливая зона, которая займет 38%площади республики. Последние данные о потепленииклимата и опустынивании юга Сибири и Северной Азиисвидетельствуют о том, что практически вся территорияконтинентальной Сибири потенциальнопредрасположена к проявлению процессаопустынивания или деградации земель. Определеныформы и содержание таких процессов: губительные

засухи, пожароопасные периоды, зоны климатическогориска, активизация дефляционных и других экзогенныхпроцессов, снижающих плодородие почв [3, 4].

Климат играет первостепенную роль, как вжизнедеятельности населения, так и в становлении,развитии и гибели целых человеческих поселений. Отнего зависит благосостояние общества, здоровье людей,эпидемиологическая обстановка, урожайность культур,состояние экономики, транспорта и многое другое.Климат оказывает прямое влияние на экономическийпотенциал современной цивилизации. Велика рольклимата в скорости и направленности отрицательноговоздействия на ландшафтные обстановки различныхприродных процессов [4].

Таким образом, исследования последних летпоказывают, что климатическая система - одна изсложнейших на Земле, требующая взаимосвязанногоизучения глобальных изменений в океане, атмосфере,криосфере, почве, лесах и других экосистемах.Невозможно вычленить из нее выбросы парниковыхгазов и сконцентрироваться на квотах, как нельзядопускать чрезмерной политизации этой далекой ещеот решения научной проблемы [9]. В числе ключевыхпроблем должно быть: изучение использования земельи изменение растительного и почвенного покрова,доступность воды, здоровье населения, устойчивоеразвитие природы и общества.

¹8-9 (8) 2015

16

Мақала жаһандық экология мәселелеріне арналған.Автор оқырмандар назарын климаттың өзгеруі, ауыз сумен пайдалы қазбалардың таусылуы сияқты ғаламдықэкологиялық мәселелерге аударады.

Статья посвящена проблемам глобальной экологии.Автор статьи обращает внимание читателей на такиеглобальные экологические проблемы, как изменениеклимата, истощение запасов воды и природныхископаемых.

The article is devoted to the problems of the global environ-ment. The author draws the reader's attention to global envi-ronmental problems such as climate change, depletion of wa-ter and natural resources.

Заместитель директора по воспитательнойработе и вопросам инклюзивного образования

старшей школы №94 г.Ереван Армения

МХИТАРЯН НАРИНЕ БОРИСОВНА

Каждое поколение, хочет оно того или нет,воспитывается с сознанием необходимости охраны ивоспроизведения окружающей среды, природныхресурсов, эффективного использования природныхбогатств.

Что нужно сделать для того чтобы отгородитьнаходящуюся на критической грани планету Земля отдень ото дня усиливающихся испытаний, дляпредотвращения угрожающих ей опасностей? Чтотребуется, особенно сейчас, от человека? Существуютли пути и средства, которые предотвратят имеющиесяпагубные стремления и проявления?

Это возможно и осуществимо, если человечество,независимо от национальности, вероисповедания имировоззрения, в дальнейшем будет более разумным,качественно изменит свое поведение, присотрудничестве с природой будет руководствоватьсялюбовью, доброжелательностью и заботой поотношению к великому дару, данному ему Землей-природой. Такой поворот, в качестве основнойфундаментальной предпосылки, обусловленэкологической культурой человека.

Классической формулировкой, экологическоевоспитание и образованность являются важнейшейчастью формирования личности, в соответствии скоторой личность воспитывается с правильнымитребованиями и отношением к окружающей среде.Особенно в наше время имеет огромное значениевоспитание растущего поколения с сознанием охраны

окружающей среды, разумного использования, нормаминатурального воспроизведения, чтобы обеспечитьбиодеятельность человека. Важнейшим средствомэкологического воспитания и образования являетсяпроведение в учебных заведениях комплексамероприятий по охране флоры и фауны, воздушных,водных бассейнов.

Живая планета Земля является нашим единственнымобщим домом, который нельзя ни купить, ни продать.Человечество является всего лишь частью этого живогоорганизма, чувственной ее, психической частью. Но мызабыли об этом. Нынешний кризис является ответомпланеты Земля на осуществляемые ныне "эко-преступления".

Если человечество продолжит жить, так как сейчас,то к 2030 году для удовлетворения своих потребностейв энергии и другим ресурсам, оно будет вынужденоискать еще одну планету, похожую на планету Земля.

Что такое Экологический след?Экологический след - это новая наука, которая дает

возможность рассчитать, в каком количестве мыдействительно используем с поверхности земли еересурсы и сделать выводы о стабилизации нашегообраза жизни (стабильным считается такоеиспользование ресурса, который не превосходит размерего натурального воспроизводства). Суша и водноепространство Земли, которое может обеспечитьчеловечество необходимыми средствами питания,одежды, отопления и жилища, как и поглощать выбросыдвуокиси углерода и другие выбросы, составляет 13.6миллиардов гектаров. Если учитывать, что в настоящеевремя население Земли составляет около 6.5миллиардов, то получается, что на земле на долюкаждого человека приходится 2 гектара. Экологическийслед каждого из нас в среднем составляет 2.7 Га. Этоозначает, что для обеспечения себя необходимымиматериалами пищи, топлива и одежды, каждый жительпланеты использует 2.7 Га территории суши и воды.Между тем, для удовлетворения данных нужд планетаЗемля может нам предоставить всего лишь 2 Га. Цифрыпоказывают, что мы должны природе, и этот долг всевремя растет. Сегодня необходимо изменить стильнашей жизни, форму работы и организацию отдыха.Человек не должен использовать из ресурсов планетыЗемля больше, чем могут восстановить экосистемы.

ЭКОЛОГИЧЕСКИЙ СЛЕД

Ýêîëîãèÿ

17

¹8-9 (8) 2015

ЛИТЕРАТУРА1. Марухян В., Овсепян А. Экологическое состояние Армении.2. Человек и природа.3. Экология и культура.4. Экологическое воспитание.5. Второе национальное послание об изменениях климата.6. Carbon Footprint- What is Carbon Footprint? - http://www.carbonfootprint.com/carbonfootprint.html

В результате деятельности человека увеличилисьвыбросы двуокиси углерода, которые намного больше,чем планета в состоянии поглотить. Для поглощения 1т. двуокиси углерода требуется 0.35 Га леса. В богатыхстранах, годовой след выбросов двуокиси углерода,возникающий в результате деятельности каждогопотребителя, эквивалентен территории в 6 футбольныхполей- 2.66 Га. Вследствии климатических изменений,возникших в результате данных выбросов, увеличилоськоличество природных катастроф и их интенсивность.Начиная с 1970-ых количество различных видовпопуляций в среднем уменьшилось на 1/3.Экологические следы разных стран и местностейразличны.

След развитых промышленных стран намного больше,чем развивающихся стран. Например, житель США вгод употребляет в среднем ресурсы, которые

эквивалентны 9.4 Га, это приблизительно в 5 разпревышает допустимую для каждого человека на земледолю. Другими словами, если каждый человек на землебудет жить как средний американец, то для обеспечениятакого стиля жизни будет необходимо еще 5 планет,которые имеют такие же ресурсы, как планета Земля.Каждый житель Европы в год использует ресурсы,которые эквивалентны 5 Га. Если каждый человек нашейпланеты будет жить как европеец, то нам будетнеобходимо еще 3 планеты, похожие на Землю.

Мы должны научиться жить в рамках природного"бюджета" нашей планеты, если желаем избегатьширокомасштабных засух, нехватки пищи, массовыхпереселений и др. Мы должны найти пути устойчивогоразвития, которые помогут оптимизировать потребностичеловека к пище, одежде, энергии, здоровью,образованию, перемещению с места на место и отдыху.

Ýêîëîãèÿ

¹8-9 (8) 2015

18

Doctor, psychologist, childdevelopment specialist

Baku, Azerbaijan

ULVIYYA MIRZEYEVA

Мақала балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлқындағы агрессиялық,қиқарлық мінез, жүріс-тұрыс проблемаларына арналған. Автор балалармінез-құлқындағы проблемаларды анықтау мен олардың алдын алу, балалармен ересектердің қарым-қатынасын үйлестіру жолдарын сипаттайды.

В статье представлены материалы о поведенческих проблемах детскогои подросткового возраста, связанных с агрессивным, оппозиционно-вызывающим поведением. Кратко описаны методы изучения, профилактикиагрессивных тенденций, потенциально-враждебных реакций у детей,подростков и их родителей.

The article presents the materials on behavioral problems of children and ado-lescents related to aggressive, oppositional defiant behavior. The author brieflydescribes methods of studying and preventing aggressive tendencies and poten-tially hostile reactions in children, adolescents and their parents.

Psychology

BEHAVIOURAL PROBLEMS IN SMALL CHILDRENAND WAYS TO MANAGE THESE PROBLEMS

"I still feed Emin myself, because if I allow him to eathimself he spills and drops food all around him. When Iscold him for this his behaves even worse."

"Every time I put Aynur down on the floor for a minuteshe screams and cries. She cries even more when thereare other people around."

"Anar always starts fights with other children, he behavesbadly at school and at home. It seems like he enjoys an-noying others."

Any child may show above mentioned and other types ofbehavioural issues. In most cases children try to attractattention by behaving badly, because they are neglectedwhen they behave well.

All behaviour types have reasons, they do not occurfor no reason!

Unusual behaviours can have several reasons. Thesereasons may include cognitive delay, unmet basic needs(love, care, attention, food etc.), pain, insufficient commu-nication, fear, anxiety, isolation (loneliness), anguish, long-ing for attention or too much attention.

However certain behaviours that children show at certainages may well be part of their normal developmental pro-cess and play an important role in the formation of child'spersonality. For example, from 18 months to 4 years of agealmost all children can be stubborn, headstrong, selfish,provocative and withdrawn which respectively form the ba-sis of personality traits such as strong will, sense of self,self-esteem, self-protection and care. Parents need to un-derstand the importance of these behaviours in the forma-tion of their children's future personalities and need to re-spond adequately.

Responding to children's behaviourParents predominantly show following reactions to

their children's bad behaviours: punish, tie hands, iso-late, beat, frustrate, keep child dirty, not give him/herwater or food.

All of these reactions are considered to be negative andunacceptable. They worsen children's behaviours rather thanimprove them.

How should a parent react then?1. Reaction to be shown during child's bad behaviour:

Hug the child to calm him/her down, provide safety, andturn aggressive behaviour into a positive one by distractinghim/her (for example, if child is beating himself/herself upon the head hold his/her hands, sing a song or bring him/her towards a window to 'look at the cars outside')

Ignore the behaviour, not the child.2. Specific approach is used to get rid of a behavioural

problem.This specific approach consists of five steps:Step 1. Carefully observe your child during bad behaviour

and carefully get to know the environment/occasion in whichthis behaviour shows.

Observe your child for one or two weeks. Taking noteswill help you identify the causes of behaviour more clearly.Note everything that can cause your child to behave badlyand analyse what your child gains out of this behaviour.

Step 2: Understand why your child shows thesebehaviours.

Find answers to following questions:- What causes his/her unusual behaviour and how does

it start?- Does he/she behave this way due to (even if partially)

confusing and unclear messages heard from you or oth-ers?

- What does your child gain out of this behaviour that he/she wants to repeat it over and over?

Step 3: Develop a realistic goal by taking into accountyour child's basic needs and developmental level.

If child shows several bad behaviours it is best to workon all of them at the same time. Your goal should be deter-mined based on positive behaviour you want to see in yourchild rather than his/her bad behaviour.

Step 4: Achieve your goal with small steps by appreciat-ing and rewarding your child's good behaviour, by ignoringhis/her bad behaviour, and by making sure he/she under-stands that bad behaviour brings no attention, care or re-ward.

Always praise and reward your child for 'good behaviour'.Reward your child every time he/she behaves the way youwant them to. There are two types of rewards: visible(candy, toys, food) and social (praising, hugging and smil-ing).

Rewarding is an effective tool to eliminate child's badbehaviour. However, certain rules need to be followed. Forexample, when praising your child say his/her name, showyour appreciation and point out the reason for praising. Donot simply say 'Well done', instead say 'Well done Musa!You finished your food carefully'.

Until child learns good behaviour he/she should be regu-larly and consistently rewarded using both types of rewards.Number of rewards should be reduced as the behaviour

19

¹8-9 (8) 2015Psychology

improves. Otherwise child will get used to rewards and willonly behave well when rewarded.

Always reward 'good' behaviour and ignore 'bad' oneYour reaction to child's behaviour must be consistent. It

is unacceptable to reward good behaviour, but also ignoreit, or to ignore bad behaviour, but also punish for it. If this isthe case your child will never behave well.

When using this approach your child may continue be-having badly or the behaviour may worsen. Parent shouldnot be scared of this, but continue with the approach.

Step 5: Once your child's behaviour improves treat himnaturally.

Some behavioural problems and how to manage themHolding one's breath and turning blue

One of the most com-mon behavioural prob-lems in small children isgetting frustrated whencrying and holding his/her breath, thus turningblue. Child turns blue, asthe pause to breathe in-between hiccups is long.Holding one's breath ismost common for chil-dren aged 1 to 4. Childcan hold his/her breathup to 10 minutes ormore, in which case he/she will turn blue, faintor have convulsions.This may scare the par-ent, as it resembles an

epileptic fit. There is no reason to worry, as these involun-tary convulsions have nothing to do with epileptic fits. Chil-dren use this method to manipulate parents and to achievewhat they want. In this situation child uses parent's fearand anxiety as a tool to get what he/she wants. Best way isto prevent this behaviour immediately as it starts and not toallow it to reach the level where child holds his/her breath.Because holding one's breath causes panic, whilst holdingmore breath causes even more panic.

Make sure child understands that this behaviour does notbenefit him: 'you will end this, my son' etc.

Remember that holding breath is child's way to controlyou, to fight for his/her independence and to find out yourattitude towards various cases.

Aggressive behaviourAggressive behaviour is caused (added to the

above mentioned) by certain triggers, environmentetc. Children can be ' infected' by aggression fromothers just like they can be of measles. If we aresurrounded by people who constantly shout and ar-gue, we accept this as normal behaviour and behavethis way as well. If we live with aggression, we learnto be aggressive.

Ability to use distraction method is very important in solv-ing the problem of aggression. Best ways to distract ag-gressive children are painting with fingers, playing with water,sand or play dough. Recommendation on how to behavewith aggressive children:

- Do not create an environment for aggressive behaviour:try to see when it might happen and distract the child.

- Do not be aggressive with aggressive children- Make no room for boredom: a child who has nothing to

do will be mischievous- Do not reward aggressive behaviour. Ignore it if you

can. If you cannot ignore it, be serious and strict. Do notpay attention to child when he/she is being aggressive.

- Have rules for sharing when you are together. Whoseturn is it to cycle? Which TV programme are we going towatch? Take turns in choosing. Rules make no room forarguments.

- Be quick and smart when dealing with a mischievouschild.

- Help your child to succeed. Healthy child with self-re-spect and confidence has no need to be aggressive.

- Show your child that he/she will not achieve what theywant by being aggressive. Show him/her that politebehaviour brings quicker and more positive results.

- Be a good example. Do not shout or criticize. Child mayrepeat your behaviour.

- Be soft, but do not forget to say 'No'. This is a veryeffective small word. But be clear in what you are trying tosay when saying 'No'.

Some recommendations for anger management:- Show your child you are angry if you must. Love and

anger are opposite sides of one coin.- Accept that your child will sometimes make you angry.- Give your child a strict warning if you can. Do not feel

guilty when doing this.- Do not damage child's personality and do not use sen-

tences like 'you are an awful, misbehaved little coward'.Children may take these words seriously.

- When everything is over, say: 'I was really angry, wasn'tI?' These words clarify the situation and show that it will nothappen every day. Talking about this makes one big truthvery clear to the child: the anger is not permanent and doesnot mean the end of your love for the child.

- Show your child what can make you angry. This may bedirty bedroom, being rude to guests, eating untidily etc. It isvery important for the child to know all the reasons that canmake you angry.

Headstrong and Stubborn childrenStubbornness start at about 18 months of age and con-

tinues until child is 3.5 or 4 years old. Most stubborn periodis 2.5-3 years of age. Boys are usually more headstrongthan girls. Girls, however, are stubborn.

It is important for each child to go through this period.These behaviours form the foundation of child's future strongwill, sense of self and personality. However, if child contin-ues to be headstrong and stubborn after the age of 4, mostprobably, he/she is manipulating others via a 'proven'method. As a result, it is very important for parents to re-spond correctly:

- Do not pay too much attention to child's stubbornbehaviour. See it as a necessity

- Be with your child when he/she has 'fits' of stubborn-ness. Child needs to feel that you understand him/her.

- Child needs 'audience' when being hysterical and stub-born. Do not run for help to those around you. Do not say:'See, what a bad child, oh!', as this is exactly what the childwants.

- Do not try to suggest anything during these fits. It isuseless. It is not useful to talk. Beating the child bringsmore stress.

- Even if child shows hysterical behaviour in a public place,do not surrender to it. There is only one way in this situa-tion - take your child's hand and walk away from there!

- Try to be cunning: 'I have such an interesting toy!', 'Seewhat the crow is doing behind the window' - these methodscan interest and draw attention of your child.

- Take child's behaviour seriously. Do not change yourmind if you said 'NO'.

StealingThere are several reasons for child's stealing: learning

from others, trying to look like an adult, being angry at some-one, taking revenge, trying to acquire what he/she does nothave etc.

What should parents do if they know/feel that their childhas stolen something? There are several rules parents musttake into account in this situation:

- Create your personal system of rights and wrongs. Ifyour child has taken another child's toy or money from yourwallet, you have to say 'put it back'.

- Believe your child. Give him/her a task where he/she

¹8-9 (8) 2015

20

will be responsible for some amount of money. This cre-ates trust.

- Love your child, and if he/she has stolen something,punish him/her, but show that you love him/her.

- Explain to your child that theft is wrong. Explain to him/her that there will be no trust in this situation. If someonesteals his/her toy, he/she will not like it either.

Behaviour types demonstrated by pre-school age chil-dren

Psychologists Irwin Wagner and David Elkind have iden-tified four types of behaviour:

1. Adulatory - show too much care to prove that they arenice. Trying to earn friends through flattery.

2. Clown - ready to do everything so that adults pay at-tention and praise him/her. He/she would even tolerate in-sults and physical pain for this. For this child making ev-eryone laugh is the most important goal.

3. Adult-like - children who are not accepted by theirpeers. As a result they try to build communication withadults. They become favourites of adults. Adults, on theother hand, see these children as smart, obedient, respect-ful towards adults, well behaved, taking every given taskseriously etc. But in reality these children do not succeed in

Psychology

making friends with their peers. That is what they are notsuccessful in.

4. Mischievous hooligans - make friends with youngerand weaker children to subordinate them. They cannot over-come the strength of their peers, hence they dictate to chil-dren with weak personalities and who are scared of them.Usually hooligan makes friends with adulatory child whichcreates a really bad friendship.

What to do if your child shows one of the abovebehaviours? If you demand that your adult-like child keepsaway from adults you deprive him/her from the only sourceof social success he/she has in life.

Adulatory child is scared to lose friends.If mischievous hooligan rejects the claim that he/she

threatened someone and you try to prove this with allyour efforts you are complicating the situation even fur-ther.

In these situations you need to understand that your childneeds professional help to restore social relationships. Pa-tiently improve your child's communication skills by usingall methods that develop child's self-esteem, get rid ofnegativities on his/her personality and help communicatewith other children.

21

¹8-9 (8) 2015

Спецпедагог по работе с детьми сособенными потребностями,

Член всемирной Организации Красногокреста г. Ереван, Армения

ОВАННЕС ОВАКЯН

Аутизм или РАС (расстройства аутистическогоспектра) - тяжелое расстройство коммуникативныхфункций, адаптивного поведения и развитие речи,которое выражается до 3 лет. Аутизм принадлежит к темрасстройствам, у которых точные причинывозникновения до сих пор неизвестны. Развитие этогорасстройства обнаружили довольно поздно, поэтому досих пор оно глубоко не изучено. У детей страдающихаутизмом обычно расстройство проявляется в первыегоды жизни и часто сопровождаются некоторойзадержкой интеллектуального развития. Родители бьюттревогу, когда ребенок (в основном к двум годам) неулыбается и игнорирует других людей. Вовзаимодействии с людьми они очевидно пассивные илислишком возбудимые, порой не различают дажеродственников. Есть проблемы с коммуникацией исоциальным взаимодействием. Дети данной группы,кажутся изолированными, они словно отрезаны отреальности. Они не вступают в контакт, взглядом необщаются с окружающими людьми. Аутизм -долгосрочный процесс.

В процессе развития у таких детей школьного иподросткового возраста, в некоторых областяхзамечается прогресс (например, расширение границинтересов связанные с общественной работой, илисвязи хождением в школу). В подростковом возрасте, унекоторых личностей поведение ухудшается, но у другойчасти - улучшается. Для прогнозирования будущеготечения заболевания, лучшими показателями являютсяречь (например, вербальная коммуникация) ипередвижение, повышение уровня в сфере общихзнаний.

У большинства детей с синдромом аутизма имеетсяумственная отсталость. С психологическими тестамитрудно оценить этих детей, потому что они имеютрасстройство контакта и нарушение коммуникации.Некоторые дети, хотя и редко, отличаются талантом вкакой-то узкой области, имеют хорошо развитыеиндивидуальные навыки, например, выполняютсложные численные расчеты, решают замысловатыеголоволомки, имеют удивительную память, огромныеспособности показывают в сфере искусства и музыки.

На сегодняшний день различные исследователипредложили множество способов лечения аутизма, норезультаты были незначительны. Ранняя диагностикаспособствует осуществлению деятельности лечения и

восстановления и обеспечивает возможную имаксимальную эффективность.

Лечения без медикаментов направлены наформирование умений установления социальныхотношений, развитию внимания, а так же развитиюимеющихся сильных способностей.

Лечение должно быть основано на личныхпотребностях, на возможностях и способностях данногоребёнка. Усердные усилия, некоторым образом могутпомочь развить аутичного ребенка для улучшения егоповедения, отношения, общения и развития речи.

На самом деле не существует никакого специальноголечения от аутизма. Лечение болезни симптоматическое.В медикаментозном лечении для лечения используютанти-психичные и психотропные препараты,антидепрессант, препараты регулирующие настроениеи другие препараты. С помощью лекарств можнооблегчить вспышки агрессии, характеризующие аутизм,бессонницу, гиперреактивность, страхи, расстройстванастроения, а также улучшить внимание, восприятие,взаимодействие с окружающими людьми, тем самымспособствовать улучшению академическихспособностей.

Аутизм диагностируется особенной и отличительнойхарактеристикой. Для диагноза тщательно изучаетсяистория развития ребенка. Исследователь запрашиваетродителей и других людей (родственников, соседей) ожизни ребенка. Рекомендуется исследовать ребёнка вразных условиях и в разных ситуациях.Диагностирование аутизма необходимо провести спрофессиональной группой, в которой включен психолог,невролог, психиатр, психотерапевт, логопеды и другиеспециалисты, которые имеют опыт работы с детьми.

Исследования ребёнка, у которого экспертыподозревают аутизм, должны проводиться в особыхусловиях, которые были бы максимально близки кповседневной жизни.

Нарушения, относящиеся к аутизму определяютсяосновываясь на стандарты международных системдиагностики (классификации), такие как DSM IVАмериканской Психиатрической Ассоциации, МКБ 10Всемирной Организации Здравоохранения. Допол-нительные меры поддержки, которые помогаютопределить тип патологии, это получение информацииот родителей, от родственников, шкалы исследованияи тесты, которые позволяют правильно и качественно

РАННЯЯ ДИАГНОСТИКА АУТИЗМА -ЗАЛОГ ВЫБОРА НАИБОЛЕЕ ЭФФЕКТИВНОЙ ФОРМЫ

КОРРЕКЦИОННОЙ ТЕРАПИИ

Мақала балалардағы аутистік ауқымдағы бұзылыстардыанықтау мен түзету мәселелеріне арналған. Мақала авторыаутизмді анықтаудың түрлі әдістерін сипаттайды. Автордыңпікірінше, бұзылысты ерте жастан анықтау оны тиімдітүзетудің бірден бір кепілі болып табылады.

Статья посвящена вопросам диагностики и коррекциирасстройств аутистического спектра у детей. Авторстатьи описывает различные методы диагностики аутизма.По мнению автора, именно ранняя диагностика являетсязалогом успешной коррекции расстройства аутистическогоспектра.

The article is devoted to the diagnosis and correction of childrenautism spectrum disorders. The author describes the various meth-ods of diagnosing autism. According to the author, early diagnosisis the key to successful correction of autism spectrum disorders.

Ïñèõîëîãèÿ

¹8-9 (8) 2015

22

установить диагностировать проблему детскогоразвития.

Для диагностики аутизма в раннем младенческомвозрасте используются различные тесты,исправительные и обследовательные методы. К примеу:

- Анкета диагностики аутизма (Autism Diagnostic Inter-view-ADI);

- Исследовательская шкала диагностики аутизма (Au-tism Diagnostic Observation Schedule-ADOS)

- Исследовательская шкала диагностики аутизма -общая форма (Autism Diagnostic Observation Schedule-Generic-ADOS-G)

- Рейтинговая шкала детского аутизма (Childhood Au-tism Rating Scale-CARS)

- Анкета поведения диагностики аутизма (Autism Be-havior Checklist-ABC)

- Анкета для родителей для диагностики аутизма (Au-tism Diagnostic Parents Checklist-ADPC)

Шкалы диагностики, диагностическая информацияиз анкет дают сведения о масштабах восприятия,функции мозга, мелкой моторики, интеллектуальногоразвития речи, игрового поведения. Инстру-ментальные методы диагностики аутизма даютинформацию о состоянии и физиологических функцийголовного мозга, сердечно-сосудистой системы. Срединих:

- (ЭЭГ) - электроэнцефалография, исследованиямозговой биоэлектрической активности ифункционального состояния системы

- Измерение внутричерепного давления (ЭхоЭГ)- Магнитно-резонансная томография (МРТ) - этим

методом изучают ткань и внутренние органы человека.- Кардиоинтервалография - обследование сердца

(ЭКГ).- Электронейромиография - обследование состояния

нервной системыЛабораторные исследования, оценивают состояние

крови, иммунной системы, числа ртути и других тяжелыхметаллов в организме. Иногда аутизм сопровождаетсярасстройством желудка и болями. Урегулированиедиеты и выявление аллергенов помогают создатьотдельную, личную диету для данного ребенка.Соблюдение диеты уже начало лечения.

Диагностирование аутизма у детей в возрасте до двухлет трудно, потому что:

- Это хорошо выражается в 2,5 лет. До этого возрастаслабо выражены симптомы аутизма или же они тайные.

- Часто педиатры и детские психологи, не знающиепроблемы, не обнаруживают раннее развитиеаномальных симптомов.

И так... диагностирование аутизма очень объемное,сложное и комплексное исследование. На данном этапезадача врача исследовать и выявить проблему, собратькак можно больше информации о состоянии здоровьяи о проблеме развития ребенка, сведение которыепомогут поставить правильный диагноз аутизма. Позженужно провести дополнительный осмотр, дляподтверждения диагноза и проведения регулярныхконсультаций.

В настоящее время существуют множество теорий овозникновении аутизма, из которых ни одна теория недоказана в полной мере. Аутизм представляет собойвозникновение из множества причин (в основномбиологических) и комплекса клинических проявлений иразличных синдромов.

Возможными причинами возникновения аутизма могутстать различные патологии родов, черепно-мозговыетравмы. Вполне вероятно, что некоторую роль играетгенетическая или наследственная дисфункция. Факторыокружающей среды могут способствоватьвозникновению аутизма.

Во многих случаях, даже после обширныхисследований, трудно указать конкретные причины. Внекоторых случаях, аутизм и другие неврологическиерасстройства могут быть объединены, особенно сэпилептическими судорогами.

Аутизм можно встретить с сочетанием с другимирасстройствами, которые связаны с поражениеммозговых функций, таких как вирусные инфекции,нарушения обмена веществ, эпилепсии и психическогоразвития. Важно различить аутизм и шизофрению илипсихическое расстройство, потому что неправильноеразличие может привести к неадекватному инеэффективному лечению.

Таким образом, можно сделать вывод о том, что длявыявления и диагностики аутизма, существует массаметодик, наработок и способов. Правильный выбор иприменение дают возможность выявлять раннеерасстройство у ребенка и организовать необходимыекорректирующие работы.

Ïñèõîëîãèÿ

23

¹8-9 (8) 2015Ïñèõîëîãèÿ

Қазақ инновациялықгуманитарлық-заңуниверситетінің

магистранты

ҚАЙНИКЕН СЕРІКҚЫЗЫ

Студент - қандай да бір жеке тұлға. Ой-санасыдамыған, ел болашағының тізгінін ұстауы үшін өз алдынабір мамандық иесі боламын деп үлкен мақсат қойғаниндивид, яғни өз ұстанымын анықтаған, алдына қойғанайқын мақсаты бар адам. Ал, осындай тұлғаның жаңаортаға бейімделушілігі психология және педагогикағылымдарының ежелгі тарихынан келе жатқан мәселеболғанымен де өзінің өзектілігін қазіргі күнге дейінжоғалтпаған кең ауқымды тақырыптардың бірі. Осытақырып төңірегінде студент жастардың бейімделушілікарқылы құндылық қабілеттерін дамыту қалай жүзегеасатыны бізге беймәлім. Ол үшін "бейімделу" сөзініңтөңірегінде ой қозғап көрейік."Бейімделу" сөзініңастарында "тұлғаның орта арасында қарама-қайшылықсыз, әр қилы талаптарына бейімделу депжазылған. Көбіне ғалымдар "бейімделу" түсінігін жекетұлғаның қоршаған жерінде және табиғи ортасындареакцияларын белгілеу үшін қолданады. Оқушылардыңоқу бағдарламасына үйрену кезеңінде, ғалымдарбейімделудің көптеген түрлерін қарастыруды ұсынады.Негізінен бейімделуді қоршаған ортасына сай 5 түргебөледі: әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық,психологиялық, іскерлік, педагогикалық. Жоғары оқуорнында студенттердің бейімделуінің сәтті болуынанстуденттің мамандануы жақсы қалыптасады жәнеқоғамдық ортада дамуы жүзеге асады.

Бірінші курстардың оқу орнына бейімделу үрдісінеорай жүргізілген көптеген зерттеулер келесідей негізгіқиындықтарға жіктеледі екен: кешегі мектептіңұжымындағы оқушылардың оның өзара көмегі менморальдік қалауының кетуімен байланысты жағымсызкүйзелістер; кәсіпті таңдаудағы мотивацияныңбелгісіздігі, оған жеткіліксіз психологиялық даярлық,мінез-құлық пен іс-әрекетті психологиялық өзіндік реттейалмаушылық, оның күнделікті бақылауға ашылуынпедагогтардың талап етуі, жаңа жағдайда еңбек пендемалыстың оптималды тәртібін қарастырып іздеужұмыс пен өзіндік қызметті реттеу, әсіресе үйжағдайынан жатақханаға ауысу кезінде, соңғысы өзіндікжұмысқа дағдының болмауы, конспекті жасай алмау,алғашқы еңбек көздерімен, сөздіктермен, анықтамасілтемелермен жұмыс жасай алмаушылық.Барлық осықиыншылықтар өзінің шығуына байланысты әр түрлі.

Оның кейбіреулері объективті құрыла алмайтын, ендібіреулері субъективті сипатта және де әлсіз даярлықпен,мектеп және жанұя тәрбиесіндегі ақауларменбайланысты.

Қалалық және ауылдық қоғамның арасындағыерекшеліктер әрқашан байқалады. Ауылдан қалағакелген студент жаңа ортаға келгенде бөтен қаланыңөзіндік ережелерімен, құндылықтарымен, талаптарыментанысып, жаңа қоғаммен қарым-қатынасқа түсу олардыңкөзқарасына, дүниетанымына, бейімделуіне әсер етедіжәне де ауылдан қалаға оқуға келген студенттердіңбірінші курста психологиялық өзгерістер байқалады.Бейімделу кезеңінде жаңа қоғам олардың жүйкежүйесіне, мінез-құлқына әсерін тигізеді. Сондықтан дамұндай жағдайда студент бірінші курсқа келгенде жаңаортада жаңа ақпараттарды қабылдауы мен қоғамменқарым-қатынасқа түсуі төмен көрсеткішті көрсетуі мүмкін.

Студенттің білімді меңгеруі мен білім алуға дегенқызығушылығы және оның үлгерімінің жоғары дәрежедеболуына оның жаңа қоғамдық ортадағы студенттермен,оқытушылармен, жоғары оқу орнының әкімшілігіменөзара қарым-қатынасының жақсы болуы үлкен әсеретеді. Сондықтан оқытушылар құрамыныңстуденттермен жұмыс жасау жағдайы олардыңбейімделуіне үлкен әсерін тигізеді.

Студенттің ғылыми жұмыспен айналысуы, мәденишараларға белсене араласуы, қоғамдық бірлестіктердіңмүшесі болуы, қазіргі күні белең алған ең ізгі шара.Студенттердің өзін-өзі басқаруының бір мүшесі болуы,міне, осының барлығы студенттің тек жеке басы үшінғана емес, алғашында өзінің оқу орны үшін, кейін еліүшін атқарар ісінің бастамасы болып есептелінеді. Яғни,шығармашылық шырқау шегінің нәтижесіне жетуге осыкезден қамдана бастайды. Бойындағы қабілетіндарытады. Оның барлығына ықпал ететін тылсым күшиесі бұл оқытушылар болмақ. Егер ғылыми іспенайналысатын болса, ғылыми жетекшісі, шығармажазатын болса, тіл байлығы мықты, сөзге шебер ұстазкерек, өнер саласында жүрер болса, биші, жезтаңдайәнші дегендей әр саланың бабына сай бапкерістуденттердің шығармашылықпен айналысуына ықпалжасайды. Нәтижесінде студент оқу бітіргеннен кейінкелелі мол келешектің тізгінін ұстайтын, бостандыққа

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДАСТУДЕНТТЕРДІҢ ҚҰНДЫЛЫҚ

ҚАБІЛЕТТЕРІН БЕЙІМДЕЛУШІЛІКАРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Мақала студенттердің құндылықты бағыт-бағдарларын зерттеугеарналған. Автор студенттер өміріндегі негізгі құндылықтар менмотивацияны анықтауға тырысады,ұйымдастырылған оқыту үрдісінжастарды тұлға ретінде қалыптастыратын бірден бір фактор ретіндеайқындайды.

В статье проведено изучение системы ценностей студентов, выявленыдоминирующие ценности и мотивации, сделан анализ внутриличностныхконфликтов. Автор позиционирует организованный образовательныйпроцесс, как наиболее благоприятный фактор для личностного развитиямолодого человека.

In this article research of value system of students is conducted, the dominantvalues and motivation are educed, the analysis of intrapersonal conflicts are made.The author presents organized educational process, as the most favorable factorfor the personal development of the young man.

Табиғатта жерден жұлынып алып, құнарсыз құмға тастаған өсімдіктердің өмір сүруі мүмкін емес екені сияқты,адамның да қоғамнан тыс болуы мүмкін емес.

А.Н. Толстой

¹8-9 (8) 2015

24

толы болашақты бастайтын, айбаты арыстандай,қайраты жолбарыстай, аузы дуалы, білегі қуатты, білімімол, қай салада болса да аянбай тер төгуге бар жасмаман иесі болып шығады. Бұл сөзсіз шындық.

Студент кез келген уақытта ізденіп, тың мәселелердізерттеп, тыңнан тыңшыға айналуы керек. Тыңоқиғалармен барша жұртшылықты хабардар етіпотырған студент қана жан-жақты жүргендігін көрсетеалады. Содан барып ол өзінің шығармашылық жолынбастайды. Ал шығармашылық ұғымы - жаңа нәрсеойлап, жетістікке қол жеткізу деген сөз.Барлығына даең әуелі үлкен сенім мен тәуекел керек. Сенімділік пенбойыңдағы күш-қайрат болмаса, онда бізбағындырмайтын биік белес жоқ. Студентті ортағабейімдеу, бойындағы құндылық қабілеттерін ашу -бүгіннің ең басты талабы.

Жоғары оқу орындарында студенттердің құндылыққабілеттерін бейімделушілік арқылы қалыптастыру үшін,оқытушылар төменде көрсетілген ұсыныстардыбасшылыққа алған жөн:

Оқу жылы барысында студенттік топтың өміріне ұдайықатысу, мәселелерін шешуге көмек көрсету, топта достықортасын қалыптастыру, әрбір студентке тұлға ретіндеқарау.

Студенттердің сабаққа қатысуын және үлгерімінбақылауды ұйымдастыру,сабаққа қатысуын тексеру,оқытушылармен әңгімелесу.Оқу сабақтарына, аралық,апталық және сессияға байланысты мәселелертуындаса көмек көрсету.Студенттерді ғылыми-зерттеужұмысына тарту, олардың ғылыми мүдделерін ескеру,зерделеу.Студенттерді студенттік өмірге баулу, өздерінөзі танытуына жағдай жасау.Әрбір студентпен: жоғарыоқу орнына бейімделу барысында қиындыққа тап болғанстуденттермен, оқу пәндерін жан-жақты әрі тереңнен

оқығысы келетін студенттермен жеке-дара жұмыс жасау.Сонымен қатар куратор-эдвайзер студенттердің жекемәселелеріне, оқытушылармен, студенттермен өзарақарым-қатынасына назар аударуы тиіс.Топтағыстуденттердің этикалық тәрбиесі: сыртқы келбетіне назараудару, топтағы студенттің мінез-құлқына мән беру,олардың оқу орнындағы ішкі тәртібін қадағалауынбақылау.Адамгершілік, эстетикалық, кәсіби, мәдени жәнефизиологиялық тәрбие беру бағытында нақты іс-шаралар ұйымдастыру. Ең бастысы жоғарғы оқуорындарында студенттік өзін-өзі басқару ұйымынабелсене араласып, қоғамдық жұмыстарының белдімүшесі болу. Міне, осы аталған ұсыныстар толықтайорындалса студент бойындағы құндылықтар ашылып,дами түседі.

Менің ойымша, әрбір оқытушы студенттің бос уақытынтиімді пайдаланып, шығармашылығын дамытатын әртүрлі кездесулер, іс-шаралар ұйымдастыру қажет. Іс-шара барысында, әрбір студенттің өзіндік ойын,көзқарасын білдіруге мүмкіндік беру керек. Осындайжұмыстарды үнемі жүргізу оқушылардышығармашылыққа баулуға, білім алушы бойындағықабілет көзін ашып, тілін байытуға, қиялын ұштауға, өзбетінше ізденуге зор әсерін тигізеді.XXI ғасыр - білімғасыры. Тек білімді,жан - жақты дамыған азаматтарыменғана еліміздің болашағы жарқын болмақ. Білімді ұрпағыбар мемлекет өзінің даму жолында кез келген кедергілермен тосқауылдарға қарсы тұра алады.

Қорыта айтқанда, оқытушы еңбегі - білім алушыбілімімен өлшенеді десек, оқытушы еңбегінің күрделілігі- әрбір студенттің жүрегіне жол таба білуінде. Әрбір білімалушы бойындағы қабілетті дамыту арқылы өзін, өмірді,әлемді танып білуге, қоғам алдындағы жауапкершілікқасиеттерін сезіндіре білуінде жатыр.

Ïñèõîëîãèÿ

ӘДЕБИЕТТЕР.

1. Воронский В.А. Исследования студентов к условием в вузы / В.А. Воронский // Соционика. - 2001. - №6. - С. 29-33.2. Любимова Г.Ю. От первокурсника до выпускника / Г.Ю. Любимова// Вестник Московского Университета. Сер14. Психология. -2001.- №1. 48 - 523. Свиридова Н.А Адаптационные процессы в среде молодежи /Н.А Свиридова // соц. ис. № 1. 2002.4. Туршинский З. Многоликая адаптация // Биология в школе. - 1996. - № 5. - С. 77-80.5. Шайхова М. Жастардың әлеуметтік - психологиялық бейімделу мәселелері / М. Шайхова // Ұлағат. - 2004. - №1.- 49-51 б.6. Соляренко Л.Д. Основы психологии. - 2-е изд. - Ростов н/Д: Феникс, 1997. - 736 с.7. Тәжібаев, С. Болашақ ұстазды әдептілікке тәрбиелеу//Ұлт тағылымы.- 2000.- № 2.- 48-51 б.8. Шаяхмет, Қ. Жастар тәрбиесінің мәселелері Шәкәрім шығармаларында//Тәрбие құралы.- 2009.- № 2.- 4 б.9. Мұңашева, Ж. Үйлесіммен үндескен өнер мен тәрбие //Ізденіс. 2003.- № 2.- 204-207 б.

25

¹8-9 (8) 2015

БУРАХАНОВААЙГУЛЬ

ТУРАРБЕКОВНАГосударственный университет им.

Шакарима г.Семей

АДИЛЬЖАНОВАКУРАЛАЙ

СОВЕТХАНОВНА

Зерттеу ұйымдасқан стресс пен оны ұжымдық мәдениеттіңоны еңсеру факторы ретіндегі рөлі туралы. Стресстікжағдайлардың ерекшеліктері мақалада бірнеше деңгейгесараланып беріледі: адам, топ және ұйым деңгейлері үшін.

Исследование посвящено изучению организационного стрессаи особенностей корпоративной культуры как факторасправляющегося поведения персонала в организационнойситуации со стрессами. Специфика этой ситуации былаопределена для условий разных уровней: человек, группа,организация.

This research is devoted to studying of organizational stress andparticularly corporate culture as a factor of personnel's coping behav-ior in organizational stress situation. The specialty of this situation wasdefined for different levels conditions: individual, group, organizational.

КОПИНГ-СТРАТЕГИИ СОТРУДНИКОВ КАКФАКТОР КОРПОРАТИВНОЙ КУЛЬТУРЫ

В настоящее время важной задачей в сфереуправления персоналом является помощь сотрудникамв формировании конструктивных поведенческихстратегий по преодолению организационного стресса.В нашем исследовании в качестве фактора,определяющего копинг-поведение в ситуацииорганизационного стресса, мы рассматриваемкорпоративную культуру и выявляем взаимосвязь этихявлений. Знание особенностей этой взаимосвязи будетспособствовать повышению эффективности в сфереуправления персоналом и позволит осуществитьразработки по коррекции корпоративной культуры длясохранения профессионального здоровья сотрудников.

В нашей работе мы опираемся на определениеорганизационного стресса Н.Е. Водопьяновой и Е.С.Старченковой: "Организационный стресс - психическоенапряжение, связанное с преодолением несовершенстваорганизационных условий труда, с высокими нагрузкамипри выполнении профессиональных обязанностей нарабочем месте в конкретной организационной структуре(в организации или в ее подразделении, фирме,корпорации), а также с поиском новых неординарныхрешений при форс-мажорных обстоятельствах".

Согласно пониманию организационного стресса какмногомерного явления, а также модели его диагностики,представленной в работе Л.Н. Артамоновой, А.Б.Леоновой, целесообразно рассматривать причиныорганизационного стресса как факторы трех уровней:индивидуального, группового и организационного. Всвязи с этим мы предполагаем, что использованиекопинг-стратегий также можно рассматривать на этих

трех уровнях, в соответствии с факторами возникновенияорганизационного стресса.

При анализе копинг-поведения мы используемклассификацию копинг-стратегий С.Хобфолла, которыйпредлагает следующие стратегии: "ассертивныедействия", "вступление в социальный контакт", "поисксоциальной поддержки", "осторожные действия","импульсивные действия", "избегание", "манипулятивныедействия", "асоциальные действия", "агрессивныедействия". Данная классификация разработана в рамкахресурсного подхода, основанного на когнитивномподходе к изучению копинга Р.Лазаруса и С.Фолкман.

Преодоление организационного стресса является насегодняшний день актуальной проблемойпсихологических исследований. Кроме того, даннаяпроблема имеет ярко выраженный прикладной характеркак для представителей служб по управлениюперсоналом, разрабатывающих различные программыобучения, так и для сотрудников организации,мотивированных на конструктивное преодолениеорганизационного стресса. Дальнейшие исследованияв этой области имеют широкую перспективу.Актуальным, на ваш взгляд, является изучениеособенностей взаимосвязи корпоративной культуры икопинг-поведения сотрудников из организацийразличного профиля в ситуации организационногостресса; исследование гендерных особенностейпреодоления организационного стресса; созданиетипологии сотрудников, использующих специфическиекопинг-стратегии условиях определеннойкорпоративной культуры.

Ïñèõîëîãèÿ

ЛИТЕРАТУРА.

1. Артамонова Л.Н. Комплексная диагностика организационного стресса как средство оптимизации деятельностиерсонала (на примере различных подразделений Сбербанка РФ): автореф. дис. … канн. психол. наук: 19.00.03-М.,2009. - 28с.2. Водопьянова Н.Е. Психодиагностика стресса. - СПб. : Питер, 2009 - 336с.3. Камерон К., Куинн Р. Диагностика и изменение организационной культуры. - СПб.: Питер, 2001. - 320с.4. Купер К.Л., Маршалл Дж. Источники стресса "белых воротничков"// Психология труда и организационнаяпсихология: современное состояние и перспективы развития: хрестоматия/ сост. А.Б.Леонова, О.Н.Чернышева.- М. : Радикс, 1995. - с.176-196.5. Организационное поведение / под ред. Г.Р. Латфуллина, О.Н. Громовой. - СПб.: Питер, 2009. -464с.6. Пряжников Н.С., Пряжникова Е.Ю. Психология труда и человеческого достоинства. - М. : Изд. центр "Академия",2001. - 480с.7. Сушко Н.Г. Личностные детерминанты организационного стресса: дис. … канд. психол. наук : 19.00.11. - СПб.,1998. - 196с.8. Щербатых Ю.В. Психология стресса и методы коррекции. - СПб.: Питер, 2006. - 256с.

¹8-9 (8) 2015

26

Семей қаласының Шәкәріматындағы мемлекеттік

университетініңоқытушысы

ТЕЗЕКБАЕВА МАДИНАЖУМАБЕКОВНА

Отбасы адам баласы дүниеге келгенінен есігін айқарашып енетін үйі, өсіп ер жеткен, тәрбие алатын асақажетті, әрі қасиетті ордасы. Жеке тұлғаның қалыптасыпжетілуіне, отбасының құдіретті күшін басқа еш нәрсеменсалыстыруға болмайды, отбасы болашақ азаматтыңәлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарынжасайтын бастапқы адым. [1,2]

Отбасы әлеуметтенудің алғашқы сатысы, мұндапікірлер, көзқарастар, құндылықтар мен мінез-құлықтарды меңгере бастайды.

Отбасындағы ең басты іс-әрекет ол ата-ана мен балаарасындағы қарым-қатынас.

Қарым-қатынас - адамзат өмірінің аса маңызды жәненегізгі сферасы болып, соның нәтижесіде тұлға аралықбайланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамиды.Қарым-қатынас дегеніміз өзара пікір алмасу, сезімәлемінде бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтасболу сенімді кең ауқымды эмоция спектрлерін қамтиды.Қарым-қатынас барысында екі не бірнешепсихологиялық жүйе, рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім,не өзара түсіністік тұрғысында, не болмаса қақтығыс,талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәмілеүрдіс іске асады. Сондықтан да қарым - қатынаста мынаережені қолдану қажет: ең алдымен балаға талап қоймасбұрын өзіңе талап қой. Қарым - қатынастағы ең қиыннәрсе бала мінез - құлқының себептерін түсіну. Жалпыбүгінгі күнде адамдардың бірін - бірі түсінуі негізгі мәселеболып табылады. Осыған орай жеткіншектердің көпшілігізерттеушілердің "Бақыт деген не?" - деген сұрағына: "Бұлсені түсіне білу" - деп жауап береді. Жеткіншектік шақтабалалардың ересек адамның жүріс тұрысына,қылықтарына, әрекеттеріне сырт көзбен қарау күшейеді.Ата - аналар мен жеткіншектердің арасындағыкикілжіннің жиі кездесетін себептерінің бірі жеткіншектермен ата - аналар қабылдауының қатынасының екі түрліболуына байланысты.

Жеткіншектік кезең - бұл барлық отбасы мүшелерініңәлеуметтік тұлғалық және отбасылық кикілжіңдерболатын кезең. Отбасы мүшелерінің арасындағы кейбірмәселелер мен бұрын көрінбейтін қайшылықтар сыртқашығып отбасындағы кикілжіңдер шиеленісе түседі.Жеткіншектердің ата- анасынан психологиялық тұрғыдабөлінуі, оларға қарсы тұруынан басталады.Жеткіншектер дөрекі, іс қимылда жылдам болуы мүмкін.Олар ата- анасы мен басқа ересектерге сын көзбенқарайды. Дағдарыс - кикілжің қиындықтар-

жеткіншектердің дамуындағы күрделі және қиынмәселелердің бірі болып табылады. Кикілжіңсіз отбасыжоқ. Солардың кейбір түрлерін қарастырайық, мәселен,"мен жақсы білемін" атты кикілжің ақпараттықбайланыстарға қатысты туындайды. Бір сұрақтөңірегінде ата - аналар да, балада да бірдей мәліметболады. Бала өз білгеніне қарай жасағысы келеді. Анасыоған "мен жақсы білемін" дегеннен артық ештеңеайтпайды. Егер әрқашан да үлкендердің айтқаны дұрысболса ештеңе білмейтініне көнеді де одан ары қарайенжар болып үнемі бағынушы қалыпта болады.Сондықтан, ата - ана мұндай жағдайда бедел бағытынүстем етпей, өз көзқарасын "сенің орныңда болсам менбылай істер едім" - деген ұстанымды көрсетуі қажет.

1. Жиі кездесетін кикілжіннің бірі. "Сен өскен соң" депаталады". Ата- ана бедел тұрғысынан келеді де, балаылғи да өз дербестігін көрсетуге тырысқан сайын оныңіс - әрекетін кері бағалайды. Бұл тұрғыда ата - ана өзүстемдігін сақтап қалуға тырысады және баланың табиғиқылықтарын тыңдаудан бас тартады. [3,4]

2. "Мен саған бәрін бердім". Бұл кикілжіннің негізіндебалаларға жасалған нәрселердің бәрі үшін оларданмахаббат, шарт ұсынушылық бағынушылық талапетіледі. Кикілжіннің мұндай түрі көбінесе шешесіменұлының арасында туындайды. Ұлының тәуелсіз жәнедербес әрекет етуге талпынуы анасы жағынан өте күштіқарсылық тудырады.

Отбасылар әр түрлі болады. Социологтар отбасын әртүрлі типтерге бөледі: үйлесімді, бөлінген, ыдыраған,толық емес отбасы. Отбасы толық болуы мүмкін, бірақтәрбие теріс болуы мүмкін. Кейде келіспеушілік күндеұрыс болып тұратын толық отбасыларда кездеседі.Отбасындағы сәтсіздік белгілі деңгейде балапсихикасының дұрыс дамуына әкелмейді.

Психологиялық қарым - қатынас "әр сағат сайынболмыстың бір бөлшегін алып кететін" қатынас. Олқайырымдылық пен өзара түсіністіктің отбасында жоқболуы. Бұл жатырқаушылыққа, ашушаңдық пентұйықтыққа әкеледі. Баланың мінез - құлқын дұрыс жаққаөзгерту үшін ең алдымен ата- ана өзін өзгертуі тиіс. Мұнытүсіну оңай емес. Ол үшін балаларға деген қатынасстереотиптері болуы қажет. Олардың ішіндегі еңмаңыздысы- балаға бәрін тыңдаушы, орындаушы адамретінде қарау. [4,5]

Ата - ананың теріс қатынасының енді бір түрі керісіншебалаға деген шектен тыс жақындықтан, шектен тысқамқорлықтан пайда болады. Мұндай жағдайда ата - ана

ОТБАСЫНДАҒЫАТА-АНА МЕН ЖЕТКІНШЕК

АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ -ҚАТЫНАС КИКІЛЖІҢІНІҢ

ТУЫНДАУ СЕБЕПТЕРІ

Мақала ата-аналар мен балалар арасында туындайтын кикілжіңдердізерттеуге арналған. Автор мұндай кикілжіңдердің туындау себептерінайқындауға тырысады, сонымен қатар кикілжіңдерді шешу жолдары менболдырмау тәсілдерін қарастырады.

Статья посвящена изучению конфликтов в семье между родителями идетьми. Автор пытается понять, что является причиной возникновениятаких конфликтов, ищет наиболее приемлемые пути разрешенияконфликтов, а также способы предупреждения таких конфликтов.

This article is devoted to studying of family conflicts between parents and chil-dren. The author is trying to understand, what the reason of such conflicts is, andlooking for the most appropriate ways to resolve conflicts, and how to preventthem.

Ïñèõîëîãèÿ

27

¹8-9 (8) 2015

тәрбиесінің айқын көрінетін қателігі балаға қатынасжасаудағы мінез - құлықтың жалған тактикасыбайқалады. Мұны жоғары бағалау және асырақамқорлық жасау деп атайды. Негізінен жеткіншектергеата- ана махабаты қажет. Ата - аналары арқылы ол өзініңкүшін сынайды. Егер ылғи келісіп тыйымдарды бұзбайжүрсе онда ол өзінің дүниеге көзқарасын көрсетеалмайды.

Қарама - қайшылықты тәрбие өте кең тараған. Әжесібірдеңені айтса, екіншісі басқаша, ата - анасы өз жағынатартады. Сонымен қоймай баладан мінез - құлықтыңерекшеленген формасын талап етеді. Осындай тәрбиеқайшылығы мен келіспеушіліктердің әсерінен баланыкөбінесе неврозға және басқа психикалық неврозға алыпкеледі. Кейбір балалар ересектердің қырағы қабағынанүйден қашып кетеді, кейбіреулері ата - анасынан

Ïñèõîëîãèÿ

олардың әділетсіз кінә тағуын түсінбеуіне байланыстыөш алады. [6,7]

Тыйым салу мен жазалау тәрбиенің теріс әдісі екеніайқын. Жеткіншектер осындай теріс тәрбиенің әсеріненмейірімсіздене түседі. Қатал, өзін төмендеткені үшін өшалуға бейім болады. Өз сезімдерін басқаруға дұрысшешімдер шығаруға тыйым салуға болатын беделдістиль болғандықтан, жеткіншектік шақтағы балалар мената - аналар арасындағы қарым - қатынас кикілжіңтәрбие мәселелері қазірг і замандағы маңыздымәселелердің бірі болғандықтан, баланы іс - әрекетжасауға, ойлауға, ересектер берген әр түрлітапсырмалар мен міндеттерді талап деңгейлеріне сәйкесбіртіндеп оқып үйретуге, сонымен қатарайналасындағылармен қарым - қатынас өлшемдерібойынша араласуға үйрету болып табылады. [6,8]

ӘДЕБИЕТТЕР.

1.Лесгафт П.Ф. Семейноевоспитание ребенка и его значение. Москва, 1991-391б.2.Крупская Н.К. Избр. Сочин. М., 1983.3.Гаврилова Т.П. Учитель и семья школьника М., 1988.4.Сералина Г. Ата- аналармен жан- жақта қарым- қатынас. // Снып жетекшісі. №2, 2004. 21 24б.5.Сиримов И.З. Школа, ученик, семья: грани успешного сотрудничества. // Сынып жетекшісі, №2, 2003, 4-11б.6.Верщинин В. Робинзоны и пятницы в семье со средним достатком. //Народное образование, №7, 20026 158с77.Семья в психологическойконсультаций. // Под ред. А.А. Бодалева, Столина М., 1989.8.ӘбиевЖ., БабиевС., ҚудароваА., "Педагогика" Алматы, - 2004 жыл.

¹8-9 (8) 2015

28

Семей қаласының Шәкәріматындағы мемлекеттік

университетініңмагистранты

АБДРАСИЛОВА АЙДАНААБИЛХАИРОВНА

Бүгінде елімізде мемлекет пен діни ұйымдарарасындағы өзара қарым-қатынасты айқындаушысаланың бірі рухани, құлықтық, патриоттық білім берумен тәрбие болып саналады. Келешек ұрпақтың руханитұрғыда және құлықтық даму проблемасы - қазіргіқоғамдағы ең өзекті мәселенің бірі болып отыр. Осығанбайланысты дінді гуманистік білім берудің ажырамаскомпоненті ретінде зерттеу маңызды. Дін бұл шеңбердеадам өмірінің басқа да салаларымен өзара әрекетініңарқасында мәдениеттің құрамдас бөлігі санатындақарастырылады.Ұлттың бүгіні мен келешегі - білімдіжастың қолында. Анығырақ айтқанда, тарихын тереңбілетін, ұлттың рухани құндылықтарын бойына сіңіргенұрпақ қана ел болашағын қалыптастыра алады.

Қазіргі әлеуметтік қоғамда маңызды мәселе болыпотырған тұлғаның психикалық саулығымен шартталған.Қазіргі таңда әлем діни факторлардың бастапқырөлдерінің әлемдегі күәгерлері болып табылады.Осындай себептердің бірі діни саясаттың сұрақтарынғылымдар зерттеуде олардың құндылықтарын,атрибуттары мен символдарын саяси мақсатта зерттеуболып отыр. Діни сенімдер мен әрекеттер дінге сенетінадамдардың өмірлік бейнесі арқылы көрініс табады.Діннің негізг і жақтары оның имандылық пен адамсүйгіштігі болып табылды. Дін басқа да рухани білімберулермен қатар, тұлғаның сеніміне және тұлғалықсана-сезімді қалыптастыруға себепші болады[1]. Қазіргіуақытта қоғам осындай бағыттарды қажет етеді.Осындай бағыттардың бірі дін психологиясы болу керек,яғни, Қазақстанда, әсіресе жастар санасында жағымдыдискурсты қалыптастыру. Біздің жұмысымыз діни-психологиялық зерттеу аймағында жүргізіледі.

"Дін арқылы бүкіл әлемге нұр шапағатын шашыптұрған бірлесу және келісім, азаматтық бейбіт өмір сүрумағынада өзінің шыңына діни бірлестіктерде қолжеткізеді" Өзін өзі реттеуші қоғамда, яғни азаматтыққоғамда адам тікелей өзімен және басқалармен тұрақтыкелісімде өмір сүруі және бүкіл қоғаммен әмбебаптыконвенцияға жетуі қажет. Осы тұста адамға көмекке дінкеледі. Э. Дюркгейм дінді ұжымдық бейсаналық, индивидпен қоғам, әлеуметтік топтар мен тұлғалардың арасындабайланыс орнататын және қоғамды біріктіретінтүсініктердің жиынтығы деп қарастырады[2].

Дін жалпы алғанда, жоғары күшке ие Құдайдыңбарына сенумен негізделген, индивидтің нақты діниәрекеттері мен мінез-құлықтары, сонымен қатыр

дүниетаным мен дүниені сезіну арқылы анықталады.Осылайша , тар мағынада діни дискурс діни ортадақолданылатын сөйлеу актілерінің жиынтығы болыптабылады; кең мағынадақарым-қатынасқа түсушілердіңөзара әрекеттестік процесін жалғастыратын ,адамдысенімге бағдарлануын таныстырушы, нақты әрекеттермен сөйлеу актілері кешендерінің жиынтығы. Дінидискурс қай жерде ағымда болса да, оның негізгі бірміндеттерін келесідей тұжырымдап алуға болады:ұмтылысын білдіру, өтініштер, сенуші адамдардыңүміттері, ( соған сенетін адамдардан немесе Құдайдан)рухани қолдауды табу. Діни дискурстың дамуы менқалыптасу формалары оның мақсаттары арқылыанықталады: а) Құдайдыңқолдауын алу; б) жандытазалау; в) сенім мен тәубеге келу үшін, жақындарынынталандыру; г) сенушілірді сенім мен ізгілікке мақұлдау;д) рәсім арқылы өзін сол не басқа да конфессияғажататындығын сезіну [3].

Жастардың дінге деген көзқарасы ең алдымен оныңдінге алғаш рет қай тұрғыда бетпе-бет келгеніне (жекеөзі, отбасылық дауда және т.б.), оған оның эмоциялықжағынан қалай әсер еткеніне, сол бүкіл ақпараттысанасында қалай қабылдағанына байланысты.Шындығында, әсіресе, жасөспірімдерде өмірінің дәл солкезеңдерінде дүниеге көзқарастары қалыптасады,санасының жетілу процесі жүріп жатады. Осы өтпелікезеңді дәстүрлі емес дін өкілдері дөп басыппайдаланғысы келеді. Сол кезеңде жастардың басынжылдам айналдырып, теріс пиғылды ойларын санасынасіңіріп, қажетсіз бағытқа бастап, теріс жолға салаалады.Бүкіл ғылым атаулы діннен шығады, діннен қуаталады, дін арқылы өсіп-өркеңдеп жетіледі. Ғылымнанүміті бар жандар әрбір нәрсені өз жаратылыс мақсатынбайланыстыра зерттеуі тиіс. Жастардың рухани жәнедіни сауатты болуы кезек күттірмес мәселелердің бірі.Қазіргі қоғам жастардың діни сауаттылығының төмендәрежеде сипатталуымен қатар, атынан да затынан дашатасатын саяси миссионерлік секталарға толы. Бұндайжолдарға, керітартпа ағымдарға кетпеудің ең әуелгі жолыол - діни сауаттылықты арттыру. Қазіргі қоғамымыздадіни сауатсыздықтың салдары төмендегідей:

Қазақстаңдағы дәстүрлі емес діни ұйымдардың жәнетоталитарлық секталардың көбеюі мен оның қатарынажастардың жалпы халықтың көптеп тартылуы көпұлттымемлекетіміздің ұлтаралық татулық пен тұрақтылығынақауіпті фактор. Және ұлтаралық радикализммен

ДІНИ ДИСКУРС КОНТЕКСІНДЕЖАСТАРДЫҢ ДІНИ САУАТТЫЛЫҒЫН

АРТТЫРУДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

Мақала жастардың діни сауаттылығының деңгейін зерттеу мәселелерінеарналған. Шығыс Қазақстан облысы жастарының арасында жүргізілгенәлеуметтік сауалнама негізінде мақала автор жастардың діни мәселелержөніндегі сауаттылығы мен олардың әлеуметтік толеранттығыныңдеңгейіне сараптама жасайды.

Статья посвящена вопросам изучения уровня религиозной грамотностимолодежи. На основе данных социологического исследования,проведенногосреди молодежи Восточно-Казахстанской области, автор анализируетграмотностьмолодого населения в вопросах вероисповедания ирелигиозной практики, а также уровень их социальной толерантности.

This article is devoted to studying the level of religious literacy among the youth.On the basis of survey, which was conducted among the youth of East Kazakhstanregion, the author analyzes the literacy of young population in matters of religionand religious practice, and also their level of social tolerance as well.

Ýëåóìåòòàíó

29

¹8-9 (8) 2015

шиеленісті тудыратын қосымша күш болып табылады.Бүгінде Қазақстан Бүкіл әлемдік діни-рухани форумныңорталығы болып табылады. Ислам діні - ақырғы дін,барлық діндердің керек асылдарын бойына жинаған дін.Сондай-ақ, Адам баласының даму жолындағы рухани,ғылыми, мәдени жетілген кезіне арналған дін.Исламдінінде ешқандай кемшілік жоқ. Бар мәселе біздің оныдұрыс түсінбеуімізде. Ислам әлемінің өз кемелінекелмей, көштен кенже қалып, тоқырауы дінгебайланысты емес, оның себебі, азған ақыл, зейінсізжүрек, түйсіксіз түсініктің салдарынан және дін ментүйінді мәселелері көп қазіргі өміріміздің өзара үйлесімінтерең түсіне алмауда[ 4, 173 ].

Қазіргі қоғамда жастардың діни сауаттылығынарттыруда материалдық игіліктермен шектемей,керісінше рухани құндылықтармен де байытыпотырғанымыз жөн. Рухани құндылықтарды орындаудыөзіңе міндет етіп қойған адам, алдымен негізг іқұндылықтарды мұқтаждығымен қанағаттандырады.Жастардың діни сауаттылығы қазіргі қоғамда күрделі әріөзекті мәселелердің бірі. Жастардың рухани санасыноятуда діннің алар орыны ерекше. ЕлбасымызН.Ә.Назарбаевтың өзі айтқанындай: "Саясат күндеөзгереді, ал, дін - мәңгілік", - деген. Бұл жерде ұқпағымыздін ол кеше, яки бүгін пайда бола салған ұғым емес. Олсонау Пайғамбарлар заманынан келе жатқан сенімжүйесі. Жастардың діни сауаттылығын арттыруда әринебірінші кезекте ислам дінінен ақпарат беру маңызды.Өйткені қазіргідей қоғамда дінді бұрыс бұрмалаудыңнәтижесінде, оның ішкімазмұнына үңілместен

қаралайтын да жағдайлар кездеседі. Ислам діні адамзатбаласын тазалыққа, білімге, талапты болуға шақыратындін [ 4 ].Мұндай ұлттық табиғатымызға жаткелеңсіздіктерден бойымызды аулақ салуымыз керек.Ислам дінінің құндылықтарын қастерлеу,секталарғатосқауыл қою, жастардың діни сауатын көтерубағытындағы жұмыстар елде дұрыс жолға қойылған.Сондықтан жаһандану заманында ерекше байлығымыз- дінімізді қастерлеп қана қоймай, жастардың ата дініненадаспауы жолында жүйелі жұмыс жасауымыз қажет.Қазақстанда дәстүрлі дінмен қоса, әртүрлі экстремистікмазмұнды діни ағымдар пайда болуда. Бұған әсіресе,біздің жастарымыз бейімділік танытып, бұл ағымдардықолдауда. Жастардың экстремизмді қолдауы олардыңәлеуметтік бейімделе алмауы, өсіп келе жатқан ұрпақтыңсанасында қоғамға қарсы әлеуметтік бағдарлаудыңдамуын туғызып, әртүрлі деструктивті тәртіп үлгісінәкелуде. Осыған орай,Шығыс Қазақстан облысы менСемей қалаларында жастар арасында "Дінисауаттылығымыз қандай?" деп аталатын сауалнамабарысында діндарлық мәселесі мен дінге байланыстыкөптеген сұрақтар қарастырылып әлеуметтік сауалнамажүргізілді. Бұл сауалнамалар барысында жастардыңманипуляция мен әртүрлі діни ағымдарға көзқарастарыанықталды. Талдау барысында әлеуметтік тәртіпкоррекциясы мен бағдарлары жасалды. Ассоциативтіэксперимент негізінде жастардың діни психологиялықсуреттемесі жасалды.Жалпы сауалнамаға қатысқанадамдар саны 200 респондент қатысты. Сауалнама 9сұрақтан тұрады.

Ýëåóìåòòàíó

¹8-9 (8) 2015

30

Сауалнама нәтижесінде көпшілік респонденттердедін туралы, оның ішінде Ислам діні туралыкөзқарастары дұрыс қалыптасып келе жатқандығыанықталды. Олардың жауаптарына талдау жасайотырып, басқа діни ағымдардан аулақ және оған қарсыекендерін білдік. Респонденттердің өз жауаптарындаИслам дінінің шариғаттарын жақсы білетіндіктерін,және өз дініне берік екендігі байқалады.Сауалнаманәтижесінде респонденттердің дінді мемлекет билігімен саясаттан ажырататындықтары байқалды.

Мұсылман ретінде олар Ислам дінінен жат, өрескелқылықтар жасамайды.

Сауалнама нәтижесінде респонденттердің дінге дегенкөзқарасы жақсы қалыптасқан, діни сауатты, өзге діндіұстанатын адамдарға деген пікірі оңтайлы дегентұжырымға келдік.

Тілдік сана дүниені қабылдау мен дүниені түсінуүрдісінде жалпы әлем суреттемесін жасауға әсерінтигізетіндігі анықталды. Бұл әлі де болса зерттеуді қажетететін мәселелер болып табылады.

Ýëåóìåòòàíó

31

¹8-9 (8) 2015

Елбасы Жолдауында тәуелсіздік жылдары кездескенқиындықтарды жеңіп, дамудың даңғыл жолынатүскенімізді , көпұлтты елімізде бірлік пен татулықтыңсалтанат құрып отырғанын айта отырып, қазақстандық

патриотизм, барлық этностар құқықтарының теңдігі, дінмәселелеріне айрықша мән береді. Елдің дәстүрлері менмәдени нормаларына сәйкес келетін діни санақалыптастыруымыз қажет [5].

ӘДЕБИЕТТЕР.

1. Амирбеков Ш.А., Сатиева Ш.С., Лебедева К.С.Языковое сознание как психические основы предотвращениярелигиозного экстримизма // Журнал "Прикладная психология и психоанализ" электронное периодическое научноеиздание. - №3.- 2013г.2. Зиммелъ Г. Социология религии//Избранное. Т. 1. - М., 1996. - С. 5793. Карасик В. И. Языковойкруг: личность, концепты, дискурс. Волгоград, 2002.4. Е.Оңғаров. "Қазақ мәдениеті және ислам құндылықтары" Алматы 2014.5. Егемен Қазақстан №14 (28238), 22.01.2014ж. басылым

Ýëåóìåòòàíó

¹8-9 (8) 2015

32

Dil Eğitimi Araştırma veUygulama Merkezi

Başkanı,Dokuz Eylül Üniversitesi,

İzmir

PROF. DR. V.DOĞANGÜNAY

UYabancı Dil OlarakTürkçe

Öğretimi, Yüksek LisansÖğrencisi, Dokuz Eylül

Üniversitesi, İzmir

SAMALBERMAGANBETOVA

TÜRKİYE TÜRKÇESİ İLE KAZAK TÜRKÇESİ SÖZDAĞARCIĞINDAKİYALANCI EŞDEĞERLİKLER

Giriş ve Kuramsal ÇerçeveTürkçe, dünya üzerinde çok geniş bir coğrafi alan içine

serpilmiş, gerek coğrafya gerekse yerel kültürlerin etkisiylefarklı etkileşimlere girmiş köklü bir dildir. Doğu Avrupa'danÇin'e kadar uzanan geniş bir sahada varlığını sürdürmekteolan Türkçe'nin, doğal ve yapay yollarla farklı lehçeleri ortayaçıkmıştır. Yine de lehçelerin türediği varsayılan bir kaynakTürkçe'nin olması beklenir. Bugünkü Türkçe lehçelerinvarsayılan dil için Ana Türkçe, Ön Türkçe, Kaynak Türkçegibi adlar verilmektedir. Ana Türkçe'den doğan bu lehçelerin,kaynak dilden getirdiği ve hâlâ kendi bünyesinde barındığıbirçok özelliğinin olması kaçınılmazdır. Ana Türkçe'dendoğduğu varsayılan bu lehçelerin birçok benzerlikleri ve ortakyanları araştırmalar tarafından ele alınmıştır. Bunun yanındaaynı kaynak dilden çıkan bu lehçeler arasındaki uzamsal,siyasi ya da başka nedenlere bağlanabilecek kopukluklardandolayı, zaman içinde aralarında farklar da oluşmuştur. Bufarklılıkları değişik boyutlarda görmeli olasıdır. Farklılıkgösteren konulardan biri de “yalancı eşdeğerlilik” konusudur.Yalancı eşdeğerlilik, iki ayrı lehçelerin metin aktarımındaya da hedef dili öğrenmesinde karşılanacak büyüksorunlardan biri olarak görülmektedir.

Bu çalışmada aynı Ana Türkçeden doğmuş TürkiyeTürkçesi ile Kazak Türkçesi arasında bazı bitki adlarıkonusunda görülen yalancı eşdeğerlik sorununadeğinilmiştir.

Araştırmada önce eşdeğerlik sorunu ele alınmış ve budurumun dilbilimsel nedenleri üzerinde durulmuştur. Dahasonra bitki (bazı meyve, sebze adları, bitki organları) ikidilde anlamsal sorun yaratabilecek sözcükler tek tek elealınıp karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırmalardan sonraTürkiye Türkçesi öğrenen bir Kazak Türkünün ya da KazakTürkçesi öğrenen bir Türkiye Türkünün düşebileceğiyanlışlıklar konusunda önerilerde bulunulmuştur.

Yalancı Eşdeğerlik ve Dildeki Benzerlikler DurumuYalancı eşdeğerlik kavramı, iki farklı dilde ya da aynı büyük

dilin iki farklı lehçesinde yazılış ve/ya da söylenişlerinin aynıama anlamları farklı sözcükleri belirtir. Resulov, ''AkrabaDiller ve Yalancı Eşdeğerler Sorunu'' adlı makalesinde çeviribiliminde yalancı eşdeğer terimini ''Kaynak dildeki birkelimeyle amaç dildeki bir kelimenin köken, yazılış vesöylenişlerinin aynı, anlamlarının ayrı olması durumu ifadeedilmektedir'' şeklinde belirtmiştir [1, 916]. Bu açıklamadanda anlaşılacağı gibi, yalancı eşdeğerlik bir anlam sorunudur.Benzer iki sözcüğün anlam açısından farklı olmasını

belirtiyor. Türkçe'de bu durum için farklı terimlerkullanılmaktadır. Aralarında hiçbir fark olmasa da, yalancıeşdeğerlik yerine sahte karşılıklar, sahte benzerlikler ya dasözde denkteşter terimlerinin de kullananlar olmuştur. Eşdeğer (ing.equivalent), yapı ve köken bakımından birbirinedenk olan, eşit olan demektir.

David Crystal “sahte benzerlikler (faux amis)” olarakadlandırdığı bu durum için “iki dilde yazılışları birbirinebenzeyen ancak genelde aynı anlamı taşımayan sözcüklervardır. Bunlara sahte benzerlikler (faux amis) denmektedir”şeklinde açıklamıştır [2, 349]. Fransızca ile İngilizcearasındaki örneklerden bir kısmını sahte benzerlik olarakörnek vermiştir. Benzer durumlar Ana Türkçeden doğmuşve uzun süre birbirinden kopuk olarak varlığını sürdürmüşTürk dilleri (ya da lehçeleri) arasında da olabilecektir.

Son zamanlarda Türkiye Türkçesi ve Türk lehçeleriarasındaki yalancı eşdeğerlik gösteren sözcükler üzerindeyapılan araştırmalar artmaktadır. Örneğin, Fatma Özkan'ın“Bugünkü Türk Lehçelerindeki İletişimi Zorlaştıran Kelimeler”başlıklı yazısında Kazak, Azerbaycan, Hakas, Tatar, Başkurtvb. lehçelerden örnekler vererek 28 kelime üzerindedurmuştur [3, 883-889]. Bu diller arasındaki yalancıeşdeğerlik sorunu 28 kelime ile sınırlı değildir. Yaniçalışmalar daha da genişletilerek sürmesi gerekmektedir.

Mustafa Uğurlu ise, ''Türk Lehçeleri Arasında KelimeEşdeğerliği'' başlıklı çalışmasında, Türk lehçeleri arasında''tam eş değer kelimeler''in var olduğundan bahsetmiş vebunu şöyle açıklamıştır: ''Bunlar, ses ve yapı bakımındanaynı veya lehçeler arasındaki düzenli ses denklikleriyle aynıkaynaktan geldiği bilinen, ancak kavram alanlarıbakımından hiç örtüşmeyen kelimelerdir. Ayrıca, aynıkaynaktan gelmeyen sesteş (''homonym'') kelimeler deburaya dahil edilebilir. Bu tür kelimelerde bir ''eş değerlik''tensöz edilemez'' [4, 916].

Dilek Ergönenç Akbaba ''Nogay Türkçesi ve TürkiyeTürkçesi Arasındaki Yalancı Eş Değerler'' adlı bildirisindeyalancı eşdeğerlik oluşturan sözcükler üzerinde durmuş vebirçok metinden örnekler göstermiştir [5, 151-176].

Ancak yapılan çalışmalar yeterli değildir. Türk lehçeleriçok sayıdadır ve her lehçedeki bu durum ayrıntılı olarak elealınıp incelenmek durumundadır. Daha fazla çalışmayapılmalı ve Türk lehçeleri arasındaki öğretim/öğrenimlerdeolabilecek tuzakları en aza indirgemek gerekir.

Diğer yandan dil canlı bir varlık olduğuna göre belirliaralıklarla bu tür çalışmaları yenilemek gerekir. Dilde en

Ғылыми мақалада түрік тілі мен қазақ тіліарасындағы жазылуы бірдей немесе ұқсас, бірақсемантикалық жағынан басқа мағыналық сипатқаие сөздердің (жалған баламалар) шығу себептерімен ерекшеліктері көрсетіліп, жан-жақтыталданған. Еңбекте, әсіресе, өсімдікатауларындағы жалған баламалар қарастырылған.

В научной статье рассмотрены причиныпроисхождения и особенности слов,встречающихся в турецком и казахском языках,одинаковых по своему написанию, но не имеющихсходного семантического значения (ложныеэквиваленты). В частности, в работерассмотрены названиями растений, являющиесяложными эквивалентами.

In the scientific article examines the reasons of theorigin and features of words in Turkish and Kazakh lan-guages which are equal in their writing, but do not havea similar semantic meaning (false equivalents). In par-ticular, the paper considers the names of plants, whichare false equivalents.

LINGUISTICS

33

¹8-9 (8) 2015

çabuk ''değişen'' şey, anlamdır. Bu nedenler denkteşliksorunundaki durum sürekli değişebilir.

Yalancı eşdeğerlik sorununun kaynağı konusunda farklıgörüşler öne sürülebilir. Daha önce de belirtildiği gibi Türklehçelerini konuşan toplulukların aralarındaki etkileşimin azolması en büyük neden olarak gösterilebilir. Resulov, yalancıeşdeğerlerin ortaya çıkışında çeşitli sebeplerin etkiliolduğunu şöyle açıklamıştır:

1. Türk dilinin uzun tarihsel gelişim dönemleri içindekollara, gruplara, alt birimlere ayrılması.

2. Her iki dile yabancı dillerden giren aynı kelimelerin budillerde değişik kavramlara karşılık olması ve yazı dilindebu şekilde kabul edilmesi.

3. Ana dilden gelen bazı kelimelerin bu dillerden birindeyazı dilinde alınmaması ve konuşma dilinde kalarakzamanla ilk anlamından ve öteki dildeki anlamından farklıbir anlam ve üslüpta kullanılması [1, 917-918].

Her ne kadar Türk lehçelerini konuşan dilsel topluluklarınaralarındaki iletişim azalmış olsa da, aynı dönemde butoplulukların başka dilleri konuşan gruplarla yakın işbirliğiiçinde olması sonucu, diller arası sözcüksel ödünçleme yoluolmuştur. Her dilde sözcük alışverişi vardır. Fakat V. DoğanGünay Sözcükbilime Giriş kitabında ödünçleme her iki dildede karşılıklı olursa bir dengeden söz edilebileceğini, ancakdışarıdan çok sayıda sözcük alınması dilde bazı zararlıdurumlar oluşturacağını belirtmiştir [6, 43-51]. Bir başkaaçıdan bakıldığında aynı kaynak dilden doğmuş vearalarında değişimler olmuş Türk dilleri arasında sözcükalışverişinin olması daha iyi bir durumdur. Böylece ilgililehçeler yeniden birbirine yaklaşabileceklerdir. Ancak buısmarlama bir durum değildir.

Ana Türkçeden doğduğu düşünülen Türk lehçeleri de kendiiçinde ayırırlar. Ana Türkçe öncelikle temel kollara, gruplaraayrılır: Kıpçak grubu, Oğuz grubu gibi. Kıpçak grubu veOğuz grubu bu alanda en fazla konuşanın olduğu dilgruplarıdır. Kıpçak grubu 20 milyon kişi tarafından, Oğuzgrubu ise 100 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. Bu

çalışma Türkçe'nin en önemli iki dili Türkiye Türkçesi veKazak Türkçesi arasında sözcükler bağlamında yapılacaktır.

Türkiye Türkçesi ile Kazak Türkçesi Arasındaki BazıSözcük Adlarının Karşılaştırılması Kazak Türkçesi, Kıpçakgrubuna ait, çağdaş Türk lehçelerinden biridir. TürkiyeTürkçesi ise Oğuz grubunun batı kolunu oluşturan bir dildir.Böylece iki ayrı gruptan gelen lehçelerin arasında farklılıklaroranı daha da yüksektir. Uğurlu bunu şu şekilde belirtmiştir:

''Lehçelerin kavramsal benzerlikleri aynı grup içindeysefarklı, ayrı grup içindeyse farklı olmaktadır. Meselâ ikisi deOğuzcaya dayanan Türkiye ve Azerbaycan Türkçelerininörtüşme oranları yüksek olmasına rağmen, Türkiye Türkçesiile temeli Kıpçakçaya dayanan Kazak Türkçesi söz konusuolduğunda bu kavramsal benzerlik oranı düşmektedir” [7, 60].

Bu çalışmada Kazakçada ve Türkçede aynı biçimde yada yakın biçimde yazılan ama anlamsal açıdan değişiklikgösteren sözcükleri belirleyerek, iki dildeki değişimleri ortayakoymaya çalışacağız. Aynı kök dilden doğmuş iki dilarasında zaman içinde oluşmuş farklılıkların bir kısmını buşekilde göstermeye çalışılacaktır. Amacımız, „yalancıeşdeğer kelimelerin. anlamlarını, Kazak Türkçesindekullanıldığı yerleri göstererek lehçeler arasında aktarmalardazorluk çekmemelerine, Türk boylarının birbirlerini daha iyianlamalarına katkıda bulunmaktadır ve Kazakistan'daTürkçe veya Türkiye'de Kazakça öğrenen öğrencilerin dahada iyi öğrenmesini sağlamaktadır.

Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesi arasında yalancıeşdeğerlik gösteren sözcükler çok sayıda karşımızaçıkmaktadır. Fakat çalışmamızda Kenan Koç, AyabekBayniyazov ve Vehbi Başkapan'ın Kazak Türkçesi TürkiyeTürkçesi Sözlüğü ve Türk Dil Kurumu'nun Türkçe Sözlük'ünüesas alarak Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesi arasında14 tane bitki ile ilgili yalancı eşdeğerlik gösteren sözcüklertespit edilmiştir. Listede sözcüklerin önce TürkiyeTürkçesindeki şekli, anlamı ve örneği, sonra KazakaTürkçesindeki şekli ve anlamı gösterilmiştir. Bu sözcüklerdelehçeler arasında ses değişiklikleri olabilmektedir.

LINGUISTICS

1.Tablo. Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesinden örnekler

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEN ÖRNEKLER KAZAK TÜRKÇEİSNDEN ÖRNEKLER

DAL (дал): 1.Ağacın gövdesinden ayrılan kollardan her biri. (TDK/TS, 463) Örnek: ''Cılız dallar, yeşili felsiz, tırnak kadar yapraklar!'' - T.Buğra/ ''Âlsiz butaqtar, jasılı solğın, tırnaqtay japıraqtar!''

ДАЛ (dal): Şaşkın. (KZ-TR S., 118)

DARI (дәрі): Buğdaygillerden, kuraklığa dayanıklı bir bitki, akdarı. (TDK/TS, 475) Örnek: ''Darı unundan baklava, incir ağacından oklava olmaz (kötü gereçle iyi iş görünemez)'' / ''Tarı ununan baklava, injir ağaşınan oktau bolmas''

ДӘРІ (darı): 1. İlaç. 2. Barut. (KZ-TR S., 122)

DOMALAN (домалан): Asklı mantarlardan, toprak içinde yumru biçiminde yetişen, yenilebilen bir bitki, yer mantarı, karakeme. (TDK/TS, 558)

ДОМАЛАН (domalan): Yuvarlan! (KZ-TR S., 128)

ERİK (ерік): 1.Gülgilerden, beyaz çiçekli bir ağaç. 2. Bu ağacın kabuğu ince, çeşitli renklerde, mayhoş veya tatlı, eti sulu, tek ve sert çekirdekli yemişi. (TDK/TS, 644)

ЕРІК (erik): 1.Erk, irade, iktidar, istem. 2.Hak, hukuk. (KZ-TR S., 144)

KABAK (қабақ): Kabakgillerden, sürüngen gövdeli, sarı çiçekli, birçok türü olan bir bitki. (TDK/TS, 1018)

ҚАБАҚ (kabak): 1. Göz kapaği. 2. Uçurumun en üst bölgesi, yar başı. (KZ-TR S., 267)

MALTA (малта): Malta eriği. (TDK/TS, 1336) Örnek: ''Biraz ötede malta renkli, yeşil panjurlu, yüksek taş bir binanın önünde bir otomobil geçiyordu''-H.R.Gülpınar/ ''Biraz burın japon muşmulası tüste, jasıl perdeli, ülken tas gimaratının aldında bir avtomaşına ketip bara jatkan edi.''

МАЛТА (malta): Çökelekten sıkılarak yapılmış yuvarlak kurt. (KZ-TR S., 366)

MURT (мұрт): Mersin ağacının yazın olgunlaşan, bezelye büyüklüğünde, morumsu siyah, çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanılan meyvesi. (TDK/TS, 1422) Örnek: murt yememek-yükseklerden üçmak, burnu büyük olmak/mirt jemeu: ''Engin dallardan murt yemezdi. Onun alacağı kız ya da çok zengin ya da tanınmış bir aileye mensup olmalıydı.'' - O.Kemal.

МҰРТ (murt): Bıyık. (KZ-TR S., 388)

MUZ (мұз): 1. Muzlugillerden, sıcak bölgelerde yetişen, bir çenekli, МҰЗ (muz): Buz. (KZ-TR S., 384)

¹8-9 (8) 2015

34

O.Kemal. MUZ (мұз): 1. Muzlugillerden, sıcak bölgelerde yetişen, bir çenekli, çok yıllık bir bitki. 2. Bu bitkinin kendine özgü hoş kokulu, tatlı, besleyici, kalın kabuklu, uzun meyvesi. (TDK/TS, 1427)

МҰЗ (muz): Buz. (KZ-TR S., 384)

NAR (нар): Nargillerden, yaprakları karşılıklı, çiçekleri büyük, koyu kırmızı renkte, küçük bir ağaç. 2. Bu ağacın kırmızımtırak sarı sert bir kabukla örtülü, içinde çok sayıda kırmızımtırak, sulu taneler bulunduran yuvarlak yemişi. (TDK/TS, 1456)

НАР (nar): 1.Tek hörgüçlü deve. 2. Güçlü, küvvetli. (KZ-TR S., 395)

OT (от): Toprak üstündeki bölümleri odunlaşmayıp yumuşak kalan, ilkbaharda bitip bir iki mevsim sonra kuruyan küçük bitkilere verilen ortak ad. (TDK/TS, 1517)

ОТ (ot): Od, ateş. (KZ-TR S., 419)

SAP (сап): Bitkinin da yapra çiçek vb.bölümlerini taşıyan, ağaçlarda odunlaşarak gövde durumunu alan bölüm. (TDK/TS 1699)

САП (sap): Saf, katıksız. (KZ-TR S., 467)

TAL (тал): Kök, sap ve yaprak şeklinde farklılaşmamış bir bitkinin yaşama ve büyüme organı. (TDK/TS, 1894)

ТАЛ (tal): Yaş dalları olan, ince yapraklı ağaç. (KZ-TR S., 514)

TERME (терме): Bir tür yaban turpu. (TDK/TS, 1960) ТЕРМЕ (terme): Kazak sözlü edebiyetında dombıra eşliğinde terennüm edilen bir nazım türü. (KZ-TR S., 535)

ÜZÜM (үзім): Asmanın taze veya kuru olarak yenilen ve salkım durumunda bulunan meyvesi. (TDK/TS, 2070) Örnek: üzüm üzüme baka baka kararır - her zaman bir arada bulunan, arkadaşlık edinen kimseler, birbirlerine huy aşılar / jüzim jüzimge karay karay karayadı

ҮЗІМ (üzim): Lokma, parça. (KZ-TR S., 594)

LINGUISTICS

Görüldüğü gibi iki dil arasında aynı biçimde sesletilenancak farklı anlamlara gelebilen bitki adları vardır. Her nekadar aynı kökten doğmuş diller de olsa bu tür anlamkargaşası dil öğrenen birisi için sorun oluşturabilecektir. Butür sözcükler iki dil arasındaki tuzak sözcüklerdir. Kişi aynısözcüğü duyunca kendi dilindeki anlamda olacağınıdüşünerek kullanabilir. Dikkatsizce kullanılan bir durumdailgili sözcüğü kullanan kişi belki de komik durumadüşebilecektir.

Buradaki sözcükler tüm bitki adlarını içerdiğinisöylemiyoruz. Belki bir başlangıç olarak düşünülebilir. Amayalnızca bitki adlarında bile gerçekten öğrenenler açısındansorun oluşturabilecek durumlar vardır.

Sonuç:Bir dönemler tek bir yazı diline sahip olan Türkçe, zaman

içerisinde coğrafi, siyasî, tarîhi şartlar sebebiyle çeşitlilehçelere ayrılmıştır. Böylece lehçeler arası aktarmalarda,iletişimlerde temel sorunlar, farklılıklar ortaya çıkmıştır.Özellikle kelimelerde meydana gelen değişikler Türktopluluklar arasında iletişim kopukluğuna sebep olmuş veTürk boyları birbirini anlayamaz hâle gelmiş. Fakat doğruiletişimin kurulması hayati öneme sahiptir. Bunun en etkiliyolu lehçeler arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları bilmektenve böylece ortak bir iletişim dili kurmaktan geçmektedir.Yalancı eşdeğerlik de bunun bir parçası sayılır.

Araştırmalara göre, lehçeler arasındaki yalancıeşdeğerlikler çok sayıda bulunmaktadır.

Çoğu sözcükler anlamlarının tarihsel süreç içerisinde farklınedenlerden dolayı başkalaştığı görülmektedir. Kültürel,

coğrafi ve siyasi nedenler, bir dilin farklı lehçelerinde asılanlamdan uzaklaşmasına, yeni anlam oluşturmasına sebepolabilmektedir.

Bu çalışmada sadece bitkilerle ilgili yalancı eşdeğerlikgösteren sözcükler tespit edilmiştir ve çalışma kapsamı ikisözlük ile (TDK Türkçe Sözcük ve Kazak Türkçesi-TürkiyeTürkçesi Sözlüğü) sınırlı tutulmuştur.

Aynı dilden doğduğu varsayılan yazı dillerindeki bu türsözcüklerin ortaya çıkarılması Türk yazı dilini gelişimi, edebîkabiliyetinin öne çıkması ve Türk sözcükçülüğününgelişiminde yararlı olacaktır. Yalancı eşdeğerliklerle ilgilibilimsel çalışmalar Türkçenin söz varlığının kaynaklarıüzerine fikir yürütmemize imkân sağlayacaktır. Bunun içinyalancı eşdeğerliklerle ilgili çalışmalara ağırlık verilmelidir.

Türk dünyasının birliği ve dirliği sağlaması için ilk önceTürk topluluklarının her türlü alanda iletişimi artırmasıgerekmektedir. İletişimde en önemli noktalardan biri ise,insanların birbirini doğru anlayabilmesidir. Yanlış anlamayasebep olan yalancı eşdeğerlikler eserlerin aktarılması veTürkiye Türkçesinin veya Türk lehçelerinin öğretimi/öğrenimikonusunda büyük sıkıntı yaratmaktadır. Yalancıeşdeğerlik ler üzerinde yapılacak çalışmalar dilimizin,tarihimizin ve kültürümüzün aydınlatılmasına hizmetedecektir. Bu çalışmada elde edilen sonuçların ileride bukonuda yapılacak çalışmalara katkı sağlayacağıdüşünülmektedir.

Kisaltmalar:TDK/TS: Türk Dil Kurumu/Türkçe SözlükKZ-TR S: Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü

Kaynaklar:1. RESULOV, Asker (1995) “Akraba Diller ve Yalancı Eşdeğerler Sorunu”, Türk Dili içinde, Sayı: 524, s.916-924.2. CRYSTAL, David (2010) Cambridge Dil Ansiklopedisi, 2. Baskı, Çevirenler: Kurul, Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları.3. ÖZKAN, Fatma (1999), “Bugünkü Türk Lehçelerindeki İletişimi Zorlaştıran Kelimeler”, 3.Uluslararası Türk Dili Kurultayı,

Ankara, s.883-889.4. UĞURLU, Mustafa (2004), ''Türk Lehçeleri Arasında Kelime Eş Değerliği'', Bilig 29, Ankara.5. AKBABA, Dilek Ergönenç (2007), “Nogay Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Arasındaki Yalancı Eş Değerler”, Bilig içinde,

Yaz 2007, sayı: 42: 151-176.6. GÜNAY, V. Doğan (2007), Sözcükbilime Giriş, İstanbul: Multilingual Yayınları.7. UĞURLU, Mustafa (2000), ''Türk Lehçeleri Arasında Aktarma Meseleleri ve 'Abay Yolu' Romanı'', Bilig 15, Ankara.8. BAYNİYAZOV Ayabek, BAYNİYAZOVA Canar (2007), Qazakşa - Türikşe Sözdik, Almatı.9. KENAN, Koç, BAYNİYAZOV Ayabek, BAŞKAPAN Vehbi (2003), Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara,

Akçağ Yayınları.10. Türkçe Sözlük (2011), Türk Dil Kurumu Yayınları.

35

¹8-9 (8) 2015

Семей қаласының №16 орта мектебініңқазақ тілі және әдебиеті мұғалімі

БАЙБОЛОВА ДАНАГҮЛОРАЛБАЙҚЫЗЫ

ХХ ғасырдың соңғы ширегінен бастап адамзаттыңтанымдық іс-әрекеті мен қызметін жан-жақты зерттеукөптеген ғылымдардың өзекті мәселесіне айналып, кеңөріс алды. Белгілі бір ұғымның адам санасындақалыптасуын, оның дамуын әр ұлтта сол ұғымныңқабылдану ерекшелігін анықтауды бір ғана тіл білімінеартып қою дұрыс болмайды. Тілдің танымдық,бейнелілік, ғылыми, "әлемдік тұтастық" сипатынзерттеуді жеке тілдік деректер шырмауына байланбай,жалпы адамзат дүниетанымының тұрғысынан қараушарт. Тілдің танымдық сипаты әр түрлі ғылымға ортақмәселе. Қазіргі лингвистикада тілдің бұл мәселесінжалпы философиялық, психологиялық пайымдауларарқылы шешуге ұмтылуда. Тіл табиғатын танумақсатында психология, философия, логика,антропология т.б. алуан түрлі ғылым салалары атсалысып келе жатқаны белгілі. Алайда, тіл мәселелері -алдымен лингвистиканың өзекті нысаны. Сондықтан даосы мәселенің жұмбағын тек лингвистика мен когнитивтіклингвистика шеше алады.

Соның нәтижесінде, тіл біліміндегі түрлі бағыттағызерттеушілер "концепт" ұғымын әр алуан мәндеқолданады.Аталмыш термин әсіресе, тілді логикалықталдау, этнолингвистика, лингвомәдениеттану,психолингвистика салалары бойынша жазылғанеңбектерде жиі кездеседі. Санамаланған ғылымсалаларында бұл терминнің түрліше түсіндірілуі, еңалдымен оған негіз болған латын сөзінің "conceptus" көпмағыналылығына байланысты.

Адам баласын өмірге әкелетін, өмір бойы қанаттығақақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай өсіретін,жақсылығын асырып, жамандығын жасырып отыратын- оны дүниеге әкелетін анасы. Ақындар менжазушылардың ішінде ана тақырыбына қаламсілтемегендері жоқ екендігі тағы ақиқат. Бір қолыменбесікті тербетіп отырса, екінші қолымен әлемді тербетебілген ана - мәңгілік ұғым. Ғұмырлық тақырыпты жан-жақты қарастыруға байланысты әр зерттеген сайын оныңтүрлі қыр-сырын ашып, зерттеуге болады. Сондықтанда көркем шығармалардағы "ана" концептісі -тақырыптық аясы кең, мазмұны терең, қамтитынмәселелері өте маңызды, концептуалды өрісі өте күрделіболып табылады.

"Концепт" термині М.М.Копыленко бойынша, "текұғымды ғана қамтымайды, сонымен қатар ортақ

мағынаны қалыптастыратын ұғымнан алғашқы(предпонятийные) және деконцептуализацияланғанқұбылыстарды да қамтиды, ал реалияларды білдіру үшінтек сөздер ғана емес және де фразалық үйлесімдерқолданылады" [1, 44-45].

Е.И.Диброва концептіні шындық құбылыстарыныңсезімдік-көрнекті бейнелері ретінде елестетудеорналасқан (сонымен қатар мұнда концепт арқылыойдың елестетуден ұғымға қарай қозғалысы жүзегеасады) және ортақ мағынаны қалыптастыратын ерекшеұғымнан алғашқы мән (сущность) қатарына жатқызады[5, 133]. М.В.Никитина "концепт - бұл ең біріншіден,түсінік пен ұғым" екенін айтып өтеді [7, 6]. Е.С.Кубрякова"концепт" және "ұғым" терминдері адам ойлауы менсанасының түрлі аспектілерін сипаттайды дейді: "Ұғым-объективті шындықтың логикалық формадабейнеленуінің белгілі бір түрлерінің бірі; концепт сананыңшұғыл (оперативті) мынадай бірліктерін қамтиды:елестету, образдар, ұғымдар, ал олар жинақталып барыпконцептуалды жүйе не әлемнің концептуалды моделінжасайды" [4, 143].

Концептілік құрылымдардың санада бейнеленуі әртүрлі формада көрініс табады. Олар:

Фрейм - бұл концептілік жүйенің құрылымдықэлементтерін танытатын концепт типінің қарапайымформасы. Ол концептінің ең жақын семаларынанқұралады және ең жақын ассоциативтік, стереотиптіктаңбалар арқылы көрініс табады. [7, 17]

Схема - когнитивтік санада сыртқы сигналдар мен ішкісезімдер көмегі арқылы жинақталған ақпараттардыкеңістікте, заттық формада таныту тәсілі. [7, 28]

Сценарий. Концепт қалыптастырудағы оныңқарапайым танымдық элементтері фрейм болса, әрбірфрейм тармақтарының төңірегінен оқиғалар менжағдаяттар жүйесін жинақтауға болады. Бұл жүйеніқұрайтын бөлшектер - сценарийлер мен скриптер.Сценарий белгілі бір фреймнен туындайтын эпизодфрагменттерінен құралады. [7, 35]

Скрипт - күрделі формадағы концепт типі. Скрипттіқалыптастыратын басты элемент - фрейм. Скрипттіңсанадағы көрінісі - сценарийлік құрылымның кеңейтілгенформасы. Скрипт көзбен көрген, нақты тәжірибеденөткен оқиғалар арқылы, балалық шақтан келе жатқанстреотиптік ақпараттары арқылы жинақталғанақпараттардан құралады. [7, 48]

КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ"АНА" КОНЦЕПТІСІ

Мақала қазақ жазушыларының шығармаларындағы "ана"концептісінің берілу мәселелеріне арналған. Автор "ана"концептісін берудегі қолданылған құралдар мен формаларғаназар аударады. Мақала тіл білімі мамандарына, "Филология"мамандығының студенттері мен магистранттарынаарналған.

В статье рассмотрены вопросы реализация концепта"мать" в произведениях казахских писателей, изученысредства и формы реализации данного концепта. Статьябудет интересна специалистам-языковедам, студентам имагистрантам специальности "Филология".

The paper deals with the realization of the concept of "mother" inthe works of Kazakh writers. The author studies the means andforms of realization of this concept. The article will be of interest tospecialists, linguists, students and undergraduates of "Philology"specialty.

Ò³ë á³ë³ì³

¹8-9 (8) 2015

36

Ойсурет - концепт құрылымдарын бейнелі формадатаныту. Ойсурет санада бейне, символ, метафора,аллегория көмегімен танылады. Концептінің ойсуреттипіне салынып танылған формасы логикалық -позитивтік танымнан гөрі эстетикалық таным деңгейінде,ақиқат дүние үзіктерін өздігінше суреттеп ұқсату, елестетушеберлігінен туындайды. [7, 56]

"Ана" концептісін көркем шығармаларда қарастырубарысында мен тек классик жазушы Ғабит Мүсіреповтіңана тақырыбында жазылған туындылары мен МаксимГорькийден аударылған әңгімелерін жұмысымныңнысанына арқау етіп отырмын. Мүсірепов әңгімелеріндекездесетін ананың бейнесі мен қасиеттері жоғарыдакөрсетілген ойда бейнеленетін концептілікқұрылымдардың тууына себепші болғандығын тағы айтакеткеніміз жөн.

Жазушының "Адамның анасы" шығармасында "Ана-мейірім" когнитивтік моделін қарастыруымызға болады.Шығармада "Ана тал түбінде жұдырығын түйіп жатқанқызыл адамға мейірімді көзінің барлық нұрын төгіпқараған сайын бетіне қан жүгіреді. Ананың нұрлы көзібаланы ақырын ғана, еркелетіп қана сипағандай болады.Таңертеңгі тымықта күннің көзі ғана осылай сипай аладыдүниені",- [8,142] деп берілген. Сөйлемде келтірілгенмейірімділік ұғымын ана сөзін қолданарда еске түсетінассосацияға жатқызуға толықтай негіз бар. Педагогика-психологиялық тұрғысынан алып қарастыратын болсақ,адам бойындағы балаға деген ыстық махаббат пенмейірім сәбидің жатырға біткен кезінен бастап пайдаболады. Сондықтан берілген мысалдағы іс-әрекеттерешқандай да ерсі көрінбей, керісінше заңды құбылысретінде беріледі.

"Ана-қамқоршы" когнитивтік моделіне жазушының"Әмина" әңгімесінен мына бір мысалды алсақ: "Бірбаланың сандалына ұсақ тас түсіп кетіп,қыңқ етіп қалса,ана да ауырсынып, қабақ шыту керек. Көбелек ұстатпайкетсе, оған да ұрсу керек".[8,159]. Бұл жерде концепттипіне жататын күрделі форма (скрипт) орын алады.Оқиғалы форма сценарийден күрделеніп келгенқұрылым ананың қамқоршы екенін білдіретінқалыптасып қалған танымды көрсетеді.

Ғабит Мүсіреповтің ана туралы жазылғантуындыларының біразы Горькийден алынғаны белгілі.Сондай шығармаларының ішінде "Өлімді жеңген ана"деп аталатын әңгімесінде "Мақтасақ- әйелді мақтайық

та, құрметтейік те әйелді. Әйел-ана, барлыққиындықты жеңетін сарқылмайтын күш, көзді бұлақемес пе!...",- [8,179] деген ойдан "ана-сарқылмайтынкүш" концептуалдық моделін алуға болады. Концептқұрылымының ішінде бейнелі форма депқарастырылатын ой-сурет осы мысалға негіз болады.Ғылыми анықтамалар бойынша ой-суреттің құрамынабейне, суреттеу, символ сынды қосымша құрылымдаренеді. Ал берілген мысалдағы ананы көзді бұлақпен сарқылмайтын күшке әкеп теңеуі құрылымныңнегізгі ерекшелігі. Жер бетінде ананың негізгі мақсаты- артына дені сау ұрпақ қалдыру екендігі белгілі.Ендеше "Ана-ұрпақ қалдырушы" деген когнитивтікмодель арқылы Ғабит Мүсірепов шығармаларындаоның ішінде "Өлімді жеңген ана" туындысында "Сен неістесең де адам ғанасың. Ал енді мен-ана! Сен өлімгеқызмет етесің, мен өмірге қызмет етемін. Сен өлімшашасың, мен өмір шашамын. Дүниеге адам әкелем,білдің бе?Сондықтан мен сені адамға санамаймын да",- [8,192] деген екен. Ал концепт құрылымы ретіндефрейм деп алуға болады. Берілген мысалдағы қимыл-әрекет ана мен ханның арасындағы әңгімеде өрбиді.Аталмыш сюжетті оқыған кезде көз алдыңызғабірден-бір уақиға елестейді. Сондықтан оны сызбалыформа схемаға жатқызуымызға толық негіз бар.Сонымен қатар, "ана-өмірдің иесі" концептуалдықмодель ретінде алып, жазушы шығармаларынан негізболатындай тіркестерді де табуға болады. Мысалы,"Өлімді жеңген ана" әңгімесінде "Бұл әйелдің негемұнша күшті екенін түсіндім деп ойлаймын.Бұл өмірдіңиесі, бұл ана, бұл ұлын сүйеді. Ұлын сүюі, ол ұлыөмірдің бір ұшқыны ғой. Кім біледі, мүмкін, ол ұшқыннанәлденеше ғасырға кететін жалын туар...Мүмкін жердіжылытып, бақыт себетін адам болар..." ,-дейді. [8,159].Бұл мысалда сезім, сүю сынды эмоционалдыаспектілер кездеседі. "Өмірдің иесі" деп берілгенконцептуалық модельдің метафизикалық аспектілерқатарына да жатқызуға болады. Концепт типтеріретінде күрделі оқиғалы формалар қатарына еніп,сценарий қызметін атқарады.

Қорыта айтқанда, көркем шығармалардағы "ана"концептісі түрлі аспектіден қарастыруды қажет ететін -тақырыптық аясы кең, этномәдени мазмұны терең,қамтитын мәселелері өте маңызды, концептуалдық өрісіауқымды концепт болып табылады.

Ò³ë á³ë³ì³

ӘДЕБИЕТТЕР.

1. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. - Алматы: Евразия, 1995. - 178 б.2. Диброва Е.И. Коммуникативно-когнитивная модель текстопорождения // Семантика языковых единиц / ДокладыV межд.конф. т 2. - Москва, 19963. Никитина М.В. Лексическое значение в слове и словосочетании. - Владимир.: Владимирский государственныйинститут, 1974. - 222 б.4. Серебреников Б.А., Кубрякова Е.С., Постовалова В.И., и др. Роль человеческого фактора в языке: Язык икартина мира. - Москва: Наука, 1988. - 242 б.5. Абдрахманова М.Б. ҚазҰУ хабаршысы. Қазақ тіліндегі концептілер жүйесі. №8.130- б6. Неретина С.С. Концепт и концептология // Тропы и концепты // http://krotov.info/index.һtm7. Әмірбекова А. Концептілік құрылымдардың поэтикалық мәтіндегі вербалдану ерекшелігі. Автореф., Дисс...ф.ғ.к. А, 20068. Мүсірепов Ғ. Шығармалары. Бес томдық. Алматы, 1992. - 400 б.

37

¹8-9 (8) 2015

Преподаватель русскогоязыка и литературыСтаршей школы №97

г. Ереван, Армения

СТЕПАНЯН НОННАМАРТИРОСОВНА

В художественной литературе как искусстве словесномпортрет является только одним из средствхарактеристики, употребляемом в композиционномединстве с другими подобными же средствами:развертыванием действия в сюжете, описанием мыслейи настроений героев, диалогом действующих лиц. Замноголетнюю историю своего существования литературанакопила богатый арсенал разнообразных приемов, спомощью которых создается художественный образ.Одним из важнейших средств характеристики герояявляется его портрет. Портрет в литературе - одно изсредств художественной характеристики, состоящее втом, что писатель раскрывает типический характер своихгероев и выражает свое идейное отношение к ним черезизображение внешности героев: их фигуры, лица,одежды, движений, жестов и манер.

Одним из видов раскрытия характера героя можносчитать составление психологического портретапосредством цветовой гаммы. Разбирая образ того илииного героя, учащиеся могут найти в каждом цвете то,что является характерным для персонажа.

Еще в древнем мире люди придавали цвету огромноезначение, описывая различные явления природы и своисобственные переживания. Отображение этого цветногосимволизма можно найти в мифах, преданиях, сказках,легендах, а также в эзотерических, религиозных ученияхразных времен и культур.

Например, солнечные лучи в спектре дают семьцветов, значение которых люди соединяли с планетамиСолнечной системы. Цвета определяли социальныйстатус человека, его внутреннее состояние. С давнихвремен у каждого народа существует собственнаясимволика цветов, отраженная в народных орнаментах.Древние мексиканцы во время траурных церемонийкрасили руки в черный цвет, который и понынесимволизирует темную сторону жизни. Черные глаза вовсех культурах считаются загадочными и дажеопасными.

Желтый древние люди считали застывшим солнечнымсветом и придавали ему полярное значение: символурожая, богатства, но в то же время - символ болезни исмерти. У славян желтый цвет до нашего времениозначает расставание.

Белый всегда являлся символом чистоты иневинности, цветом жизни и справедливости. Древние

римские жрицы носили наряды исключительно белогоцвета. Цвет и характер человека связывали всегда, а внаше время с помощью специальных методик психологможет составить полный психологический портретличности на основе одного параметра - выбора цвета

БЕЛЫЙ - это синтез всех цветов, потому он является"идеальным" цветом, "цветом мечты". В нем заложенмногозначный смысл, поскольку он одновременнопередает и блеск света, и холод льда. Белый цветхарактеризуется совершенством и завершенностью,демонстрирует абсолютное и окончательное решение,полная свобода для возможностей и снятиепрепятствий.

Его фундаментальное качество - равенство, т.к.заключает в себе все цвета, они в нем равны. Он всегдавдохновляет, помогает, внушает определенную веру(дает свободу)

ЧЕРНЫЙ цвет противостоит белому. Это цветнеуверенности, символизирующий мрачное восприятиежизни. Часто эти люди очень приземленные, они знают,чего хотят и идут к цели напролом. Могут бытьчерствыми и безжалостными. Черный всегда скрываетв себе все, что несет, то есть он "загадочен" (частоиспользуется в фильмах ужасов). Черный цвет связанс любопытством, он притягивает к себе. Пугает (страхиз-за загадочности). Черный цвет всегда бросает вызов,чтобы человек попытался освободить свою сущность,то есть человек должен пройти через черное, чтобыпознать, как много в нем белого.

СЕРЫЙ - любимый цвет рассудительных инедоверчивых натур, которые долго думают, прежде чемпринять какое-нибудь решение. Вызывает сонливость,скуку, при этом способен создать ощущение грязи, чего-то нечистого. Единственная цель - стабильность игармония (из-за истощенности и усталости). Серый цветсчитается одиноким, т.к. живет на границе черного ибелого. В древние времена серый считался цветомобычных людей, простолюдинов. Он был символомубогости. В Средневековье, в Европе, он олицетворялсобой цвет высшего света, всех джентльменов. Внекоторых культурах он является цветом раскаяния,бытия.

КРАСНЫЙ - цвет страстей. Tакой человек смел, этоволевой, властный тип, вспыльчивый, общительный. Ктому же альтруист. Такие люди любят соперничество и

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙ ПОРТРЕТ ГЕРОЯПОСРЕДСТВОМ ЦВЕТОВОЙ ХАРАКТЕРИСТИКИ

Мақала Михаил Лермонтовтың "Біздің заманның қаһарманы" романыкейіпкерлерінің психологиялық кескінін сипаттауға арналады. Авторкейіпкерлердің сыртқы келбетіндегі, жүріс-тұрысындағы көңіл-күйлерін,эмоцияларын, болып жатқан оқиғаларға деген психологиялықреакцияларын білдіретін детальдарға назар аударады.Кейіпкердіңпсихологиялық кескіндемесін беруде мақала авторы түспен сипаттаутәсілін пайдаланады.

Статья посвящена описанию психологических портретов героев романаМихаила Лермонтова "Герой нашего времени". Автор акцентируетвнимание на деталях внешнего облика, поведения героев, которые несутинформацию об их душевном, эмоциональном состоянии, психологическойреакции персонажей на происходящие события. В качестве методаописания психологического портрета героев автор использует цветовуюхарактеристику.

The article is devoted to description of the psychological portraits of the heroesof the novel written by Mikhail Lermontov "Hero of Our Time." The author fo-cuses on the details of the external appearance, the characters' behavior, whichcarry information about their mental and emotional state, the psychological reac-tions of characters to events. The author uses the color feature as a method ofdescribing a psychological portrait of the characters.

Ëèòåðàòóðîâåäåíèå

¹8-9 (8) 2015

38

конкуренцию, а сама мысль о том, что нужно с кем-топобороться их очень заводит. Красный цветолицетворяет могущество, прорыв, волю к победе, онвсегда добивается того, чего хочет (в зависимости ототтенка - способ достижения). Он всегда в движении,всегда источник энергии. Красный цвет любит бытьпервым, но не всегда может им быть - это зависит отразрушительных качеств. Девиз этого цвета - "пустьвыживет сильнейший". Красный цвет заставляетнасторожиться при опасности, символизирует страсть,возбуждает страстность, т.е. страстно любит, страстноненавидит и страстно верит. Таким образом, емусвойственна максимальность в чувствах.

ОРАНЖЕВЫЙ - любимый цвет людей, обладающихинтуицией, и страстных мечтателей. Согласногеральдике, этот цвет означает также лицемерие ипритворство. Этот цвет отвечает за удовлетворениеразличных способностей, постоянно держит в тонусе;обладает всеми возможностями красного, но безагрессии. Его сила действует очень мягко. Воздействие,оказываемое им, является теплым, радостным ивозбуждающим. Витальная сила красного позволяеторанжевому вытеснять все цвета. Этот цвет связан состремлением к достижению самоутверждения.

КОРИЧНЕВЫЙ цвет. Это - затемненный желто-красный цвет: импульсивная жизненная сила красногосдерживается, замирает. В коричневом остаетсяжизненность, которая потеряла свою активность.

ЖЕЛТЫЙ цвет символизирует спокойствие,непринужденность в отношениях с людьми,интеллигентность. Такие люди воспринимают жизньочень легко, не из чего не делают трагедии, добродушны,не злопамятны и очень общительны. Желтый цветраспространяется во все стороны, олицетворяет ум,влияние доминанта. Он самый гибкий, везде проникает,помогает преодолеть трудности, способствуетконцентрации внимания

РОЗОВЫЙ - это цвет жизни, всего живого, он "говорит"о необходимости любить и быть добрее. Может говоритьо его наивности, непрактичности и нежелании видетьнекоторые моменты жизни такими, какие они есть насамом деле. Розовый цвет означает романтичность,доброту, любовь, страстность. Чем он бледнее, темсильнее выражение любви.

ФИОЛЕТОВЫЙ цвет "говорит" об очень большойэмоциональности, чувствительности, высокойдуховности и деликатности. Это типичный цветгармонично развитых людей. Образуется красным исиним, которые гасят друг друга. Красный находит своеразрешение в синем, а синий свой смысл в красном.Отсюда - завуалированное возбуждение.

СИНИЙ. Поскольку это цвет неба, то его обычносвязывают с духовным возвышением человека, егочистотой. Это говорит о скромности и меланхолии;такому человеку часто нужно отдыхать, он быстро илегко устает, ему крайне важно чувство уверенности,благожелательность окружающих, в сущности, он -образец неуверенности и замкнутости.

ЗЕЛЕНЫЙ - цвет природы, естества, самой жизни,весны. Такой человек боится чужого влияния, ищетспособа самоутверждения, так как это для него жизненноважно. Эти люди чувственны и ревнивы, зато оченьромантичны и привязчивы. Темперамент, чаще всего,флегматичный. Самое главное для такого человека -семья и стабильность. Зеленый цвет происходит отслияния синего и желтого, при этом взаимодополняютсякачества того и другого. Отсюда появляется покой инеподвижность. В зеленом всегда заложена жизненнаявозможность, он не обладает действующей во внеэнергией, но содержит в себе потенциальную энергию -не покоится, а отражает внутреннее напряженноесостояние.

Для примера можно разобрать психологические

портреты главных героев "Княжны Мери"М.Ю.Лермонтова.

Чтобы понять душу главного героя Печорина,насколько он заслуживает упрека или достоинсочувствия, нужно не один раз внимательно перечитатьэтот роман. У него немало хороших качеств. Во - первых,Печорин - человек умный и образованный. . Осуждаяокружающих, он критически относится и к себе самому.В своих записках он признается в таких свойствах своейдуши, о которых не знает никто. Во-вторых, в пользугероя располагает и то, что он натура поэтическая, тонкочувствующая природу. "Воздух чист и свеж, как поцелуйребенка; солнце ярко, небо сине - чего бы, кажется,больше? зачем тут страсти, желания, сожаления?.." Во-вторых, Печорин храбрый и мужественный человекЛермонтов заостряет внимание на психологическомраскрытии образа своего героя, ставит вопрос онравственной ответственности человека за выборжизненного пути и за свои поступки.

Грушницкий предстает перед нами самовлюбленными самодовольным персонажем. Он не замечает людейвокруг себя. Возможно поэтому, он даже и не заметил,как княжна Мери переключила свое внимание наПечорина. Он часто изображает эмоции радости исчастья, хотя внутри совершенно их не испытывает. Онведет разгульный образ жизни.

Грушницкий довольно трусливый человек, который "вделе машет шашкой, кричит и бросается вперёд,зажмуря глаза". Печорин - человек по-умному храбрый.

В характере Печорина, при сравнении с Грушницким,обнаруживаются: ум, мужество, жизненный опыт, воля,благородство. Главный герой не только защищает честькняжны Мери на дуэли, но и достойно прерываетлюбовную интригу, которую, правда, сам и начал отскуки. Он не захотел дальше обманывать влюблённуюдевушку, а тем более как-то воспользоваться еёискренним чувством.

Мери, княжна - героиня одноименной повести. ИмяМери образовано, как сказано в романе, на английскийманер. Характер княжны М. в романе обрисованподробно и выписан тщательно. М. в романе -страдательное лицо: именно над ней Печорин ставитсвой жестокий эксперимент разоблаченияГрушницкого. Не ради М. осуществляется этот опыт,но М. втянута в него игрой Печорина, поскольку имеланесчастье обратить заинтересованный взор налжеромантика и лжегероя. Одновременно с образомМ. в романе связана проблема любви - подлинной имнимой.

Итак, какой цвет соответствует каждому из героев?Какая у них "цветовая аура"?

У Печорина больше всего высвечивается "фиолетоваяаура".

Этот оттенок является трансцендентным. Нередкозначение фиолетового цвета связывают сзагадочностью. Он символизирует память и ностальгию,а также гармонию противоречий. Фиолетовый цветассоциируется с пассивностью, безразличием и, какправило, в значении "все равно" употребляется слово"фиолетово". Не зря говорят: "Мне все фиолетово".

Значение фиолетового цвета в психологии определяетне только единство отрицаний и противоположностей,но и уничтожение, растворение этих противо-положностей и создание нового. Именно в этом всязагадочность фиолетового цвета. Однако, наряду ссовокупностью свойств красного и синего, желанием ивосприимчивостью, фиолетовый цвет в психологииолицетворяет как ранимый и чувствительный. Какправило, немалое влияние людей "фиолетовых"остается незамеченным, однако это не мешает имдобиваться поставленных целей

Княжна Мери вырисовывается в розовом цвете.Розовый цвет, который является самым пассивным из

Ëèòåðàòóðîâåäåíèå

39

¹8-9 (8) 2015

всей цветовой гаммы, символизирует нежность, ласку илюбовь.

Кроме того, розовый цвет, одним из значений которогоявляется нежность, может провоцировать в собеседникеприветливость, а так же снижать уровень агрессии, каквнешней, так и внутренней.

И, может быть, именно благодаря этому Печорин сталсовершенно другим, более откровенным…

К достоинствам этого цвета можно отнести то, что оннаделяет людей, особенно женщин, любовью,женственностью и искрящейся молодостью.

Ëèòåðàòóðîâåäåíèå

А Грушницкий? Серый цвет - характеристика этогогероя.

Значение этого цвета заключается в обыденности,нейтральности. Он не способен вызвать каких-либоэмоций. У многих с этим цветом возникает ассоциация"серой мышки", что отражает отсутствие какого-либоинтереса в ком-то или в чем-то.

Серый цвет соединяет в себе противоположныекачества черного и белого, следовательно, чувствуетсебя ненужным и чужим и никогда не станет первым(т.к. у него нет к этому внутреннего стремления).

¹8-9 (8) 2015

40

graduate student of theUniversity of Vilnius

KYMBATFAIZULDANOVA

The University of Vilnius has a long and interesting his-tory. The date of establishing of the University is consid-ered to be 1579. During the next 420 years, it has experi-enced many turning points: the impact of Poland, Soviet-ization and the occupation of Nazi Germany. The Univer-sity experienced many difficulties during the Nazi occupa-tion - it was closed. So Vilnius University was opened againafter Germany's surrender and began to back on par withSoviet institutions. During the Soviet Union, it was consid-ered the second best university after the Lomonosov Mos-cow State University. In 1990, after Lithuania gained its in-dependence, the University was awarded the status of au-tonomy and began a new life [2][3].

Now it is the largest university in Lithuania with the stu-dent body of 23000, a thousand and more of them are in-ternational students. Among the 1300 academic staff, morethan 250 are doctors, and about 500 are candidates of sci-ences.

Since its foundation in the 16th century, Vilnius Univer-sity, as an integral part of European science and culturehas represented the concept of a traditional university and

nology Development.The graduates of the University can be found in any sci-

entific institution, any school and prestigious companies.Every third resident of Lithuania, having higher education,is a graduate of the University of Vilnius. Its professors andteachers give lectures at universities in the United States,France, Britain, Germany, Sweden, Japan, in contact withcolleagues in Poland, the Czech Republic.

Vilnius University is an active member of the internationalscientific and academic activities and has many leadingscientists, professors, and alumni. Scientific growth andexpansion of relations with global research centers havecontributed to numerous research and studies at VilniusUniversity.

The University offers academic environment focused onexcellence in research and teaching. With the support ofthe social partners, the university teaches global-mindedprofessionals who have successfully integrated into themodern European community. Vilnius University is the firstin Lithuania by the national rankings. It is the most famousand most recognized institution of higher education amongLithuanian students.

VU jumped up by 13 ranking positions and made it to thetop 20, ranking in the 19th place. Following the compre-hensive world university ranking 2015/2016, published by"QS World University Rankings" in September, VU improvedits position to 501-550 from the 551-600 position previously[1].

International activity is an important element of VilniusUniversity's system, allowing academic staff and studentsof the university to stay globally engaged and well pre-pared for future challenges. Vilnius University cooper-ates with educational foundations, networks, and asso-ciations, businesses around the world. The collaborationincludes incoming and outgoing student mobility, staffmobility, research and development activities, regionaldevelopment of cooperation and development of educa-tion.

Since 1991, the University of Vilnius has been a Signa-tory to the Magna Charta of European Universities. TheUniversity is a member of the European University Asso-ciation (EUA), European Association for International Edu-cation (EAIE) and the Conference of Baltic University Rec-tors. Vilnius University participates in Utrecht, UNICA, ISEPnetworks and maintains close cooperation with the uni-versity networks in the USA, Australia and other conti-nents.

THE UNIVERSITY OF VILNIUS - TOWARDS THE FUTUREWITH THE BEST TRADITIONS

Мақала Еуропадағы ең көне оқу орындарының бірі - ВильнюсУниверситеті туралы. Автор Университеттің білім беру және ғылымизерттеу қызметтеріне сипаттама береді, оқу орнының тарихымен жәнебүгінгі таңдағы миссиясымен таныстырады, сонымен қатар ВильнюсУниверситеті мен Қазақстанның жоғарғы оқу орындарындағы білім беружүйелерін салыстырады.

Статья посвящена одному из старейших учебных заведений Европы -Вильнюсскому Университету. Автор описывает исследовательскую иобразовательную деятельность Университета, знакомит с историейучебного заведения, с нынешней миссией вуза, а также сравниваетсистемы обучения Вильнюсского Университета и вузов Казахстана.

The article is devoted to one of the oldest educational institutions in Europe -Vilnius University. The author describes the research and educational activities ofthe University, introduces the history of the institution, the current mission of theuniversity, as well as compares the training system of the Vilnius University anduniversities of Kazakhstan.

The Issues of educat³on

the unity of research and inventions. Vilnius University is aclassical school with over 430 years of academic traditionand a wide range of training programs in Lithuania.

The University of Vilnius has 12 faculties, eight institutes,ten study and research centers, the oldest Library inLithuania, three university hospitals, an Astronomical Ob-servatory, a Botanical Garden, a Centre of Information Tech-

41

¹8-9 (8) 2015

Intensifying the involvement of business in educa-tion and the systematic incorporation of essential busi-ness know-how is one of the significant elements im-proving the quality of education and increasing thecompetitiveness of the graduating students in thelabour market.

Vilnius University takes an advantage to build an effec-tive partnership with social partners and businesses act-ing as a bridge for industrial-academic cooperation andtrying to respond to requests for joint or funded researchfrom businesses and government. Also, Vilnius Universityhas a Career Center to help students and graduates find agood job, which has partnerships with Barclays Technolo-gies (Center Limited Lithuanian Branch), Sensor Electron-ics Technology Inc., Huawei Technologies Co., Ltd, Aixtron,IBM, TELE2, CERN, MMT Reseach, NERGAL and manyothers.

The mission of Vilnius University is to create, expand anddisseminate knowledge by assuring continuity of authenticuniversity culture distinguished by the environment where

ancient traditions and new ideas enrich each other.Freedom of thought and diversity of ideas are the main

values of the University community. A combination of re-search and studies is the core principle of the overall activ-ity of the University.

The University should differentiate itself by a broad spec-trum of fundamental and applied research. It should seekto appropriate the leading position among other Lithuanianinstitutions in all research areas that are essential to thevery nature of a comprehensive University and set itselfthe goal of global excellence in the interdisciplinary inves-tigation. The University should be committed to the mis-sion of opening the doors and granting universal educa-tion for the most talented young people from all districtsof Lithuania and educating active and responsible spe-cialists, who demonstrate the need to expand their knowl-edge and improve professionally and who can learnthroughout their lifetime. The University should seek thatthe quality of all forms of studies conforms to the modernculture and technologies and concerns to the needs of thestate and society.

The vision of the University:- To locate and distinguish itself in European research

and education area by top-level research, which should besustained by University's research teams of internationalacclaim and new teams, as well as to ensure annually in-creasing involvement in European research and educationalprogrammes;

- to ensure that the balanced development and interac-tion of research in humanities, social, physical, biomedicaland technological sciences remain the most outstandingfeature of the University, which primarily differentiates it fromother Lithuanian establishments of higher education andresearch;

- to initiate and actively implement the projects of valuefor the economic development of the country, which would

encourage efficient cooperation of scientific and educationalinstitutions with high technology companies and createfavourable conditions and environment for innovations andentrepreneurship;

- To produce a well-functioning quality assurance sys-tem that would guarantee active monitoring of the exist-ing study programmes and development of newprogrammes and which would inspire the implementationof advanced teaching methods and tools. The systemshould ensure that generic and specific competencies andskills of University graduates are in consistency with theneeds and tendencies of the economy, culture and labourmarket of the country;

- to significantly increase non-consecutive, distance andother flexible study forms and methods and become thecentre of continuous professional growth and lifelong learn-ing, which plays a significant role in the transition of thecountry toward knowledge-based society [4].

I am euphoric that I have chosen exactly this university,as it gives exclusive opportunities to get a higher education

with European standars. Also it offers a range of differentfaculties to choose. Having a bachelor degree in Interna-tional Relations, I decided to study something new, but stillclose tight with diplomacy. So I applied to Faculty of Com-munications. Particularly the area I am involved in is inter-national communications.

International Communication studies prepare studentsfor active involvement and diverse careers in marketing,communication, public relations at international organi-zations from established corporations to agile start-ups,as well as freelance employment as communication con-sultants. The programme aims for involve the area ofpublic diplomacy as well. The study programme enhancesknowledge in corporate communication, provides expe-rience with international and intercultural environments,improves communication skills and creates a solid pro-fessional foundation for the communication expert of the21st century in private and public sectors.

The purpose of the International Communication studiesis to deepen knowledge in corporate communication in aninternational and intercultural environment, improve skillsfor communication competence and create an understand-ing of possibilities for professional activities in a wide vari-ety of institutions.

The students who graduated the program become ac-tively involved in the labor market, taking jobs of variouslevels and carrying out activities in marketing, communi-cation, and public relations departments of internationalorganizations as well as freelance communication spe-cialists.

The distinctive feature of the education system of theuniversity out of Kazakhstani universities is a model of to-tally practical approach. So what it means is that studentsare mostly involved in different projects and research. Theonly duties of a lecturer are mentoring and giving the direc-tion. It is not about reading and retelling the topic. By doingso, the University contribute to students' development ofpractical skills. Every task here is challenging, so duringstudies you get all the practical skills you need. Apart from

The Issues of educat³on

¹8-9 (8) 2015

42

The Issues of educat³on

BIBLIOGRAPHY.

1. QS World University Rankings® 2015/16 http://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2015#sorting=rank+region=+country=+faculty=+stars=false+search2. T.Venclova, T.Remeikis FOUR CENTURIES OF ENLIGHTENMENT LITUANUS 19813. Vilniaus Universiteto istorija, Vilnius, 1976-79. p.1-34. Vilnius University. Official website http://www.vu.lt/en/about-us/mission-and-vision

this students are supposed to do an internship as a fullvalue worker in of the companies and institutions of Lithuaniaor European Union.

All in all, studying at the University of Vilnius opens allthe doors to the bright future for those who are truly moti-vated to be successful in his/her sphere.

43

¹8-9 (8) 2015

Семей қаласының № 2 ортамектебінің

қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

КАСЕНОВА НАЗИГУЛЬМУКАТАЕВНА

Педагогикалық дамуды қамтамасыз ету үшін кәсибіліктүсінудің нақты тәсілі талап етіледі. Бізге таза жекетұлғаға немесе сыныпқа бағытталған тәсілденарылуымыз керек, себебі бұл кезде белгілі біртағайындалған стандартқа сәйкес әрекет етеміз. Осыбілім берудегі басқару және көшбасшылық тәсәлініңшеңберінде қоғамдастықтың бір бөлігі - көшбасшымұғалім (Bolam, McMahon, Stoll et al., 2005) ұсынғанкөзқарасқа сәйкес зерттеулер мен инновацияларғанегізделген тәжірибе жетілдіреді.

Мұғалім көшбасшылығын дамыту жұмыстарын жүргізубарысында рефлексияны, жоспар құруды, кеңес берудіжүзеге асыру әдісі арқылы қолдау таба алады. Еңалғашқы қадам - әрбір мұғалім үшін маңыздышешімдерді талап ететін құндылықтар мен мәселердіанықтап алу. ("Мұғалімге арналған нұсқаулық" кітабынан88-89 беттер).

Жаңа технологияларды меңгеру мұғалімнің зияткерлік,кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және басқа дакөптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерінтигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу - тәрбие үрдісін тиімдіұйымдастыруына көмектеседі.

Оқушылар берілген тапсырмаларды топтасып,жұптасып барлығы бірдей орындауын қадағалапотырылады. Көшбасшылар оқушылардың білмегенжерлерін айтып, көрсетіп, оларға көмек көрсетеді.

Себебі, бұл әдісте талданып отырған мәселе бойыншаәрбір оқушы өз топшылауын, өз пайымдауын білдіреді,өзіндік дәлелдер келтіреді, басқалардың ой түйіндерінсынайды, олардың мәнді - мағыналы жақтары жөніндеөз пікірін, өз тоқтамын тұжырымдайды.

Оқытудағы басқару және көшбасшылық әдісішәкірттерге де, оқытушыларға да үлкен жауапкершіліктіжүктейді. Оқыту әдістерін жетілдіруге, дамытуға,олардың тиімділігін арттыруға көмектеседі.

"Жүз рет естігеннен, бір рет көрген артық" деген сөздердіескере отырып, сабақтарымызда мүмкіншілігіне қараймультимедиялық проекторды пайдаланып отырсақ солмұғалімнің ұтары мол деп ойлаймын. Тек оларды тиімді,жүйелі түрде қолдану оқытушының шеберлігінебайланысты әрқилы жүзеге асырылуы мүмкін.

Осы технологияны пайдаланудың тиімді тұстары:- оқушының пәнге деген жеке қызығушылығын оятады;- танымдық қабілеттілігін қалыптастырады;- оқушыны шығармашылық жұмысқа баулиды;- мұғалімнің уақытын үнемдейді;- қосымша мәліметтер береді.Мұндай әдістер, әсіресе, табиғатынан тұйық, өз ойын

айта алмайтын, түсіндіруге ұялатын, талданғанмәселелерден түйін жасауға жасқаншақтығынбайқататын оқушыларға пайдасы мол деп ойлаймын.

Сабақ барысында оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауқабілеттерін жетілдіруге, дамытуға арналған оқытутехнологиясы оларға еркін ойлауға, топпен, жұппенжұмыс жасауға мүмкіндік береді, шығармашылықбелсенділігі жоғарылайды, ұжымдық ойласуы, ұжымдықтұжырымдамалар жасауға белсене ат салысады,ұжымдық қорытынды да өз үлесі бар екенін сезініп,келесі мәселелер түйініне еркін араласады, өз ойынжасқанбай айтуға үйренеді. Олардың ой - тұжырымдарыидеялары және бағалаулары ойдан шығады.

Мұғалім үшін ең басты мәселе - оқыту әдісін дұрыстаңдай білу.

Қазіргі уақытта ақпараттық технологияларды жүйелітүрде қолдану - бұл қандай да бір жұмысты, өнерді,шеберлікті іске асыру жиынтығы. Осындай сабақ үлгілеріарқылы оқушылардың білімді меңгеру деңгейін, іздену,проблеманы шешу, жаңа хабар алу, жемісті әдістер, іс -әрекеттер арқылы жүзеге асатыны көрсетілген.

Мұғалім әрдайым ізденісте болса ғана, шәкірт жанынанұр құя алады. Сабақта тиімді жұмыс түрлерінің жан -

ОҚУДАҒЫ БАСҚАРУ ЖӘНЕ КӨШБАСШЫЛЫҚ

Мақала орта мектеп ұстаздарының көшбасшылық белсенділігінқолдау мәселелерін талқыға ұсынады. Мақалада орта мектепұстаздарының арасында таратуға болатын білім берудегікөшбасшылық рөлдер туралы заманауи зерттеулер ұсынылған.

Статья выносит на обсуждение вопросы поддержки лидерстваучителей в среднем образовании. В статье представленысовременные исследования о лидерских ролях в образовании,которые могут быть распространены среди учителей среднихшкол.

The article suggests a discussion of the importance of supporting teacherleadership in secondary education. It also explores the current researchon leadership roles, which can be shared among secondary school edu-cators.

Ïåäàãîãèêà

Күшіңе сенбе, адал ісіңе сен

¹8-9 (8) 2015

44

жақты орындалуы, ойластыруы мұғалімнің біліктілігіменәдістемелік шеберлігіне байланысты.

Әр жұмыс өз талабын, шығармашылық тәсілін талапетеді. Қазіргі уақытта оқу тәрбие процесінде педагогтіңконгнитивтік рөлі оқушының өздік шығармашылығынасыни тұрғысынан ойлануға, жаңа педагогикалық әдіс-тәсілдер мен оқудағы жаңа әдістері құзыреттіліккежетелейді. Біз сабақты өзіміз түсіндіріп, өзіміз бағалапүйренген едік, жаңа әдіс - тәсіл бойынша, бәрі керісінше.Оқушы өзін - өзі оқыта, өзін - өзі бағалай білуі керек.

Себебі, әр сабақ тыңғылықты, тиянақты дайындықтыталап етеді. Менің түсінгенімше, осы жерде мұғалімніңсөйлеуі емес, оқушылардың сабаққа деген ынтасынарттыру маңызды болып табылады. Сабақ барысындағыжүз пайызының тоқсан пайызын оқушылар сөйлеуі керек.

Осы заманғы кез келген оқыту технологиясы оқупроцесін ұйымдастыру кезеңінде жаңа әдіс - тәсілдердегітехнологияның бар мүмкіндіктерін үнемішығармашылықпен пайдалану қажеттіліг іне көңілаударуда. Алайда, әр мұғалімнің оң нәтижеге қолжеткізудегі мақсаты - заман талабына сай білімді, білікті,дүниетанымы кең, шығармашылық қабілеті дамығанжеке тұлға қалыптастыра алуы қажет.

Мақсат негізіндегі міндеттері:жас ұрпақтың қабілеті мен талантын ашу;іс-тәжірибені жетілдіру жұмыстарын өз қолына алуы;шығармашылық, логикалық ойлау қабілеттерін

жетілдіру;

өз әрекетінің нәтижелерін бағалай білу;Мұғалімнің көшбасшылық қабілеті ең бірінші кезеңі

сабаққа даярлықтан басталады, яғни, өтілетін сабақтыңжоспарын құру, оны өткізу әдістемесі құрап алу,оқушылардың қабілеттерін, оқушылардың жасерекшеліктеріне сәйкес білім беру және оқытуды ескеала отырып, ақпараттық - коммуникациялықтехнологияларды АКТ құралдарды, көрнектідидактикалық материалдарды пайдалану. Мұғалімніңосы шығармашылық әрекеті арқылы оқушыныңшығармашылық қабілеті қалыптасады. Ал,көшбасшылық қабілеттер шығармашылық елес,шығармашылық ойлау арқылы жүзеге асады. Оқушынышығармашылық ойлауға, жылдамдыққа, икемділікке,тапқырлыққа үйрету ол мұғалімнің әр сабағындақалыптасып отыратыны анық.

Оқушылардың мектепте алған білімін қоғамдық -әлеуметтік ортада жеткілікті етіп пайдалануға икемдеу,олардың алған білімдерін, сауаттылығын арттыруарқылы туған өлкесінің және еліміздегі білім менғылымды дамыту мәселелеріне басымдық берілуі тиіс.Осы жаңа әдіс - тәсілдерді қолдана отырып, мұғалімніңкәсіби санасының өзгеруінсіз, кәсіби құзіреттілігініңөсуінсіз ескі психологиямен, әдістермен, біліктілікарттыру жүйесімен шешу мүмкін емес. Олай болса қоғам- жаңалыққа жаны құмар, жаңаша ойлайтын, өзгермеліөмірге икемделіп қана қоймай, оны жағымды жаққаөзгертуге белсенді қатысатын ұстаздарға мұқтаж.

Ïåäàãîãèêà

45

¹8-9 (8) 2015

воспитатель КГУ "Вспомогательная школа-

интернат"г.Семей

ПОДКОРЫТОВА ЛИДИЯБОРИСОВНА

Президент Республики Казахстан Н.А.Назарбаев всвоем послании народу сказал: "Мы должны построитьобщество, где ценят честь, достоинство и репутациюкаждого, где присутствуют высокая мораль, этическиестандарты и духовные ценности". Но прежде чемприступить к выполнению данной миссии, нужнонаучиться самим и научить подрастающее поколениебыть Личностями (с большой буквы).

Процесс обучения зависят от жизненных условий, вкоторых находится личность.

Образование и воспитание подрастающего поколениядолжно основываться на любви, взаимопонимании идоверии. Работающие в области образования людидолжны обладать тонкой душой и добрым сердцем,чтобы воспитать гармоничного телом, душой и духомчеловека, всесторонне подготовленного к свободной,мудрой и независимой жизни.

Только с помощью разума и мудрости можнонаправить наших детей по пути ответственности,жизнестойкости и проявления своей индивидуальности.Роль учителя не сводится лишь к тому, чтобы даватьзнания, его значение масштабно - учить детей мудрости.Мудрость - это не просто знания, но и умение ихприменять. И если наши дети будут мудры, они самипоймут, где истина. Но, конечно, без знаний не можетбыть и мудрости, однако важно дать ребенкувозможность самому формировать свое представлениео мире.

Школа должна развивать способности и навыкиребенка, не надо мешать детям самим открывать мир иискать в нем собственную правду. Критическоеосмысление, решение жизненных проблем, развитиевоображения, способностей и навыков, воспитаниечестности и ответственности - вот основные задачисистемы образования в XXI веке.

Вседети требуют постоянного участия и большойзаботы, времени, внимания, поощрения и мудрогоруководства со стороны взрослых. Поэтому тон общенияребенка и взрослого должен быть эмоциональнотеплым, любящим, поощрительным, а также доступнымпониманию ребенка. Вербальные и невербальныепослания к нашим детям должны нести радость иприветливость. Такое отношение поддерживает вребенке веру в себя, подстегивает интерес к учебе истимулирует развитие творческих способностей.

- Помните! Любовь - это ключ ко всему!С помощьюэтой внушающей благоговение естественной энергиидостигаются умиротворение и здоровье, личностьстановится сбалансированной, и человек живет дольше!

- Принимать всех без исключения детей как бесценныйдар, несущий вам новый опыт и реализацию вашейсущности.

- Будьте последовательными! Говорите то, чтодумаете, и делайте то, что обещали. Позвольтеискренности руководить вами!

- Позвольте детям принимать решениесамостоятельно. Чтобы ваши ученики совершалимудрый выбор, им необходимо дать возможность делатьвыбор много раз, несмотря на то, что не всегда этотвыбор будет мудрым. Конечно, без угрозы для их жизни,нравственности или здоровью.

- Находите время, чтобы обсудить, чего ученикиожидают от школы и от своего учителя, составьте иобсудите принципиальные правила поведения. Обычнотакие беседы позволяют необычайно открытьсяученикам. И скоро они обнаруживают, что нашиожидания - это взаимный процесс, начинают видетьравенство и права каждой из сторон.

- Делитесь с учениками событиями своей жизни,которые могут послужить укреплению ваших отношений.Например, я сообщаю им, когда плохо себя чувствую,потеряла что-то, обижена, болит голова, или обсуждаюс ними спортивные новости. Аналогично ведут себя иони. Если они расстроены, им необходимо выразить этотак, чтобы другие их поняли. Мы делимся иподдерживаем друг друга.

- Постоянно изменяйте рабочие технологии, приемыи методики преподавания.

Это могут быть:- индивидуальная педагогическая поддержка;- групповое и коллективное взаимодействие;- наблюдение;- запоминание, повторение;- сравнение, противопоставление;- аргументирование, суждение;- составление и защита проектов;- изучение журналов, наглядных пособий,

презентаций;- ролевые игры, разыгрывание всем классом пьес,

сказок, притч, легенд;

МЕЖЛИЧНОСТНЫЕ ОТНОШЕНИЯ ДЕТЕЙС НАРУШЕНИЕМ ИНТЕЛЛЕКТА

Мақала зердесі бұзылған балалар арасындағы тұлғааралыққатынастарды зерделейді. Мақала авторы педагогтар менпсихологтарға ерекше қажеттілігі бар балалармен жұмыс жасауғақатысты тәжірибелік кеңестерін ұсынады, зердесі бұзылған балаларұжымында психологиялық климатты жақсартуға бағытталғанжаттығуларды сипаттайды.

Статья посвящена проблеме межличностных отношений детейс нарушением интеллекта с другими детьми. Обозначенытеоретические и практические ориентиры педагогам и психологамдля работы с детьми с особенными потребностями, предложеныупражнения для улучшения психологического климата и снятиянапряжения в коллективе детей с нарушением интеллекта.

This article is devoted to the problem of interpersonal relationships ofchildren with intellectual disabilities with other children. In the article theo-retical and practical guidance to teachers and psychologists for workingwith children with special needs are marked, the exercises for improvingthe psychological climate and relieving tension in the team of children withintellectual disabilities are suggested.

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

46

- написание и иллюстрирование самими ученикамипроизведений;

- анализ, отбор критериев оценки;- написание смешных заметок;- конференции или съемка фильмов;- прогулки на природе;- минутки тишины и многое другое.- Играйте вместе. Играя и смеясь вместе, наслаждаясь

природой, искусством и литературой, мы можемпостроить наши взаимоотношения. В игре и совместнойдеятельности лучше всего создается безопаснаяобстановка для общения людей, независимо отхарактера и возраста, что в свою очередь порождаетсердечность между людьми и открывает возможностидля налаживания совместного творчества ивзаимопонимания. В игре развивается и проявляетсяжелание ребенка познать окружающий его мир. В игре,особенно ролевой, ребенок воспроизводит окружающуюего обстановку или же знакомую ему ситуацию и активноперестраивает их.

- Чаще открывайте в учениках их хорошие качества ихвалите их за это, тогда с больше вероятностью вамудастся побороть отрицательные свойства их натуры.

- Помните, что каждый возраст требует различныхпредпосылок для установления контакта с ребенком!Так, например, в дошкольном возрасте достаточно

ласкового, нежного отношения со стороны взрослого.Для школьника этого уже мало. Здесь необходимадоброжелательная и компетентная помощь привозникновении особых затруднений. У детей в возрасте12-13 лет основой для такого контакта являютсясопереживание жизненных ситуаций, совместныеувлечения, прогулки и т.п. в более старшем, а затем и вюношеском возрасте, главным условием взаимо-понимания между взрослыми и детьми является ярковыраженное признание прав личности ребенка. Онопроявляется, в частности, в особом к нему доверии, впередаче ему ряда общественных и трудовыхобязанностей и т.п. Также каждому возрастусвойственны свои виды деятельности, стиль поведения,и своя способность к усвоению определенных знаний.

- С детьми и подростками говорите на любые темы.Чем более свободно вы общаетесь с ними, тем доверчивееони будут вести себя по отношению к вам. Не откладывайтеразговора "на потом", ведь иногда "завтра" может оказатьсяслишком поздно- кто-то другой "просветит" ребенка и, увы,далеко не так, как хотелось бы.

Если вы ждете от своих учеников доверительности,отнеситесь сами с доверием к ним, но не забывайте оконтроле! Дружеский тон общения, понимание нуждребенка, доброжелательное отношение могут творитьподлинные чудеса в воспитании детей.

Ïåäàãîãèêà

.

ЛИТЕРАТУРА.

1. Клюева Н.В., Касаткина Ю.В. Учим детей общению. - Ярославль, 19972. Ситаров В.А., Маралов В.Г. Психология и педагогика ненасилия. - М., 19973. Урунтаева Г.А., Афонькина Ю.А. Как я расту: Советы психолога родителям. - М.:Просвещение, АО "Учебнаялитература", 1996

47

¹8-9 (8) 2015

Шүлбі жалпы орта білім беретінэстетикалық білім және тәрбие беру

мектеп-кешенінің балалар музыкамектебінің домбыра сыныбының мұғалімі,

Семей қаласы

БАЙГАРИНОВА ГУЛЬМИРААУЕСКАНОВНА

Ансамбль сыныбы музыка өнер мектептерінің халықаспаптар бөлімдерінде өткізетін пәндердің арасындағыең негізгі пәндердің бірі болып саналады. Ансамбльсыныбы сабағында оқушылардың есту қабілетін, оныжадында сақтау, қабілетін нығайтып дамытуға, көркемдікталғамның өсуіне тәрбиелеп, олардың ой өрісін кеңейтугекөмектеседі. Оқушылар ансамбль сыныбында оқубарысында ансамбльде ойнау дағдысын меңгеріп,ансамбльде жұмыс істеу әдістемесімен танысады.Ансамбль белгілі бір композитордың шығармасынойнайтын музыкант орындаушыдан тұратын үлкен ұжым.Ансамбльмен ойнаудың мақсаты - топ болып орындаудамашықтану. Ансамбль сыныбы пәні, оқушылардың кәсібидайындығын жетілдіруге бағытталған. Соңғы жылдарымузыкалық оқу орындарында ансамбльмен жұмыс,аспапта үйрету бағдарламасы қазіргі уақыт талабына сайжаңартылып толықтырылуда. Ансамбль репертуары әрел композиторларының шығармалары молайтылып,аспаптық орындаушылық мүмкіндігі де арта түсті. Бұләдістемелік нұсқау бүгінгі уақыт тынысынан туандалғанталаптарды ескере отырып, ансамбльмен жұмысжасаудың көп жылғы тәжірибесіне сүйеніп отырыпжазылды. Еліміздің ежелден дәріптеп қастерлеп келгенұлттық өнерінің шегін шектеу, болмысын танып, оныңасылын тарихтың рухани керуеніне ілестіріп отыру арқылыөткені мен бүгінін мәдени музыкалық мұралардыжалғастырып идеяны айтын тарихи үлгі өнеге тұтарпарасатты ой, толғанысы күшті қауым тәрбиелеумақсатында өз үлесімді музыка өнері және ансамбльменжұмыс жасау арқылы қосқым келді. Осы мақсаттаансамбльмен (топтық) жұмыс жасау кезіндегі сабақтыңөтілуі, әр сыныпқа репертуар таңдау, репертуарды талдау,онымен жұмыс жасау, шығармаларды оқушыға үйрету,сол бағдарламаның ішіне кіретін бағдарламаның барлықэлементтерін пайдаланып, көптеген жылдар бойы сабақжүргізу барысында қолданған балалар музыка мектебініңхалық аспаптар бөлімінде домбыра-тенор аспабындаансамбльмен жұмыс қалай жасау, жүргізу барысынұсынып отырмын. Өз жұмысымның, сабағымныңжүргізілуін жаза отырып, әдістемелік нұсқау жаздым.

Пәннің мақсаттары мен міндетттері.Пәннің негізгі мақсаты:Оқушылардың музыка, фольклорды барлық

ынтасымен оқуға және қазақтың музыка аспаптарынадеген қызығушылығын, сүйіспеншілігін тұрақты түрдеарттыруға кешенді тәрбиелеу;

Олардың көркемдік талғамын жетілдіру;

Өз ісіне шығармашылық көзқараспен қарауға, өзміндетіне саналы түрде қарап, жауапкершілік сезімінқалыптастыру;

Ансамбльдік ойнау дағдыларын дамыту, тәжірибесінүйрену және шыңдау;

Ансамбльдік репертуарды меңгеру;Теориялық білімді тәжірибе жүзінде іске асыру;Әр түрлі музыкалық формалардың орындаушылық

интерпретациясын сақтау, қолданысқа еңгізу;Орындаушылық өнердің сахна мәдениетін игеру;Пәннің негізгі міндеті:Ансамбльде музыкалық шығармаларды мәнерлеп

орындауға дағдыландыру;Музыкалық аспаптардың құлақ күйін келтіруді үйрету;Нотаны бірден оқып, сауатты ойнау дағдысына жеткізу;Ансамбльмен дайындық жүргізу жұмыстарының

түрлерімен және әдістеріменен тәжірибе жүзіндетаныстыру;

Ансамбльмен орындаудың негізгі тәртібін сақтауғаоқыту;

Концертпен шығуға дағдыландыру;Жоғары талғамды түрлі репертуармен таныстыру;Еңбекке баулып, тәрбиелік және шығармашылық

ізденіс жолдарына көңіл бөлу;Музыкалық қабілеттілікті ( музыкалық есту қабілеті,

ой өрісі) дамыту.Ансамбль құрамы жинақталған топтан тұрады (15-20-

дан астам оқушы болу керек). Оқушылар ансамблініңқұрамы толмаған жағдайда, оқу тәрбие жұмысынжетілдіру мақсатында ансамбльге кәсіпқойорындаушылардың (мектеп оқытушыларына және дебасқа да иллюстраторлардың) қатысуына рұқсат етіледі.Ансамбльдік сынып сабағының мазмұны қазіргі музыкамектептеріндегі пайдаланып жүрген оқу жоспарыныңталаптарына сай жүргізіледі. Ансамбльдік сыныпқа 7жылдық музыка мектептері үшін (5-7 сыныптар)қабілеттерін танытқан 5 сынып оқушылыры, ал 5 жылдықмузыка мектептері үшін (3-5 сыныптар) қабілеттерінтанытқан 2 сынып оқушылары қабылданады.

Бірінші оқу жылы ансамбль құрамын оқушыларданұйымдастырып, қалыптастыру кезеңі. Ансамбль сабағынжүргізетін педагог орындаушыларды ансамбльгеорналастыру тәртібін және санына қарай бөліп отырғызу,музыкалық аспаптардың бұрауымен таныстырып,домбыраның құлақ күйін келтіру дағдысын үйретужөнінде толық мәліметтер беріп, олардың мағынасынтүсіндіреді. Оқушылардың аспаптарды мәнерлі, сапалы

ЖЕТЕКШІНІҢ ДОМБЫРА АНСАМБЛІ СЫНЫБЫНДАОҚУШЫЛАРМЕН ТОПТЫҚ ЖҰМЫС ЖАСАУЫ

Мақала балалар музыка мектебінің домбыра сыныбындатоптық оқу әрекетін ұйымдастыру мәселелеріне арналған.Автор инструментальді ансамбльдің кәсіби, тәрбиешілік,коммуникативтік және әлеуметтік функцияларынайқындайды.

Статья посвящена вопросам организации коллективныхформ учебно-исполнительской деятельности в домбровыхклассах детских музыкальных школ. Авторвыявляетпрофессиональные, воспитательные, коммуникативные исоциальные функции инструментального ансамбля.

This article is devoted to the organization of collective forms ofteaching and performing activities in dombra classes in children'smusic schools. The author discovers professional, educational,communicative and social functions of the instrumental ensemble.

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

48

дыбыс шығару тәсілдері игеріледі. Ансамбльмен жұмысжүргізудің негізгі түрлері мен әдіс тәсілдері арқылыоқушылардың музыкалық қабілеттерін дамытып, оғандеген құштарлығымен қызығушылығын арттырады.Автордың ойы мен дирижердың талаптарын орындауғаүйрету. Сабақта нотаны өздігінен бірден оқып, ойнаудағдысын игеру. Дирижерлық схемамен және оныңкөптеген шартты белгілерімен танысады. 2/4,3/4,4/4өлшеміндегі дирижердың қол қимылын түсініпрепертуарды орындайды. Шығарманы бір уақыттабастап. Бір уақытта аяқтау дағдысын игереді.Шығарманың екпініне, сипатына, динамикалық жәнеәендік иірімдеріне байланысты әдіс амалдарынмеңгереді. Тыңдау арқылы әуенді, аккомпанементтібасты естіп, қадағалау қабілетін жетілдіреді.

Ансамбльдік сыныпты ұйымдастыру, аспатық І-ІІпартияларға бөліп отырғызу ансамбль жетекшісінің еңбір көңіл аударарлық мәселесі. Бұл жұмыс алғашқыдаоңай болып көрінгенімен, мұнда үлкен мән бар.Ансамбльге қатысушыларды аспаптық партияларбойынша орналастырғанда олардың әр қайсысыныңфизикалық және музыкалық мүмкіндіктерін ескеру қажет.

Ансамбль жетекшісі жыл бойына мектептегі өтетінтүрлі тақырыптағы әр түрлі сипаттағы шығармалардыдайындау қажет. Шамамен 4-5 қазақ халық ән-күйлері,3-4 қазақ халық композиторларыны ән күйлері, 3-4 орыс,шетел композиторларының шығармалары және 2-3қазіргі заман композиторларының шығармалары.

Алғашқы жылы ансамбль репертуарына іріктепалынып ойналатын шығарманың бағдарламасыоқушыларды партитурадағы музыкалық фактураныңбарлық элементтерімен біртіндеп ретімен таныстырудыкөздеп құрылады. Репертуарды 2-3 бөлімне тұратыншағын, жеңіл және тональдік белгілері аз, метрлікқұрылысы мен ырғақтық бірлестіктері күрделі емесшығармалар таңдалынады. Алғашқы кезеңде, "домажор"-"ля минор", "ля мажор"-"фа минор", "фа мажор"-"ре минор" тональдіктерінлегі шығармаларды, оған қосааспапта ойнау техникасын дамыту мақсатында бірдауысты, жеңіл ансамбльдік жаттығулар менгаммалардың ойнатылғаны тиімді.

Екінші жылы ансамбль топтарының партияларын жекеталдап, ойнату ықпалында өткізілуі жалғастырылады.

Үшінші оқу жылы ансамбль сыныбында дыбыстың,аспаптарды құлақ бұрауының тазалығы менырғақтардың сапалы орындалу жұмыстарын жетілдіруары қарай жалғасады.

Оқушыларға шығарманы үйретпей тұрып, ең алдыменол жөнінде мағлұмат беріп, таныстырып өту керек.Мұнда автордың аты-жөні, шығарманың мазмұны,тональдіг і, қарқыны, кезігетін түрлі динамикалықбелгілері айтылады.

Ансамбль жұмысында көрнекті орын алатын мәселе -репертуар. Балалар ансамблі жұмысының табыстыболуы көбінесе репертуармен тығыз байланысты. Олансамбль ұжымының белгілі бір дәрежедегішығармашылық жетілуін анықтайды. Сондықтан жетекшіансамбль репертуарын жасағанда музыкалықшығармалардың мазмұндылық, мәнерлілік жағына көңілбөлгені жөн. Идеялық-көркемдік жағынан құнды,орындаушылыр мен тыңдаушыларға қызықты репертуаржасау, оқытушының баксты міндеттерінің бірі.Репертуарды іріктеуде, педагог, ансамбльдің техникалықшеберлігінің және көркемдік орындаушылықдағдылығының өсуін есте ұстағаны жөн. Тағы ескертетінмәселе, әрқашанда ұжымның мүмкіншіліг ін, оныңсапасын, дайындық дәрежесін ұмытпауы қажет.Ойналатын шығарманың шағын, әуені жанға жайлы,ансамбль мүшелерінің қабылдауына жеңіл, ойынтехникасы көп қиындық түсірмейтін болып келгені дұрыс.Репертуар қорында негізінен оқушыларды өз отаныншексіз сүюге, патриотизм мен ұлттық мақтаныш рухындатәрбиелейтін сапалы шығармалар болуы тиіс.

Ансамбльге бастапқы кезде сегіз немесе он алтытактыдан тұратын халық әндерін түсіріп ойнатқан жөн.Себебі халық арасында көп тараған әуенді әндер,күйлер, шағын шығармалар орындаушылардың түсініпорындауына жеңіл болады. Жеңіл қолайлышығармаларды алғаш рет өз бетімен ойнап шығубаланың өзіне деген сенімін шыңдап, аспапты меңгеругедеген құлшынысын арттырады. Жаңа құрылғанансамбль үшін шығармаларды аспаптарға бейімдегенде,күйлерді өндегенде, тенор домбыраны негізге алу керек.Мысалы, халық күйлерінен "Кеңес", "Келіншек","Айжанқыз", "Жастар биі", халық композиторларыныңкүйлерінен Құрманғазының "Балбырауын", Динаның"Тойбастар", "Әсемқоңыр", Түркештің "Қарабас",Тәттімбеттің "Қосбасар", Дәулеткерейдің "Қосалқа","Желдірме" шығармаларын түсіруге болады.Пьесалардан Глинканың "Полькасы", Е.Брусиловскийдің"Колхоздағы той", "Қыз арманы", халық әні "Екі жирен"және т.б. лайықтаған жөн. Олардан басқа партитураларыдайын Ахмет Жұбановтың "Би күйі", "Тәжік билері",М.Қойшыбаевтың "Жастары", Н.Тілендиевтің "Ататолғауы", С.Құсайыновтың "Мереке", К.Күмісбековтың"Өмір жолы" және т.б. шығармаларды реертуарға алуғаболады.

Сондай-ақ, жергілікті авторлардың жүрегінен шыққаншығармалары да оқушылар ансамблінің репертуарындаралайды.

Ансамбль топтарымен жұмыс істеу барысындадинамикалық белгілерді оқушылардың естеріне түсіріп,үйретіп отыру қажет. Себебі, мектеп жасындағыбалалардың психологиялық ерекшеліктерінебайланысты нотаны үйрету барысында кездесетіндинамикалық белгілерді үнемі құлағына құйып, қайталапотыру нәтижесінде олар естерінде сақталып, жаттандыболып қалады. Ал шығарманы жаттаған соң, қиынғатүседі. Ансамбльдегі оқушылар нотаға қараймын депотырып, ойнап жатқан шығарманы өзгелермен бірдейбітіре алмай қалатын жағдайлар да жиі кездеседі.Мұндайда оларға соңғы екі тактіні жаттап алыуы немесесанап отырып жетекшіге қарап бітіру керек екендігінтүсіндіру керек.

Әрбір педагог өзінің нақты пәні және сабақтан тыстәрбие жұмысын оқушыларға эстетикалық тәрбиеберуде сәтті жүзеге асыруға дайын болу керек. Қосымшабілім және тәрбие, эстетикалық цикл мұғалімдерінеерекше рөл артылады. Соның ішінде қосымша білімберетін балалар музыка мектебі. Әлемде өзініңмузыкалық мәдениеті мен аспаптары жоқ халықты табуқиын. Бірақ олардың әрқайсысы тең дәрежеде барлықелге танымал, себебі музыкалық аспаптар рөлдіатқарады және әлемдік мәдениетте күрделі мәнге ие.Барлық өркенитті елдердің музыкалық мәдениетіндеқолданылатын бір қатар аспаптары бар. Музыкалықтәрбиелеу теориясы, ғылыми білімдер жүйесі, баланыңдамуын басқару, оны музыкамен таныстыру барысындаадамгершілік эстетикалық сезімдерін тәрбиелеузаңдылықтары туралы ұғымдар жүйесі ретіндеқарастырылады. Балалар музыка мектебінде музыкалыққызметтің негізгі формасы музыка сабақтары болыптабылады. Олар қызметтің барлық түрлерін біріктіреді:ән тыңдау, ән айту, күй тыңдау, музыкалық-ритмикалыққимылдар, балалардың музыка аспаптарында ойнау.Соңғысына мен ерекше назар аударамын, себебімузыцирлеу дүние танымды кеңейтеді, сабақтарға дегенқызығушылықтарын арттырады. Жадының, зейінніңдамуына ықпал етеді. Артық ұялшақтықты, тұйықтықтыжеңуге көмектеседі. Аспапта ойнату барысындабалалардың шығармашылық және музыкалыққабілеттері дамиды. Көптеген балалар үшін аспаптаойнау - олардың ойлау және музыканы қабылдаусезімдерін, ішкі рухани әлемін жеткізуге көмектеседі. Бұлтек тұлғалық дамудың ғана емес, сонымен қатаройлаудың, шығармашылық бастамашылдықтың,

Ïåäàãîãèêà

49

¹8-9 (8) 2015

балалар арасындағы қарым-қатынастың кереметқұралы.

Қазіргі кезде музыкалық білім жүйесімен күй үйретудің(топтық) ансамбльмен жұмыс істеудің біршаматәжірибесі жиналды. Ендігі жерде бірнеше жылғыұстазды қызметті ғылыми тұрғыда талдап, бірқорытындыға келіп, алдағы бағыт бағдарламаныанықтап ашу керек. Бұл - өмірдің талабы. Халықпедагогикасында қазір көп көңіл бөліп жатқан кездеансамбльмен (оркестрмен) жұмыс істеудің әдістерін жанжақты қолданудың жүйесін жасау керек. Музыкалықбілім сауаты арқылы топтық жұмыс (оркестр,ансамбль)жасау - ең күрделі қиындығы мол жұмыс. Бұл салада,көп жылғы тәжірибе қалыптасты, біршама табыстарғақол жетті. Болашақ өнер иелерінің рухани тәрбиесі -кәсіби өнер мен халықтық мектептің тығыз байланысы,осы өнерді көздің қарашығындай сақтап, аспаптық өнердіжан жақты дамыту, орындаушылық және ұстаздықшеберліктерінің қарқынды дамуымен, музыкамамандары қызметінің ұлағаттылығымен жіпті бағытыарқылы атқарылатын абыройлы іс. Бұл пәннің негізгімазмұнына - оқушыға аспаты үйрету уақыттарындағыәдіс амалдарының іске асыруына қажет білімнің қырсырлары енген. Оқушылардың өз бетімен ойнауқабілетінің аспапта ойнап үйретудің үлгілерін, әдістерінжете білуге үйретеді.

Қазақта аспаптық өнердің сан ғасырлық даму тарихыбар. Өнерді көріп, әдісін тауып баптайтын шынайы бапкерболғанда ғана шеберліктің шыңына көтерілуге болады.Музыкалық көркем шығармалардың мәнін терең түсінбеймузыкант тәрбиелеу мүмкін емес. Мұндай қабілетоқушының көптеген шығармаларды жан жақты талдаунәтижесінде шығарманың тәрбиелік мәнін ашуы үшінқолданған әдістерге байланысты. Аспаптың техникалықкөркемдік мүмкіншілігін білу, оны шығарма мазмұнын ашуүшін пайдалану, болашақ кәсіпқой музыканттыңшығармашылық жұмысының нәтижелі болуынқамтамасыз етеді. Бастапқы оқытудың ең қиын күрделіжағы - орындаушылық дағдыларын меңгеру. Оқубағдарламаларын құру. Орындау әдістеріменшығарманың мазмұндық мағынасын аша отырып,музыканы мәнерлеп орындаудың әр түрлі тәсілдерінүйрету. Аспапта орындаудың әдіс амалдары арқылыкөркем образдың сырын ашу. Дәріс беруші ұстаз - шәкірттіжай теориялық білімнің аясында емес, шешуші бағытпенқарай алатын жолға қою керек. Оқушының музыкалықәлемге бағыттауда, музыка өнерінің көркемдік жақтарын,мектебін, жанрын, композитордың стильдік ерекшелігін,оны жеткізудегі фталық өрнегін ұқыптылықпен,тапқырлықпен түсіндіре білуге көмектесуі керек.

Ансамбль жетекшісіне оқушылардың аспаптардаойнау шеберліктерімен қабілеттерінің шыңдалуына,музыкалық эстетикалық талғамдарының өсуіне ықпалжасауын міндетеуімен қатар, өзінің практика жүзіндежинақталған тәжірибесін қолдана отырып, оқушыларғашығарманың көркемдік, техникалық сапасын дамытып,қажетті деңгейде көрсете алу жолында көп қызметжасауын, ең негізгі талаптардың бірі деп санайды.Ансамбль жетекшісі оқыту барысында оқушылардыңтөмендегідей білім, білік, іскерлік дағдыларын дамытуғатиіс:

Әрбір оқушы өз партиясын дирижердың талабынажәне ойналатын шығарманынң мазмұнына сәйкесорындауы қажет;

Нотаны бірден оқу дағдысын дамыту;Ансамбльдегі жеке топтағы партияларды,

шығарманың тақырыбын, сүйемел үрдісі мен бағыныңқы(қосалқы) дауыстарды дұрыс таңдап, айырып, анықтайбілу керек;

Хорды, әнді, жек аспаптарды, биді сүйемелдеу;Ойнап жүрген шығармалардың шығу тарихын,

авторын, мазмұн идеясы жайлы ойларын қортып, айтабілу.

Ансамбль жетекшісі әрбір жаңа шығарманы ансамбльрепертуарына еңгізбес бұрын, оның партитурасыналдын-ала мұқият талдап, жеке танысып шығу керек.

Ансамбльдің дайындығы жоспарлы түрде өтуі тиіс. Олүшін жетекші әр сабаққа айқын жоспармен келеді.Алғашқы әзірлікте әр топпен жеке дайындық өткізіп,партияларын таза ойнауына, саусақ аппликатурасына,штрихтарға жеке көңіл бөлу керек. Егер топпен өтілгенжұмыс кезінде әрбір орындаушы өз партиясын қатесіз,тыңғылықты орындаға болса, жалпы ансамбльдайындығы табысты өтері сөзсіз.

Музыкалық шығармаларды үйретудің бірнешежолдары бар. Оны түрлі сатыға бөлуге болады.Шығарманы алғаш үйреткенде, оқушыға басынан аяғынадейін бір орындап шығу қажет, Мұның үлкен мәні бар.Алғашқы ойын арқылы оқушыға шығарманың жалпымінезі, көркемдік суреті айта қаларлықтай әсер етеді.Оқушы жаңа шығарманы басынан аяғына дейін ойнап,танысқаннан кейін, мұғалім шығарманы оған өте жайойнатып талдауға кіріседі. Шығарманың қиын жерлерінекөбірек тоқталып, оқушыға оның игеру жолдарын түсіріп,музыкалық құрылысы, ырғағы, мелодиялық ерекшелігіжайлы әңгімелеп таныстырады. Әрине, осы тұрғыданүйретумен бірге тәлімгер оқушыдан, ең алдымен,шығарманың ноталарын өте дұрыс үйреніп, оған асаұқыптылықпен қарауды талап ету керек. Біз ноталардыдұрыс үйрену керек дегенде, шығарманың гармониялықфактурасын, динамикалық ерекшеліктерін, шығарманыалғашқы үйрену мерзімінен бастап-ақ түсініп ойнауғатырысу керек деген ұғымды айтып отырмыз. Сондықтаноқушының шығарманы дұрыс түсініп, ырғағы менмелодиясын бұзбай ойнауын мейлінше қадағалау -үйретушінің жауапты міндеті. Шығарма үйренудеаппликатураны дұрыс пайдаланудың маңызын ешуақытта естен шығармау керек. Мұғалімнің міндеті - әроқушының аппликатураны өзі қойып үйренугежаттықтыру. Қандай шығарма болмасын, ұстаздыңжәрдемінсіз-ақ оқушының өзіне ыңғайлы етіпаплликатураны қоя білуі - оның шығарманы дұрысойнауына, саусақтарының дұрыс орналасуына көпкөмегін тигізеді. Музыкалық шығарманың мазмұнын,көркемдік дәрежесін түсіндіру - оның ішкі сырын көңілкүйі арқылы сезу, беріле орындау деген сөз. Шығармамазмұны түсінікті болып, музыкалық образы оқушысанасына ой салғанда ғана, орындаушы шығарманышын сүйсініп ойнайтын болады. Ондай шығармалароқушының тек сүйікті шығармасы болуымен бірге, оныңмузыкалық орындаушылық шеберлігінің өсуіне,музыкалық сана-сезімнің жетіліп, дамуына зормүмкіншілік туғызатыны айқын.

Профессионал-домбырашы даярлау міндеті -ұстаздың оған оқып жүрген кезде-ақ жанрда жәнестильде жазылған музыкалық шығармаларды берудіталап етеді.

Домбыра - қазақтың халық музыка аспабы. Қазақхалқы күйге бай болғандықтан, болашақ домбырашыныңрепертуарында күй мол болу қажет. Ол күйдіорындағанда бабына келтіріп тамылжыта, тебіренеорындауға міндетті. Әрине, бұған қарап, домбырашырепертуарын тек күймен қана шектеп қоюға болады дегенұғым болмау керек. Мұғалім оқушысына күймен қоса,халықтың әндер мен билерін, домбыраға лайықтаптүсірілген орыстың, Батыс Еуропа классиктерінің, тағыбасқа халықтардың түрлі мінездегі музыкалық сипаттағышығармаларын орындауға міндетті.

Көп алдына шығып, жеке өнер көрсету, бір жағынан,оқушының орындау шеберлігіне сын болса, екіншіжағынан, оның жауапкершілігін де арттырады. Баланыңжеке даралық ерекшелігі де оның шығармашылықөмірінің осы бір жауапты кезеңінде айқындала түседі.Шәкірттің көп алдына шығып өнер көрсетуіне, концерттікшығармалар алдын-ала жатталып, оларды орындаудыңәдіс-амалдары толық меңгеріліп, көркемдік мазмұны

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

50

айқындалғаннан кейін ғана рұқсат етіледі.Оқушының концерт қоятын күні шаршамағаны жөн.

Сондай-ақ, сахнаға шығар алдында оған көп ескертулержасап, абыржытпау керек. Ондай ескертпелер, әдеттешығарманы өз дәрежесінде орындап шығуғакөмектеспеуі былай тұрсын, керісінше кері әсер етуімүмкін.

Жас музыканттың бойында сахнада ойнауға жеткіліктітүрде даярмын деген өзіне-өзі сенімділікті тәрбиелеу -мұғалімнің басты міндетінің бірі.

Шәкірттің көпшілік алдына шығып, өнер көрсетуі текөзінің орындаушылық, шеберлігін арттыру емес,сонымен бірге композиторларды және олардыңшығармаларын насихаттау екенін де есте ұстауы қажет.

Қабілет - іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдайорындауда көрінетін қасиеті. Бір сөзбен айтқанда,қабілет дегеніміз - ұғымталдық, зеректік, алғырлық,қағілездік, сезімталдық, байыптылық, табандылық,адалдық, еңбекқорлық және т.б. қасиеттердің белгілідеңгейде жетілген жиынтығы. Қабілеттің дамуыныңтабиғи негізін құрайтын бар қабілет жиынтығы дарығаноқушыны - дарынды, талант дейміз. Нышандардыңжинағын дарындылық деп атайды. Бұл туа бітетін қасиет.Кейбір балалар оқуға түспей тұрып та қабілеттіліктерінтанытады. Тек қана дарындылық жалғыз өзі уақыттадами алады. Қабілеттілік - шеберлікті тез игеругеалғышарт болса, шеберлік жолындағы еңбекталантының ұшталуына, жетілуіне, іске асуынакөмектеседі. "Еңбек бәріне жеңбек" деген халық мәтеліәр уақыт асқан талантты деген домбырашының жадындаболғаны дұрыс. П.И. Чайковский айтқан екен "Адамнеғұрлым талантты болса, соғұрлым еңбекқор болуыкерек", - деп. Шеберлік дегеніміз білімнің еңбек арқылыіске асуы, өнердің қорытындысы. Болмаса естуі өткірадам музыкант болады деу өте қате пікір. Адамға белгілібір қызметті көңілдегідей атқару мүмкіншілігінқамтамасыз ететін қабілеттердің ерекше қиысуын талантдеп атаймыз. Музыка маманына керекті есту, есте сақтау,ырғақ қабілеттері бәріне жеткілікті дәрежеде болмайды.Осы үш қабілеттің ішінде ішкі сезімталдық естуі басымболса құба-құп. Барлық қасиетті де дамытуға болады,өте жақсы деген деңгейге де жетеді. Бірақ табиғаттанқанға беріліп, ана сүтімен дарығанға не жетсін.

Музыкалық талант - музыкалық қабілеттердің ең биікшыңы. Ол - әсер, ес, ақыл, сезім, есту, ырғақ, есте сақтау.Жан танымдық зерттеулерге көңіл бөлсек, қабілеттердегеннің өзі сыртқы әсерді қабылдап, оның жанда көріністабуы. Бұл ми мен (нейрондар) жүйке тамырлары,талшықтары арқылы іске асады екен.

Осы қабілеттердің жұмысын данышпан Абай үш топқабөледі. Ақыл, сезім және қайрат. Осы үш топ арқылысыртқы ортадан болған құбылысты әсер деп атайды. Барадам баласы әсерлене алады, әсіресе құлақ нейрондарыарқылы болатын, оның ішінде, дауыс, дыбыс әсері еңкеректі құбылыс. Әсерленудің жұғымды, жұғымсызболуы әсерленудің қажыбы (тоны) деп аталады. Естугебайланысты жағымды дыбысты (консенанс), жағымсыздыбысты (диссонанс) білеміз.

М. Жұмабаев "Педагогогика еңбегінде" нейрондардыңәсерді миға апарып жеткізуін, орналастыруынлоколизация деп атайды. Әсерленуді туғызған себептіперцепция деп атаған. Яғни музыкалық қабілеті жоғарыадамдардың құлақ нейрондары музыкаға дыбыс арқылылоколизацияланады. Бұл әсердің музыкалық дыбыстанболғандығын анықтаймыз. Мұны перцепция деп атаған.Ал мұны бұрынғы болған тәжірибелермен толықтыруАпперцепция болып табылады екен. Сыртқы сезімәсерленулерінің алты түрі бар: Көру, есту, сипау, тату,иіскеу, ет сезімі. Осының бәрі түгел болғанда адам есітүгел болады: 1) Есту, 2) Көру сезімдері ең керектісезімдер. Әрине мұнан басқасы керегі жоқ деген ұғымтумайды. Сипау, ет сезімдері музыка мамандары үшінқалыс қалмайтын сезімдердің бірі. Адам ән салса

тамағымен (тіл), аспапта орындаушылардың барлығыүрмелі аспаптарда қол, ерін, көкірек демі, алдомбырашылар екі қол дейміз, алайда барлық денемүшелерінің бірлікті қозғалысы арқылы жеткізетініміз кім-кімге болса да белгілі. Бірақ музыка маманы үшін естумен көрудің өте жоғары болғаны дұрыс.

Музыкалық оқу орындарына қабылдауемтихандарында жалпы музыкаға бет бұрған адамзатбаласы бойынан негізгі үш қасиет іздейміз. Жоғарыдаайтып өткеніміздей, ол есту, есте сақтау және ырғақ.Бірақ бұл үшін қасиеттің бір баста түгел кездеспейтіндігіөте жиі кездеседі. Ең бірінші кезекте - Есту қасиеті. Естуқасиеті де негізінен табиғатынан берілген құба-құп. Балажасынан есту қабілетін жолға қойса, нені көріп, нені есітіпөседі осы тұрғыда сезінуде дайындалады. Қазіргізаманда барша жұртшылық баласын домбыраға үйір ғыпөсірмейтіні қақ. Есту арқылы жан сезіміне нервталшықтары арқылы мида (перцепция) толқу болып, ес,ақыл арқылы шығарма мазмұнына керекті дыбысбояуын беру үшін қимыл жасаймыз. Апперцепцияқұбылысы осы жерде туындайды. Бір мысал - біздіңкүйлерімізде табиғат, адам өмірі, жан-жануарлар бартіршілік суреттелген дейік. Ауыл өмірінен бейхабар қалабаласы сабақта отыр.

"Бозшолақ", "Көкшолақ", "Нар идірген" тәрізді күйлердібілмегені былай тұрсын, елестете алмайды.

Үстінде үйдің тұр еді мысық,Қасына келді бір торғай ұшып, - әнін үйретіп бастайық.Күнделікті бәрімізде мысық та бар екенін ойласақ, бұл

тұста да апперцепция қасиеті болмай қалады. Себебібес онан да көп қабатты үйлерде тұратын бала бұлжағдаймен таныс емес. Әннің сөзін жаттатқызып, әуенінүйреткенмен әсерленуі, туғызған перцепция толқуыжалған, табиғи жолмен іске аспайды, қиындықпеналады. Қошақан, лақ, бота, құлын туралы әндер,күйлердің үзінділері түсініксіз. Баяғы ботаның көзінеғашық боп, лақпен бірге құдықтың дересін тапаған,қозымен бірге ойнаған, құлынмен бірге жарысқан баланытаппақ түгілі, колледжге түсуге келгендердің өзіне ұлтөмірінің осындай ғажайып тұстары тарих болып тұр. Тіптікейбір ұстаздарының өзіне де бұл кино арқылы танысболуы мүмкін. Осындай өліара шақта оқу құралдарынанбасқа, көгілдір экран, радио, ақпарат құралдарыныңдұрыс жолға қойылуы да басты мәселе екені туындайды.

Сонда да суретін көрсетіп, салғызып айтып беріп,орындап, тыңдатқызып апперцепция жоқ болса да,қиялымен елестете, ести алмаса да, перцепциянықолдан жасағанның өзінде домбырашылар қауымындайындауда көп болғанмен нағыз ауылдың иісі аңқығанқазақи, табиғи күйшілер бар. Ауылдан, қаланың жәнекерісінше кіндігі ажырамауы күйші үшін маңызды оқиға.Өркениетті мәдениетті білу, жан-жақты білім алу бастышарт, бірақ жапырақ жайған еменнің тамыры әрітереңдей беруі ұлт өнері үшін өте керек.

Бастапқы баспалдақта балалар әсерінің перцепция,аперцепция құбылыстары әлсіз боп келеді. Өсе кележаттығады. Сондықтан есту, көру сезімдері жақсы жолғақойылғаны абзал. Күйші алдында жағын таянып жатыпкүй тыңдаған баланың, кейін домбырашы болғандатабиғи күйші атына ие болып, құйма-құйма әдісіне жақынтұратыны да осыдан болса керек. Мылқаудан соқырболса да құлағы еститін адамның сезімдері, әсерленуіөте жоғары, сондықтан да ең бірінші кезекте есту қабілетітұрады.

Әр түрлі дыбыстарды адам, жан-жануар т.б. бәріестиді. Есту қабілетін тәрбиелеуге болады, дейтұрғанмен кейде музыкалық дыбысты естіп айтқанмен,табиғатындағы бояуын, негізін, қасиетін ажыратаалмайды. "Баланың есту сезімін ілгерілету үшін бесікжастан балаға музыка құралдарының үнін естірте берукерек. Домбыраға түрлі күй тартып отырсаң, алдындаотырған бала тырп етпей, шын ынтасымен тыңдапотырмай ма? Баланың есту сезіміне аса көп әсер беретін

Ïåäàãîãèêà

51

¹8-9 (8) 2015

- бесік жыры. "Баланы қолына алған, баланың бесігіжанына келген ана үндемей отырмасын жырлай берсін.Бала сөзін ұқпаса да, күйінен әсерленеді. Жас балағақазақтың "Әлди-әлди ақ бөпем" деп басталатын бесікжырын жырлау керек. Бұл жырдың күйі де, әні де тәтті",- дейді М. Жұмабаев "Педагогика" деген еңбегінде.

Үйде қоңыр домбыраның орнына, телевизор,магнитофон, т.б. техникалық музыка аспаптары сайраптұрған, әлди-әлдидің орнына "баю-баюшкиге" құлағыүйренген балаларды да күйге үйретіп келеміз. Кейдебұларды асфальттың балалары деп те ұстаздардыңатауына қарағанда қаланың қасаң тәртібіне түскенболашақ домбырашылар екенін білеміз. Бұл тұста - ата-ананы болмаса шәкіртті, қоғамды, адамды кінәлауданаулақпыз. Өмір ағысымен, тынысымен тіршілік қылыпдомбыра өнерін оған қай бағытта, қандай деңгейде болсада, үйренуді ниет қылған шәкірттің бәріне оның бастауынашуға тиіспіз. Жол ашар қабілеттің бірі есту арнайыжолға қойылады. Домбыраға тікелей бет бұруымамандықтан басталады.

Есту қабілеті дыбыс объектісін толық білмейінше,көзіне елестетпейінше беріле бермейтін қасиет. Далабаласының көргені, сезгені мен қала баласының таным-түйсігінде айырмашылық бар. Адам даусын, домбыраныестігенмен фортепиано дыбысын ажыратаалмайтындар, болмаса керісінше жағдайлар көп. Естуқабілетінің түрлері көп. Ал музыкалық есту дегенімізқұрамдас бөлімі өте күрделі ұғым. Мысалы, еңмаңыздысы дыбыс биіктігін, мөлшерлік, есту (жоғары,төмен) ладтық, әуездік (жарқын, мұңды), оның ішінде,мақамды әуендік, көп дыбыстық, тембрлік жәнединамикалық есту (көптеген қалыптасқан сөздердіаудармауға тырыстық). Мұның қай-қайсы да музыкамаманына өте қажетті маңызы бар. Кейде Абсолюттікесту қабілеті бола ырғағы, есте сақтауы сәйкеспейтінкездер де жиі кездеседі. Сонда да мұны музыканттықдарындылығын көрсетеді деп есептейміз - ол сирекболса да бар. Бірақ музыка мамандары арасындақалыптасқан ұғым бойынша бұл жай ғана мәдениет.Олар кейде жақсы естуі арқылы шығарманың дыбыстыққана құрамасын береді. Нағыз дыбыстық құбылысолардан алыс нүкте-нүктемен жатады. Себебі дыбысқұдіреті жай ғана бір-бірінен кейін келетін дыбысқатарлары емес, ол алыс аралықтарындағы тартылузаңдылықтары, олардың бір-біріне жымдасуы ең бастытіршілік осында. Сонда ғана ол ноталар тіріледі.Осылайша оқушыда абсолюттік есте болуы міндетті емесдеп тұжырымдаймыз.

Есту қабілетінің біз үшін тиімдісі - салыстырмалы есту.Салыстырмалы есту қабілеті бар адам - жоғарыдаайтқан дыбыстың түрлерін, заңдылықтарын ажыратудыңең бір тиімді жолы. Салыстырмалы естумен теңдес,бірінші, екінші деп бөлуге болмайтын қабілет іштей есту.Бұл өте-мөте музыка маманына қажетті қасиет. Іштейестудіңмаңызды екі жағы:

1) есте музыкалық елестердің, бейнелердің сақталуыүшін музыканы дәл қабылдаудың мәні зор (ол жекеорындаушы ма, ансамбль ме бәрі бір). Ішкі естуқаншалықты болса, соншалықты музыкалық дыбыстыңбиіктік, бояулық, әуездік барлық бүге-шүгесі аныққабылданады:

2) орындаушының өз орындауын анық сезінуі. Бұл -нағыз дамылсыз, ыждағаттылық, тұрақтылықпентәрбиелеуді керек ететін қасиет. Әр уақыт шәкірттерімізгеөзіңді тыңдамайсың деп реніш білдіріп жатамыз - мұныңсебебі - 1-ші іштей сезінбеуден, екінші естімеуден,беталды ойсыз орындаудан;

3) үйретуші әр уақытта мына жерін былай орында, алмына қағысты, дыбысты алу жолы осылай депкөрсетулерін, сөйлемді анық ойна, мына тұстан аяқтат.с.с. сияқты деген бұйрық райларды көбейткенше бірденөзін естуге, дыбыс тазалығын, мазмұнды бояуын,қағыстың ерекшеліктерін естуге баулыған дұрыс. Дәл

анық қабылдау, елестетудің санадан тыс, еріксізжұмысын үдетеді. Сондықтан әрбір музыкаменайналысқан адамға іштей сезіну, есту, құйма-құлақтықкерек. Бұл қабілеттің де бес негізі бар:

- бір кезде естіген, бір орындаушының орындауындағымузыканы дәл еске түсіру, немесе есінде қалғанбейнеден елес алу.

- өзінің соңғы ойнаған шығармаларын есіне түсіру. Бұлалға қарай жетілуге өзіндік сын, талдау болыпесептелінеді.

- бұрын таныс емес шығарманың нота текстісін ойшаоқудың негізінде дыбыстың болжамының қалыптасуы.Бұл өте күрдел, оңайлықпен келмейтін қабілет.

- дәл орындаушылық жүйенің қалыптасуы,шығарманың бір бөлігіне, буынына, композитор ойынашәкіртпен ұстаздың ойы қосылуы.

- орындау кезінде музыканың жандануы кейіптікнанымдылық, таңқалдыру. Бірақ та берілген шығарманыорындап жеткізу үшін тек қана есту, мінез қазбалығыаздық етеді. Өте жақсы естуді қамтамасыз ететіншеберлік жетістігі болу керек.

Сонымен қатар есту елесі өз қатарына шеберлікқажеттіліктерді шоғырландыруы керек. Ол пернелердісаусақпен басу реті, қимылдар, қағыстар, оң қолда қайсаусақпен қағу, қозғалыста қолдың қай буыны бастымаңызда болады, перне аралық қашықтықты мөлшерлеу,оған тірек нүктелері тағы сол сияқтылар. Есту елесініңмұндай таңқалдыратын құрамды жұмысын музыкамамандары ойлы, ұңғыт, сезімтал, тапқыр, қағілез,ақылды тағы басқа да қасиеттермен мөлшерлейді. Егерсаусақтары есепсіз жүрсе, ол орындаушыда естуқабілеті, оған керекті құрамды бөліктер қалыптаспағандеген сөз.

"Әнді айта алмаған абалаған, домбыраны тартаалмаған сабалаған" деген халық сөзі осыдан қалған. Күйқұдіреті Құрманғазының өзі де: "Динаның сол қолын,менің оң қолымды бір адамға берсе" деген түйініндетерең ғылым жатыр емес пе? Бүкіл әлемдік өнертұлғалары Бетховенді тыңдасақ: Ақылда естуден сесболмаса, саусақ дәрменсіз, ал Гофман: "Орындаушыныңсаусақтары жайылып жүрсе, жетелеуге болмаса, еругекөнбесе ойдың піспегендігі, есту елесінен аулақ екендігінбайқау қиын емес" - деген екен. Орындау кезіндетаңқалдыратын елес, қимылдар дыбыстармен шынындакіріге, тығыз бірлікте жүрсе - онда есту арқылымузыкалық орындаушылық мәселесінің шешілгендігі.Әрине, біздің бұл жинағанымызда айтпағымыз алғашқыкезеңдегі есту қабілетін тексеру, байқау, оны жетілдіру,жалпы жұмыс реті қақында болғандықтан тереңдепбармай қысқаша жоғарыдағы есту қабілеттері жөніндемәліметтермен тоқтауға тура келеді.

Есту қабілеті шамамен мына түрде тексеріледі:- білетін әндерін айтқызу;- қолда бар аспаппен әр түрлі деңгейдегі дыбыстарды

анықтау;- кейбіреулері аспап дауысын бірінші естігендіктен,

ажырата алмай қалады. Үйреншікті дыбыс бояуыменбайқау (Адам дауысы, аспап);

- көп дыбыстың санын анықтау естісе бәрін, естіпалмаса, мүмкіндігінше біреуін анықтау;

- дыбыстың жоғары-төмен қозғалысын анықтату;- мақамдық бояуды анықтау (көңілді, көңілсіз);- белгілі бір үзіндігінің, шығарманың орындалуын естуі

тағы с.с;- дыбыс күшілік бояуды естіп мөлшерлеуі.Алғашқы кезеңдегі есту қабілетіне берілетін бағыт

бұрау тазалығына құлақ үйрету және перне басылутазалығын үйрету. Саусақтарды пернеге қай тұстан,қалай қойғанда таза дыбыс алынады.

Бұл мерзімде орындаушылық кезіндегі дыбысты естутабиғаты қақында айтуға ерте, ұстаз орындап бергенніңөзінде түсіне қоюы қиын, бейнелеп елестете алмайды,бірақ та дыбыстың бояуын, әуездік әрін есітуге үйрету

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

52

басты шарт. Техникалық орындау кезінде де дыбысбояуын есту әрқашан ұстаз назарынан тыс қалмағаныдұрыс. Әр уақыт қандай шығарма, қандай тапсырманыорындағанда да есту табиғаты осы баспалдақтанқалыптасады. Домбыра үйретуде есту қабілетінмынандай жағдайлар өсіретініне өмірде көз жеткізіпкелеміз.

Дәстүрлі орындаушылардың оң жақ ми жартысыжақсы дамыған деп мамандар дәлелдеді. Олар тіптікөзбен көрген, көрмейақ естіген әуендерін, күйлеріндомбыраға еркін сала береді. Себебі анасыныңқұрсағынан жерге түскеннен сол ортада өсті, құндағынансол әуезді құлағына сіңіріп өмір жылнамасын барболмысымен сезді. Ал біздің жағдайымызда есту қабілетіәр түрлі әдістермен дамытылады:

- домбыраның әр буынында әндетіп айтқызу;- домбыра үйренгеннен соң - дауысты үйренген әуенін

пернеден іздеп тауып үйрену - есту қабілетін өсірудіңбірден бір жолы;

- оқушы ойнай алмайтын кезде ұстаз өзі орындайды;- бастапқыда бір дыбыстан, біртіндеп көбейтіле береді;- бұл кезде оқушылардың басым көпшілігі орта буын,

үлкен кіші саға (1 октава до нотасынан 2 до, ми) жақсыестиді де, төменгі регистрді қабылдай бермейді. Осыбағытта жұмысты жандандыру керек болады. Себебідомбыраның негізгі репертуары - күй. Оның көпшілігі басбуыннан басталады. Домбырашының құлаққұндылықтылығы осылай қалыптасады;

- төменгі және жоғарғы ішектегі әуендерді жекешелеп,бұл пернеаралық дыбыс даму байланысы жүйесінеүйрету;

- жай екпінде нотаны бірден оқытқызу. Перненіңкөтерілу, төмендеу қозғалысымен өрбиді;

- дәлме-дәл дыбыс бояулық әрекетті іске асыру;- буынаралық, пернеаралық байланысты сезіну. Осы

арқылы пернеден дыбысты, нақышты таба біледі,сонымен қатар тез жаттайды, батылдық та осыдан пайдаболады;

- әрине буынды, аудармалы есту бойынша табу -мамандық оқушыларының есту қабілетен өсірудің бірденбір жолы;

Жоғарыда аталып өткен психология ғылымы әр салағабөлінеді. Бізге керектісі жалпыға бірдей психологияныжете меңгерумен қатар, көркем өнер психологиясы.Қазіргі заман жағдайында дәстүрлі халық педагогикасын,психологиясын сақтай отырып, дамыған орта, қоғамқағидасымен оқып, тәлім берген дұрысырақ болады депойлаймыз. Солай болып та келе жатыр. Нота сауаты,

тағы көптеген пәндерді оқып білім алсақ - ол заманағымы, жан-жақты білім алу қажеттілігі, терең танымдыұлағатты ұстаз дайындау қарекеті екені анық.

Сонымен музыкалық орындаушылық шеберліктің еңбір керекті қабілеті - музыкалық есту мен қозғалыс бөлек-бөлек дамытылмай, бірлікте болуы шарт. Есту әр уақыталғы шепте болғаны дұрыс. Осыған мінез қызбалығын,шынайы табиғи өмірдегі тектілікпен қосқанда ғанашығармада керекті мақсатқа жетеміз.

Адамның ішкі әлемінің көрінісі болып табылатынмузыка өнерінен туындаған сезімді түсінбейтін халықтарихта жоқ. Сондықтан да елімізде мектеп партасынанбастап музыкалық білім беруді дамыту стратегиясынқолға алу өте маңызды. Музыка өнері өзінің өміргебейімдегіш сипатымен және қалыптасқан дәстүрлеріменадамдарға әрқашан мейірімділік сыйлайды және барлықуақытта да қуаныш пен шабыттың қайнар көзі болыптабылады.

Балалар музыка мектептерінде арнайы аспаптарсабағында өткен музыкалық материалдарды көркемдікжағынан дәл келтіру, оларды орындаудағы анықтылықмузыкаға деген саналы қатынасты көрсетеді.

Бағдарлама ұсынған шығармашылық-практикалықтапсырмалардың көп қырлығының арқасында педагогпен оқушының бірлесе жұмыс істеу өнері сан қырлыболмақ. Тіпті, ең нашар оқушының шығармашылықжұмысы осы бағдарламаның нәтижелігінің жақсыкөрсеткіші болып табылады.

Біз сипаттап отырған жаңадан әзірленген бағдарламаансамбль класын ұйымдастырып, онымен жұмыс жасауүшін, өз тыңдаушысының жүрегінен ерекше орын аладыдеп сенемін. Бұл бағдарлама әрбір оқытушыныңоқушыларға қоршаған әлемнің бейнелі-дыбыстық жағынқабылдап, жаңалықтар ашуына жол береді. Музыкалықсауаттылық саласы бойынша алған білім, сонымен қатарүнемі даму үстіндегі музыкалық фрагменттердің ноталықмәтінің оқи білу өнері оқушыларға үйлесімді ойнаутәжірибесін береді. Әрбір сабақта халық музыкасының,Еуропалық музыка классиктерінің шығармаларындағыанықтылық пен мазмұндылық құралдарын тереңіректүсінуге көмектеседі. Бағдарлама пән аралықбайланысты есепке ала отырып құрастырылған. Олкәсіби музыкалық дайындықты жан-жақты қамтамасызетеді. Оқыту барысы оқушылардың әр түрлі музыкалықдайындығының деңгейін ескеріп, кәсіби педагогикалықбағытқа негізделген. Балалар музыка мектептеріменөнер мектептерінің музыка бөлімдеріне арналған үлгілікоқу-әдістемелік нұсқау әзірленді.

Ïåäàãîãèêà

ӘДЕБИЕТТЕР.

1. "Домбыра ойнау өнері", Алматы. 1989.2. СпановӨ. "Домбыра үйренейік", 1992.3. ТастановХ. "Домбырадан сабақ беру методы" "Жазущы" баспасы, Алматы, 1970.4. ЖұмалиеваТ., АхметбековаД., ЫсқақовБ., ҚарамендинаӘ., ҚоспақовЗ. "Қазақ халқының дәстүрлі музыкасы",Алматы 2005.5. Ерзакович Б., Қоспақов З.. "Қазақ музыка фольклорының тарихнамасы". Алматы, 1986.6. Жанұзақова З. "Қазақ халқының аспап музыкасы". Алматы, 1964.7. Будашкин Н. "Народные музыкальные инструменты". Москва 1961.8. Коган И. "Методическая разработка по работе с ансаблем". Алматы, 1980.9. Жайымов А., Бүркітов С., Ысқақов Б. "Домбыра үйрену мектебі". Алматы "Өнер" баспасы, 1992

53

¹8-9 (8) 2015

преподаватель сольфеджио музыкальногоотделения /ДМШ/ Шульбинской

общеобразовательной средней школы-комплекса эстетического образования и

воспитания

РАХИМОВА БЕКЕТАЙ ТУСМАНКЫЗЫ

Музыкальный диктант как одна из форм работы вкурсе сольфеджио играет очень большую роль вовсестороннем развитии музыкального слухаучащихся.Музыкальный диктант очень важен ипотому,что позволяет более определенно выявитьиндивидуальные качества слуха и успехи каждогоученика. Слуховая одарённость чрезвычайномногообразна и только хорошее знание возможностейкаждого ученика,достоинств и недостатков его слухапозволит педагогу установить правильный темп работы,целесообразно распределить время по темам.Всяработа по диктанту строится на последовательномвоспитании ладово-функционального слуха.Встаршихклассах значительно больше нового материала. Вмелодии диктантов включаются все видов скачков,одновременно даются мелодии с модуляцией иотклонениями, требующие понимания хроматическиизмененных ступеней лада.

Общеизвестные формы диктантов - устный, спредварительным анализом, только по памяти и,наконец, запись в процессе диктовки- надо использоватьв каждом классе.

Выбор формы диктанта зависит и от момента работынад данной трудностью. В начале изучения каждой темылучше всего провести несколько диктантов спредварительным анализом, а уже затем предоставитькаждому ученику выполнять запись самостоятельно.

Чтобы добиться записи, только по памяти, нужнотребовать прекращения работы во время исполнениядиктанта.В интересах тренировки памяти учащихсянекоторые диктанты можно исполнять по частям: попредложениям и фразам, но проигрывать избраннуючасть диктанта не больше трех-четырех раз.

При записи диктанта с предварительным анализомпедагог должен в перерывах между проигрываниямиследить за ходом работы каждого ученика и направлятьего слух и внимание.

Немалую роль в воспитании и развитии слуха играетпараллельный курс музыкальной литературы.

Целому ряду учащихся, особенно в детскихмузыкальных школах, не достаточно классной работыпо диктанту. Можно использовать для домашних занятий

запись тем из произведений, прослушанных помузыкальной литературе. Диктуя одноголосныепримеры, следует сначала показывать многие из них ссопровождением и лишьзатем играть только мелодию.Ясно, что это безусловно необходимо в диктантах наотклонения и модуляции, на хроматические звуки.Полезно и в течение всего времени диктовкиодноголосного примера играть его с сопровождением.

Занятия диктантом должны быть систематическими.Главная задача- закрепление полученных навыков.Материал для диктантов значительноусложняется,примеры делаются более длинными,чтозатрудняет их запоминание. Лучше всего применятьформу диктанта с предварительным анализом илизапись по частям - эскизный метод. В диктантах спредварительным анализом предлагается устно послепервого прослушивания определить структуру мелодии,лад и размер.

После второго или третьего прослушиваний педагогдолжен обратить внимание на отдельные оборотымелодии: ходы по звукам трезвучия или его обращений,секвенции и другие характерные интонации. Полезновключить их в настройку.

Основой эскизного метода является логическоеосознание слушаемой мелодии Вырабатывается

ОДНОГОЛОСНЫЕ МУЗЫКАЛЬНЫЕ ДИКТАНТЫ В СТАРШИХКЛАССАХ НА УРОКАХ СОЛЬФЕДЖИО В ДЕТСКОЙ

МУЗЫКАЛЬНОЙ ШКОЛЕ

Мақала балалар музыкалық мектебіндегі сольфеджиосабақтарын оқыту мәселелеріне арналған. Автормузыкалықбейімді дамытудың, музыкалық диктанттардыжаздырудың түрлі тәсілдері қарастырылады. Мақалабалалар музыкалық мектептері ұстаздарының назарынаұсынылады.

Статья посвящена вопросам преподавания уроковсольфеджиов детской музыкальной школе.Рассматриваются различные приемы для развитияритмического слуха, написания музыкального диктанта.Статья может быть интересна преподавателям детскихмузыкальных школ.

This article is devoted to the teaching of ear training lessonsin the children's music school. Various techniques for the devel-opment of rhythmic hearing and writing of musical dictation areconsidered. The article may be interesting for teachers of musicschools.

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

54

способность понять и записать звуки (часть мелодии)даже тогда, когдаучащийся еще не может их пропетьвслух. Возрастает роль внутреннего слуха и слуховыхпредставлении, развивается и укрепляется музыкальноемышление.

Главная трудность для педагога состоит в том, чтобывыбрать в каждом данном примере необходимыедетали, поставить правильно вопросы, на что следуетобратить внимание. И трудность диктанта в большойстепени будет зависеть от того, насколько ясно и логичноэти детали выражены в мелодии.

Одна из важнейших задач в работе над диктантом-развитие внутреннего слуха и памяти. Необходимострого следить за тем, чтобы учащиеся не напевалимелодию во время записи. Хороший прием для развитияпамяти- подбирание диктантов на фортепиано, а незапись их. Вообще навык подбирания,общения сфортепиано очень полезен для развитиянепосредственно слуховой памяти и должен бытьиспользован на протяжении всего обучения в ДМШ.

Формы проверки остаются те же: групповая,индивидуальная, самостоятельная за фортепиано иконтрольная. Можно использовать взаимную проверкуучащихся. Это приучает их быть внимательными, видетьи свои и чужие ошибки уметь проверить написанное.Особенно это относится к тем, которым трудно даётсязапись диктантов: они его не любят боятся. Чередованиеразных приёмов поможетим овладеть некоторыми изних, почувствовать уверенность в своихсилах.Психологически это очень важно.

Пример для записи в размере со следующимиритмическими группами:

Полезно перед записью простучать или прохлопатьритмический рисунок мелодии.

Переходя к размеру, нужно показать, что группировкаостаётся такой же как в размере, но в такте две группы,поскольку это сложный размер.

Пример диктанта на гармонический мажор. В оченьпростой мелодии VI ступень гармонического мажораподчеркнута ходом к ней на увеличенную кварту:

Следующий образец диктантас. Кроме яркослышимой триоли восьмыми, есть и ладоваяпеременность, достигнутая диатонической секвенцией.

Внутритактовая синкопа в следующей мелодии длядиктанта:

Вся моя работа направлена к одной цели: дать определеннуюпоследовательность в приобретении навыковзаписи. Весь труд прошел через многолетнюю проверку и представляется наиболее плодотворным.

ЛИТЕРАТУРА1. Методическое пособие по музыкальному диктанту.Издательство "Музыка" Москва 19752. Методическое пособие. "Сольфеджио" Е. Давыдова. Издательство "Музыка" Москва 1978

Ïåäàãîãèêà

55

¹8-9 (8) 2015

МУКУШЕВАГУЛЬНАР

МУХТАРОВНА

"Экономикалық лицей" КММ қазақ тіліжәне әдебиеті мұғалімдері, Семей қаласы

ОМАРОВАЖУМАБИКЕ

КАБДУЛЛАЕВНА

Мақала өскелең ұрпаққа адамгершілік тәлім-тәрбие беру мәселесіне арналған. Мақаладаадамгершілік тәрбие берудегі негізгі мәселелер ментәрбие үрдісін заман талабына сай жетілдірудіңжолдары қарастырылған.

Статья посвящена вопросу нравственноговоспитания подрастающего поколения. В статьевыражены основные вопросы и путисовершенствования нравственного воспитания насовременном этапе.

The article deals with necessity improving of moral edu-cation in children and teenagers. The article is given themain problems and ways to realize perfection of moraleducation.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Республика білім және ғылымқызметкерлерінің ІІ съезінде сөйлеген сөзінде білім беруісін реформалаудағы стратегиялық міндеттердің бірішығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлғанықалыптастыру мен тәрбиелеу екендігіне баса назараударып, жалпы білім беретін орта мектепте білімберумен қатар адалдық, адамдық, Отанын сүйе білусияқты гуманды сезімдерге тәрбиелеу қажеттігі өзектімәселе болып отырғандығын ерекше атап өтті. Осытұрғыда білім беруге үлкен өзгерістер енгізіліп, қазіргіуақыттағы жаһандандыру жағдайында ғылым,ақпараттық - техникалық, мәдени даму жолындатәрбиеге ерекше көңіл бөлу бүгінгі алға қойылғанмақсаттардың бастысы болып табылады.

Болашақ ұрпақ тәрбиесі, қоғамға қажетті, адам атыналайықты азаматтарды тәрбиелеу - күрделі, еңбек пеншыдамды, ізденіс пен төзімді қажет ететін,жауапкершілігі мол үрдіс. Сондықтан кез келген біліммен тәрбие беру мекемесінің алдында жауапты,маңызды міндеттер тұр. Қазіргі таңда осындай маңыздымәселелерді шешу үшін тиімді әдіс-тәсілдерді іздестірушарт. Осыған орай өз тәжірибемізде қолданатын әдіс -тәсілдердің бірін ұсынып отырмыз.

Қайырымдылық(мәңгілік сұрақтар)Тренингтің мақсаттары:- Материалдық және рухани құндылықтар ұғымының

мағынасын, олардың әр адамның өміріндегі алар орнынанықтау;

- Осы сабақ арқылы жеке тұлғаны дамыту;- Қазақ тілін үйрету, сөздік қорын байыту;- өз ойын еркін жеткізуге, нақтылы дәлелдерді табуға,

өзінің әлеуметтік тәжірибесін шебер қолдана білугедағдыландыру.

І жаттығуБерілген құндылықтардың тізіміне назар аударып,

өзіңіздің өмір ұстанымыңызға сай келетінінен бастапбелгілеп шығыңыз. Сіз үшін ең маңызды болыптабылатын құндылықты "1", ал маңызы азырақ депшешкеніңізді "18" санымен белгілеңіз.

Құндылықтар тізімі- Ауқаттылық, жақсы тұрмыс- Теңдік (барлығына тепе-тең мүмкіндіктер берілуі)- Қызықты өмір (белсенді, жарқын)- Бостандық (еркін таңдау, тәуелсіздік)

БОЛАШАҚ ҰРПАҚҚА АДАМГЕРШІЛІКТӘРБИЕ БЕРУДІҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ

- Мемлекеттің қауіпсіздігі- Ішкі сәйкестілік (ішкі күйзелістерден, уайымдардан

ада болу)- Өзін-өзі басқару (өз-өзіне сенімді болу)- Қоғамға қажеттілік (қоғамдық ортада алар орны, өзге

адамдардың таңданысы, құрметі)- Нағыз достық- Даналық (адамдар мен өмірді түсіне білу)- Әлемдегі бейбітшілік- Дарын- Махаббат (жыныстық, рухани жақындық)- Денсаулық- Жанның азаттығы (күнәлардан арылу, мәңгілік өмір)- Рақаттану- МансапТалқылауға ұсынылатын сұрақ:- Сіздің ойыңызша, құндылықтарға берілетін

бағалауларыңыз өміріңіздің соңына дейін өзгеріссіз қалама?

Шындығында, қай құндылықтың маңыздырақ екенінанықтау өте қиын. Әр адамның өзі маңызды деп танитын,өзіндік құндылықтары бар, сондықтан бүгін де әр түрлікөзқарастардың куәгері болдық. Біздің бүгінг ітренингімізді тақырыбына "Қайырымдылық" тақырыбынтаңдап алуымыздың себебі не деп ойлайсыздар?Алдарыңызда жатқан парақтарға өз жауаптарыңыздытүсіре аласыздар.

/әр топ өз жауаптарын қағаз бетіне түсіреді, онынегіздейді/

Сонымен, сіздердің жауаптарыңыздың ортаққорытындысы бойынша, "Қайырымдылық" мәңгіліктақырып болып табылады. Қайырымдылық біреуге көмеккөрсетеді, өмір ауыртпалықтарын жеңілдетеді,қайырымдылық жасағана адам рухани өсіп, мейірімгебөленеді.

ІІ жаттығу.Ендігі орындалатын тапсырма мынандай - келесі

түсініктерге анықтама беріңіздер:- Қамқорлық - . . .- Рақымдылық - . . .- Қолдаушылық - . . .- Аяушылық - . . .- Жанашырлық - . . .- Қайырымдылық - . . .Осы сөздермен қатар қандай ассоциациялар

қолданылады?

¹8-9 (8) 2015

56

Назар аударсаңыздар, бұл тақырыпты талқылаубарысында есепсіз көп сөздерді келтіре беруге болады.Оқушылар оларды өз сөздіктеріне жазып алып, сөйлеубарысында қолданылады.

Жұмыстың келесі кезеңі - оқушылардың микрожобалары.Оқушылар айналадағы қоршаған ортаны қажет ететінобъектіні анықтайды, келесі сабақта оған көмек көрсетутәсілдерін қарастырамыз да талқылаймыз.

Осындай жобалардың бірі - 102-топ оқушыларыұсынған "Жылы қыс" акциясы. Жобаның мақсаты -әлеуметтік жағдайы төмен отбасыларға көмек көрсету.Бұл жобаны жүзеге асыруға әрбір лицей оқушысы ынта

Ïåäàãîãèêà

білдіріп, белсенділік танытты. Жобаның нәтижесіндеқала сыртындағы орта мектептің әлеуметтік жағдайытөмен оқушыларын қысқы жылы киіммен қамтамасызеттік.

Адамгершілік - адам бойындағы игі қасиеттердіңтоптамасы. Мектеп жасындағы баланы бауырмалдықпен жанашырлыққа, қамқорлық пен қайырымдылыққабаулу арқылы біз өз болашағымыздың, еліміздіңертеңінің сенімді, жарқын боларына кепілдік береаламыз. Ортақ адамгершілік құндылықтарды негізге алаотырып оқыту - рухани бай, дені сау, мақсаты айқынұрпақты тәрбиелеудің негізі.

ӘДЕБИЕТТЕР.

1. Архангельский Н.В. Нравственное воспитание, М.: Просвешение, 1979.2. Воспитание личности школьника в нравственной деятельности /методические рекомендация/ Омск: ОГПИ1991.3. "Воспитание школьника" №5, 2005 / Малыбаева С.С. Особенности методов осмысления детьми своегосоциального опыта, мотивации деятельности и поведения/.4. Мудрик А.В. Время поисков и решений, или старшеклассникам о них самих. М: Просвещение, 1990.5. Назарбаев Н. Тарих толқынында. Алматы, Атамұра, 1999 ж.

57

¹8-9 (8) 2015

Воспитатель КГУ"Вспомогательная школа-

интернат" г. Семей

ДЕРГУНОВА ВЕРАНИКОЛАЕВНА

Мақала өскелең ұрпаққа патриоттық тәлім-тәрбие беру мәселесінеарналған. Мақалада патриоттық тәрбие берудегі негізгі мәселелер ментәрбие үрдісін заман талабына сай жетілдірудің жолдары қарастырылған.

Статья посвящена вопросу нравственного воспитания подрастающегопоколения. В статье выражены основные вопросы и путисовершенствования патриотического воспитания на современном этапе.

The article deals with necessity improving of patriotic education in children andteenagers. The article is given the main problems and ways to realize perfection ofpatriotic education.

ЛИНЕЙКА, ПОСВЯЩЁННАЯ ДНЮНЕЗАВИСИМОСТИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

"ЦВЕТИ, КАЗАХСТАН, РОДНАЯ ЗЕМЛЯ!"

В нашей вспомогательной школе большое вниманиеуделяется патриотическому воспитанию, привитиюдетям с нарушением интеллекта любви к Родине. Работапедагогов направлена на знакомство детей с истокаминациональной культуры, формирование чувствагордости за свой народ, уважения к его свершениям,героическому прошлому

При реализации задач по патриотическомувоспитанию в коррекционной школе есть свои трудности,так как у большинства из детей с нарушением интеллектаотмечается недостаточный уровень познавательнойактивности, незрелость мотивации к учебной, трудовой,игровой деятельности, сниженный уровеньработоспособности и самостоятельности. Важнымисредствами патриотического воспитания являютсяприобщение детей к традициям народа, бережноеотношение к окружающей среде, художественнаялитература, искусство. В школе дети знакомятся ссимволикой Казахстана, совершают экскурсии кпримечательным местам родного города - сквер Победы,Аллея боевой славы, памятник жертвам ядерногополигона. Принимают участие во внеклассныхмероприятиях, праздниках, викторинах, акциях - "Творидобро на радость людям" (ко Дню пожилого человека);"Во имя жизни на земле" (литературно- музыкальнаякомпозиция); "Наурыз - праздник мира и добра"

Мы воспитываем в детях гордость за свое Отечество,за символы государства, за свой народ; уважительноеотношение к историческому прошлому Родины;стремление посвятить свой труд, способностиукреплению могущества и расцвету Родины; гуманизм,милосердие, общечеловеческие ценности.

Ход линейки1 ведущая: Школа, смирно! Исполнение гимна РК.16 декабря весь народ Казахстана отмечает праздник

- День Независимости. Наша родина - Казахстан. Любитьродину - это значит, знать историю своей республики,природу своего края, беречь и преумножать своимтрудом богатство страны.

- В каком году Казахстан стал независимымгосударством? (Ответы детей)

2 ведущая: 1991 год- была утверждена независимостьи суверенность Казахстана. Республика сталасамостоятельной и независимой, сама стала заключатьсоглашения с другими странами в области политики,экономики, науки и культуры.

1 ведущая:- Кто был избран Президентом РК? (Ответы детей) 2 ведущая: "Наше знамя - независимость. Наша цель

- мир. И в этом мире у нас есть лишь одна Родина - этоКазахстан", - говорил Нурсултан Абишевич Назарбаев.

Сегодня Казахстан - большое и сильное государство,

наш общий дом. Наверное, только с космических высотможно охватить одним взглядом весь Казахстан. На еготерритории могли бы одновременно разместитьсяВеликобритания, Франция, Германия, Испания, Австрия,Голландия и Дания.

1 ведущая:- А вы знаете, сколько человек здесь живет? Более 16

миллионов человек! Более 130 разных народов!Всех нас, людей разных национальностей, объединяет

общее: Мы - народ Казахстана. И в этом Казахстан -уникальное государство, с многообразием культур ирелигий.

У каждого народа свои обычаи, обряды и традиции,свой родной язык.

2 ведущая:У нас огромная страна! И это здорово, что все мы

живем в мире и согласии. Ведь это - самое главное!1 ученик:Мы дружной семьею живем в Казахстане:Татары, уйгуры и русские с нами.Так пусть же крепнет во веки вековДружба народов всех возрастов.2 ученик:Дружба народов - не просто слова,Дружба народов навеки жива.Дружба народов - счастливые дети,Колос на ниве и сила в расцвете.

1 ведущая:- Какой язык в Казахстане является государственным?

(Ответы детей)Государственным языком в Казахстане является

казахский язык. Наравне с казахским официальноупотребляется русский язык.

2 ведущая: У Расула Гамзатова есть прекрасныеслова: "Для меня языки народов как звезды на небе. Я

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

58

хотел бы, чтобы звезды слились в одну огромную,занимающую полнеба звезду. То есть солнце. Но пустьсияют и звезды. Пусть у каждого будет своя звезда".Каждый язык - это целый мир. Язык не только предметдля изучения, а живая душа народа, его боль, егопамять, сокровище.

1 ведущая:В суверенном Казахстане действует Конституция,

принятая 30 августа 1995 года. Каждый гражданинРеспублики должен соблюдать законы Конституции!

4 июня 1992 года парламентом республики принятыгосударственные символы: флаг, герб, гимн.

3 ученик:Как сад Казахстан расцветает,Как море шумит урожай.Весёлый наш праздник встречаетСвободный, счастливый наш край.4 ученик:Мы с песней - солнце встречаем,И день улыбнётся нам.Мы славим, тебя величаем,Любимый - родной Казахстан.5 ученик:Казахстан - это имя народа,Казахстан - это имя весны,Казахстан - это имя свободы,Казахстан - это имя страны.Казахстан - это солнечный свет,Казахстан - это крылья побед.Мы должны воплотить все надежды,Все мечты и стремленья, и сны,Для того чтоб не жить, так как прежде,Новый мир мы построить должны.

1 ведущая:-Моя Родина- это красоты природы,Это счастья, любви большой океан,Это символ богатства, символ свободы,Моя Родина- мой независимый Казахстан!Казахстан - золотой прекрасный край. Сказочно богаты

недра древней казахской земли, величественна ипрекрасна ее природа.

Как велика моя земля, как широки просторы!Озера, реки и поля, леса, и степь, и горы.Степь - хранительница народных обычаев;

сокровищница мудрости всех поколений. 2 ведущая : После обретения статуса

независимости в государстве произошли большиепреобразования. Одним из них является новая столица.Астана - это символ обновления Казахстана. Этосимвол надежды и уверенности нации.. Астана обрелапризнание как столица развивающегося казахскогогосударства.

Для многих имя столицы ассоциируется суникальными объектами, в числе которых- Дворец мираи согласия, Байтерек и другие. Многие даже окрестили

их "новыми чудесами света". В книге "Сердце Евразии"Нурсултан Назарбаев отметил: "Отныне и на века здесь,в центре страны, будут приниматься решения,судьбоносные для народа. Здесь теперь бьется сердценашей Родины! Отсюда Казахстан будет определятьсвою историческую судьбу в преддверии третьеготысячелетия". Астана - сердце Казахстана. Как и всякоесердце, новая столица сумела вдохнуть жизнь во всерегионы Казахстана и поднять национальный дух исамосознание".

1 ведущая: - О Астана! Моя столица!Цветущий город, сила, мощьНа берегах реки Ишима,Где ты раскинулся под статьВ тебе есть все- и память предков,И будущее всей страны!Гордимся мы тобой, Столица!Добра тебе и красоты! Игра "Успешный пилот".2 ведущая: Правила игры: тот ученик станет

успешным пилотом, кто, поймав бумажный самолетик,правильно ответит на вопрос. Если на самолете будетнаписана дата, сказать, какое событие нашей странысвязано с этой датой. Кто поймает самолет с сюрпризом,получит подарок, а для всех присутствующих прозвучитпесня о родном городе с показом слайдов "Я люблютебя, Семей!"

- Мифологические скакуны, изображенные на гербеКазахстана (Тулпар).

- Глава государства, символ и гарант единства народаи государственной власти (Президент).

_ Животное - символ Казахстана (Барс)- Основной закон государства (Конституция).- Государственные символы республики Казахстан

(Флаг, герб, гимн)- Национальная валюта (Тенге)- Казахский воин - герой (Батыр)- Кто 1 президент Казахстана?( Н. А. Назарбаев)- 1 мая.- 30 августа 1995г.- 16 декабря 1991г.- 4 июня 1992г.1 ведущая: Для будущего процветания нашей страны

необходимы стабильность внутри государства, дружбаи согласие между народами, населяющими её. Конечно,основой вашей жизненной позиции в будущем должныявиться все ваши знания, приобретаемые в школе, вжизни…

1 ученик:На просторах КазахстанаМного разных народов живет.Все народы, как братья равны,Всем народам - любовь и почет.Мир - солнышку и детям,Мир - природе, мир - весне!Мир - былинке, мир - планете!Мир - всем людям на Земле!2 ученик: Мой крайЛюби единственный свой край, Живи и воплощай

мечты,На свете ты найдешь свой "рай", но не найдешь такой

красы.3 ученик:Лазурное небо, звезды ночные, прозрачные реки и

степи большие,4 ученик:Величавые горы и песни домбры, весенние звуки

потоков реки,Чистые, словно снег, ручейки.5 ученик: аромат цветов на зеленом лугу, когда он в

пестреющем цвету.

Ïåäàãîãèêà

59

¹8-9 (8) 2015Ïåäàãîãèêà

1 ученик:И так сверкает Земля, когда солнце согревает поля.Это наш бескрайний Казахстан, для меня он лучший

из всех стран.(Файрюза Сулейманова)2 ведущая: Поздравляем всех с праздником

Независимости страны. Желаем мира, добра,процветания!

1 ведущая: Мы должны сохранить мир на древней ипрекрасной казахстанской земле, это важнейшееусловие для нашего процветания!

2 ведущая: Мира и согласия нашемумногонациональному народу! Пусть живет и процветаетнаша Родина-Республика Казахстан!

1 ведущая: С праздником тебя, родная страна!(Звучит песня "Мой Казахстан").

¹8-9 (8) 2015

60

"Көлік колледжі" КММ"Кәсіптік қазақ тілі"пәнінің

оқытушысы

ОМАРХАНОВА ЖАНАТКЕНЕСПЕКОВНА

Берілген әдістемелік жұмыс кәсіптік-техникалық оқу орнында білім алатынстуденттерге кәсіби қазақ тілі пәнінен сабақ жүргізудің үлгісі ретіндеұсынылған. Сабақ жоспары орта мектеп ұстаздарының, әдіскерлердің,педагогикалық мамандықтарда білім алатын студенттер менмагистранттардың назарына ұсынылады.

Данная методическая работа представляет собой пример проведенияурока профессионального казахского языка студентам, обучающимся впрофессионально-технических учебных заведениях. Методическаяразработка будет интересна учителям средней школы, методистам,студентам и магистрантам педагогических специальностей.

This methodological work represents the example of a functional Kazakh lessonfor the vocational education students. The study manual might be useful to thesecondary school teachers, methodologists, students and students in the master'sprogrammes of pedagogics

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ОҚУ САУАТТЫЛЫҒЫНАРТТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ

Қазіргі заман талабына сәйкес оқушылардың білім деңгейінің халықаралық стандарттарға сәйкестігі, яғни олардыңфункционалдық сауаттылығы туралы баспасөз ақпарат құралдары беттерінде аз мәселер айтылып жүрген жоқ.Әйтсе де бұл мәселенің түйіні мектептен шешімін табатыны анық. Бұл ретте қазақ әдебиеті сабағының атқаратынрөлі зор. Оқу үдерісінің сапасын арттыру мақсатында өз сабағымда сынап көргім келген оқытудағы/оқудағы жаңатәсілді айқындап, белгілі бір критерийлерді пайдалана отырып, әріптестердің зерттеу жұмысты өзара бағалайтынресурстарды дайындадым. 6-сыныпта Б.Майлиннің "Түйебай" әңгімесі тақырыбында өткізілген сабақтың мақсатын:"Оқушылардың оқу сауаттылығын арттыру арқылы сынып белсенділігін жоғарылату" деп қойдым. Енді үлгерімсапалары әр түрлі оқушылардың түрлі топтарын көрсететін оқушыларды "іріктеп" алдым. Пәнаралық дағдыларғанемесе білу сияқты арнайы дағдыларға қатысты оқу үлгерімі жақсыға Ш. Асқарованы, орташаға А. Тлеубековтыжәне нашар оқушыға С. Кеңеспекті таңдап алдық. Зерттеу тобымен ақылдасып құрылған сабақ жоспарын пайдаланаотырып, сабақ жоспарының а, b, c деңгейлеріне арналған бөлімдерін орындадым. Оқытудың тәсілі "Бірлесіпойлау" мақсатында оқушылар арасында қарым-қатынасты ынталандыру үшін топтағы жұмысты пайдаландым.Оқытудың нақты нәтижесі: Б.Майлиннің өмірі мен өмір сүрген дәуірі туралы мәлімет алады, "Түйебай" әңгімесініңмазмұнын меңгеріп, сұраққа жауап беріп, идеясын ашады, шығарма композициясына талдайды, өз көзқарасынбілдіре алатын болады. Сыныпты үш топқа бөліп, әрбір топқа зерттеуге алынған оқушылардың қабілетін нақтынысанаға алып, деңгейлік тапсырмалар жүйесі ұсынылды.Нәтижесінде b, с деңгейлі оқушыға бағытталғантапсырмалар ол ешқандай нәтиже бере алмады, яғни бұл сабақта қолданылған әдіс пен тапсырмалар ол оқушыларүшін тиімсіз болып табылды, керісінше а деңгейлі оқушы үшін өте сәтті таңдалынған тәсіл болып табылды:Сымбат топта басқа оқушылармен әрекетке түсе отырып, өзінің ұйымдастырушылық қабілетін көрсетті, топтағыбалаларға рөлдерді бөліп берді, кімнің не істейтінін айтты.Сөйтіп, бұл сабақтың нәтижесінде а деңгейлі оқушықозғалысқа түсті, ал әлгі екі оқушының әрекеті көлеңкеде қалып қойды. Дегенмен әр түрлі тәсілдерді үйлестіреқолданған сабақ өз нәтижесін береді, тек талмай қажырлы еңбекті қажет етеді. Төменде сол сабақ жоспарын ұсыныпотырмын.

Тақырыбы: Б.Майлин «Түйебай » әңгімесі Сілтеме; Ресурстар ҚР Білім беру стандарты, Күнтізбелік жоспар; С.Мақпырұлы, К. Құрманбай , А.

Қыраубайқызы «Қазақ әдебиеті» оқулығы; - Алматы, «Мектеп» 2012, қалам, дәптер, кестелер, қосымша материал, интербелсенді тақта, стикерлер

Мақсаты: Міндеттері:

Б.Майлиннің өмірі мен өмір сүрген д?уірі туралы мәлімет беру, «Түйебай» әңгімесінің идеясын ашу, шығарма композициясына талдау, өз көзқарасын білдіре алдыру.

Күтілетін нәтижелері:

Б.Майлиннің өмірі мен өмір сүрген д?уірі туралы мәлімет алады, «Түйебай» әңгімесінің мазмұнын меңгеріп, сұраққа жауап беріп, идеясын ашады, шығарма композициясына талдайды, өз көзқарасын білдіреді.

Негізгі идеялар: Топтық жұмыс арқылы оқушылар өзара пікір алмасып, ортақ тұжырымға келеді, өздерін – өздері және бірін – бірі оқытады. Топ арасында формативтік бағалау нәтижесінде ынталандыру жүргізіледі; алдын ала берілген тапсырмалар арқылы дарынды балалармен жұмыс жүргізіледі.

Іс-шаралар: Сыныпта ынтымақтастық атмосферасын орнату. «Сұрақ-жауап» стратегиясы, семантикалық кесте, Венн диаграммасы, Блум таксономиясы

Ïåäàãîãèêà

61

¹8-9 (8) 2015

Блум жүйесі

Сабақтың мазмұны

Мұғалімнің іс-әрекеті Оқушының іс-әрекеті Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушылармен сәлемдесу, сынып оқушыларын түгелдеу, топтарға бөлу, топ басшыларын тағайындау, бағалау парақтарын ұсыну

Түрлі-түсті геометриялық пішіндермен топтарға бөлінеді, өздерінің топ басшыларын сайлайды.

БІЛУ Әңгіменің композициясы : ( құрылысы ) І топ : Әңгіменің бастауы ( экспозиция ) - Қоржынтомар жайлауы.Құрақты көл. ІІ топ : Әңгіменің дамуы - Ауыл балаларының молда алдына оқуға баруы. ІІІ топ : Әңгіменің шиеленісуі – Молданың қаһары. Түйебайдың жазалануы. ІҮ топ : Әңгіменің шарықтау шегі (кульминация) Түйебайдың оқудан кетуі. Ү топ : Әңгіменің соңы – Көш. Кездесу. Аянышты тағдыр.

Әр топ өздеріне берілген бөлімдерді бойынша топта талқылап, басқаларға түсіндіріп береді. Жіберген қателерін оқушылар өздері тауып, түзетеді.

ТҮСІНУ Сөздікпен жұмыс: Тәугі - Қасиетті деген нәрсеге басын иіп, маңдайын тигізді, тәу етті, тағзым етті, сыйынды. Сүрме- кірпік, қасты бояйтын қынадан жаслған бояу(көзіне сүрме сүртіп, төрткөзденеді де жүреді). Жат сабағы- мәтінді мұғалімнің айтуымен жазып, жатқа айту сабағы.

Алдын ала үйден оқып келген білімдерін, сыныптағы талдаумен ұштастыра отырып, мәтіндегі түсініксіз сөздердің мағынасын анықтайды.

ҚОЛДАНУ Оқушылық деңгей. Тапсырма жүйесі: І топ – Б.Майлиннің «Түйебай » әңгімесінің қандай ерекшелігі бар? ( Б.Майлиннің жазушылық стиліне тән «Түйебай» әңгімесіндегі кейіпкерлердің шынайы, табиғи суреттелуі). Алгоритмдік деңгей. ІІ топ – Б. Майлин «Түйебай » әңгімесіндегі суреттеуді табыңдар. ІІІ топ – Молданың іс-әрекеттерін тауып айт. ІҮ топ – Теңеу, (молда сұрғылттау келген адам, тентектеу Түйебай); эпитеттерді ( жұлым – жұлым қара үй, шоқпыт – шоқпыт қима пима т.б.) көркемдегіш құралдарды тап. Ү топ : Диалог, монолог, баяндау табу.

І топтың оқушылары топта ауызша талдап орындайды. ІІ топтың оқушылары тапсырманы топта бірлесіп орындап, бір оқушы жауап береді. ІІІ топ тапсырманы топта талқылайды. ІҮ топтың оқушылары көркемдегіш құралдарды табады. Ү топтың оқушылары тиісті тапсырмасын орындайды.

ТАЛДАУ І топ -Молда неліктен Түйебайға ашулы? ІІ топ - Молданың ашулануына не түрткі болды? ІІІ топ - Басқа қандай себеп болуы мүмкін? ІҮ топ - Басқа балаларға қарағанда, Түйебай неге таяқ жеп, жазықты бола береді? Ү топ –Молданың Түйебайды ұруы қалай әсер етеді? (балаларға,оған, саған). І топ -Түйебай және автор несімен ұқсас? (ұқсастығы:жасы шамалас, молда алдына тәу етуге барған,екеуі де зерек, жандары таза,өмірді үлкендерше пайымдай алады) ІІ топ - Венн диаграммасы арқылы әңгіме кейіпкерлерін салыстырыңдар. Олардың айырмашылығы неде? Түйебай «Автор» бала ІІІ топ -Егер Түйебайдың орнында «Автор» бала болса не болушы еді? ІҮ топ -Молданың Түйебайды ұруы нені білдіреді? Молданың қаһары мен Түйебайдың жазалануын сахналап (көрініс арқылы) көрсетіңдер. Ү топ –Сонымен, «Түйебай » әңгімесінің басты идеясы мен тақырыбы қандай? Әңгімедегі молда оқуы мен қазіргі заман оқуды салыстырыңдар. - Қандай қорытынды жасай аласыңдар?

Сұрақтарға сыни ойлай отырып, жауап береді. Түйебай-кедей отбасынан тентектеу,молда алдында жасқаншақ,оның қаһарына бірінші іліккен, жоқшылық, кедейшілік ерте есейткен, мейірімділік пен қамқорлыққа зәру. «Автор» бала-әжесінің сүйікті,ерке немересі, мейірімге, шапағатқа толы отбасында тәрбиеленген; молда оған кешіріммен қарайды, берілген тапсырманы жаттамаса да ұрмайды;сезімтал, басқаның қайғысына жаны ашиды.

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

62

Ïåäàãîãèêà

ЖИНАҚТАУ

Шығармашылық деңгей «Түйебай өміріне өзгеріс енгізсем...» тақырыбына ойтолғау жазу.

Топпен ақылдаса отырып, шағын шығарма жазады. Бір оқушы «Автор орындығына» отырып, шығарманы оқиды.

БАҒАЛАУ Түйебайдың аянышты тағдырына өзі ғана кінәлі ме? Өз ойыңды дәйекте. Үйге тапсырма: І.Жансүгіров «Анам тілі», «Домбыра» өлеңдері Топ басшыларының бағаларын қорытындылап, өз бағамды қоямын.

Күнделікке жазып алады. Стикерге өздерінің пікір, дәлел, мысал, қорытындыларын жазып, тақтаға жабыстырады. Топ басшылары бағалау парағы бойынша өз топтарын бағалайды, нақтылайды.

Рефлексия:мчя

63

¹8-9 (8) 2015

учитель русского языка илитературы

средней школы №1 имени М.Горького г.Балхаш

ШАКИРЗЯНОВА НАТАЛЬЯМИРОСЛАВОВНА

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 5 сынып оқушыларына орыстілі пәнінен жүргізілетін сабақтың үлгісі ретінде берілген. Cабақ жоспарыорта мектеп ұстаздары мен педагогикалық оқу орындары студенттерініңназарына ұсынылған.

Данная работа представляет собой разработку урока по русскому языкудля 5 класса средней школы. Урок будет интересен не толькопрактикующим учителям, но и студентам педагогических вузов.

This work represents itself the lesson plan of the Russian language for 5th gradepupils of secondary school. The lesson will be interested not only for practicingteaches, but for students of pedagogical universities as well.

РАЗРАБОТКА УРОКА РУССКОГО ЯЗЫКАВ 5 КЛАССЕ ПО ТЕХНОЛОГИИИНТЕНСИВНОГО ОБУЧЕНИЯ

ПРАВОПИСАНИЮВ работе представлены общие принципы применения

обобщённо-сопоставительного правила на О, Ё послешипящих, обучения этому правилу и первичного егозакрепления на уроке русского языка в 5 классе.

Алгоритм применения данного правила опирается надва грамматических и один орфоэпический ориентир:1) корень слова; 2) часть речи; 3) ударение.

Тема: Написание слов с О, Ё после шипящих.Цель: познакомить учащихся с правописанием О, Ё

после шипящих в словах разных частей речи;развивать умение определять опознавательный

признак данной орфограммы, правильно писать словас в зависимости от их частеречной принадлежности;

воспитывать внимание к слову. Ход урока:I. Мобилизующий этап.На доске записано:ЧислоКлассная работаНачинаем наш урок. Запишите число, "классная

работа". Чего не хватает на доске? (Темы урока.) А темувы должны определить сами, проделав определеннуюработу.

1. Мотивация.Чтобы определить, над чем будем работать, обратите

внимание на слова, которые записаны в четыре строкина доске.

Жёлудь, чёрный, щёлкать.Грачонок, ежовый, горячо, камышом.Бережёт, окружённый, тушёнка.Горячей, пальцем, лицевая.1) Расставьте ударение в данных словах и определите

части речи, к которым они относятся. Обоснуйте свойответ. (О причастиях учитель должен сказать сам,показав, что отвечают они на вопрос прилагательного,но образуются от глаголов).

2) Разберите записанные слова по составу, выделитеморфемы.

3) Какая буква есть в большинстве слов? (Шипящая)4) Какие шипящие вы знаете? ([ж], [ш], [ч], [щ])5) О чем они "сигналят" в данных словах? (Можно

написать после шипящих Ё, а можно - О.)6) А почему можно написать О, почему это

ошибкоопасное место в данных словах? (Припроизношении слышится звук О: [жо, шо, чо, що] )

7) Что же будем изучать на уроке? Сформулируйтетему урока.

(Написание О, Ё после шипящих.)Запишите тему урока в свои тетради.8) Для слов каких частей речи мы сегодня

сформулируем общее правило "О, Ё после шипящих"?

(Для глаголов, существительных, прилагательных,наречий, причастий - для разных слов общее правило).

9) Можно ли, не опираясь на правило, определить,в каких случаях нужно писать Ё после шипящего, а вкаких случаях - О? (Нет.)

10) Зная тему нашего урока, попробуйтесформулировать его цель, используя при этом опорныеслова:

- усвоить…- научиться…(Цели: усвоить правило написания О, Ё после

шипящих в словах разных частей речи; научиться"узнавать" данную орфограмму и правильно писатьслова с О, Ё после шипящих.)

II. Объяснение нового материала на основеимеющихся знаний с элементами закрепления.

1. Поиграем в игру "Знаю - не знаю".1) Обратимся к первой строке слов, записанных на

доске: жёлудь, чёрный, щёлкать.В словах каких частей речи написано Ё после

шипящих? (в существительном, глаголе иприлагательном)? Перечислите их грамматическиепризнаки (сущ, м. р., 2 скл., ед. ч.; прил., м. р.. ед. ч.;гл., 3 л., н. вр., ед. ч.). Одинаковые ли они? (Разные)

2) Зависит ли написание О, Ё от грамматическихпризнаков данных частей речи? (Нет.)

3) Нужно ли определять грамматический признакглагола, существительного, прилагательного с шипящимсогласным для того, чтобы правильно написать Ё посленего? (Нет.)

4) А от чего зависит написание Ё после шипящих вэтих словах? В какой части (морфеме) записанных словпосле шипящих написано Ё? (в корне)

5) Что объединяет корни этих трёх слов "жёлудь,чёрный, щёлкает"? (Ударение)

6) Подберите к ним однокоренные слова (желудёвый,чернеть, щелчок)

- Сформулируйте правило правописания Ё послешипящих (В корне слова после шипящих под ударениемпишется Ё, если есть чередование Е/Ё)

7) Прочитаем и запомним слова-исключения дляданного правила: шов, шок, шорох, шомпол, шорты,капюшон, крыжовник, изжога, чопорный (Обязательносказать, что таких слов больше, но эти чащевстречаются).

2. Запишите примеры своих слов на это правило (3слова.) Прочитайте свои примеры и объясните ихнаписание.

3. Игра "3-ий лишний". Из ряда слов, записанных надоске, найдите лишнее слово, устно обоснуйте свойответ.

¹8-9 (8) 2015

64

Крыжовник, чопорный, шоколад, шофёр, шёпот,шорох.

4. Продолжим игру "Знаю - не знаю". Вернёмся ксловам, записанным в начале урока, обратим вниманиена 2-ую строку слов: грачонок, ежовый, горячо,камышом.

1) В какой части слов есть изучаемая орфограмма?(в суффиксах и окончаниях, т. е. в частях слова, стоящихза корнем)

2) Какая буква пишется в словах после шипящих подударением за корнем? (О)

3) Сформулируйте правило (В суффиксах иокончаниях, т. е. за корнем, после шипящих подударением пишется О)

4) И наконец, посмотрим на 3-ю строку записанных вначале урока слов: бережёт, окружённый, тушёнка.

В каких частях слова есть "наша" орфограмма? (Закорнем, в суффиксах и окончаниях)

5) Видите ли вы противоречие только что выведенномунами правилу? (Да)

6) Значит, есть основание считать эти словаисключениями, которые можно было бы просто запомнить.Но дело в том, что таких слов множество и запомнить ихбудет затруднительно. Давайте искать какие-тозакономерности, которые помогут нам определитьисключения. Давайте поищем, что, кроме Ё после шипящих,связывает эти слова? От каких частей речи образованы этислова? (Общее - глагол, все они - глагольные формы,образованы от "беречь, окружить, тушить")

7) Формулируем полное правило для слов сшипящими, стоящими за корнем.

(В суффиксах и окончаниях, т. е. за корнем, послешипящих под ударением пишется О, кроме глаголов иглагольных форм)

5. Систематизируем все, что вы знали и узнали науроке, составив опорную схему-правило:

После шипящих под ударением пишемв Ё, если есть Е/Ё (кроме: шов, шок, шорох,

шомпол, шорты, капюшон, крыжовник, изжога,чопорный);

за корнем в и в . - О, кроме глаголов и глагольныхформ.

6. Попробуем стать соавторами рифмовки, котораяпоможет нам лучше запомнить "нашу" орфограмму:

Проблема в корне - проверяй:Ё на … скорей меняй.После корня у глагольныхБукву … пиши спокойно.В остальных за корнем - О,Это знаем мы давно.7. Выборочно - распределительный диктант.В первый столбик выпишите слова с о после шипящих,

во второй - с ё.Для выполнения данной работы используйте памятку

"Как применять правило "О-Ё после шипящих"1. Найди корень слова.2. Если орфограмма за корнем, определи часть речи.3. Примени правило.Проблема в корне - проверяй:Ё на Е скорей меняй.После корня у глагольныхБукву Ё пиши спокойно.В остальных за корнем - О,Это знаем мы давно.Ш…рох, ш…пот, сгущ…нка, камыш…м; ш…рты,

реш…тка, деш…вый, грош…вый, рубаш…нка; изж…га,тяж…лый, вооруж…нный, одеж…нка;

ж…рдочка, дириж…р, окруж…нный, еж…вый;чащ…ба, возмущ…нный, холщ…вый; щ…ки,смущ…нный, плащ…м; ч…порный, ноч…вка,парч…вый, кирпич…м.

8. И наконец, обратим внимание на последнюю строкузаписанных в начале урока слов: горячей, пальцем, лицевая.

1) Чем отличаются данные слова "горячей, пальцем,лицевая" от всех остальных (кроме того, что в двух изних есть буква Ц)? (На гласную после шипящих и ц непадает ударение).

2) И какая гласная будет безударной? (Е)3) Сформулируйте правило (После шипящих и ц в

безударном положении пишется буква Е).4) В опорную схему - правило добавим эту строку:

после шипящих и ц в безударном положении пишетсябуква Е.

III Сочинение по опорным словамНеобходимо переписать опорные слова в тетрадь,

написать небольшой рассказ. Работу начните в классе,закончите дома. При проверке на следующем урокенеобходимо будет объяснить написание слов с шипящими.

С первым лучом; плащ с капюшоном; холщовыймешок; тяжёлая решётка, увитая плющом; лишь шёпоти шорох камышовых зарослей; мышонок смешон;жёлтый жёлудь; течёт родничок; медвежонок неуклюж;корчёванный лес; камышовый шалаш; окружённыйсумерками; светлячок зажёг фонарик; поджёг хворост;печёная картошка.

IV. Итог урока.Еще раз повторим, какие цели реализовали сегодня

на уроке?- Что повторили?- Что усвоили?(Правило написания О-Ё после шипящих в словах

разных частей речи: глаголах, наречиях,существительных, прилагательных, глагольных формах.)

- Чему научились?(Узнавать орфограмму "Написание слов с О-Ё после

шипящих", применять данное правило, правильнописать слова с О-Ё после шипящих).

V РефлексияУходя с урока, поставьте "плюсик" напротив одного из

данных положений, написанных на доске.Тема усвоена полностью.Требуется повторение.Тема не усвоена.Методика интенсивного обучения спланирована так,

что все этапы урока взаимосвязаны и темызакрепляются на протяжении нескольких уроков.Объяснение - закрепление - повторение и сноваповторение - объяснение - закрепление.

Для того чтобы повысить уровень усвоения темы, ячасто использую в своей работе по технологии Фроловойвыборочно - распределительную работу. Одновременнообеспечивается реальное развитие у школьниковнавыков самоконтроля. Ограниченный объём материалапозволяет самому ученику осознать уровень освоенияправила, определить темы, вызывающие затруднения.

Развитие практических навыков базируется надоступном для каждого класса грамматическомматериале, что создаёт дополнительную мотивацию дляусвоения теоретического материала и способствует егоболее надёжному запоминанию.

Ïåäàãîãèêà

˄

ЛИТЕРАТУРА.1. Лысенкова С.Н. Когда легко учиться. - М. "Педагогика", 1998 г.2. Фролова Т.Я. Преодоление интерференции при обучении орфографии. // журнал "Русский язык в школе",1995 г., №5.3. Фролова Т.Я. Интенсивное освоение норм правописания. // журнал "Русский язык в школе", 2002 г., № 44. Фролова Т.Я. Организация дифференцированного подхода при обучении правилосообразным действиям. //журнал "Русский язык в школе", 2003 г., № 5

65

¹8-9 (8) 2015

Шүлбі орта мектеп кешенінің домбырасыныбының мұғалімі

БАЙГАРИНОВА ГУЛЬМИРААУЕСКАНОВНА

Мен ойланып,толғанып қолыма қалам алып, Фаризаапамыз жырлағандай "Шыр етіп бұл өмірге келгенен соң,ойланып адам өткеніне қарайды екен" - дегендей,өткенімеой жүгіртсем алдыма асқар таудайболып, қоғамқайраткері,"Невада - Семей" халықаралық антиядролыққозғалысының белсенді мүшесі, қазақ тілі мен әдебиетімұғалімі Бекболатов Сәрсен Бейсенұлы тұрады.

Адамның өміріндегітарихи кездесулердің көбісіесте қалабермейді,бірақ Сәрсен ағаммен кездескен кезім әлі күнгедейін, есімнен кетпейді.

1992 жылдың наурыз айы болатын мен бұл кезде Семейқаласындағы М.Төлебаев атындағы музыкалықколледжінің 4-курс студенті едім. Құрбыларымменсабақтан шыққан едім, екінші қаббатың дәлізінде, бойысұңғақ, жүзінде жылуы бар, ақкөңіл кісі маған жақындап

келіп амандасып, колледж директорының кабинетінеқалай бару керек екенін сұрады да, менен нешінші курста,қай мамандық бойынша оқып жүргенімді сұрай бастадыда, таң қалмаңыз мен сіздердің директорларыңыздандамбыраны жақсы меңгерген маман сұрауға келдімдегені. Сен қарсы болмасаң сені Шүлбі кентінің балалармузыка мектебінедомбыра маманы ретінде сұрап көрейін,директорларыңыз ризашылдығын беріп жатса,біздіңкентке маман ретінде барар ма едіңіз,- дегені. Мен таңқалдым да, ойланып көрейін дедім. Менің аты - жөнімдіжазып алды.(Сол кездері колледж директорыҒабдырасыл Есімханұлы Қайдаров ағамызболатын.)Сәрсен ағамыз колледж директорына кіріп, өзінСемей қаласы Шүлбі кентінде Халықаралық "Қазақтілі"қоғамының төрағасы екенін айтып, өз кентіндегіжағдайын түсіндіріп,1990 - жылдары Семей қаласы ШүлбіГЭС құрлысы,бүкіл кеңестік комсомол құрлысыболғандықтан тұрғылықты халықтың 90 % орыс тілдіхалық екенін айтып, қазақ балаларын домбыра өнеріменсусындату үшін, музыка мектебіне домбырадан сабақберетінөнерлі жас маман беруін сұрап, әңгіме қозғапты.

Кейін, колледж директоры Сәрсенағаныңөтінішінорындап меніСемей қаласы Шүлбі кентініңбалалар музыка мектебіне жіберді. 1992 жылдың тамызайындаШүлбікентіне БММ-не жұмысқа орналастым. Еңалғаш осы мектептің "домбыра-тенор" сыныбын аштым.Сәрсен ағамның адамгершілігін, жастарды тәрбиелеудегіақыл, кеңесінің молдылығын, нағыз ер азамат екендігін,әсіресе қазағыма, елімедеген қамқорлығы зор екенінкөрдім.

Мен бұл өмірде дұрыс бағыт ұстанып, алдына мақсатқоябілетін ағаларымның бірі ретінде Сәрсен ағамдыайтқым келеді.Ол кісі Шүлбі (орыс тілді) жалпы орта білімберу мектебінде қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі болажүріп,Халықаралық "Қазақ тілі" қоғамының төрағасыболды.Табанды қоғамдық, әлеуметтік қайраткер екендігінтанытты. Қазағым, елім, жерім, тілім деп көп жылдар бойыорыс тілді оқушыларын қазақ тілінде сөйлеттірген шеберұстаздеп айтқым келеді. Оқушыларын білім нәріменсусындатып, қазақ тілінің қыр-сырын үйретіп жүрген еразамат.

Сәрсен ағаның бастауымен 1987 жылдары Шүлбікентіндегіүш балабақшаның бірінде қазақ тіліндетәрбиеленетін топ, ал 1992 жылы қазақ мектебініңашылуына мұрындық болды.Сол Шүлбі қазақ ортамектебін бітірген алғашқы түлектері Назарбаев Зияткерлікмектептерінде жұмыс істейді. Олар: БекболатовЖаңбыржан, Курмангалиев Бекжан ағылшын тілімұғалімдері, Бекболатов Бауыржан физика пәніненағылшын,орыс,қазақ тілінде сабақ беретін мұғалім,

АСҚАР ТАУДАЙ АҒАЛАРЫМЫЗДЫҢ ҰЛАҒАТЫ

Мақала тәжірибелі ұстаз, ұйымдастырушы, белсендіқоғам қайраткері Сәрсен Бейсенұлының өмірлік тәжірибесі,педагогикалық және қоғамдық қызметіне арналады.

Статья посвящена биографии, педагогической иобщественной деятельности талантливого педагога,организатора и общественного деятеля СарсенаБейсенова.

This article is devoted to the biography, educational and socialactivities of Sarsen Beysenov, talented teacher, organizer andsocial activist.

Семей қаласы, Шүлбі жалпы орта білімберу мектебінің жоғары санатты қазақ тілі

мен әдебиеті мұғалімі, қоғам қайраткері,"Невада - Семей" халықаралық

антиядролық қозғалысының белсендімүшесі Бекболатов Сәрсен Бейсенұлы

¹8-9 (8) 2015

66

Мыңбаева Майгулинформатика мұғалімі. Халелов Дидар Назарбаев университетінде информатика саласында қызмететеді. Халелова Жадыра өзі бітірген мектепте, мектеп директорының хатшы қызметін атқарады.

Кезінде,Шүлбі кентіндегі Халықаралық "Қазақ тілі" қоғамының мүшелері балабақшаға қазақ тілі тобына балаларжинауүшін, не естімедік,- деп реніштерін білдіретін. Қазақтардың көбісібалаларын қазақ тілі тобына бергілері келмепті,бірақ үгіт-насихаттың арқасында,солардың тең жартысын көндірдік дегендері әлі есімде.

Сол кездегіХалықаралық "Қазақ тілі" қоғамының төрағасы БекболатовСәрсен ағамызды,Құрманғалиев Айтбекағамызды, домбыра үйірмесін жүргізген домбырашы Кенесбаев Муратқан ағамызды, Халелов Жәндәрбек ағамыздысол кездің нағыз батырлары, ер азаматтарыдеп айтқым келеді.Сәрсен аға қазағымның киелі домбырасын балаларғадәріптеп үйрет, - деп мені қолымнан жетектеп әкелгені әлі көз алдымда.

Көп жылдарбойы сағындыртып жеткен қазағымның "Наурыз" мейрамы алғаш Шүлбі кентінде 22 наурыз 1993жылы тойланды.

Осы мейрамды ұйымдастырып, жүргізуші болған Сәрсен ағам еді. Мерекеде алғашқы оқушыларым оркестрдекүйлер ойнап, тұсауларын кесті.

Ïåäàãîãèêà

"Өнер жолы - мәңгілік!"- дейді халқым. Өнер жолымдағы еңбегімнің арқасында көптеген оқушыларым жетістіктергежетті.Орыс тілді мектепте оқитын көп балаларды қазақтыңкиелі қара домбырасында ойнауды үйретудемін. Орыстілді мектепті бітірген оқушым Жумағалиева Адия Семей қаласындағы М. Төлебаев атындағы музыкалық колледжініңдомбыра маманы бойынша оқуға түсіп, сол колледждің үздік тәлімгері екенін мақтанышпен айтқым келеді.

Осы өсіп келе жатқан Қазақстанның болашақ балаларының бойына ұлттық өнерді сіңіріп,ата-бабамыздан қалғанасыл мұраны қастерлеуге және де саналы ұрпақ тәрбиелей отырып, ұлтымыздың мәдениетін насихаттау жолындааянбай еңбек етіп, сапалы білім беріп, ұлтшыл, елін жерін сүйетін балаларды тәрбиелепжатырмын деп ойлаймын.

Сәрсен ағамның ойлаған ойымен, көздеген мақсатын іске асырып жатырмын деп үміттенемін.Жеке басым қандай да бір жетістіктерге жеткен болсам, ол ұстазым Сәрсен ағамның тәлімгерлік еңбегінің нәтижесі

екендігін мәртебе тұтамын. Қашан да ол кісінің үйреткен үлгі - тәрбиелік ұстанымдарын жадымда сақтап, сондайболуға тырысамын. Майлықожа жырау жырлағандай :

"Ағасы жақсы қандайда,Алдында асқар таудайда,Сүйенгенде сүйенішҚұлағанда қолдайды" - дегендей осы асыл сөздер ағама арналғандай.Қазақ тілінің, қазақ елінің мәртебесінің өсуіне сүбелі үлесін қосқан бұл күндері ардақты ағам, әрі ұстазым, өзінің

мол жылдар бойы еңбегінің арқасында қуанышты сәттерін бастан кешуде. Сәрсен Бейсенұлы салған сара жол күнібүгінге дейін жалғасын тауып келеді.

Ортада қазақтың оюлы бас киімін киіп отырған Сәрсен аға,қасындағы ұлы Жаңбыржан қазақ мектебінің 1-сынып оқушысы және

қоғам мүшелері 22 наурыз 1993 ж.

67

¹8-9 (8) 2015

Учащаяся 10 классаШульбинской средней

общеобразовательной школы,пос.Шульбинск, г.Семей, ВКО

АЛЕКСАНДРАКИРИЛИНА

Мақалалар тәжірибелі ұстаз, ұйымдастырушы, белсенді қоғам қайраткеріСәрсен Бейсенұлының "Невада-Семей" халықаралық антиядролыққозғалысының сапындағы қоғамдық қызметі мен ұстаздық тәлім-тәрбиесінеарналады.

Статья посвящена общественной деятельности педагога, организатораи общественного деятеля Сарсена Бейсенова в рядах Международногоантиядерного движения "Невада-Семей" и его педагогическомнаставничестве.

This article is devoted to the social work of Sarsen Beysenov, the teacher, orga-nizer and social activist, and his pedagogical mentoring in the ranks of the Interna-tional antinuclear movement "Nevada-Semey".

СЛОВО ОБ УЧИТЕЛЕ ИЛИЭСТАФЕТУ МИРА - МОЛОДЫМ!

4-5 ноября 2015 г.в г.Павлодаре Международноеантиядерное движение "Невада - Семей" провеломеждународный лагерь "Посланники Мира" и 6 ноябряI Международный молодёжный форум "Эстафету мира- молодым!".Участники форума - молодёжь из разныхуголков нашей страны, а также из Кыргызстана и Россииприняли "Эстафету Мира", сплоченные одной главнойцелью - ответственностью за судьбу мира.

В доме отдыха "Черноярская жемчужина" быласформирована команда из молодыхпосланников мира, которые будут продвигатьидею сохранения мира и бережного отношенияк окружающей среде. Для нас, участниковфорума, было проведено огромное количествомероприятий, тренингов, бесед и лекций изкоторых мы узнали о тех страшных испытаниях,которые происходили на Семипалатинскомполигоне и других полигонах мира. Оказалось,для закрытия полигона нужен был такойволевой человек, как наш Президент НурсултанАбишевич Назарбаев, который своим Указам от29 августа 1991 остановил ядерные испытанияи закрыл Семипалатинский ядерный полигон.Наш президент заставил замолчать все пятьполигонов планеты, сохранил жизнь и здоровьемиллионам людей. Немало способствовалозакрытию полигона и движение "Невада-Семей".Олжас Сулейменов организовал и возглавилантиядерное движение "Невада - Семей".Егороль колоссальна.Его голос звучал с 1989 года,призывая к закрытию Семипалатинскогоядерного полигона.

На форуме были показаны документальныефильмы и слайды о последствиях ядерныхиспытаний. Здоровью населения нанесеннепоправимый вред: болеют люди, гибнутживотные, земля истощена и заражена. Былипоказаны видеоролики из жизни людей,свидетельствующие обо всех бедах, принесенныхнароду Казахстана Семипалатинским ядернымполигоном.

В адрес участников форума поступилимногочисленные приветствия: председателя Мажилисапарламента РК Джакупова Кабибуллы Кабеновича,общественных деятелей Казахстана, Кыргызстана иРоссии.

Нами был посещён реабилитационный центр "Самал",дети с ограниченными возможностями поставилиспектакль по мотивам произведении ОлжасаСулейменова о полигоне.

Мы, представители Шульбинской средней школы г.Семей, ВКО также стали участниками данного форума.

Ïåäàãîãèêà

Группу из 5 человек ШСОШ организовал и возглавилучитель казахского языка и литературы, активный членМАД "Невада - Семей" Бекболатов Сарсен Бейсенулы,который является активным членом Международногоантиядерного движения "Невада - Семей". На классныхчасах он много рассказывает нам о движении "Невада -Семей", его заслугах, о том, что происходило в годыиспытаний и о борьбе неравнодушных людей зазакрытие ядерного полигона.

Слева направо: учитель истории Оськина В.Н., учащиеся9,10 классов Жетписов Е., Изотова С., учитель ИЗО и

черчения Куандыков Ә.Р., ученица 11 класса Мотылева О.,директор школы Жакипжанова Г.С., ученица 10 класса

Кирилина А., завуч по учебной части Смолина З.С., завуч повоспитательной части Ахметова Д.К., учитель казахскогоязыка и литературы, активный член МАД "Невада-Семей"

Бекболатов С.Б.

Бекболатов Сарсен Бейсенович целеустремленный,инициативный и ответственный человек. Учит насосознавать свой долг перед обществом и исполнять его,быть очень требовательными к себе, разумноиспользовать свои права и обязанности, уважать людей.Он говорит, что всё в этой жизни мы должны добиватьсятолько упорным трудом, во всё вникать, стремитьсядостигать поставленных целей. Хочется выразитьогромную благодарность нашему учителю и наставникуСарсену Бейсеновичу, хочется сказать: "Верьте в нас, мыне уроним эстафету мира, которую Вы вручаете нам!".

Мы чрезвычайно гордимся, что именно в нашей школеработает человек, который стоял у истоков зарожденияи становления антиядерного движения, и намневероятно повезло, что мы являемся его учениками.

¹8-9 (8) 2015

68

учитель физическойкультуры средней школы

№1 имениМ. Горького г.Балхаш

РУМЯНЦЕВ АЛЕКСАНДРВИКТОРОВИЧ

Мақала орта мектептегі дене шынықтыру сабағында спорттық ойынтүрлерін үйрету мәселелеріне арналған. Автор спорттық ойындардыүйрету барысында оқушыларды техникалық және тактикалықдайындықтан өткізуге қатысты педагогикалық кеңестерін ұсынады.

Статья посвящена вопросам обучения спортивным играм на урокахфизической культуры в средней школе. Автор дает методическиерекомендации относительно технической и тактической подготовкиучащихся в обучении спортивным играм.

This article is devoted to sports games training at physical training lessons insecondary school. The author gives methodical recommendations about technicaland tactical training of students in the sports games training.

ТЕХНИЧЕСКАЯ И ТАКТИЧЕСКАЯПОДГОТОВКА УЧАЩИХСЯ

ПРИ ОБУЧЕНИИ СПОРТИВНЫМИГРАМ

В школьной программе по физическому воспитаниюдостаточно времени отведено спортивным играм.Баскетбол, волейбол, футбол, ручной мяч широкоиспользуются в физическом воспитании учащихсянашей школы. Быстрая смена игровых ситуаций ивыполнение технических и тактических приёмов игрыспособствуют развитию таких физических качеств как:скоростно-силовых, ловкости, выносливости, быстроты,координации движений. Спортивные игры так жеразвивают у учащихся решительность и инициативу,сообразительность и мышление, настойчивость исмелость, волю к победе. В то же время они приучаютподчинять свои личные интересы интересам коллектива,способствуют укреплению дружбы и взаимоуважения.

Школьная программа по физическому воспитаниюпредопределяет техническую и тактическую подготовкуучащихся при обучении спортивным играм. Подтехнической подготовкой понимается обучение исовершенствование приёмов, с помощью которыхведётся игра. Тактическая подготовка предусматриваетосвоение командных и индивидуальных действий, иумение осуществлять их в процессе игры. Техническаяподготовка является необходимой базой для решениятактических задач.

Обучение приёмам игры я провожу в основной частиурока. В начале урока сразу сообщаю учащимся, какойтехнический приём им надо усвоить. При обучениитехнике и тактике игры применяю метод разучиванияприёмов, как по частям, так и в целом.

Большое значение в технической подготовке учащихсяимеют подготовительные или специальные упражнения.Я их постоянно использую для обучения,совершенствования и закрепления изучаемого приёма.По структуре движений они сходны с техническимиприёмами и одновременно развивают необходимыефизические качества. Учащимся трудно сразукоординировать движения всех этапов обучения.Поэтому на начальном этапе обучения техническомуприёму выбираю самый простой способ - выделяюработу одного элемента, который и являетсяподготовительным упражнением. Так, например,основным элементом бросков в кольцо в баскетболеявляется заключительное движение кисти, именно с негои начинаю обучение броску. При повторенияхпостепенно присоединяю к нему второстепенныедвижения (движения рук, движения ног). Но долго наподводящих упражнениях не задерживаюсь и перехожук изучению приёма в целом. В дальнейшем длясовершенствования уже усвоенных приёмов использую

упражнения в форме подвижных или учебных игр,эстафет, которые должны включать в себя ужеизученные и усвоенные приёмы. Все упражнения,которые способствуют обучению техническим итактическим приёмам, подбираю с таким расчётом,чтобы их сложность всё время увеличивалась.

Для лучшего усвоения технических и тактическихприёмов на каждом уроке повторяю ранее изученныеприёмы до тех пор, пока они не будут прочнозакреплены. Например, в волейболе, на каждом уроке3 - 5 минут отвожу для совершенствования изакрепления подачи мяча, т.к. она является одним изглавных технических приёмов в волейболе. Чтобыподдержать интерес учащихся при выполнении заданий,чаще меняю условия выполнения упражнений,пользуюсь различными комплексами упражнений, вкоторых сочетаются ранее изученные приёмы с новыми,применяю соревновательный метод.

Иногда хорошее объяснение и удачное сравнениевполне могут заменить показ, поэтому демонстрациюупражнений я обязательно сопровождаю образнымобъяснением.

При появлении ошибок в технике и тактикевыполнения приёмов и действий обязательно выявляюих причину. Обычно ученик, не совсем яснопредставляет себе для чего нужен изучаемый приём,либо неправильно выполняет отдельные деталиприёма. Поэтому ещё раз объясняю и показываю, какон выполняется и почему его изучение необходимо.Ошибки бывают основные и второстепенные.Основные ошибки приводят к полному изменениюструктуры движения, второстепенные же влияют на егоотдельные части. Очень важно исправить основнуюошибку, тогда исчезнет и второстепенная. Поэтому, яс начала обучения очень внимательно отношусь квозникновению ошибок и как можно быстрее стараюсьих исправить. Неправильно заученное движениеисправить гораздо труднее, чем выучить техническийприём заново.

Во время урока использую взаимное обучениеучащихся, прикрепляя более сильных к тем, кто слабееусвоил изученный приём. Для закрепления исовершенствования уже изученных приёмов, а так же сцелью проверки их усвоения на уроках провожусоревнования на лучшее выполнение того или иногоприёма. За правильность выполнения приёмовтехнической и тактической подготовки ставлю оценки.

В школе ежегодно проводятся соревнованияШкольной Лиги среди классов по баскетболу, волейболу,

Ïåäàãîãèêà

69

¹8-9 (8) 2015

футболу. В соревнованиях принимают участие сборныеклассов по этим видам спорта.

Учащиеся, которые проявляют интерес и показываютнаиболее хорошие результаты в технической итактической подготовке в баскетболе, волейболе,футболе привлекаются к занятиям в спортивные секциишколы по этим видам спорта. На тренировках вспортивных секциях они совершенствуют своютехническую и тактическую подготовку в избранном видеспорта.

Лучшие из них привлекаются в сборные командышколы по этим видам спорта.

Наша школа в городских соревнованиях по баскетболу,волейболу, футболу постоянно занимает призовыеместа. Лучшие игроки принимают участие в областныхи республиканских соревнованиях по баскетболу,футболу. Всё это достигается благодаря качественнойтехнической и тактической подготовке наших учащихсяпри обучении спортивным играм на уроках физическойкультуры и в спортивных секциях школы.

ЛИТЕРАТУРА.

1. Железняк Ю.Д., Портнов Ю.М., Савин В.П., Лексаков А.В. Спортивные игры, Техника, Тактика, Методикаобучения, 2004.2. Спортивные и подвижные игры. Учебник для физ. техникумов. Под ред. Ю.И. Портных, "Физкультура и спорт",1977.3. Спортивные и подвижные игры в школе. Под.ред. В.А. Кудряшова, "Народная асвета", Минск, 1977.

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

70

учитель физическойкультуры средней школы

№ 4, г. Щучинск

ШИШОВА СВЕТЛАНАФЁДОРОВНА,

Мақала орта мектепте дене шынықтыру сабақтарында қозғалысойындарын ұйымдастыру мәселелеріне арналған. Автор қозғалысойындарын өткізу мен бағалауға қатысты тәжірибелік кеңестерімен бөлісеотырып, ойын түрінде ұйымдастырылған сабаққа педагогикалықсараптама жасаудың жолдарын үйретеді.

В статье рассмотрены вопросы реализации подвижных игр на урокахфизической культуры в средней школе. Анализируются организационно-методические основы проведения подвижных игр, даются советы попроведению и оцениванию практических заданий, а также педагогическомуанализу игрового урока.

The article discusses the implementation of mobile games at physical traininglessons in high school. The author analyzes the organizational and methodologicalfoundations of mobile games, offers recommendations on implementation and evalu-ation of practical tasks, as well as pedagogical analysis of the game training.

ПОДВИЖНЫЕ ИГРЫ НА УРОКАХ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫКАК СРЕДСТВО РАЗВИТИЯ ФИЗИЧЕСКИХ НАВЫКОВ ШКОЛЬНИКОВ

Актуальность темы. Здоровье ребенка являетсяосновой его полноценного развития. Общее положениедел свидетельствует об ухудшении здоровья населениянашей страны.

Не секрет, что и в школе, и дома большую частьвремени проводят в неподвижном положении (застолом, у телевизора, за компьютером и т.д.). Этоувеличивает статичную нагрузку на определенныегруппы мышц и вызывает их утомление. Снижаютсясила и работоспособность скелетной мускулатуры,что влечет за со бой нарушение ос анки,ис кри вление по зво ночни ка, пл оскостопи е,задер жку в озр астного р азв ити я основныхфизических качеств школьника.

Одним из основных средств физического воспитаниядетей школьного возраста являются подвижные игры.Ненавязчивый оздоровительный эффект от игры труднопереоценить. Детский организм естественным образоммобилизуется и естественным образом отдыхает.

В то же время целый ряд проблем, связанных сиспользованием игр в процессе физическоговоспитания, еще не нашли своего полного разрешения.

Тема. Всё вышеперечисленное обусловило выбортемы: "Подвижные игры на уроках физической культурыкак средство развития физических навыков школьников".

Я полагаю, что развитие физических качеств,достижение высокого уровня общей физическойподготовленности учащихся, решается болееэффективно путем применения подвижных игр взанятиях физической культуры.

Цель: выявить эффективность примененияподвижных игр на уроках физической культуры каксредства развития физических навыков школьников.

Для достижения поставленной цели считаю важнымрешить следующие задачи:

1. Аргументировать необходимость развитияфизических навыков школьников в целом;

2. Обосновать целесообразность примененияподвижных игр на уроках физической культуры;

3. Экспериментально доказать эффективностьприменения подвижных игр в процессе физическогоразвития школьников;

4. Провести анализ результатов эксперимента, сделатьвыводы.

Развитие физических качеств является обязательнымусловием каждого урока и должно способствоватьповышению двигательной подготовленности учащихся.

Физическими качествами называют - силу, быстроту,выносливость, ловкость, гибкость, которые проявляютсятолько при выполнении конкретных двигательныхдействий.

Под силой человека понимают способностьпреодолевать внешнее сопротивление илипротиводействовать внешним силам.

Главный фактор в проявлении человеком силы -мышечное напряжение, однако масса тела (вес) тожеиграет определенную роль.

Типичными средствами развития силы являются:- в 7-9 лет - общеразвивающие упражнения с

предметами, лазанье по наклонной скамейке, погимнастической стенке, прыжки, метания;

- в 10-11 лет - общеразвивающие упражнения сбольшими отягощениями (набивными мячами,гимнастическими палками и пр.), лазанье повертикальному канату в три приема, метание легкихпредметов на дальность и т. д.;

- в 14-15 лет - упражнения с набивными мячами,гантелями небольшого веса, силовые игры типа"перетягивание каната", подтягивания, стойки и т. п.Правда, вес внешних отягощений у подростковограничен (примерно 60-70% от максимального), крометого, не рекомендуется выполнять упражнения доотказа.

Скоростные характеристики движений и действийобъединены под общим названием - быстрота. В самыхобщих чертах она характеризует способность человекасовершать действия в минимальный для данныхусловий отрезок времени.

Для развития частоты и быстроты движенийприменяют повторный, повторно-прогрессирующий ипеременный методы упражнения.

Под выносливостью понимают способность человекадлительно выполнять работу без снижения ееинтенсивности.

Длительность работы до момента сниженияинтенсивности можно разделить на две фазы. Перваяфаза - работа до появления чувства усталости, котороеу спортсменов свидетельствует, как правило, онаступлении утомления. Вторая фаза - работа на фонеутомления до тех пор, пока человек может за счетдополнительного волевого усилия поддерживатьзаданную или выбранную им самим интенсивность.

Средством развития выносливости являютсяподвижные игры с повышенной моторной плотностью,

Ïåäàãîãèêà

71

¹8-9 (8) 2015

однако игры не позволяют достаточно точно дозироватьнагрузку.

Под ловкостью понимается совокупностькоординационных способностей. Одной из этихспособностей является быстрота овладения новымидвижениями, другой - быстрая перестройкадвигательной деятельности в соответствии стребованиями внезапно изменившейся ситуации.Несомненно, что этими двумя способностямисодержание ловкости не исчерпывается, но особенностидвигательной деятельности, группируемые подназванием ловкость, до настоящего времени изученынедостаточно.

Развитие ловкости происходит в процессе обучениячеловека. Для этого необходимо постоянное овладениеновыми упражнениями. Для развития ловкости могутбыть использованы любые упражнения, но при условии,что они имеют элементы новизны.

Второй путь развития ловкости - увеличениекоординационной трудности упражнений, которая можетопределяться повышением требований к высокойточности движений, их взаимной согласованности,соответствия с внезапно изменяющейся ситуацией.

Третий путь - борьба с нерациональной мышечнойнапряженностью, так как проявление ловкости вомногом зависит от умения расслабить мышцы внеобходимый момент.

Четвертый путь развития координированностичеловека - повышение его способности поддерживатьравновесие тела. Существует два способа развития этойспособности:

1) упражнения в действиях, затрудняющих сохранениеравновесия, например, в ходьбе на ограниченной опоре;

2) упражнения в действиях с прямолинейными иугловыми ускорениями, например, в кувырках сразличными направлениями.

Для достижения всестороннего развития школьниководних подводящих и подготовительных упражнений ивыполнения двигательного действия в целомнедостаточно, так как такие занятия однообразны, а,следовательно, скучны и утомительны. Необходиморазнообразить свои занятия, применяя в них различныесредства общей физической подготовки. Среди этихсредств я особое место отвожу играм.

Игра - исторически сложившееся общественноеявление, самостоятельный вид деятельностисвойственный человеку. Среди большого разнообразияигр широко распространены подвижные игры.Характерной особенностью игр является яркоевыраженная роль движений в содержании игры (бега,прыжков, метания и др.).

Подвижные игры представляют собой сознательнуюинициативную деятельность, направленную надостижение условной цели, добровольно установленнойсамими играющими. Достижение цели требуют отиграющих активных двигательных действий, выполнениекоторых зависит от творчества и инициативы самихиграющих.

Одна и та же игра, периодически повторяемая, непохожа на предыдущие ее варианты, действия ееучастников не идентичны. П. Ф. Лесгафт,основоположник научно - общественной системыфизического воспитания, подчеркивал, что игра вотличие от строго регламентированных движений всегдасвязана с инициативным моментом решениядвигательных задач. Это имеет притягательную силу дляучастника, а для руководителя связано с решениемобщеобразовательных задач.

Игры помогают создать в уроке эмоциональный фон.Применение игр позволяет учащимся повысить

уровень своей всесторонней физическойподготовленности и развить физические качества,необходимые для овладения сложной техникой.

Каждая игра состоит из ряда различных элементов. Внее входят ходьба, бег, прыжки, ловля и передача мячаи многие другие движения. Игра требует уменияориентироваться в складывающейся обстановке,проявления внимания, и морально - волевых качеств.

Бег, почти всегда входящий в состав игр, бываетразличным по длине и интенсивности. Это может бытьбег, выполненный с ускорением, он может быть похожимна "трусцу" или внезапный резкий бросок с места.

Прыжки так же являются составной частьюбольшинства игр. Прыжки, подскоки, скачкиисключительно разнообразны и выполняются изразличных исходных положений. Прыжки, применяемыев играх, отличаются тем, что в них нет специальноподобранного разбега и выполняются они любымспособом. Эти особенности прыжков делают ихисключительно ценными для развития у играющихкоординации и быстроты действий.

В играх учащиеся часто приходится преодолеватьпрепятствия. Преодолевают их они в кратчайшее времяи после этого продолжают движение.

Всевозможные скачки, выполняемые в играх вположении приседа, прекрасно укрепляютголеностопные суставы и мышцы ног.

Броски мячей также входят во многие игры. Броскивыполняются из-за головы, сбоку, снизу и т.п. Они могутбыть выполнены с места, с ходу, в прыжке. Броскипроводят либо на дальность, либо с целью точнойпередачи мяча партнеру, или с целью попасть мячом впартнера. Подвижные игры развивают "чувство" броска,его точность и силу.

Большое значение для развития физических качествимеют повороты в движении и на месте и увертыванияот партнера. Большие требования предъявляют игры кспособности сохранять равновесия в процессепередвижения, борьбы за мяч и в других случаях.

В играх все упражнения проделываются учащимися сбольшим желанием и интересом.

При выполнении легкоатлетических упражненийобычно работают какие - то определенные мышцы. Виграх же в движениях используется большое количествомышечных групп. При этом скоростная направленностьупражнений сохраняется. Вот почему игрыцелесообразно применять как средство общейфизической подготовки.

Использование игровых средств на занятияхфизической культуры благотворно действует на нервнуюсистему.

Нервная система, управляя всей деятельностьюорганизма, распространяется свое влияние и надеятельность опорно-двигательного аппарата.Применение подвижных игр, эстафет на занятияхразвивает быстроту реакции. Высокая координациядвижений и быстрота реакции представляют такжеособую ценность для успешного овладения учащимисятехникой легкой атлетики.

Подвижные игры, эстафеты имеют важное значение,так как они обладают способностью объединять такиеотдельные качества, как сила, быстрота, выносливость.

При организации и проведении подвижных игрнеобходимо учитывать идейность, научность иплановость использования игр, направленность надостижение воспитательных, образовательных иоздоровительных результатов. Используя игру, ястремлюсь:

1. Укрепить здоровье занимающихся, способствоватьих правильному физическому развитию.

2. Содействовать овладению жизненно необходимымидвигательными навыками.

3. Воспитывать у детей морально - волевые ифизические качества.

Последовательность прохождения игр должна бытьспланирована. При этом необходимо учитывать задачи

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

72

физического воспитания детей определенного возраста,их физическую подготовленность, а такжепостепенность накопления навыков и знаний. Игруследует прекратить, когда появляются признакизаметного утомления. Важно, чтобы в новых играхсовершенствовались приобретенные навыки иобразовывались новые.

Игры должны соответствовать подготовленностизанимающихся. Каждая игра должна быть такойтрудности, чтобы ее участники могли преодолетьпрепятствия на пути к достижению цели. Необходимособлюдать известное в педагогике правило постепенногоперехода от легкого к трудному.

Так же следует помнить, что выбор игры, прежде всего,должен зависеть от задачи, поставленной перед уроком.В дни, предусматривающие развитие быстроты, следуетиспользовать игры, способствующие развитиюбыстроты реакции и быстроты движения. В дни,предусматривающие развитие силы, следует применятьигры, способствующие развитие силы. Разумноесочетание упражнений, проводимых по игровому методу,позволит добиться больших сдвигов в физическомразвитии учащихся.

Если я хочу получить что-то определенное от игры, тодолжна проанализировать каждую планируемую игру:

- из каких элементов в основном состоит игра (бег,прыжки, метание и т.п.);

- каков общий характер движений, выполняемых в игре(движения силовые, скоростные и т. п.);

- какие снаряды употребляются в игре и каков характерработы с этими с нарядами;

- при помощи каких мышц в основном выполняютсядвижения в игре и характер работы этих мышц;

- в чем, и примерно когда проявляются признаки

физического и психического утомления;- какие моменты являются наиболее интересными и

какие скучными;- какие моменты наиболее опасны в смысле

возможности получении травм;- какие моменты могут быть использованы для

воспитательной работы.Только проведя тщательно анализ игры, включаемой

в урок, можно правильно выбрать игру и достигнутьнамеченных результатов.

Эти положения были подтверждены в ходеэксперимента, проведённого мною среди учениковсреднего звена. Главной задачей являлось определениеэффективности использования подвижных игр на урокахфизической культуры и их влияние на развитиефизических качеств у школьников.

Для проведения исследования мною былискомплектованы две группы по 10 человек, из них 5мальчиков и 5 девочек, примерно одинаковойфизической подготовленности (контрольная,экспериментальная).

Контрольные проверки уровня физическойподготовленности проводились в начале и концеисследования.

Для определения уровня физическойподготовленности учащихся я провела проверку последующим тестам:

- развитие скорости - бег на 30м- развитие силы - прыжок в длину с места- развитие выносливости - бег на 500м.- развитие ловкости - серия кувырковНиже привожу данные мониторинга уровня развития

физических качеств контрольного и эксперимен-тального классов на начало эксперимента.

Ïåäàãîãèêà

Методика занятий в первой, контрольной, группесоответствовала школьной программе, где развитиефизических качеств осуществлялась посредствомгимнастики, упражнений с отягощениями, специальныхлегкоатлетических упражнений, совершенствованиетехники легкой атлетики.

Занятия во второй, испытуемой, группе с цельюразвития основных физических качеств строились наприменении всевозможных игр, игровых упражнений.

Приведу примеры некоторых игр, используемых мноюпо ходу эксперимента.

Для развития быстроты учащихся помимо прочих яприменяла такую игру, как "Подкинь мяч выше".

Участники выстраиваются в одну шеренгу передкругом диаметром 3 м, в котором лежит небольшой мяч.От круга начинается беговая дорожка. Назначаются двасудьи: один - у круга, другой - у беговой дорожки. Увторого судьи в руках флажки разных цветов.

По сигналу из шеренги в игровой круг заходит первый

участник, берет мяч и подкидывает его вверх. Пока мячлетит, игрок выполняет ускорение по беговой дорожке,стараясь убежать как можно дальше за время полетамяча. В момент приземления мяча судья у круга громкоговорит: "Стоп!" - а судья у дорожки ставит флажокнапротив того места, где был бегущий в моментприземления. Затем то же задание выполняютпоочередно все участники. Победителем считается тот,чей флажок будет стоять дальше от круга.

Для развития выносливости целесообразноприменять игры-эстафеты. Например, игра "Пожарные"

В игре может принимать участие несколько команд.На игровой площадке чертят линию старта (он же ифиниш). К верхней перекладине шведской стенкикрепятся колокольчики для каждой команды.

По сигналу ведущего игроки добегают до стенки,забираются вверх и звонят в колокольчик. Команда,которая выполнит задание первой, становитсяпобедителем.

73

¹8-9 (8) 2015Ïåäàãîãèêà

Для развития скоростно-силовых качеств яиспользовала игры типа "Попрыгунчики - воробушки":

Чертится круг диаметром 4 - 6 м. Выбирается водящий- кошка. Она сидит в центре круга, а остальныеиграющие - воробушки - за пределами круга.

По сигналу воробушки впрыгивают в круг ивыпрыгивают из него. Кошка старается поймать воробья,не успевшего выпрыгнуть из круга. Пойманные остаютсяв круге. Когда кошка поймает трех - четырех воробьев,выбирается новая кошка из непойманных. Разрешаетсяпрыгать на одной или двух ногах (по договоренности).Тот, кто пробежал через круг считается пойманным.

Для развития ловкости и координации используютакую игру, как "Борьба на бревне"

Класс делится на равные команды, которыевыстраиваются в колонну по одному: впереди мальчики,а за ними девочки - с разных концов бревна.Непосредственно под бревном и поблизости от негоукладывают гимнастические маты.

По сигналу по одному игроку от каждой командыподнимаются на бревно со своего конца и, сойдясь насередине, стараются с помощью обманных движенийвывести соперника из равновесия и столкнуть. Игрок,которому это удалось, приносит своей команде 1 очко.

Побеждает команда, которая наберет больше очков.В течении экспериментального периода, как в

контрольной, так и в испытуемой группах былосохранено количество часов, рекомендованноепрограммой. Существенная разница заключалась лишьв содержании занятий и использовании средств.

Проведенные мной педагогические наблюдения былинаправлены на выявление отношения учащихся к темили иным комплексам упражнений, играм, наопределение происшедших сдвигов в развитиефизических качеств.

Разные упражнения вызывали неодинаковый интересу детей. Упражнения, проводимые в форме эстафет, игрвызывали эмоциональный подъем и большуюзаинтересованность.

За время эксперимента улучшение показателейосновных форм проявления быстроты силы,выносливости наблюдалось как в экспериментальной,так и в контрольной группе. Из сопоставления конечныхданных двух групп я сделала, что показатели быстроты,силы, выносливости в испытуемой группе выше, чем вконтрольной.

Приведу данные мониторинга уровня развитияфизических качеств учащихся на конец эксперимента

В ходе наблюдения за детьми мною было отмечено появление самостоятельной оздоровительной деятельности.Ребята стали самостоятельно выполнять игровые упражнения, выделяя каждое для определенной группы мышц.

Изменилось отношение детей к состоянию своего здоровья. Анализируя наблюдение за самостоятельнойдвигательной деятельностью, я констатировала и то, что она наполнилась способами сохранения здоровья, таккак произошел перенос знаний, полученных детьми в ходе занятий.

Таким образом, результаты эксперимента подтверждают целесообразность применения подвижных игр в развитиифизических качеств школьников.

Подытоживая выше изложенное, хочу сказать следующее:1. Игровой материал является ценным средством занятий с учащимися;2. Систематическое использование подвижных игр, эстафет позволяет оживить урок, сделать его более

эмоциональным и эффективным, а, следовательно, добиться полного и всестороннего развития физических качеству школьников;

3. В тех, случаях, когда учащиеся имеют недостаточный уровень развития определенных двигательных качеств,следует рекомендовать им специальные упражнения, направленные на развитие этих качеств;

4. Практика показала, что учащиеся охотнее выполняют игровые упражнения, так как наглядно видят своирезультаты и возможности;

5. В результате целенаправленности работы по развитию двигательных качеств у учащихся заметно повысилсяуровень физической подготовленности, они успешно сдают учебные нормативы.

В заключение хочу вспомнить великого русского педагога К. Д. Ушинский, который, говоря об игре, отмечал, чтов ней формируются все стороны души человеческой: его ум, сердце, воля. В игре не только выражаются наклонностиребенка и сила его души, но сама игра имеет большое влияние на развитие детских способностей и наклонностей,а, следовательно, и на будущую судьбу.

ЛИТЕРАТУРА.

1. Апанасенко Г.А. Физическое развитие детей и подростков. - Киев: Здоровье, 1985 -80 с.2. Ашмарин Б.А. Теория и методика физического воспитания: учебн. Для студ. фак. физ. Культуры пед ин - тов.- М:. Просвещение, 1990. - 287 с.

¹8-9 (8) 2015

74

3. Былеева Л.В., Коротков В.Г. Подвижные игры: Учебн. пособие для ин-тов физической культуры. 4 - е изд.,перераб. и дополн. - М.: Физкультура и спорт, 1974. - 208 с.4. Головина Л.Л. Физиологические особенности некоторых функций и мышечной деятельности школьников. - М.,1980. - 197 с.5. Годик М.А., Бальсевич В.К., Тимошкин В.Н. Система общеевропейских тестов для оценки физического состояниячеловека // Теория и практика физической культуры. -1994. -№5 - 6. -С.24 - 32.6. Ермолаев Ю.А. Возрастная физиология: Учеб. Пособие для студентов ВУЗов. - М.,1985.- 80 с.7. Коротков И.М. Подвижные игры в занятиях спортом. - М.:Физкультура и спорт, 1971. - 116 с.8. Кузнецов В.К. Возрастные особенности развития специальных силовых качеств у не занимающихся спортоми лыжников - гонщиков 11 - 18 лет // Теория и практика физического воспитания. - 1979. - С.12 - 15.9. Ломейко В.Ф. Развитие двигательных качеств на уроках физической культуры в I - X классах. - Мн.: Народнаясвета, 1980. -128 с.10. Лях В.И. Координационные способности школьников. - Мн.: Полымя, 1989. - 159 с.11. Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры: Учебн. для ин-тов физической культуры. - М.:Физкультура и спорт, 1991. - 543 с.12. Основы математической статистики: Учебн. пособие для институтов физ. культ./ Под ред. В.С.Иванова. - М.:Физкультура и спорт, 1990. - 176 с.13. Семикоп А.Ф. Основы теории и методики спортивной тренировки: Учебн. метод. пособие для студ. факульт.физ. культ. пединститут. и университ., училищ алимп. резерва по специальн. 03.03 - "Физическая культура". -Гомель, 1992. - 149 с.14. Фарбер Д.А., Корниенко И.С., Сонькин В.Д. Физиология школьника. - М.: Педагогика, 1990.- 63 с.15. Яковлев В.Г. Игры для детей. - М.: Физкультура и спорт, 1975.- 158 с.16. Фомин Н.А., Филин В.П. Возрастные основы физического воспитания. - М.: Физкультура и спорт. 1972. -176 с.17. Матвеев Л. П. Теория и методика физической культуры: Учеб. для ин-тов физ. культуры. - М.: Физкультура испорт, 1991.18. Физическая культура в семье./ Сост. А. А. Светов, Н. В. Школьникова. - М.: Физкультура и спорт, 1981.19. Интернет-ресурс http://www.kindergenii.ru/for-teacher/fizicheskie-kachestva.htm

Ïåäàãîãèêà

75

¹8-9 (8) 2015

Шығыс Қазақстан облысыАягөз қаласының

№7 орта мектебініңқазақ тілі мен әдебиет

пәнінің мұғалімі

СУЮНДИКОВА АЙНУРСУЮНДИКОВНА

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 8 сынып оқушыларына қазақтілі пәнінен жүргізілетін сабақтың үлгісі ретінде берілген. Сабақ жоспарыорта мектеп ұстаздары мен педагогикалық оқу орындары студенттерініңназарына ұсынылған.

Данная работа представляет собой разработку урока по казахскому языкудля 8 класса средней школы. Урок будет интересен не толькопрактикующим учителям, но и студентам педагогических вузов.

This work represents itself the lesson plan of the Kazakh language for 8th gradepupils of secondary school. The lesson will be interested not only for practicingteaches, but for students of pedagogical universities as well.

ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН ОРТА МЕКТЕПТІҢ8 СЫНЫБЫНА АРНАЛҒАН САБАҚ

ЖОСПАРЫ

Бүгінгі білім мен тәрбие технологиясында "жеке тұлға"тәрбиелейтін мұғалімнің, өзіндік жеке тұлға ретіндешығармашылығының орны ерекше. Инновациялықтехнологияларды пайдалану - бүгінде сапалы білімберудің негізгі шарттарының бірі. Ал осы басты міндеттіатқаруда әрбір ұстаздың бойында мынадай проблемабірден қалыптасады: оқушылардың танымдыққабілеттерін, оқу процесінде жүретін (есту, көру және т.б.)негізгі әрекеттерін дамыту бүгінде заман сұранысынасай қолданып жүрген әдіс-тәсілдердің аздығы. Осыпроблеманы шешу үшін тиімді жолдарды қарастыруқажет. Қазіргі қолданылып жүрген әдіс -тәсілдердің бірі- оқушыларды топқа бөліп оқыту әдісі.Бұл әдістіңпайдасы өте көп. Топқа бөлу, оқушыларды бірлесеотырып өзара іс-әрекет арқылы оқуға, бір-бірін тыңдауға,сыйластыққа, бір-біріне көмек жасауға үйретеді жәнесыныпта өз өзімен отыратын оқушылардың дақызығушылығын оятады.

Топқа бөліп оқытудың басты мақсаты -оқушыларды өз бетінше ой қорытып, жауап табуғаүйрету. Әсіресе табиғатынан тұйық, өз ойын жеткізеалмайтын, өздеріне сенімсіздеу оқушыларға пайдасызор. Ал мұғалімнің міндеті - оқушының неғұрлымбелсенділік танытуына жағдай жасау, қажет кезде жолкөрсету болып табылады. Мұнда мұғалімніңшығармашылықпен жұмыс істеуі үлкен рөл атқарады.Өз сабақтарым интерактивті әдісті сабақ барысындадиалог тәсілі көмегімен және топқа бөлу жұмысынанегізделген. Нәтижесі жинақталған білімін сырттапайдалана алады. Интерактивті әдістің ерекшелігі -оқушыға жаттанды білім беру емес, керсінше әроқушының танымдылық қабілеттерін және танымдықүдерістерді, яғни қойылған сұраққа бірнеше нұсқалыжауап беру, ойлауды, ынтаны, қабылдау қабілеттерін,сөздік қорын белсенді түрде дамыту болып табылады.

Қолданып жатқан әдістің нәтижесінде оқу процесініңбарысында оқушылар мыналармен қарым-қатынасқатүседі:

1. Мұғаліммен (оқушылар мұғалімнің сұрағына жауапберген кезде);

2. Оқушылармен (жұптасып жұмыс істеу барысында)4. Шағын топтармен (3-4 оқушымен);5. Оқушылардың үлкен тобымен (көбіне пікірталас/

дебат сынып болып әлдебір мәселені талқылаубарысында);

6. Техника түрлерімен (мысалға, компьютермен,интерактивті тақтада жұмыс істеуде).

Осы әдіс-тәсілдің дәлелі ретінде төмендегі сабақжоспарын ұсынамын.

Сабақтың тақырыбы: Мен анама көмектесемін.Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем.

Сабақтың мақсаты:Білімділік: Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлемдерді

айыра білуге, олармен лексикалық тақырып аясындасөйлемдер кұра білуге үйрету.

Дамытушылық: Ауызекі сөйлеу, сауатты жазу, ойлауқабілеттерін дамыту.

Тәрбиелік: Еңбек етуге, ата-аналарын сыйлап, оларғакөмектесуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: жаңа білім беру сабағы.Сабақтың әдісі: түсіндіру, топтық жұмыс, қайталау,

сұрақ-жауап, іздендіру.Сабақтың көрнекілігі: интерактивті тақта, сызба

кестелер, асықтарСабақтың барысы:Ұйымдастыру кезеңі:1.Оқушылармен амандасу2.Кезекшімен сұхбат3.Оқушылармен сұрақ-жауап.- Ал, енді балалар, бүгін біздің сабағымыз ерекше

сабақ, топпен жұмыс жүргіземіз. Оқушыларды екі топқабөлу. Әр топ өз топ басшысын,яғни спикер сайлайды.Топ басшылары өз топтарымен ақылдасып, топ аттарынайтады

1-ші топ: Алғырлар2-ші топ: БілімділерҮй тапсырмасын тексеру:- Ал, енді үйге не берілді?- Үйге "Ата - анаға көмектес" тақырыбы бойынша

деңгейлік тапсырмаларды орындау.1 деңгей:Сөздердің антонимін Сөздердің синонимінтабыңдар: табыңдар:Шағын - міндет -қиын - үнемі -еңбекқор - қолғабыс -соңғы - еңбектену -кейде - кәсіп - 2 деңгей: Берілген сөздер мен сөз тіркестерінен

сөйлем құраңдар.жекеменшік үйде, қатты бағалау, айналаң, қиын

жұмыс, жалықпай еңбек ету, рақатына батасың3 деңгей: "Мен ата - анама қалай көмектесемін?"

тақырыбы бойынша шағын әңгіме құрау.

Ïåäàãîãèêà

Біз "Өмір бойына жететін білім алу" моделінен "өмір бойы білім алып өту"моделіне көшуге тиіспіз.

Н.Ә. Назарбаев

¹8-9 (8) 2015

76

Осы үйге берілген тапсырмаларын тексеріп, өткенсабақ бойынша білімдерін тексеру мақсатында сұрақтарқойылады.

- Балалар еңбектене біледі екенсіңдер, ата-аналарыңакөмектесе алады екенсіңдер, ал енді осы "еңбек" туралықандай мақал - мәтел білесіңдер?

Оқушылар білетін мақал - мәтелдерін айтады(ұпайлары есептеліп отырады).

- Ал енді балалар жаңа сабағымызды бастамас бұрындәптерімізді ашып, бүгінгі күнді, жаңа тақырыпты жазыпалайық.

Жаңа сабақ:- Бүгінгі біздің алдыңғы сабақтарда өткен "Еңбек"

модулі бойынша,лексикалық тақырып "Мен анама көмектесемін",

грамматикалық тақырыбымыз "Ыңғайлас салаласқұрмалас сөйлем". Ендеше барлығымыз "Құрмалассөйлем" туралы ережелерді еске түсірейік:

1.Құрмалас сөйлем дегеніміз не?2.Құрмалас сөйлем нешеге бөлінеді?3.Салалас құрмалас сөйлем дегеніміз не?4.Салалас құрмалас сөйлем түрлерін атаңдар.- Жарайсыңдар, құрмалас сөйлем туралы жалпы

білімдеріңді байқадым, енді бүгінгі сабақ тақырыбынакөшейік.

1 слайд.Жаңа тақырыпты түсіндіріп болған соң дәптерге бір -

екі мысал жаздыру, ереже дәптерге ыңғайластыңжалғаулықтарын жазғызу.

- Оқулықпен жұмыс. 63 беттегі 1 тапсырманыорындату

- Грамматикалық тақырыпты бекіту1. Синтаксистік бір атау күрделі ойды білдірер, үш

салаға бөлінеді. Жұбын жазбай үшеуі,Оқулықта бір жүрер.

Ойлаңдаршы,балалар,Бұл атауды кім білер?Жауабы: Құрмалас сөйлем түрлері: Салалас

құрмалас, сабақтас құрмалас,аралас құрмалас.2. Әрбір жай сөйлемі тең тіркеседі,Бірінен - бірін бөліп айтса да,Әрқайсысына жеке ойды көрсетеді.Жауабы: Салалас құрмалас.3. Алдыңғысы соңғысына ереді,Тиянақты жағы тірек болып келеді.Бұлай байланысқан сөйлемдерде қайсысының

мағынасын қайсысы ашып береді?Жауабы: Сабақтас құрмалас.- Жақсы балалар енді бәріміз тақтаға назар аударайық.

Өлең "Қалсын апам қуанып"Бір оқушыға бір шумағын оқытып талдатуЕкінші оқушыға екінші шумағын оқытып талдатуСабақты қорыту:- Бүгінгі біздің лексикалық тақырыбымыз "Мен ата-

анама көмектесемін". Отбасы шағын мемлекет дедік.Осы мемлекетте береке бірлік, ынтымақ болу үшінбір-бір імізд і сыйлап ата-анамызға көмектес іпжүруіміз керек. Сендер ата-аналарыңакөмектесесіңдер ме?

Мен үйдегі ата-анамызды күнге теңеп отырмын. Соныосы күннің айналасына жазып шығайық. Сонда күнімізбізге шуағын шашып, нұрын төгеді. Бұл деген ата-анамен бала арасында, яғни отбасында береке-бірлік,ынтымақ болады деген сөз.

(Балалар күннің айналасына ата-ана мен балаарасындағы қарым-қатынасты жазады).

Үйге тапсырма: Көркем әдебиеттен ыңғайластыңтүрлеріне 5 мысал жазып келу.

Бағалау: Әр оқушыны сабаққа қатысу деңгейіне қарайбағалау.

Ïåäàãîãèêà

77

¹8-9 (8) 2015Ïåäàãîãèêà

КУРАЕВАГАЛИНА

НИКОЛАЕВНА учитель химии

школы-лицея №7г.Семей

ИСАКОВАИРИНА

АНАТОЛЬЕВНА

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 11сыныбында химия және биология пәндеріненпәнаралық байланысты жүзеге асырудың үлгісіретінде ұсынылған. Әдістемелік жұмыс орта мектепұстаздарының, сонымен қатар педагогикалықмамандықтарда білім алатын студенттер менмагистранттардың назарына ұсынылады.

Данная методическая разработка представляетпример осуществления межпредметных связейкурсов химии и биологии на примере проведенияинтегрированного урока в 11 классе. Данная работабудет интересна учителям химии и биологиисредней школы, методистам, студентам имагистрантам педагогических специальностей.

This methodological work represents an example of theinterdisciplinary links courses in chemistry and biology asan example of the integrated lesson in the 11th form.This work will be of great interest to teachers of chemis-try and biology , Methodists, students and undergradu-ates of pedagogical specialties.

Интегрированный урок - одно из новшествсовременной методики. Эта технология смело вторгаетсяв школьные программы. Интеграция - это объединениев целое разрозненных частей, глубокоевзаимопроникновение, слияние в одном учебномматериале обобщенных знаний в той или иной области.

Интеграция - это чрезвычайно привлекательнаяформа урока для учащихся. Дети более подверженыутомляемости, которую вызывает однообразие. Другойнепривычный ход урока побуждает их интерес истимулирует активность. Интегрированные уроки имеютряд преимуществ перед традиционными уроками. Ониявляются мощными стимуляторами мыслительнойдеятельности учащихся. Дети начинают анализировать,сопоставлять, сравнивать, искать связи междупредметами и явлениями. Интегрированный урок даетученику возможность более полно увидеть картинуявления. На интегрированных уроках зачастуюорганизуется исследовательская работа. Разные видыработы поддерживают внимание учеников на высокомуровне, что позволяет говорить о развивающейэффективности таких уроков. Особая ценностьзаключается в том, что роль исследователей выполняютсами учащиеся. А также такие уроки как нельзя лучшераскрывают творческий потенциал педагога, и даютзамечательную возможность учителю выйти на новыйуровень отношений с классом.

Интегрированные уроки можно проводить в различныхформах. Например, урок-семинар, урок игра, урок-конференция, урок-исследование, круглый стол,семинар-дискуссия и другие. Форма проведенияинтегрированных уроков нестандартна, увлекательна.

Структура интегрированных уроков отличается отобычных уроков следующими особенностями:предельной четкостью, компактностью, сжатостьюучебного материала, логической взаимообусловлен-ностью интегрируемых предметов, большойинформативной емкостью учебного материалаиспользуемого на уроке.

Опыт проведения интегрированных уроков есть укаждого учителя. Приводим пример такого урока дляобучающихся 11 классов, на котором происходитинтеграция знаний по химии и биологии.

Тема: Полисахариды: строение, состав,

ИНТЕГРИРОВАННЫЙ УРОК ХИМИИ ИБИОЛОГИИ В 11 КЛАССЕ

биологическое значение крахмала и целлюлозы,физические свойства, химические свойства, гидролизполисахаридов, качественная реакция на крахмал,полисахариды в природе, применение полисахаридов

Цель: на примере крахмала и целлюлозы углубитьзнания о природных полимерах, рассмотреть их состав,строение, свойства и применение, сравнивая углеводыдруг с другом, изучить их химические свойства изначение.

Задачи:1. ОбучающиеРазвивать умения выявлять связь между составом,

строением молекул полисахаридов и их свойствами,продолжить формирование умений и навыков приработе с химическими реактивами.

2. РазвивающиеРазвивать умения сопоставлять и сравнивать,

анализировать, обобщать и делать выводы,развивать познавательный интерес учащихся.3. ВоспитательныеОсуществляя межпредметные связи курсов химии,

биологии формировать диалектико-материалистическиевзгляды; содействовать формированию у учащихсяумения осознавать собственную учебную деятельность,осуществлять самоконтроль;

Тип урока: изучение нового материала,интегрированный урок с использованием компьютерныхтехнологий.

Методы и приемы: словесные, наглядные,практические.

Оборудование: ПК, ноутбуки, медиа проектор, ИД,презентация. На партах учащихся: вата, крахмал, срезклубня картофеля, отварной рис, кусочек хлеба, яблоко,йодная настойка, пробирки, вода. Медиа ресурсы:видеоролики, тесты.

План.1. Организационный момент, ТБ.2. Актуализация знаний.3. Изучение нового материала.4. Закрепление.5. Задание на дом.6. Подведение итогов урока. Рефлексия.Ход урока.I. Организационный момент, ТБ.

учитель биологиишколы-лицея №7

г.Семей

¹8-9 (8) 2015

78

Учитель химии.Находясь в классе с ИД, учащиеся обязаны:1. Во время работы у ИД стоять спиной к классу

(прежде чем повернуться к классу лицом, нужно сделатьбольшой шаг, или два, в сторону).

2. Быть внимательными, дисциплинированными иосторожными.

3. Соблюдать тишину и порядок.4. Быть осторожными при работе с химическими

реактивами.5. Не допускать попадания реактивов на руки и

одежду.II. Актуализация знаний.Учащимся предлагается активно работать на уроке,

за каждый правильный ответ получают 1 балл. Ктонаберет к концу урока 5 баллов, тот получит оценку "5".

Работа на интерактивной доске.Задание 1.Из предложенных терминов составить схему:

"Классификация углеводов".Задание 2.Установить соответствие между названием вещества

и его формулой.Задание 3.Установить соответствие между названием вещества

и его физическими свойствами.III. Изучение нового материала.Учитель химии:Углеводы весьма распространены в природе и играют

важную роль в жизни человека.О каких углеводах пойдет сегодня речь на уроке, если

один из них встречается практически во всех растениях,выполняя роль основного питательного вещества, адругой входит в состав оболочки растительных клеток?

Сегодня на уроке мы с вами рассмотрим важнейшиеполисахариды: крахмал и целлюлозу.

Сообщение темы и цели урока. ( Слайды № 1-3)Во время изучения новой темы учащиеся заполняют

таблицу "Сравнение крахмала и целлюлозы" (образецтаблицы находится на партах, учащиеся переписываютее в тетрадь и в течение урока заполняют). (Слайд № 4)

Признаки сравнения Крахмал Целлюлоза 1. Биологическая роль 2.Состав 3.Средняя относительная молекулярная масса

4.Геометрическая форма макромолекул

5 Физические свойства 6. Химические свойства 7. Применение Учитель биологии:Биологическая роль полисахаридов. ( Слайды № 5-11)Вспомним биологическую роль и местонахождение

полисахаридов в природе. Повторение материала,изученного на уроках биологии. Сопровождаетсяслайдами презентации.

Вопросы для повторения:1. Где встречается крахмал в природе? (Крахмал

является резервным полисахаридом растений,запасается в клетке в виде зерен, в органах длязапасания веществ).

2. Какие органы растений запасают крахмал? (клубни,корнеплоды, семена и т.д.).

3. В чем заключается биологическая роль крахмала?(Запас питательных веществ, источник энергии)

4. Какой процесс служит для образования крахмала?(Фотосинтез)

5. Что такое фотосинтез? (Процесс образованияорганических веществ из неорганических: углекислогогаза и воды, в хлоропластах на свету, с выделениемкислорода).

6. Какую роль играет крахмал для человека?(Крахмалы составляют около 70% всех углеводов впитании человека.)

7. Какие растения особенно богаты крахмалом?(Наибольшее содержание крахмала (до 40-60%) взерновых и зернобобовых: горох, нут, просо, рис,пшеница, рожь, фасоль, сорго, чечевица, включаяпродукты их переработки - крупа, мука и изделиях изних - хлеб, каши).

8. В чем преимущество употребления крахмала впищу? (В качестве источника углеводов наиболееблагоприятно употреблять продукты, богатыекрахмалом, чем рафинированный сахар, так как вместес углеводами в организм поступают витамины группыВ, минеральные вещества и пищевые волокна).

9. Какое второе название имеет целлюлоза?(Клетчатка)

10. Где содержится клетчатка? (Наиболее высокоесодержание клетчатки в пшеничных и ржаных отрубях,хлебе из муки грубого помола, белково-отрубном хлебе,сухофруктах (черносливе, урюке, кураге), свекле,моркови, крупах (гречневой, перловой, ячневой,пшённой, овсяной).

11. Какое значение имеет клетчатка для человека?(Улучшает работу кишечника).

12. Как переваривается клетчатка в организмечеловека? (Переваривается с помощью бактерийтолстого кишечника).

13. Какое растение состоит на 90 % из целлюлозы?(Хлопок)

14. Какой полисахарид называют животнымкрахмалом? (Гликоген)

15. Какое значение он имеет для организма? (запаснойэнергетический полисахарид)

16. Где накапливается гликоген? (Наибольшееколичество в печени и мышцах)

17. Название какого полисахарида переводится какодежда, кожа оболочка? (Хитин).

18. Где хитин встречается в природе? (Основнойкомпонент наружного скелета

(кутикулы) членистоногих и ряда др. беспозвоночных,входит также в состав клеточной стенки грибов ибактерий).

19. Какое значение имеет хитин? (Выполняетзащитную и опорную функции, обеспечивая жёсткостьклеток).

20. Где содержится муреин? (В оболочке бакте-риальной клетки).

21. Какую роль муреин играет для бактерий? (Опорныйкаркас клеточной стенки бактерий. Он образует однугигантскую мешкообразную молекулу, которую называютмуреиновым мешком).

А теперь заполните 1 строку в вашей таблице.Учитель химии:1). Состав и строение молекул полисахаридов.а) Состав и строение молекул крахмала. В 1811 году выдающийся русский химик К. С. Кирхгоф,

нагревая крахмал с разбавленным раствором сернойкислоты, получил глюкозу. Так как количество сернойкислоты до и после реакции оставалось неизменным,ученый сделал вывод о каталитической роли сернойкислоты в данной реакции. Другой важный выводзаключался в том, что элементарным звеномполимерной цепи крахмала являются остатки глюкозы.( Слайд № 12) Установлено, что макромолекулакрахмала состоит из остатков молекул циклической ?-глюкозы.

( Слайд № 13 демонстрация рисунка "Строениекрахмала")

Установлено, что крахмал состоит из двухполисахаридов - амилозы и амилопектина.

(Слайд № 14 "Строение амилозы иамилопектина") В ходе беседы учащиеся отмечают, чем

79

¹8-9 (8) 2015

отличаются по строению эти полисахариды. б) Состав и строение молекул целлюлозы (Слайды

№ 15 - 17) Учащиеся находят сходство и отличия в строении

целлюлозы и крахмала. Учитель: почему крахмал и целлюлоза - вещества с

одинаковой молекулярной формулой обладаютразличными свойствами?

В ходе беседы учащиеся приходят к выводу, что: - свойства полимеров зависят от числа элементарных

звеньев и их структуры. - степень полимеризации у целлюлозы намного

больше, чем у крахмала. - макромолекулы целлюлозы, в отличие от крахмала,

состоят из остатков молекулы ?-глюкозы и имеют только линейное

строение. - макромолекулы целлюлозы располагаются в одном

направлении и образуют волокна.2). Физические свойства крахмала и целлюлозы.

(Слайд № 18)Рассмотрите крахмал и целлюлозу (вату). Исследуйте

их растворимость в холодной воде. Что наблюдаете?Сделайте выводы и запишите их в таблицу.3). Химические свойства полисахаридов.а). Химические свойства крахмала.Лабораторный опыт.Качественная реакция на крахмал. Обнаружение

крахмала в продуктах питания.Взаимодействие крахмала с йодом. На кусочек хлеба,

картофеля, отварной рис капните по одной каплераствора йода. Что наблюдаете? Сделайте вывод о том,как можно обнаружить крахмал в продуктах питания.Вступает ли целлюлоза в подобную реакцию сраствором йода?

Выводы запишите в таблицу.Гидролиз крахмала. (Слайд № 19)(Видеоролик 1. "Гидролиз крахмала")После просмотра видеозаписи опыта по гидролизу

крахмала учащиеся записывают уравнение реакции.(С6Н10О5 )n + nH2O nC6 H12O6б). Химические свойства целлюлозы.Гидролиз целлюлозы. (Слайд № 20)(Видеоролик 2. "Гидролиз целлюлозы")После просмотра видеозаписи опыта по гидролизу

целлюлозы учащиеся записывают уравнение реакции:(С6Н10О5)n + nH2O nC6 H12O6Образование сложных эфиров.Целлюлоза состоит из остатков глюкозы, каждый

остаток содержит 3 гидроксогруппы. Целлюлоза кактрехатомный спирт может вступать в реакциюэтерификации, то есть взаимодействовать с кислотамис образованием сложных эфиров. Среди сложныхэфиров целлюлозы наибольшее значение имеют эфирыазотной и уксусной кислот.

Реакция нитрования целлюлозы. (Слайд № 21)[C6 H7 O2 (OH)3 ]n + 3nHONO 2 [C6 H7 O2 (ONO 2) 3 ]n

+ 3nH2OТринитрат целлюлозы (пироксилин) - взрывчатое

вещество, применяется для начинки мин, бомб, гранат.После соответствующей обработки пироксилинпревращается в бездымный порох.

Реакция получения ацетилцеллюлозы. (Слайд № 22)C6 H7 O2 (OH)3 ]n + 3nHOOC-CH3 [C6 H7 O2 (OOC-

CH3) 3 ]n + 3n H2OУчитель биологии.4. Физминутка.5. Применение полисахаридов.Мы выяснили биологическую роль полисахаридов в

природе, выяснили состав строение и свойства наиболееважных из них. Для чего вообще это делается, можетбыть не надо это все изучать? Изучать необходимо,потому что эти вещества нашли большое применение в

народном хозяйстве человека. А вот какое применениенашли полисахариды, нам расскажут ребята, которыеподготовили материал по этим вопросам.

а) Применение крахмала. Презентация учащихсяб) Применение целлюлозы. Презентация учащихся.IV. Закрепление знаний.Учитель химии.1. Проверка заполнения таблицы.Итак, сегодня мы познакомились с очень важным и

широко распространенным классом соединений -полисахаридами. Сейчас мы знаем о них гораздобольше, чем раньше. Давайте проверим, а что же мызапомнили.

(Учащиеся выполняют тест, состоящий из 10вопросов).

2. Выполнение тестаТест.Вариант 1.1. Молекулярная формула крахмалаа) С6Н12О6 б) С12Н22О11в) (С6Н10О5) г) С2Н5ОН2. При полном гидролизе крахмала образуется:а) фруктоза б) рибоза в) галактоза г) глюкоза3. Какой углевод не усваивается человеческим

организмома) крахмал б) целлюлоза г) глюкоза д) сахароза4. Какое из веществ не подвергается гидролизуа) крахмал б) сахароза в) глюкоза г) целлюлоза5. Вещество с наивысшим содержанием крахмалаа) картофель б) рис в) мед г) древесина6. Исключите лишнее понятиеа) рибоза б) глюкоза в) крахмал г) фруктоза7. Для производства бездымного пороха используется

пироксилин, представляющий собойа) ацетилцеллюлозу б) тринитрат глицеринав) тринитроцеллюлозу г) тринитротолуол8. Какой полисахарид придает прочность клеточной

стенке растений?а) крахмал б) гликоген в) целлюлоза г) хитин9) Какой полисахарид образуется в процессе

фотосинтеза?а) крахмал б) гликоген в) целлюлоза г) муреин10) Какой полисахарид откладывается в запас в печени

и мышцах?а) крахмал б) гликоген в) целлюлоза г) хитинВариант 2.1. Молекулярная формула целлюлозыа) С6Н12О6 б) С12Н22О11в) (С6Н10О5)n г) С2Н5ОН2. Для определения крахмала используетсяа) гидроксид меди(II) б) йодная настойка в) этановая

кислота г) этанол3. При гидролизе целлюлозы образуетсяа) сахароза С12Н22О11 б) крахмал (С6Н10О5)nв) глюкоза С6Н12О6 г) оксид углерода(IV) CO24. Вещество с наибольшим содержанием целлюлозыа) солома б) мед в) дерево г) хлопок5. Чем отличаются и формы глюкозыа) наличием цикла б) размером циклав) расположением гидроксильной группы при С 1 г)

числом атомов кислорода в цикле6. Исключите лишнее понятиеа) гликоген б) крахмал в) глюкоза г) целлюлоза7. Для производства искусственного шелка используюта) ацетилцеллюлозу б) тринитрат глицеринав) тринитроцеллюлозу г) тринитротолуол8) Какой полисахарид входит в состав оболочек клеток

бактерий?а) крахмал б) гликоген в) целлюлоза г) муреин9) Какой полисахарид называют животным

крахмалом?а) крахмал б) гликоген в) целлюлоза г) хитин10) Какой полисахарид образует покровы

α- β

¹8-9 (8) 2015

80

ракообразных, паукообразных, насекомых, грибов инекоторых бактерий?

а) крахмал б) гликоген в) целлюлоза г) хитинV. Домашнее задание. § 12.3 , упр. № 1-10. (Слайд № 23)VI. Подведение итогов урока. Рефлексия.Учитель биологии.Для того, чтобы выяснить уровень усвоения

материала проводим следующее упражнение.

На доске весит нарисованное дерево. Учащимсяпредлагается повесить на дерево яблоко определенногоцвета. Красное яблоко - на уроке было все понятно,желтое яблоко - все понятно, но необходимо дома ещераз все прочитать, зеленое яблоко - на уроке ничего непонял.

Для тех, кто ничего не понял, предлагается подойтина дополнительные занятия.

Ïåäàãîãèêà

81

¹8-9 (8) 2015

ШҚО Аягөз ауаданы"Мыңбұлақ орта мектеп"

КММ тарих пәнінің мұғалімі

МАҒАУЯНОВАРОЗА

ЖАСАНҚЫЗЫ

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 7 сынып оқушыларына тарихпәнінен жүргізілетін сабақтың үлгісі ретінде берілген. Сабақ жоспары ортамектеп ұстаздары мен педагогикалық оқу орындары студенттерініңназарына ұсынылған.

Данная работа представляет собой разработку урока по истории для 7класса средней школы. Урок будет интересен не только практикующимучителям, но и студентам педагогических вузов.

This work represents itself the lesson plan of the history for 7th grade pupils ofsecondary school. The lesson will be interested not only for practicing teaches, butfor students of pedagogical universities as well.

ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ПӘНІНЕНОРТА МЕКТЕПТЕ ӨТКІЗІЛЕТІН

САБАҚ ҮЛГІСІТақырыбы: Қазақ хандығының қалыптасуы мен

нығаюыСабақтың мақсаты: Қазақ хандығының құрылу

үдерісін талдау, қазақ атауын алған тұңғыш дербесмемлекеттік құрылымын анықтау.

Дамытушылық кезең: Оқушылардың логикалықойлау, шығармашылық қабілеттерін шыңдау;

Тәрбиелік мәні: Қазақ мемлекетінің негізін қалағанқоғам қайреткерлерінің еңбегін бағалауға, патриотизмге,өз Отанын, елін-жерін қорғауға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: аралас сабақСабақтың типі: дәстүрлі емесСабақтың әдісі: топпен жұмысКөрнекілігі: видеоролик, карта, суреттер, сызба-

нұсқаларСабақ барысы:І. Ұйымдастыру кезеңі. Сыныпты 3 топқа бөлу.І топ. "Хандар"ІІ топ. "Батырлар"ІІІ топ. "Билер"ІІ. Үй тапсырмасын сұрау. Кубик лақтыру ойыны1. Орта жүздің алып жатқан территориясын картадан

көрсет?2. Ұлы жүз алып жатқан территориясын картадан

көрсет?3. Кіші жүз алып жатқан территориясын картадан

көрсет?4. Этнос дегеніміз не?5. Алаш- қазақ атауының пайда болуы туралы не

білесің?6. Қазақ хандығының негізін қалаушылар кімдер?ІІІ. Жаңа сабақ1466 жылы Жәнібек пен Керей Қозыбасы жерінде

Қазақ хандығының негізін қалады.Хандықтың құрылуы. Қазақ хандығының құрылуы

Қазақстан территориясында XIV- XV ғ. болып өткенәлеуметтік -экономикалық және этникалық-саясипроцестердің заңды қорытындысы болды. Тарихиәдебиетте В.В.Вельяминов-Зерновтан бастап , Шығыс-Дешті Қыпшақтың көшпелі тайпаларының 1 бөлігінЖошы ұрпағы Керей мен Жәнібектің басшылығымен Шумен Талас өзендерінің жазығына көшуі Қазақ хандығықұрылуының басталуы болды деген пікір бар.1456 жылыКерей мен Жәнібек ханның Әбілқайыр хан үстемдігінеқарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап Шығыс Дешті- қыпшақтан батыс Жетісу жеріне қоңыс аударуы қазақхандығының құрылуына мұрындық болған маңыздытарихи оқиға болған еді. Бұл оқиғанның мән-жайымынадай болатын: 1428 жылы Ақ Орданың ақырғы ханыБарақ ішкі феодалдық қырқыста қаза болған соң, АқОрда мемлекеті ыдырап, ұсақ феодалдық иеліктергебөлінгенде өкімет үшін өзара қырқыс үдей түсті. Бұрынғы

Ақ Орданың орнына Әбілхайыр құрған "көшпеліөзбектер" мемлекеті пайда болды. Осы мемлекеттіңтерриториясы XV ғ. орта шенінде Сырдариядан Сібірхандығына дейінгі Ұлан байтақ жерді алып жатты.

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

82

Қазақ хандығының құрылуының себептері:Біріншіден: Керей мен Жәнібек сұлтандардың Қазақ

хандығын құруға ұмтылуыЕкіншіден:Халық бұқарасының Әбілқайыр ханға

наразылығының күшеюіҮшіншіден: Алым-салықтың көбеюіТөртіншіден: Әбілқайыр ханның ойраттардан жеңіліп

қалуыІҮ. Топтарға сұрақ беру: "Ойлан,тап!"1- топ "Хандар "1.Ақтабан шұбырынды қай жылдары болды? /1723-

1728 жж./2.Алғашқы қазақ ханы? /Керей/3.Тәуке ханның билік жүргізген жылдары? /1680-

1718жж./4. "Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман қай

ханның тұсында болды? /Тәуке ханның/5. Әмір -Темірдің билік еткен жылдары. /1370-1405/2- топ "Батырлар" Қазақ хандығындағы батырлардың

ерлігі.1.Бөгенбай батыр қай жылдары өмір сүрді? /1680-

1778 /2.Қабанбай батыр қай жердің тумасы? /ШҚО,Үржар

ауданы, Барлық тауында/3.Аягөз шайқасында қай батырлар өзінің ерлігін

көрсетті?/Қабанбай мен Жаушағар/4.Қанжығалы Бөгенбай қай хан кезінде атақты

батыр, даңқты қолбасшы болды? /әз-Тәуке хан/5.Абылай ханның сенімді батыры. /Баян батыр/3-Топ " Билер"1.Би деген сөз қандай мағына береді? /басқарушы,

ел билеуші,саясаткер/2. Қаз дауысты Қазыбек би қай жылдары өмір сүрді?

/1667-1763/3. "Жеті жарғы" заңын шығарған би? /Төле би

Әлібекұлы/4.Жамбыл облысы,Шу ауданы, Жайсан ауданында

дүниеге келген би?/ Төле би/5. Әйтеке би Байбекұлы өмір сүрген жылдары? /

1684-1737 жж./ІІ кезең. "Ұяшық таңдау"

/әр ұяшықта қазақ хандығы туралы сұрақтарқойылады/

1. "Қазақ" атауының шығуы туралы не білесің?2. Абылай хан туралы не білесің?3. Кенесары хан туралы не білесің?4. Қазақ хандығының құрылуы туралы не білесің?5. Наурызбай батыр туралы не білесің?6. Төле би туралы не білесің? ІІІ кезең. Математикалық ойын.

1. 4000/2-534 1466 /Қазақ хандығының құрылуы/2.1000*2-773 1227 /Жошы қайтыс болған жыл/3.3000/2+163 1663 /Төле бидің туған жылы/4.1000-500+1241 1741 /Абылай тұтқынға түскен жыл/5. 1200/2 +1131 1731 /Анна Иоаннқызы кіші жүзді

қоластына алу туралы грамотаға қол қойды/

6. 700*2+326 1726 /Бұланты шайқасы/ІV кезең. 3 топпен постер қорғау.V. Бекіту сұрақтары: "Дода"1.Алаша хан аңызы бойынша ұлы жүз қай рудан

тараған? /үйсін/2.Қазақ хандығының құрылуы неше сатыдан

тұрады? /жеті: ауыл, ата-аймақ, ру, арыс, ұлыс, жүз,хандық/

3.Ханталапай дегеніміз не? /Хан сайланғанда малынбөліп алады/

4. Абылай ханды зерттеген қазақ ғалымы. /Ш.Уәлиханов/

5. "Тарихи-Рашиди" еңбегінің авторы. /МұхаммедХайдар Дулати/

6.Қожа Ахмет Яссауи кімнің бұйрығымен салынды?/Әмір Темір/

7.Кепілге берілген адам. /Аманат/8. Мұсылман дінінің енуіне байланысты пайда

болған ғимарат? /мешіт/9.Ахмет Яссауидың талантты шәкірті. /Сулеймен

Бақырғани/10.1718 жылы жоңғар-қазақ шайқасы болған жер /

Аягөз/11. Ақтабан шұбырынды - Алқакөл сұлама болған

жыл? /1728 ж/12. 93 жасында қайтыс болған би? /Төле би/13. 1740 ж. Малайсарымен және басқаларымен бірге

90 биді бастап, Жоңғар хандығына барып, Абылайханды босатып әкелген би? /Қазыбек би/

14.Хақназар хан билеген жылдар? /1538-1580/15. 1715 жылы Тәуке өлгеннен кейін оның

мирасқоры? /Қайып/Қорытындылау.Мұғалімнің сөзіБіз үшін қай заманғы тарихымыз болмасын қымбат,

бабаларымыз құрметті, әсіресе қазақ хандығыныңқұрылуы тарихтағы маңызды оқиға. Ол қазір өзіміз өмірсүріп жатқан Отанымыздың іргетасы. "Өз тарихынбілмеген халық, өзін де сыйламайды" деп Елбасымызайтқандай тарихты білу-баршамыздың парызымыз.

V.Үйге тапсырма: "Қазақ хандығың құрлуы"таблицаға толтыру.

Бағалау

Ïåäàãîãèêà

83

¹8-9 (8) 2015

КАБАНОВАНАТАЛЬЯ

НИКОЛАЕВНА учителя начальных классов

КГУ "Средняя общеобразовательнаяшкола №2" г. Семей

МАНУКОВСКАЯЛАРИСА

ПЕТРОВНА

Берілген әдістемелік жұмыс бастауышоқушылардың экологиялық сана-сезімін қалып-тастыруға бағытталған тәрбие сағатыныңүлгісін ұсынады. Әдістемелік жұмыс бастауышсынып мұғалімдері мен әдіскерлеріне, сондай-ақпедагогикалық мамандықтардың студенттерімен магистранттарының назарына ұсынылады.

Данная методическая работа представляетсобой разработку классного часа, направленногона развитие экологического самосознанияучащихся начальных классов. Работа будетинтересна учителям и методистам начальныхклассов, а также студентам и магистрантампедагогических специальностей.

This methodological work represents the plan ofclass hour that is aimed at developing of environmen-tal consciousness of primary school pupils. The workwill be interesting to teachers and methodologists ofelementary school as well as to students and under-graduates of pedagogical specialties.

Всех нас в скором времени ожидает переход надвенадцатилетнее образование. В связи с этим укаждого участника образовательного процессавозникает необходимость проанализировать те цели изадачи, которые перед ним стоят, задуматься над тем,какие требования будут предъявляться к нему в новомобразовательном пространстве.

Одной из ключевых компетенций выпускникаобъявлена компетенция личностного саморазвития. Чтоже это означает? Понятие "саморазвитие" включает всебя и самовоспитание, саморегуляцию, само-планирование, и самоконтроль, самоподдержку исамопознание. Понятие, как видим, объемное! Азысаморазвития необходимо закладывать уже в начальнойшколе. Но как же всему этому научить учащихсямладшего звена? Как помочь им достигнутьнеобходимого для их возраста уровня психологическойграмотности, внутренней экологической культуры,помочь овладеть основами безопасной жизне-деятельности, научить "работать в команде", чтобы вконечном итоге учащиеся смогли реализовать себя,найти место в жизни, занимались любимым делом истали полезными молодому казахстанскому обществу?

Одним из вариантов решения этих непростыхвопросов может стать идея о формировании доминантысамосовершенствования личности, включающая в себяустановки на самообразование, на самовоспитание, насамоутверждение, самоопределение, на само-регуляцию, предлагаемая Г.К.Селевко в технологиисаморазвития личности. Новизна данной идеизаключается в том, что в организации личностно-ориентированного воспитательного процессалежит не формирование у учащихсясовокупности определенных качеств, а ихнравственное саморазвитие с опорой наположительное представление о себе. Именнопоэтому выделяются следующие приоритетныенаправления воздействия на личность:

- познай себя как личность гуманную, духовную,свободную и творческую, интеллектуальную черезформирование ценностного отношения к себе идругим;

- найди себя как человека - гуманиста, таланта,творца, труженика через освоение ценностныхориентиров, позиций и опыта поколений, черезовладение различными умениями во внеурочнойдеятельности;

СТУПЕНИ САМОРАЗВИТИЯ- реализуй себя как социально мобильный субъект -

друг, член семьи, член общества, гражданин великойстраны, патриот - через становление социальноактивной личной, гражданской позиции.

Реализация данных задач позволяет сформировать умладших школьников следующие компонентынравственной воспитанности:

1) знания (в виде представлений и понятий) онравственных категориях;

2) мотивацию, отражающую отношение учащихся какк моральным нормам, так и к поступкам людей вситуациях межличностного взаимодействия;

3) способы реального поведения в моделируемыхситуациях морального выбора, т. е.действенностинравственных знаний, проявляющихся в обобщенностии переносе определенных форм поведения в различныхжизненных ситуациях.

Каким же образом должна быть организованадеятельность учениками учителя во время классного часа,чтобы задействовать внутренние потребностисаморазвития? Мы предлагаем строить его постепенно:потребности порождают цели, способности позволяюторганизовать деятельность и увидеть результат, рефлексиядеятельности приводит к осознанию (рисунок 1).

Структура организации личностно-ориентированного классного часа

в начальной школе

Ïåäàãîãèêà

ТАШКЕМБАЕВААННА

ВЛАДИМИРОВНА

3 ступень 2 ступеньсознание

Способности 1 ступень Рефлексия потребности

Действия - результат Цели

Рефлексивное

про пространство

Поисковое,

продуктивное

пространство

Целевое пространство

¹8-9 (8) 2015

84

В качестве примера реализации данной моделиприводим классный час

для 2 класса с учетом регионального компонента.Тема:Мы хотим жить у чистой реки.Цель: учащиеся задумаются о том, что и их поведение

у реки может повлиять на экологическое равновесие вприроде.

Задачи:1. учащиеся узнают этимологию слова Иртыш;2. учащиеся нарисуют экологические карточки;3. учащиеся будут учиться создавать экологическую

газету.Оборудование: тема Мы хотим жить у чистой реки (на

доске), фотографии (мусор на речном берегу),бедренная кость и зуб мамонта, мультипликационныйфильм "Крокодил Гена и его друзья" (фрагмент:фабричная труба сбрасывает отходы в реку), словаэкологическая газета.

Ход классного часа.1 ступень - целеполагающая.- Что вы больше всего любите делать летом?- Какие водоемы есть в нашем крае?- Что вы знаете о реке Иртыш?- Как вы думаете, где рождается речка?2ступень - продуктивная.а) Работа с научно-популярной статьей.Учащиеся читают текст (цепочкой, сильные ученики)Маленьким ручейком в горах начинается Иртыш в

далеком Китае. Стремительно спускаясь с гор, река ссилой размывает берега, что нашло отражение в еёназвании. В переводе с тюркского слово "Иртыш"означает "землерой".

Выходя из гор, река Иртыш вступает в необозримуюсухую Казахстанскую степь. В нашем крае Иртыш -тихая и спокойная река.

Мало кто знает, что Иртыш является одной из самыхчистых рек в мире. Её длина более четырех тысячкилометров.

- Подчеркните, что нового вы узнали. (Несколькоучеников зачитывают вслух)

- Почему наша река называется Иртыш?- Что ещё интересного для себя вы узнали?б)Физическая оздоровительная паузаК речке быстрой мы спустились,Наклонились и умылись.1, 2, 3, 4.Вот как славно освежилисьА теперь поплыли дружно.Делать так руками нужноВместе - раз, это - брассОдной, другой - это кроль.3, 2, 1.Плывем как дельфин,Качаясь на волне.Плывем на спине.Вышли на берег крутой,Отряхнулись и домой.в) "Находки"- Что можно найти на речном берегу?А ребята нашей школы 20 лет назад нашли на берегу

эти кости. (Показ костей из школьного музея.)- Как вы думаете, чьи это останки? (Обсуждение в

группе.Выступление спикеров.)Учителя школы предполагают, что это кости мамонта.

Ответить на вопрос так ли это, возможно, сможете ивы, когда подрастете и станете учеными.

г) Просмотр отрывка из мультфильма.

А вот, что нашли на речном берегу героимультфильма. (Просмотр.)

- Что нашли на речном берегу крокодил Гена иЧебурашка?

- Почему крокодил Гена нырнул в речку и заглушилтрубу?

- Какой подарок сделали герои мультфильма ребятам?д) Создание экологической газеты.Сегодня мы корреспонденты экологической газеты. В

ней как и в настоящей будут фотографии, заметки истатьи, а так же ваши экологические карточки.

( На доске прикрепляют экологическая газета)Начнем с фотографий.Эти фотографии сделаны прошлой весной на берегу

напротив школы. Что бы вы изменили?(Фотографии раздаются каждой группе. Учащиеся

обсуждают их в группе. Выступление спикеров. Фотоприкрепляются к доске в газету)

- Почему нельзя засорять берег и воду в речке?Руководитель вывешивает и зачитывает статью:

Фантик от конфеты проплавает 3 месяца,апельсиновая корка - 6 месяцев,пакет из-под молока - 5 лет,пластиковая бутылка - не разложится никогда.А вот какую заметку написали наши корреспонденты

этим летом во время прогулки: (Заметка становится частью экологической газеты.)- Как же поступать с мусором, который может остаться

после нас на речном берегу?3 ступень - рефлексивная.Нарисуйте экологические карточки: как человек не

должен вести себя около реки (2 группы) и каким бы выхотели видеть наш Иртыш (2 группы).

(Группы защищают свои работы.Вывешивают их надоску, и они тоже становятся частью экологическойгазеты.)

Ученики читают строки:Берегите речку! Берегите!Берегите чайку в голубом зените,Бабочку на листьях повилики,

И на волнах солнечные блики,Ястреба, парящего над нею,Ясный месяц над речным покоем,Ласточку, мелькающую в жите

Берегите речку! Берегите!Пусть на Земле не умирают реки.Пусть стороной обходит их беда.Пусть чистой остается в них навеки

Студеная и вкусная вода.Пусть никогда не зарастает тинойТот берег, на котором я стою…Большие дяди, взрослые мужчины,Храните речку светлую мою!

Ïåäàãîãèêà

ЛИТЕРАТУРА.1. Созонов В. П. Воспитание на основе потребностей человека//Педагогика, 1993. № 2.2. Селевко Г. К. .Современные образовательные технологии. - М.: Народное образование,1999.3. Селевко Г. К. Руководство по организации самовоспитания школьников// Школьные технологии. 1999. № 64. Цукерман Г. А., Мастеров Б. М. Психология саморазвития.- М.,1995.

85

¹8-9 (8) 2015Ïåäàãîãèêà

ШҚО Тарбағатай ауданыҚызыл кесік ауылы

"Би Боранбай атындағы ортамектебі" КММ

математика пәні мұғалімі

ТУРГАЛИЕВА МЕРУЕРТУАЛИБЕКОВНА

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 8 сынып оқушыларынаалгебра пәнінен жүргізілетін сабақтың үлгісі ретінде берілген. Cабақжоспары орта мектеп ұстаздары мен педагогикалық оқу орындарыстуденттерінің назарына ұсынылған.

Данная работа представляет собой разработку урока по алгебре для 8класса средней школы. Урок будет интересен не только практикующимучителям, но и студентам педагогических вузов.

This work represents itself the lesson plan of the algebra for 8th grade pupils ofsecondary school. The lesson will be interested not only for practicing teaches, butfor students of pedagogical universities as well.

ОРТА МЕКТЕПТІҢ 8 СЫНЫБЫНДА АЛГЕБРАПӘНІНЕН "ВИЕТ ТЕОРЕМАСЫ ЖӘНЕ ОҒАН

КЕРІ ТЕОРЕМА" ТАҚЫРЫБЫНДАӨТКІЗІЛЕТІН САБАҚТЫҢ ЖОСПАРЫ

Франсуа Виет (1540-1603) - француз математигі, алгебралық шартты белгілер жүйесін енгізген элементаралгебраның негізін қалаушы. Ол алғашқылардың бірі болып, сандарды әріптермен белгілеуді енгізіп, теңдеулертеориясын едәуір дамытқан. Теңдеу және оның түбірлерінің жалпы қасиеттерін формуламен жазып, математиканықазіргі деңгейге жеткізіп, "алгебраның атасы" атанған.

Ф. Виет n-дәрежелі теңдеуді олардың берілген түбірлері арқылы құру әдісін көрсетті (Виет теоремасы). Виетп-дің шексіз көбейтінді түріндегі аналитикалық өрнегін алғаш рет тапты. Виет теоремасы және оған керітеорема теңдеуді шешпей-ақ , түбірлерінің қосындысы мен көбейтіндісін табуға және түбірлері белгілі болғанда,теңдеуді құруға мүмкіндік береді. Виет теоремасы орта мектеп математикасында кеңінен қолданылады.

Сабақ жоспарыСабақтың мақсаты:Білімділік: Оқушыларға квадрат теңдеу коэффициенттері мен оның түбірлерінің арасындағы байланысты

сипаттайтын Виет теоремасын, оған кері теореманы қарастырып, оларды есептер шығаруда қолдана білу бейімділігінқалыптастыру.

Тәрбиелік: Оқушыларды тыңдай білуге, ұқыптылық пен жауапкершілікке және өзін- өзі бағалауға тәрбиелеу.Дамытушылық: Сабақ барысында оқушылардың пәнге қызығушылықтарын арттыру, ойлау қабілетін дамыту.Сабақтың түрі: жаңа сабақ.Сабақтың көрнекілігі: жаңа сабақ, қайталау сұрақтары, есептер жазылған плакаттар.

ах2 +вх+с=0

Д> 0 Д=0 Д< 0

В- жұп болғанда Түбірлерінің формуласы

І)в=0, с=0 түбірі

ІІ) в=0, с 0

түбірі

ІІІ) в 0, с=0 Түбірлері

;2

42

1 ààñââ

х=- àâ

2

ах 2 +вх=0 ах2 +с=0 ах2 =0

Ах2 +(2к)х+с=0

а 0

х1 =х2 =0 Х 2 =-àñ

а>0, с<0

с>0, а<0 Түбірі болмайды

Х =-àâ

х=0

;2

42

1 ààñââ

ààñêêõ

2

2,1

Сабақтың құрылымы:1. Ұйымдастыру кезеңі.2. Қайталау сұрақтары.3. Үй тапсырмасын тексеру.4. Жаңа сабақ.5. Жаңа сабақты бекіту. Есептер шығарту.6. Үйге тапсырма беру.7. Оқушыларды бағалау.8. Сабақты қортындылау.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі.Оқушыларды үш топқа бөліп, топ басшыларын

сайлаймын. Топ басшылары топ мүшелерінің және өзініңсабаққа қатысу барысын "бағалау" парағына бағалапотырады.

А) Сынып тазалығы. ә) Оқушыларды түгендеу.Б) Олардың сабаққа дайындығын тексеру.ІІ. Қайталау сұрақтары.

¹8-9 (8) 2015

86

Сұрақтары: 1. Қандай жағдайда ах 2 +вх+ с =0 теңдеу квадрат теңдеу деп аталады? 2. а) в=0, с=0; б) ) в=0, с 0; в) в 0, с=0 теңдеудің түрі қандай болады? Қалай аталады? 3. Толымсыз квадрат теңдеулердің түбірі бола ма, болса неше түбірі болады? 4. Квадрат теңдеудің нақты түбірі неге байланысты болады? Квадрат теңдеудің қанша түбірі болуы мүмкін? 5. в- жұп сан болғанда теңдеудің түбірлерінің формуласын жазыңдар?

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру. Виет теоремасын 1591 жылы француздың атақты математигі Француа Виет дәлелдеген.

Үш топқа үш теореманы үлестірем де плифчардпен жұмысқа дайындалуға 5 минут уақыт бөлем. 5 минут уақыт өткенде үш топта тоқтап, кезекпен тақтаға фостерлерін қорғайды.

ІІІ. Жаңа сабақты бекіту. Әр топ өздері түсіндірген теоремалары бойынша келесі топқа сұрақтар береді. Оларжауаптарын айтып, келесі топқа өз сұрақтарын қояды.

Есептер шығарту. Әр топтан оқушылар кезекпен шығып, тапсырмаларды орындайды.№291. Түбірлерінің қосындысы мен көбейтіндісін табыңдар:

Теңдеу Х1+Х2 Х1Х2 1) х 2 -37х+27 =0 37 27 2) х 2 -210х=0 210 0 5) х 2 -19 =0 0 -19

Виет теоремасы Дәлелдеуі Мысалдар Х2 + 0 q

q21

21

Жалпы түрдегі квадрат теңдеуге Виет теоремасының қолданылуы: ах2 +вх+с=0

02 àñ

àb

.; 2121 ac

àá

;2

442

42

4

22

22

21

qq

qq

.4

44

)4()(2

42

4

22

22

21

qqq

qq

х2 -7х+12=0 Д=49-4·12=1

х 1 = 2

17 =3,

х2 = =4

Кері теорема Дәлелдеуі мысалдар

q ,

q 2 =0

0222

2

q

.022

22

q

1) Х2 +2х- 15=0 3+(-5)=2 , 3(-5)=-15 2) Түбірлері 2 және7 болатын квадрат теңдеуді құру керек. х2 –(2+7)х+2•7=0 х2 -9х+14=0

3) Теңдеулер жүйесін шешу керек:

.21,4

t2 -4t-21=0

3- теорема:

І) а+ в+ с= 0

х1 =1; х2 =àñ

І- жағдайдың дәлелдеуі: Мысалдар:

ІІ) а-в+с=0

х1 =-1; х2 = - àñ

Х1 =1> а• 12 +в • 1 +с =0,

х2 =àñ

> а•( àñ

)2 + в• (àñ

) +с =

.022

22

ààâñàñ

àñààâñàñ

1) 7х 2 -13х+6 =0,

7-13+6=0> х1 =1; х2 =76

.

2) 9х 2 +20х+11 =0, 9-20+11=0> х1 = -1;

х2 =-911

.

Ïåäàãîãèêà

87

¹8-9 (8) 2015

№293. Теңдеулердің түбірлерін ауызша анықтаңдар: 1) х 2 -6х+8 =0, х1 =2; х2 =4 .

2) х 2 –( 12 )х+v2 =0, х1 =v2; х2 =1 .

3) х 2 -7ах+12а2 =0, х1 =3; х2 =4 . №294. Түбірлері бойынша квадрат теңдеу құрыңдар: -7 және -2, -7+(-2)=-9, -7• (-2)=14, х2 +9х+14=0:

8) 3- 535 жн , 65353 , 4595353 х2 -6х+4=0:

9) 7 және 2 , 7 272 , 1427

х2 27 х - 14 =0: Қосымша №1.

Теңдеу а в с Х1 Х2 Х1+Х2 Х1Х2 х 2 +3х- 10 =0 1 3 -10 -5 2 -3 -10 х 2 +10х+25 =0 1 10 25 -5 -5 -10 25 х 2 -6х-7 =0 1 -6 -7 7 -1 6 -7 х 2 +6х+ 9=0 1 6 9 -3 -3 -6 9

Ауызша. Берілген теңдеуді шешпей- ақ түбірлерін анықта. Х2 -5х+4=0 -1 және -4 Х2 +5х+4=0 -1 және 4 Х2 -3х-4=0 1 және 4 Х2 +3х+4=0 1 және -4

Үйге тапсырма: № 296, 297, 299.Оқушыларды бағалау. Топ жетекшісіндегі бағалау парағын және оқушының сабаққа қатысуын негізге ала отырып,

оқушыларды бағалаймын. Оқушылар сабақ туралы пікірлері мен ұсыныстарын "Білім ағашына" бейнелейді.Сабақты қортындылау.

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

88

МЫЛЬНИКОВА ТАМАРА АЛЕКСАНДРОВНАТОМАШЕВИЧ ИРИНА НИКОЛАЕВНА

АСЫКПАЕВА КУЛЬЗИРА МЫРЗАХАНОВНААШИМОВА ТОЛКЫН МЫРЗАХАНОВНА

БАЯНДИНА АИДА СЕЙТКАЗЫЕВНАУчителя начальных классов КГУ "СОШ № 35"

Берілген сабақ жоспары бастауыш сыныптадүниетану пәнінен сабақ жүргізудің тиімдісі үлгісіретінде ұсынылған. Сабақ жоспарын бастауышсынып мұғалімдері өз тәжірибелерінде пайдаланаалады.

Данная разработка урока представляет собойпример проведения урока по предмету "Познаниемира" в начальных классах среднейобщеобразовательной школы. Методическаяработа будет интересна учителям среднейшколы.

The working-out subject plan is given as a useful ex-ample for teaching subject "Learning the world". Everyprimary school teacher may use this plan.

МЕТОДИЧЕСКАЯ РАЗРАБОТКА УРОКА ПО ПОЗНАНИЮМИРА В 3 КЛАССЕ СРЕДНЕЙ ШКОЛЫ

Тема: Вода и её свойства.Цель: Дать представление о воде и её свойствах.Задачи:Опытным путём выявить свойства воды, учить по

свойствам определять возможности её использованиячеловеком.

Развивать речь, логическое мышление,наблюдательность, память, умение сравнивать и делатьвыводы.

Воспитывать любовь и бережное отношение к воде.Оборудование: ватман, карточки, тесты,

интерактивная доска. Слайдовая презентация "Вода". У учащихся: стакан с чистой питьевой водой, сахар,

пустой стакан, воронка, полоски цветной бумаги, ложка,дневник наблюдений "Свойства воды".

У учителя: большая прозрачная ёмкость с холоднойводой, две маленькие ёмкости с капелькой пищевойкраски.

Ход урока.1 Орг. момент.Я рада нашей новой встрече,Мне с вами интересно, друзья!Интересные ваши ответыС удовольствием слушаю я.Мы сегодня будем наблюдать,Выводы делать и рассуждать.А чтобы урок пошел каждому впрок,Активно в работу включайся, дружок!- Здравствуйте уважаемые гости и ребята. Сегодня я

вас приглашаю на необычный урок, мы организовали вклассе научную лабораторию, а вы будете маленькимиучеными. Чем занимаются ученые?

Задают вопросыИщут ответы на эти вопросыНаблюдают, проводят опытыПроверяют свои догадки и делают выводы.2. Минута календаряНаш урок мы начнем с минуты календаря. Дежурный

научный сотрудник расскажет нам о погоде.Какой сегодня день недели? Месяц? Число?

Температура воздуха?3. Проверка домашнего задания. "Блиц опрос"Обычно, что бы приступить к новым открытиям учёные

вспоминают и обобщают изученный материал, таксделаем и мы.

Приготовьтесь отвечать на мои вопросы.

1 Что мы называем телами? (все предметы,окружающие нас)

2 Какие бывают тела? (естественные и искусственные)3 Из чего состоит каждое тело? (из веществ)4 Какие бывают вещества? (твёрдые, жидкие,

газообразные)- Молодцы, хорошо ответили на все мои вопросы.4 Объявление темы и цели урока.Для определения темы учёные задают себе много

вопросов. Вот и я вам подготовила листы - вопросникидля определения темы исследования.

Буквы с правильными ответами подскажут вам темуисследования.

ТестФамилия Имя ____________________Что такое воздух?В) Воздух - смесь газов. Состоит он из азота, кислорода

и углекислого газаБ) Воздух - вещество, в котором много других веществ,

например: кислород, вода, облаков, туч, углекислогогаза.

В каком случае основные свойства воздуха указаныверно?

А) голубой цвет хорошо проводит тепло, упругий, неимеет запаха, прозрачный.

О) бесцветный, плохо проводит тепло, не имеетзапаха, прозрачный.

Что происходит с воздухом при нагревании?Д) при нагревании воздух расширяется.Б) при нагревании воздух сжимается.Какой из газов мы поглощаем при дыхании?М) углекислый газ.А) кислород.В) азотВпишите буквы с ответов в таблицу.

Правильно, это вода.Итак какая тема нашего исследования ? (вода) (Слайд)1. Ассоциативный ряд.- Какие ассоциации у вас возникают, когда вы

произносите или слышите слово "вода"?

Ïåäàãîãèêà

89

¹8-9 (8) 2015

Составление кластера - ассоциаций "Вода" (заранееприготовленные вырезки, картинки)

Выступление представителей команд по содержаниюкластера.

Молодцы!2. Теоритическая информация о воде.Для обобщения ваших ответов и углубления знаний я

предлагаю посмотреть видеозарисовку о воде. (слайды)О чём шла речь в видиозарисовке? (ответы детей)- Вода находится не только на поверхности земли ,но

еще и под землей Об этом мы прочитаем в учебнике настр. 44(чтение вслух)

- Так , что же такое подземные воды? (слайд)-Как выходит вода на поверхность(в виде родника)3 Изучение нового материала - Вода - это уникальное вещество, которое играет

огромную роль в природе. Без неё нет жизни. Как выдумаете, что определяет уникальность, необычностьэтого вещества? (Дети обычно затрудняются ответить)

- Чтобы ответить на этот вопрос, давайте изучимсвойства воды- это и будет цель нашего исследования.

Посмотрите в Толковом словаре, какое значениеимеет слово "свойство" (Свойство - качество,признак, составляющий отличительную особенностьчего-нибудь

Изучать свойства вы будете в своих лабораториях. Вкаждой группе выбираете главного научного сотрудника,который будет руководить работой. На столах ужеприготовлен весь необходимый для работы материал.

Мы будем работать с лабораторнымоборудованием. Необходимо соблюдать техникубезопасности.

Запрещается пробовать на вкус любые вещества.С осторожностью определять запах. Запах

определяется так: на расстоянии 20 - 30 см от лицадержим сосуд с жидкостью. Затем движением руки всвою сторону направляем поток воздуха на себя. Т. к.если жидкость обладает резким запахом, то можнообжечь носовую полость.

Сыпучие вещества разрешается брать только ложкой.Если случайно разбилось стекло, запрещается брать

его руками.Опыт 1.Определение прозрачностиОпустите в стакан с водой ложку. Видна ли ложка в

стакане?Уч-ся: ВиднаЧто можно сказать?Вывод: вода прозрачнаяОпыт 2.Определение цветаНа столах у вас лежат полоски цветной бумаги с их

помощью мы определим цвет воды. Около стакана с

водой положите полоску цветной бумаги, еще одну, еще.Сравните цвет жидкости с цветом полосок. Имеет ливода цвет?

Уч-ся: Вода не имеет цветаВывод: вода не имеет цветаОпыт 3.Определение запахаКогда мама печёт пироги аппетитный запах ты

почувствуешь, ещё поднимаясь по лестнице. Тонкийаромат издают цветы. А чем пахнет чистая вода? Сейчасмы будем определять, имеет ли запах вода. Что мыдолжны для этого сделать?

Уч-ся: Понюхать водуЧто можно сказать?Уч-ся: Вода не имеет запахаВывод: вода не имеет запахаОпыт 4.Определение вкусаА какая вода на вкус? Как определить?Попробуйте воду. Есть ли у нее вкус?Уч-ся: У воды нет вкусаВывод: вода не имеет вкусаОпыт 5.Определение текучести водыАккуратно перелейте воду из одного стаканчика в

другой. Почему у вас это получилось?Уч-ся: Течет. Потому что вода жидкая.Вывод: Вода - жидкая; течетГде мы наблюдаем это свойство?Опыт 6.Вода - растворительУ вас есть два белых сыпучих вещества. Всыпьте это

вещество в стакан с водой , перемешайте воду. Чтоможно заметить?

Что произошло с солью и сахаром?Уч-ся: Они растворилисьВывод: Вода - растворительГде мы дома используем это свойство?Опыт 7.А теперь заполните водой все ваши емкости , которые

у вас есть в наличии (бутылка , ваза, колба и т.д.). Какуюформу имеет вода?

Уч-ся: Вода принимает форму того сосуда, в которомнаходится. Своей формы вода не имеет.

Вывод: Вода не имеет форму, а может приниматьформу того сосуда, в котором находится

Так, какими же свойствам обладает вода?Вывод: Вода прозрачная, бесцветная жидкость, не

имеющая ни вкуса, ни запаха. Вода растворяет многиевещества.(на доске прикрепляются карточки сосвойствами)

Молодцы!Минутка тишины.Хорошо работали. А сейчас я предлагаю вам

немножко отдохнуть . Сядьте поудобнее закройте глазкии послушайте музыку моря.

-А сейчас мы поговорим о состоянии воды.Учитель. Вода может быть в твёрдом состоянии: это

лёд. Если мы подержим кубик льда в руках, чтопроизойдёт? (Лёд растает и превратится в воду.) Водаможет быть в жидком состоянии: это обыкновенная водаиз крана, любого водоёма. Вода может быть вгазообразном состоянии: это пар. Где его можноувидеть? Все вы, наверное, замечали, что когда кипитчайник, то из его носика выделяется белый дымок. Этои есть пар. Что произойдёт, если вовремя не выключитьчайник?

Ночью прошёл дождь, земля стала мокрой. Наступилдень, выглянуло солнышко. Прошло какое-то время, иземля стала сухой. Как вы думаете, куда делась вода?(Испарилась.) Опыт с испарением воды.

Учитель. На предметное стекло нанесём несколькокапель воды и нагреем на спиртовке. Что произошло с

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

90

водой? (Испарилась.) Так значит в каких состоянияхможет быть вода? (примеры слайды)

Правильно, мы узнали, что вода бывает в жидком,твёрдом и газообразном состоянии.

Некоторые сотрудники нашей лаборатории давнозанимаются исследованием свойств и состояний водыи сейчас познакомят нас с результатами своихисследований.

Факт 1:Есть уникальное озеро Циркницкое в Югославии. Оно

ведет себя циклично - полностью исчезая зимой и летом,и наполняясь вместе с рыбой весной и осенью.

Есть уникальное озеро в Алжире, которое наполнено"чернилами". Этой водой даже можно писать.

в Антарктиде расположено озеро с соленостьюв 11 раз больше морской воды. Она настолько

соленая, что не замерзает даже при -50 градусахЦельсия.

Горючей водой может похвастаться Азербайджан.Достаточно поднести к воде спичку и она загоритсясиним пламенем

Факт2:С помощью воды можно бороться с лишним весом.

Употребляя из напитков только воду, можно резкоснизить общую калорийность рациона. Во-первых,потому, что человек прекращает пить калорийныесладкие газировки и соки, во-вторых, потому, что послеводы меньше тянет взять сладостей, как в случае с чаемили кофе.

Так же Вода помогает снизить вероятность сердечногоприступа. Во время исследований ученые выяснили, чтоте люди, которые пьют около шести стаканов воды вдень, меньше подвержены риску сердечного удара вотличие от тех, кто выпивает всего два стакана.

Факт 3:Вода - универсальный растворитель. Она растворяет

практически всё и даже металлы. Например: серебро.С давних пор известно народное средство, котороезалечивает наружные раны и лечит желудочно-кишечныезаболевания. Эту воду можно получить в домашнихусловиях: опустить в стакан с водой серебряную вещь.Через некоторое время мельчайшие частицы серебрарастворятся, но этого глазом увидеть нельзя.

Факт 4: (слайды)Недавно меня заинтересовал один факт. Какая вода

быстрее превратится в лед: горячая или холодная? Еслирассуждать логически, то, конечно, холодная. Ведьгорячей нужно сначала остыть, а потом уже замерзнуть,а вот холодной остывать не нужно. Однако опытыпоказывают, что в лед быстрее превращается именногорячая вода.

В этом я убедилась проведя свой опыт . Взяла двеемкости и налила в одну горячую воду , в другуюхолодную воду и поместила в холодильник , можно и

на улицу . И начала наблюдать .К моему удивлениючерез несколько часов вода с горячей водой сталазамерзать быстрее. Что же произошло. Точного ответана вопрос, почему все-таки горячая вода замерзаетбыстрее холодной, до сих пор не существует.

Молодцы. Интересные сообщения подготовили нашисотрудники лаборатории

Экология (слайд )Вода- одно из главных богатств на земле. Трудно

представить, что стало бы с нашей планетой ,если бывысохли все водоемы. А такая угроза существует.Аральское море . Аральское море - бессточное соленоеозеро в Средней Азии, на границе Казахстана иУзбекистана. С 1960-х годов XX века уровень моря (иобъем воды в нем) быстро снижается вследствие забораводы из основных питающих рек Амударьи и Сырдарьи.До начала обмеления Аральское море было четвертымпо величине озером в мире. Чрезмерный забор водыдля полива сельскохозяйственных угодий превратилозеро-море, прежде богатое жизнью, в бесплоднуюпустыню. То, что происходит с Аральским морем, -настоящая экологическая катастрофа и это виначеловека. (Слайды)

А какая река протекает в нашем городе?(Иртыш)Сегодняшнее положение Иртыша , основного

водоисточника пресной воды Казахстана и западнойСибири, не просто критическое, а ближе кэкологической катастрофе международного масштаба,как России, так и Казахстана. Причина -угрозазагрязнения реки Иртыш ртутью , которая возникла ещев 1975 году после крупной утечке металла в грунт сПавлодарского завода АО "Химпром". Завод находитсяв семи километрах от Иртыша. До сих пор еще не доконца ликвидировали очаг ртутного загрязнения .Чтобыспасти Иртыш и прилегающие территории отэкологической катастрофы ртутного загрязнения,экологи призывают лидеров двух государств кбезотлагательным действиям на территории Казахстана. От загрязнения воды страдает всё живое.

Вода - наше главное богатство, надо её беречьЧто для этого надо делать? Давайте мы тоже внесем

свой вклад в экологию .Очистим Иртыш от загрязнения.Домашняя работаТворческое задание: послушайте сказку.Возможно, она покажется вам знакомой.Жили-были старик со старухой у самого синего моря.

Забросил дед в море невод и вытащил… Впрочем, всезнают эту сказку. В стародавние времена поймал дедзолотую рыбку. А если бы закинул свой невод сегодня?Пришёл бы невод обратно не "с одною тиною морскою",а ещё и с… ржавыми банками, битыми бутылками,разными пластиковыми пакетами и прочим мусором.Закинул бы невод во второй раз - выловил бы рваныйбашмак и изношенную "лысую" шину. В третий раз, как

Ïåäàãîãèêà

91

¹8-9 (8) 2015

и полагается, попалась бы старику рыбка. Да непростая, а, известное дело, золотая. И, известное дело,заговорила бы она человечьим голосом. Подумайте, чтобы сказала тогда рыбка?

Итог. Рефлексия.Вот и подошла к концу работа нашей лаборатории где,

вы были научными сотрудниками. И пришло времяподвести итог нашей работы.

Что нового вы узнали о воде?В чем заключается уникальность воды?(в её

свойствах)Вы сегодня хорошо поработали и я предлагаю вам

самим оценить свою работу на уроке. На столах лежаткапельки разного размера. Послушайте критерии и всоответствии с ними оцените свою работу. А теперь высвоими капельками наполните наш чистый Иртыш ,чтобы воды в нем стало больше и он не обмелел какАральское море.

И в заключении хочу напомнитьЧеловек, запомни навсегдаСимвол жизни на Земле - ВОДА!Экономь её и береги!Мы ведь на планете не одни!Спасибо за урок!

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

92

ШҚО Семей қаласы Озерки ауылы"Озерки жалпы орта білім беретін

мектебі" КММқазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

АКБАСОВА АЙНАШТЛЕУКЕНОВНА

Оқыту орыс тілінде жүретін мектептерде қазақ тіліпәнінің оқытылуына ерекше мән беріліп отыр.Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын ,жауапкершіліг ін арттыруымыз керек. Сіздердіңназарларыңызға ұсынып отырған ашық сабақтыңжоспары қазіргі заманда кеңінен қолданып жүрген "Сынитұрғысынан ойлау" технологиясының стратегияларынпайдаландым. "Сыни тұрғысынан ойлау"технологиясының стратегиялары "Бесжолдық өлең","Эссе", "Венн диаграммасы" т. б. мынадай нәтиже береді:

- оқушылар басқалармен қарым - қатынас жасайбіледі;

- басқаларды тыңдауды кез келген жағдайдасыйластық, түсіністікпен қарайды;

- өз ойын топ алдында ашық айта алу, қорғай біледі;- оқушының оқу мотивациясы өзгереді, өз бетінше

ізденуге үйренеді;Ең бастысы сабаққа қызығушылығы артып,

балалардың белсенділігі өте жоғары болады.Сабақтың тақырыбы: ДомбыраМақсаты: ата-бабаларымыздан мұра ретінде қалған

домбыраны қадірлеуге тәрбиеленеді.Міндеттері: оқушылар мәтіннің мазмұнын түсініп,

мәтін мазмұны бойынша сұрақтар құрастырады,практикалық жолдарымен көмекші есімдердің қыз метінанықтайды;

сөз қорын молайтады, мәнерлеп оқуын, ауызекісөйлеуін дамытады;

қазақ музыкасын сүйсіне тыңдауға тәрбиеленеді.Типі: интеграциялық сабақ.Түрі: жаңа тақырыпты меңгерту сабағы.Көрнекіліктер: ұлттық аспаптар (домбыра қобыз,

асатаяқ, қоңырау, сыбызғы) суреттеріӘдіс - тәсілдер: "Бесжолдық өлең", "Эссе", мәнерлеп

оқу, сөздік жұмысы, жаттығу жұмысы, күй тыңдау, сұрақ- жауап, пәнаралық байланыс, дидактикалық материал

Пәнаралық байланыс : музыкаСабақ барысы:Ұйымдастыру. Күй "Қөңіл толқыны" Асылбек Еңсепов.Сіздер А. Еңсеповтің "Көңіл толқыны" күйінен үзінді

тыңдадыңыздар.Осы күй қандай музыкалық аспапта орындалды?Сабақ мақсатымен таныстыру.Бүгінгі сабақта ата - бабаларымыздан мұра ретінде

қалған,әрбір қазақ отбасында қадірлі орынды тұратынұлттық аспаптардың бірі домбыра туралы айтамыз

Домбыра - "Бесжолдық өлең".Ұлттық аспаптар өте көп. Мысалы: адырна - көп ішекті

музыкалық аспаптардың бірі. Асатаяқ - сілку арқылы үн

шығаратын музыкалық аспап. Дауылпаз - ұрып ойнайтынмузыкалық көне аспаптың бірі. Жетіген - жеті ішектішертпелі музыка аспабы. Желбуаз - үрмеліаспап.Қылқобыз - екі ішекті ысқышпен ойналатынаспабының бірі. Сақпан - сілкімелі аспап. Шаңқобыз -бітімі бөлек, ойналуы ерекше музыкалық аспап. Қоңырау- сылдырмақты музыкалық аспап. Домбыра - қазақхалқының арасына өте ерте және кең тараған, ғасыр ларсырын сақтаған қос ішекті шертпелі музыкалықаспаптардың бірі.

Сөздікпен жұмыс:Қос ішекті - двухструнныйСезім - чувствоТиек - струнная подставкаПернелер - струнықарағай - соснаКиелі аспап - домбыра туралы толық мәлімет алу үшін

сөзді ән-күй мұғалімі Қасенов М.Қ. беремін. Домбыратуралы толық мәлімет беріледі.

Оқулықпен жұмыс. Мәтінді оқып,мазмұны бойыншасұрақтар құрастырады.

1.1. тапсырма. Мына сөздерге синоним болатынсөздерді жазыңдар.

Ертеден - көнеденСезімін - ниетінКүнделікті - өмірдеТарту - шерту1.2. тапсырма. Екінші бағанадағы қосымшаларды

дұрыс пайдаланып, сөйлем құраңдар.Домбырамен күй тартады.Қобызбен сазды әуен ойнап берді.Баянда ойнап берді.Сыбызғымен өз туындысын тартты.Скрипкамен әнді сүйемелдейді.1.3. Көп нүктенің орнына тиісті жалғауларды қойып

жазыңдар. Көмекші есім дерді табыңдар.Қала-ның іші аялдама-ның артыАуыл-дың сырты төсек-тің жаныКөпір-дің үсті базар-дың маңайыКөпір-дің асты орман-ның жаныАялдама-ның алды жол-дың қасыҚандай жалғаулар жалғадыңдар? Іші, сырты, үсті,

асты, арты, жаны, маңайы, қасы сөздері ненібілдіреді?

Дұрыс, бұл сөздер орын-жайды білдіреді және іліксептікте тұратын сөздер мен тіркеседі. Бұл көмекшіесімдер.

Ал енді ,балалар,бүгінгі сабақта домбыра туралыкөптеген мәлімет алдың дар.

ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН ОРТАМЕКТЕПТІҢ 11 СЫНЫБЫНА

АРНАЛҒАН САБАҚ ЖОСПАРЫ

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 11 сыныпоқушыларына қазақ тілі пәнінен жүргізілетін сабақтың үлгісі ретіндеберілген. Сабақ жоспары орта мектеп ұстаздары менпедагогикалық оқу орындары студенттерінің назарына ұсынылған.

Данная работа представляет собой разработку урока показахскому языку для 11 класса средней школы. Урок будетинтересен не только практикующим учителям, но и студентампедагогических вузов.

This work represents itself the lesson plan of the Kazakh language for8th grade pupils of secondary school. The lesson will be interested notonly for practicing teaches, but for students of pedagogical universities aswell.

Ïåäàãîãèêà

93

¹8-9 (8) 2015

Игорь домбыра туралы өлең жаттап келді, сонытыңдайық.

Домбыра екі ішекті, тоғыз пернеЖарасар күйді тартып, айтсаң терме.Домбыра іші қуыс, сырты тақтай,Бірақ та сөйлемейді қолын қақпай.Білгенге домбыра бір өнер екен.

Ïåäàãîãèêà

Күткенді бұл да тәуір көреді екен.Домбыра екі ішекті ойнап қағам,Сіздерге ән айтайын келсе шамам.Қорытынды.А. Еңсеповтің "Жұмыр қылыш" атты күйін оқушының

орындауында тыңдау. Эссе жазу. Бағалау. Үй тапсырмасы: 1.5, 1.6 тапсырма.

¹8-9 (8) 2015

94

ШҚО Аягөз ауданы "№1 Ақшауліжалпы білім беретін орта мектеп"

КММтарих пәнінің мұғалімі

АБДРАХМАНОВА ЗИНАГУЛЬМУРАСИЛОВНА

Іс-шараның мақсаты: 1986 жылдың желтоқсанындағыадал да, аңғал Қазақ жастарының бодандыққа қарсыжойқын бұлқынысы, бейбіт шеруге шыққан , тұңғыш ретКеңес мипериясының зорлықшыл тас қамалынатайсалмай қарсы шыққан желтоқсан құрбандарыныңерлігін, жалынды жырларын оқушылар көңіліне ұялату.Оқушылардың тіл байлығын, сөйлеу мәдениетін дамыту.Оқушыларды адмгершілікке, Отанын сүюге,сыйластыққа, ұлтшылдыққа тәрбиелеу.

Көрнекіліктер: желтоқсанға шыққан жастардыңфотолары салынған слайд буклеттер, суреттер,интерактивті тақта.

Жүру барысы:І жүргізушіМен - қазақпын, мың өліп, мың тірілген,Құшақ жая таныстым сан тіліммен.Жаман үйді қонағы билейді деп,Қала жаздап айырылып өз тіліммен.Өзге тілге еліктеп ел болмайық,Қазағымның артық жоқ өз тілінен.Мен - қазақпын мың өліп, мың тірілген,Жөргегімде таныстым мұң тілімменЖылағанда жүрегім күн тұтылып,Қуанғанда күлкімнен түн түрілген.Мен - жігітпін, айқасқа сынға асықпын,Жүрегі бар кеудемде шын ғашықтың.Жанартаудай жойқынмын жұлқынғанда,Шарықтасам қыран боп қырға шықтым.Мен - қазақпын, биікпін, байтақ елмін,Қайта тудым өмірге қайта келдім.Мен мыңда бір тірілдім мәңгі өлмескеАйта бергім келеді, айта бергім.Ұлы аманат етейін еркіндікті,Ел құлдықты білмесін жер кіндіктеАңсаймын мен сенемін туады ертең,"Қазақ болу" зор бақыт күндер тіпті.Мұғалімнің сөзі: Құрметті ұстаздар, оқушылар! Біз

бүгін дүниені дүр сілкіндірген, тәуелсіздік туын ең алғашкөтерген әйгілі 1986-ның желтоқсанына арналған"Тәуелсіздік бастауы-желтоқсан" атты сынптан тыс іс-шараны ашық деп жариялаймыз. Сыныптан тыс іс-шараға қошкелдіңіздер.ІІ-жүргізуші 16-желтоқсан. Бұлерлік пен өрлік, қайғы мен қасірет мидай араласқан әріжарқын, әрі қаралы күн еді. Бұл қасіретті күн Қайрат,Қайыркелді, Түгелбай, Сәбира, Ербол, Ләззат сынды

жүздеген, мыңдаған қыршындардың қанатын қиыптүскен озбырлық күні, өктемдік үні еді. Радиодан төтеншехабардың белгісі берілді. 1986 жылы 16 желтоқсандақазақстан Компартиясы Орталық комитетініңпленумында Д.Қонаевтың зейнеткерлікке шығуынабайланысты Республика компартиясы Орталықкомитетінің бірінші хатшысы міндетінен босатылды.Оның орнына Ресейден келген Г.В. Колбин сайланды.Төтенше өткен пленум 18 минутта аяқталды.

І жүргізуші: Асығыс өткен пленум шешімі дүйім қазақхалқымен санаспаушылық болып табылды. Пленумшешіміне көңілі толмаған халықтың жүрегінденаразылық ұшқыны лаулай түсті.

Көрініс:Сахнаға екі студент шығады, бірі-жіг іт, бірі-қыз.

Қолдарында конспекті дәптерлері бар.Айгүл: Мақсат, сен естідің бе? Кеше Дінмұхамед

ағамыз орнынан алыныпты дейді.Мақсат: Қойшы, рас айтасың ба? Кімнен естідің?Айгүл: Кеше куратор ағайдан естідім. Бүгін Брежнев

алаңында көп адам жиналады екен.Мақсат: Неге? Неліктен? Айгүл: Қонаевтың орнына

ресейден бір орыс келіпті дейді. Халық наразылықбілдіріп жатқан көрінеді. Куратор ағай ол жаққабармаңдар деп ескертті.

Мақсат: Қой біздің мында тығылып қалғанымыз дұрысболмас. Жүр кетейік. Тез барайық!

ІІ жүргізуші: Ия, аңғал сеніммен алаңға шыққанбейкүнә қыз-жігіттер "контрреволюционер" емес еді.Олардың ойы халықтың құқықтары мен проблемаларытуралы сөз жүргізу еді. Алайда оларды бір қолындашоқпары, бір қолында қалқаны бар қарулы сақадай сайәскерлер қарсы алды. Бейбіт шеруге шыққан жастардыңбейбіт тілегі ағаш жанқасындай быт-шыт болып ұшыпжатты. Үкімет үйінде жастар шеруін қуғындау үшінастыртын "Құйын-1986" деген оперативті жоспарқұрылып жатты. Алаңдағы жастар жай бырақат еді,аңғал еді, алаңсыз еді.

Көрініс: Алаңда жастар бейбіт, жайбырақат.Қолдарында "каждому народу-своего вождя", "Ленинидеясы жасасын", "Қазақстан-қазақтардікі", "Ресейге"деген ранспоранттары бар. Оларға Мақсат пен Айгүлдекеліп қосылды.

Дауыс: Қонаевты шақырыңдар! Ақиқатын айтып,түсіңдірсің барлық жағдайды.

"ЖЕЛТОҚСАНДА МҰЗДА ЖАНҒАН АЛАУЫМ, ЖЕЛБІРЕТТІТӘУЕЛСІЗДІК ЖАЛАУЫН" СЫНЫПТАН ТЫС

ІС-ШАРА ЖОСПАРЫ

Берілген әдістемелік жұмыс ұрпаққа патриоттық тәлім-тәрбиеберу мәселесіне арналған. Әдістемелік жұмыста патриоттықтәрбие берудегі негізгі мәселелер мен тәрбие үрдісін заманталабына сай жетілдірудің жолдары қарастырылған.

Данная методическая работа посвящена вопросу нравственноговоспитания подрастающего поколения. В работе выраженыосновные вопросы и пути совершенствования патриотическоговоспитания на современном этапе.

The methodical work deals with necessity improving of patriotic educa-tion in children and teenagers. The work is given the main problems andways to realize perfection of patriotic education.

Ïåäàãîãèêà

95

¹8-9 (8) 2015

Дауыс: Қазақстаннан адам табылмады ма?Қазақстанға басқа жерден басшы әкелгені несі?

Дауыс: Талап- тілекті айтамыз шықсын ортағабасшылар! Осы кезде "Менің Қазақстаным " әні айтылды.Жастар теңселіп тұрып бұл әнді ерекше бір шабытпентамаша орындайды.

Прокурор: Балалар! Уа балалар! Мен республикапрокурорымын. Тыңдаңдар! Жатақтарына қайтыңдар!Ұят болды! Мен сендерге күш қолданамын! Үйгеқайтыңдар. Осы кезде залда әскери команда беріледі.

Әскери адам: Первая рота! Слушайте мою команду.Производится операция "Құйын". Немедленно разогнатьэкстремистов и хулиганов! Первая рота, за мной! Ура!Осы кезде залға сырттан қаруланған әскери адамдар -көктен кіріп,алаңдағы жастарды ұрып - соға бастайды.Қаралы музыка баяу ойнап тұрады. Қарулы әскерсахнадан жаралы қыздар мен жігіттерді біртіндеп сүйреп,жұлқылап әкете бастайды.Беті - аузы қан, ұзын шашыжайылып бетін жапқан жас қазақ қызын екі әскери солдатсүйрей бастады. Қыз жұлқынып, халыққа қарап ышқынасөйледі: - Әй туғандар! Жігіт болсаңдар шығыңдар беріқарай ! Қосылыңдар біздің қатарға .Осы кезде қарулымилиционер қыздың көк желкесінен шоқпармен ұрыпқалады.Қыз сылқ етіп есінен танып қалады.

ІІ жүргізуші: Міне, өмірден тағы бір қыршын жасқызғалдақ осылай кеткен еді. Алматы музыкаучилищесінің студенті Ләззат Асановаға өзін - өзі өлтірдідеген өтірік жала жабылған еді. Тексере келе Ләззаттыңда алаңда болғаны анықталды.

Хор: "Желтоқсан желі"1 оқушы: Иә, Қайраттың балаң үнінен, Махамбеттің

арынын, Шәкәрімнің қайғысын, Мағжанның махабатын,Мұқағалидің арман-сағынышын, өкініш-күрсінгеніңсезгендей боласың. Орталықтың қара түнегіндейнайзағай боп жарқылдап жыр нөсермен күншұғыласындай жалпақ әлемге танылған бүкіл адамзатқажүрек шашқан "Ұлы Қайрат, ақын Қайрат, батыралтыалаштың арасы болған Қайрат кім еді?..."

2 оқушы: Қайрат Рысқұлбеков 1966 жылы Жамбылоблысының Мойынқұм ауданында дүниеге келген. ӘкесіНоғайбай бақташы, шешесі Дәметкен сауыншы болатын.Қайрат Шу қаласына таяу жердегі Новотащикселосындағы шопан балаларына арналған мектеп -интернатта оқыды. Қайрат мектепте бастауыш комсомолұйымының хатшысы болды. Қабырға газеттерініңредакторы болып, мақала жазумен әуестенетін. Ортағабасын дәкемен ораған Қайрат шығады. Қайрат: Күнәдантаза арым бар, жиырма бірде жасым бар. Қасқалдақтайқаным бар, Бозторғайдай жаным бар, Алам десеңалыңдар! Қайрат деген атым бар, Қазақ деген затым бар.Еркек тоқты құрбандық, Атам десең атыңдар!

3 оқушы: Пешенесіне жазылған азғана ғұмырдыңсоңғы сағатына дейін мынау алдамшы дүниеден рахымкүтіп, күдерін үзбеген сұңғыла жігіттің көңілі кім үшін, неүшін мерт болуға тиіс екенін сезе бастаған тәрізді. Оғанбағытталған оқ кәдімгі қылмыскерге емес тығырыққатірелген қоғамның бар шындығын басқашатүсінетіндерге, яғни саяси "теріс көзқарастағыларға"арналған оқ еді. Қайрат болмаған күнде де алаңдаұсталған жігіттің бірінші нөмерлі жігіттің "ұлтшыл"атанып, осы кепті киюі ғажап емес-тін.

4 оқушы: Иә, ізгілік атаулыдан күдер үзіп, ең соңғыүміті, бар сенімі күйреген, рухани езілген балаң жігіт:

Жел кірді көңіліме жиырма бірде,Айдады ерікке қоймай сол несібе.Желпілдеп, желдім екен несіне,Түседі адасқаным енді есіме,-деп қатты торыққан,

қайсар рухты Қазақ жігіті орысша қазақша судай жігерлі,отты жігіт еді. Өкінішке орай, 1988 жылы 13 мамырдаСемей түрмесінде Қайрат Рысқұлбеков 21 мамыр күнітаңда өмірден өтті. Қанаты қайырылып жарық күнменмәңгі қоштасты. Есіл ер көзі тірісінде шындыққа жетеалмай қапыда жер жастанды.

5 оқушы: Кінәлі ме, ақын Қайрат, ер Қайрат, Ауажетпей атып шыққан алаңға.

Қылғындырған қиянатқа көнбеді олТапталғысы келмеді оның табанға.Әсте естен шығармайды жыр мұңы,Айтады ылғи домбыраның күмбірі.Атты аталса күрсіндірер жылатып,Желтоқсандық азамат пен құрбыны.Жатыр бүгін Мойынқұмның бауырындаҚара өлеңнің ерте солған бір гүлі.Айналайын, ағайындар ақ жүрек,Жолың түссе, басына бар, тағзым ет.6 оқушы: Ол тірі қалғанда ақын боларма еді... Ерте

солған жыр әлеміндегі гүл едің ғой, Қайрат... Ал мынаөлең жолдарына құлақ түріп қарайықшы Әкетай-ақпайғамбардай жасың бар, Туа берсең сіз секілдіасылдар. Қартайғанда жүрегімді қаралап Кесір болды-ау біз секілді масылдар.

Айналайын қарындасым, қарағым,Сені ойласам үзіледі жұлыным.Сенің ерке ақ жүзіңді көре алмай,Кетіп барам мен айдауға құлыным.7 оқушы: Міне, осы бір жан тебірентер сәтте Қазақ

елінің еркіндігі , бостандық жолына бас тіккен азаматтар, туған елінің тәуелсіз мемлекет болғанын көре алмайөмірден өткен желтоқсан батырлары ҚайратРысқұлбеков , Ләззат Асанова , Ербол Сыпатаевтардыңрухына тағзым етіп, еске алу - ұлттық парызымыз.

8 оқушы: Өмір өзен толқындары бізді әйгілі 1986жылғы Желтоқсан оқиғасынан уақыт өткен сайыналыстатып бара жатса да жүректерде мәңгілікұмытылмайтын қастерлі бір нәрсе бар. Ол - дүрсілкіндірген сол үш күн ішіндегі Қазақ қыздарыменжігіттерінің рухына , ерлігіне деген тағзым құрмет. Бұлаға - апаларымыздың аңсаған армандары мен үміті,тілектері бұл күнде толық жүзеге асты. Бір ғана өкінішбар, ол азаттық үшін жан аямай алысқан боздақтардыңкейбірінің бүгінгі бақытты сәттерімізді көре алмауы.

9 оқушы:Қазақстан! Туды алтын дәуірің,Алғандайсың жұлдыздардың жарығынАлтын заңың құтты болсын қымбаттымТуған күнің құтты болсын алыбым!Армандарды жақындатқан тым алысБіздің жаққа жеткен екен жылы ағысЕгемендік ел бақыты ертеңіО, халайық құтты болсын қуаныш.10 оқушы: М.Шаханов "Мұзға жаққан алау".11 оқушы: Қ. Әбілдақызы "Желтоқсан оқиға емес"

өлеңдерін оқыды.Қорытынды.Мұғалім: Міне, оқушылар өздерін айтып отырғандай

осы оқиғадан кейін біздің Қазақстанымыз өзініңтәуелсіздігін алды. Қазақстанның тәуелсіздік алғанынабиылғы жылы 24 жыл толғалы отыр. Бас аяғы 24 жылдаеліміз ауыз толтырып айтарлықтай жетістіктер биігіненкөрінеді. Әлемнің өркениетті мемлекеттері Қазақстандытанып білді. Олармен аралас-құралас болуға соларқылы сол елдің мәдениетін, әдебиетін толығырақайтқанда, рухани дүниесін өне бойына сіңіруге, жақсыжақтарын қабылдауға жан-жақты мүмкіндік туды.Сонымен қатар "Біз Қазақстандықтармыз" деп кеудекере шатануға да бүгінгі уақыт үрдісі бізге мүмкіндіктуғызып отыр тәуелсіздік халқымызға аспаннан түскенқұдіреттің сыйы емес. Ол ғасырларға созылған ата-баба қанды жорығының, дабылды-дауылды күресініңзаңды жалғасы, жатса түсінен, тұрса есінен бір кетпегенбабалардың ғасырлық арманы еді. Желтоқсаноқиғалары - Қазақстан тарихындағы естен кетпес, асаауыр және қайғылы беттердің бірі. Екі ғасыр бойы езіпкелген империяның қуатты құрсауын бұзып,отарлаушылардың тас шеңгел құлдығынан құтылудыкөксеген жастардың көз жасы, қаны бекерге төгілмепті.

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

96

Ол екі де бір гүлі ашылмағай қыршын кеткен АсанқызыЛәззаттың, Сыпатайұлы Ерболдың, МұқанбетжанқызыСабираның, Ноғайбайұлы Қайраттың аңсағанармандарымен үміт тілектері бұл күнде толық жүзегеасты. Желтоқсан оқиғасы-бұл ерліктің тарихы,республикадағы халқымыздың рухани жеңісі, -демократикаға жол ашу ,-тәуелсіздіктің алғашқы беті.Көп ұзамай Қазақстан республикасы тәуелсіздігін алды.1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республи-касының президентінің Қ.Р. тәуелсіздіг і жөнінде

Конститутциялық заңы қабылданды . Қ.Р. ПрезидентіН.Ә. Назарбаевтің "1986 жылы 17,18 желтоқсанғақатысқандарды ақтау жөнінде " 1991 жылы жарлығышықты. Осыдан кейін еліміздің басшысы 17-желтоқсанды "демократиялық жаңару " күні депжариялады.

Жүргізуші: Осымен 11 сынып оқушыларыныңдайындаған шағын сыныптан тыс іс-шарасы аяқталды.Алтын уақыттарыңызды бөліп келгендеріңізге көп рахмет.Қош сау болыңыздар!

Ïåäàãîãèêà

97

¹8-9 (8) 2015Ïåäàãîãèêà

ШҚО Аягөз ауданы, Өркен ауылы"С.Нұғыманов атындағы жалпы білімберетін орта мектеп" КММ тарих

және география пәні мұғалімі

КОНЫРОВА ЖАННАСАЛИПОВНА

ГЕОГРАФИЯ ПӘНІНЕН ОРТАМЕКТЕПТІҢ 7 СЫНЫБЫНА АРНАЛҒАН

САБАҚ ЖОСПАРЫ

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 7 сыныпоқушыларына география пәнінен жүргізілетін сабақтың үлгісіретінде берілген. Сабақ жоспары орта мектеп ұстаздары менпедагогикалық оқу орындары студенттерінің назарына ұсынылған.

Данная работа представляет собой разработку урока погеографии для 8 класса средней школы. Урок будет интересен нетолько практикующим учителям, но и студентам педагогическихвузов.

This work represents itself the lesson plan of the geography for 7thgrade pupils of secondary school. The lesson will be interested not onlyfor practicing teaches, but for students of pedagogical universities as well.

Сыныбы: 7 Пәні: Материктер мен мұхиттар географиясы Тақырып Африканың халқы және елдері, саяси картасы Сілтеме Күнтізбелік жоспар, 7 сынып «Материктер мен мұхиттар географиясы» оқулығы Мақсаты Африка материгінің халқы және елдері, саяси картасы туралы оқып түсіну.

Ресурстар Бейсенова. Ә. География материктер мен мұхиттар.7 сынып. Алматы: «Атамұра» .-2012, слайд, карта, стикер, түрлі-түсті бояулар, А3 қағазы, бағалау парағы, жіп, кір қысқыш.

Түйінді идея Африка- қара нәсіл өкілдері таралған материк.

Әдіс -тәсілдер Жекелей, жұптық, топтық, «Шаттық шеңбері», «Алма ағашы», «Ойлан, жұптас, талқыла», «Поэзия минуты», «Жадыңда сақта», «Семантикалық карта», «Өрмекші торы»

Сабақтың барысы Мұғалімнің әрекеті Оқушылардың әрекеті

Ұйымдастыру кезеңі

(2 минут)

1)Сыныпқа кірісімен оқушылармен сәлемдесіп, кезекшінің көмегімен түгендеу, оқушылар назарын сабаққа аудару. 2)Сыныпта психологиялық ахуал туғызу үшін «Шаттық шеңбері» әдісін қолдану. 3)«Мозайка» құрастырту арқылы топқа бөлу.

Оқушылар шеңбер жасап жаңа сабаққа бір-бірлеріне сәттілік тілейді, мозайка құрау арқылы топқа бөлінеді: «Африка халқы» және «Африка елдері» бойынша.

Үй тапсырмасын сұрау (8 минут)

І. «Алма ағашы» арқылы үй тапсырмасын сұрайды: 1)Африканың климаттық жағдайлары мен табиғат зоналарының орналасуында қандай байланыс бар? 2)Африка жерінде мал шаруашылығы неге жақсы дамымаған? 3)Материкте қандай табиғат апаттары жиі қайталанады? 4)Табиғат апаттарымен күресудің қандай жолдары қарастырылған? 5)Африканың қандай табиғат зонасы ауыл шаруашылығына пайдалануға қолайлы? 6.Тек қана Африкада мекендейтін жануарларды ата? 7.Мадагаскар аралының табиғат зонасына сипаттама бер.(Картадан көрсет) 8.Африкада өсірілетін қандай дақылдарды білесің? 9.Оңтүстік Африкада өсетін вельвичия қандай өсімдік? 10.Хамада деген не? ІІ.Топпен Африканың табиғат зоналары «Сәйкестендіру кестесін» толтыруды тапсырады.

«Алма ағашында» ілінген алмаларды кезекпен алып алмалардың артында жазылған жазылған сұрақтарға бір-бірлеп жауап береді. Топпен Африканың табиғат зоналары «Сәйкестендіру кестесін» толтырады.

(1 минут) Электронды оқулықтағы «Дұрыс орналастыр» тапсырмасын орындату.

Электронды оқулықтағы тапсырманы орындайды. Жұппен тексереді.

¹8-9 (8) 2015

98

Жаңа тақырыпқа даярлық (2 минут)

Жаңа сабақтың тақырыбы бойынша сұрақтар қою. Балалар сендер құраған мозайкада нелер бейнеленген? Неліктен топқа «Африканың халқы және елдерінен» мозайка құрау арқылы бөліндік деп ойлайсыңдар? Сендер Африканың халқы туралы білгілерің келе ме? Жақсы, олай болса біздің бүгінгі жаңа сабағымыздың тақырыбы: «Африканың халқы және елдері, саяси картасы» -Ал енді осы тақырыпқа қандай мақсат қояр едіңдер?

Оқушылар мұғалім қойған сұрақтарға жауап беру арқылы жаңа сабақтың тақырыбын тауып, топпен ақылдаса отырып мақсатын қояды.

Жаңа тақырыпты меңгерту

(17 минут)

Слайдтағы мәліметтер мен кесте, саяси карта арқылы Африканың халқы және елдері, саяси картасы туралы мәлімет беріп, бағыт-бағдар беру. Мағынаны тануда «Ойлан, жұптас, талқыла» әдісімен оқулықтағы 189-193 бб-дегі 51 тақырыпты екі бөлікке бөліп оқу. Тақырыппен танысып, оқып болған соң, жұпта және өзара топта талдап, спикерлер келесі топқа барып түсіндіріп, қайта өз тобына оралып, топта постер арқылы қорытындылап, қорғауды ұсыну.

-«Ойлан, жұптас, талқыла» әдісі арқылы оқулықтағы 189-193 бб-дегі 51 тақырыпты екі бөлікке бөліп жекелей оқиды. Жұппен талдап, спикерлер келесі топқа барып түсіндіреді, қайта оралып өз тобына қосылып қортындыға келіп, постер арқылы қорғайды. Оқулықпен мәтінді жекелей-5 мин, жұпта-2 мин, топпен-6 мин, қорғау-4 мин.

(2 минут)

«Поэзия минуты» әдісімен сергіту сәтін жасатады.

«Поэзия минуты» әдісі бойынша оқушылар бірінен соң бірі бір шумақ

өлеңді жатқа айтады.

(2 минут)

«Жадыңда сақта» кескін карта толтыру.

Кескін картадағы тапсырманы толтырады.

(2 минут) «Семантикалық карта» әдісімен кесте толтырту «Семантикалық картаны» жұппен

толтырып, бір-бірлерін бағалайды.

Бекіту (5 минут)

«Өрмекші торы» әдісімен оқушылар бір-бірлеріне бекіту сұрақтарын қойып жауап береді: 1)Африка халқының нәсілдік және ұлттық құрамының қандай ерекшеліктері бар? 2)Африканың байырғы халықтарын атаңдар. 3)Африканың байырғы халықтары бір-бірлерінен қандай белгілері арқылы ажыратылады? 4)Африка елдері қандай аймақтарға топтастырылған? 5)Солтүстік Африка елдерінің табиғаты қандай? 6)Солтүстік Африка елдерінің жер қойнауы қандай пайдалы қазбаларға бай болып келеді? 7)«Әлемнің жеті кереметіне» жататын жерлерін білесің бе? 8)Ең бойшаң адамдары қалай аталады? 9)Пигмейлердің бойының ұзындығы қанша см-ден аспайды? 10)Африкада қанша жергілікті тіл бар?

Оқушылар шеңбер жасап тұра қалып тұра қалып, жіпті бір–бірлеріне беру арқылы сұрақтарға жауап беріп өрмекші торын жасайды.

Бағалау (2 минут)

Мұғалім жиынтық бағалауды «Бас бармақ» арқылы білдіріп, журналға, оқушылардың күнделігіне қояды

Әр тапсырма аяғында екі топ бірін-бірі «Бағдаршам», «Екі жұлдыз, бір тілек»», «Банкноттар»,«Фигуралар» арқылы бағалап отырады. Топ басшылары «Бағалау парағын» толтырады.

Үйге тапсырма (1 минут)

189-193 бб-дегі 51–тақырыпты оқу, мазмұндау, кескін картаны толтыруды аяқтау.

Күнделіктеріне үй тапсырмасын жазып алады

Кері байланыс (1 минут)

«Шығу парағын» сабақ аяқталғанда толтырып кетуді оқушыларға ескерту

-Бүгінгі сабақта не үйрендіңіздер? -Бүгінгі сабақ бойынша қандай сұрақтарыңыз бар? -Келесі сабақта қандай мәселелерге назар аудару қажет? сұрақтарына жауаптарын қағазға жазып, жіпке кір қысқышпен іліп кетеді.

Ïåäàãîãèêà

99

¹8-9 (8) 2015

Африканың табиғат зоналары «Сәйкестендіру кестесі» Табиғат зонасы Өсімдіктері мен жануарлары 1.Ылғалды экваторлық зона А.Фикус, май пальмасы, кола, нан ағашы, банан,

папоротниктер, шашақ құлақты шошқа, ергежейлі бегемот, павиан

2.Субэкваторлық ормандар мен бұталар

Ә.Ксерофиттер, акациялар, алоэ, ирис, бөкен, қорқау қасқыр, жабайы түйе, варан.

3.Саванналар Б.Ағаштар мен өсімдіктер түрлері азая түседі, горилла, шимпанзе, цеце.

4.Тропиктік шөлейт зоналары В.Мирт, лавр ағашы, алеандр, атлас қарағайы,тығын ағашы. 5.Тропиктік шөл зонасы Г.Астық тұқымдылар,баобаб, акация,піл шөбі 6.Субтропиктік мәңгі жасыл орман Ғ.Ксерофитті склерофиттер,сукуленттер,

вельвичия

Кілті: 1-А; 2-Б; 3-Г; 4-Ә; 5-Ғ; 6-В.

Африканың халқы «Семантикалық карта»

Халықтар Солтүстік Шығыс Африка

Оңтүстік Африка Солтүстік Африка

Орталық Африка

Тутсилер, химилер + Пигмейлер + Нилоттар + Бушмендер мен готтентоттар

+

Бағалау парағы

------------------------------тобы Оқушы аты-жөні Үй тапсырмасы Сұраққа

жауап Топтағы жұмыс

Сұрақ қою Тәртібі Баға

1 2 3 4 5

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

100

ШҚО Аягөз ауданы. "Т. Есімжановатындағы жалпы білім беретінорта мектеп" КММ бастауыш

сынып мұғалімі

ШОМАНОВА САМАЛҚУАНЫШОВНА

Пәні: ДүниетануМақсаты: Оқушыларды елін, жерін сүюге, өз

жерінінің тарихын, қазба байлықтарын , өнерін деқастерлеп, ұғып өсуге тәрбиелеу.

Сіздерге осы бағытта ұйымдастырылып отырған"Атажұрт" танымдық ойынын тамашалауға шақырамын.

Ойынға қатысушы топтармен таныс болыңыздарІ "Қыран тобы"ІІ "Бүркіт тобы"Қатысушы топтарға сатттілік тілеп сайысымызды

бастаймыз.І Қанат қақты /Бұл бөлімде топ жетекшілері

сынға түседі/"Қыран" тобының жетекшісіне:1.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тілі - /

қазақ тілі/2.Қазақ ордасының ең соңғы ханы кім болған? /

Абылайхан/3. "Демократия" қандай мағынаны береді? / Халық

билігі/4.ҚР-ның Мемлекеттік Әнұранының авторларыСөзі: Ж.Нәжімедиев,Н.НазарбаевӘні: Ш.Қалдаяқов5.Жоғарғы палата қалай аталады? /сенат/"Бүркіт" тобының жетекшісіне:1.Адам дүниеге келгеннен бастап, оның

өмірін,денсаулығын, тыныштығын, қуанышын қорғайтынзаң / Конституция /

2.Ел басқару саласындағы ең жоғарғы лауазымдытұлға / президент /

3.ҚР -ның Мемлекеттік Туының авторы / Ш.Ниязбеков/4.ҚР-ндағы заң шығаратын орган / парламент/5.Семей атом сынақ полигоны қай жылы жабылды?

/ 1991/ІІ СамғауЫстық қой, шіркін туған жер! Кім сүймесін өз жерін

демекші, " Самғау" бөлімі тек қана туған жерлеріңосы Шұбартау өңірінің табиғатына байланысты.

СұрақтарІ "Қыран тобы"1Шұбартау өңіріндегі ең биік төбе / Емелтау

ауылының маңы/2. "Алтын қалпақ" деп аталатын өңір / Ақбастау3.Шұбартау өңірінде сирек кездесетін,қорғауға

алынатын қандай аңдарды білесің? /киік,арқар,ақбөкен/

ІІ "Бүркіт тобы"1.Шұбартау өңірінің оңтүстік батыс бөлігіндегі алтын

өндіретін жер / Тасқора /2.Шұбартау өңірінде емдік қасиеті бар қандай

өсімдіктер өседі? /жалбыз, долана, жолжекен/

3.Шұбартау өңірінде қандай өзендер бар? / Бақанас,құр, көксала, Құлықбай, Байқошқар /

ІІІ Шарықтау /көрермен сұрағы /Бұл бөлімде балаларға арналған фильмдерден

үзінді беріледі Құрметті ойынға қатысушылар Қайфильмде, қайқай кейіпкер екенін табасыздар /Көксерек, Менің атым Қожа /

ІҮ Шырқау /ұяшықтардағы сұраққа жауап беру /10.Шұбартау өңірінде қара мәрмар кездесетін

жерлер/ Қарағаш, Үшқызыл /20.Музыкалық сұрақКүндіз емес,тнде де жарық болады,- дейді ақын

сазгерБұл қай кез,қай мезгіоде болатын жарық?Кімнің, қай әні? /Желсіз түнде жарық ай/30. Елге, жерге махабатын жеткізетін ақынның өлең

жолдарын білесіз бе?Туған жер маған бұл бір сын,Ұмытам ба қарызды?Ұлдарың басқан әр іздіБақылап әлде жүрмісің ?!Өлең қай жердің,ауылдың атымен аталады? /

Малкелді/10.Шұбартау өңірінде піспеген көмір қай

жерлерде бар?/Байқошқар, Мәдениет /20.Музыкалық сұрақҚай әнде сәлем жолдаудан әуен басталады?Ән авторы кім? / Айттым саған қаламқас /Бұл қай ән деп ойлайсың? Кімнің қай әні?... Көңілдің санасына /ненің?/ қарасына балаған екен?/Көзімнің қарасы/30. Бұл үзінді жерлес ақынымыздың өлеңінен

алынған. Тобылғысы талдай ғой,Таудан соққан самалы,Май айындағы балдай ғой,Шұбартау жерін көрмеген, Ол да бір шіркін арман ғой.Кімнің өлеңі? Өлең қалай аталады?"Тынысым менің- туған жер" Т.ЕсімжановҮ Жерұйық1. Бұл өнім көп еңбекті керек етеді. Жаңа жиналған

өнімнің ішінде тұқым болады. Оны "шит" деп атайды.Өнім үй тұрмысында да, халық шаруашылығыда дақолданылады. Сондықтанда бұл өімді "ақ алтын" депте атайды.

Сұрақ: Бұл қандай өнім, еліміздің қай өңіріндеөндіріледі?

/ Мақта, Оңтүстік Қазақстан облысы/

АТАЖҰРТ(ТАНЫМДЫҚ САЙЫС)

Берілген сабақ жоспары бастауыш сыныпта дүниетану пәніненсабақ жүргізудің тиімдісі үлгісі ретінде ұсынылған. Сабақ жоспарынбастауыш сынып мұғалімдері өз тәжірибелерінде пайдалана алады.

Данная разработка урока представляет собой пример проведенияурока по предмету "Познание мира" в начальных классах среднейобщеобразовательной школы. Методическая работа будетинтересна учителям средней школы.

The working-out subject plan is given as a useful example for teachingsubject "Learning the world". Every primary school teacher may use thisplan.

Ïåäàãîãèêà

101

¹8-9 (8) 2015

2. Қазақстанның батысында Каспий теңізі орналасқан. Каспидің түбі де, суының іші де тұнған байлық жәнеол байлықтарды Еаспидің "тірі алтыны" деп те атайды.

Сұрақ: Ол қандай байлық? Атап бер./ Бекіре, Қортпа- өте ірі балықтар. Олардан қызыл,

қара уылдырықтар алынады. Оны шетелдер алтынғабағалап сатып алады./

3. Ертеректе бұл өңірді "Өлім сепкен, тақыр шөл" депатаған. Ал қазір ол жер - тұнып тұрған байлықтың көзі.Олөңірді қазіргі уақытта "қара алтын" деп атайды.

Сұрақ: Қай өңір, қай өнім туралы айтылып тур?/ Мұнай, Маңғыстау өңірі/4. Бұл оқиға ертеде болған . Апақ деген бала қой

жайып жүреді. Мезгіл күз болатын.Бала жылыну

үшін от жағады. Бірақ жел жанып жатқан шаланыжан -жаққа ұшырып, оттың берекесін ала береді.Апақ іннен шығып жатқан бірнеше қара тасты теріпәкеліп, жанып жаткан бұтақтарды бастырып қояды.Арада біраз уақыт өткеннен кейін қайтып оралғанбала таң -тамаша қалады. Жаңағы қара тастарыжанып жатыр.

Сұрақ: Бұл қара тастар не? Қай жерден шыққан? /Көмір. Қарағанды/

Қорытынды: Бүгін біздер туған өңіріміздің өнерінен,терең тамырлы тарихынан өнегелі тағылымдар алдық.

Осындай танымдық сайыстардың оқушылардүниетанымын кеңейтуде алатын орны ерекше депбілемін.

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

102

ШҚО Үржар ауданыБарлық ауылы Мәлік Ғабдуллин

атындағы мектептіңбастауыш сынып мұғалімі

МОЛЛАЕВА АЙГҮЛАХМЕТЖАНОВНА

Сабақтағы ойын - ұжымдық еңбек, сондай - ақтәжірибелік мәні бар тәсілдердің бірі. Ойынды орындаубарысында жеке оқушының қабілеті, іскерлігі көрінеді.Мұғалім әр оқушының жұмысын бағалауға мүмкіндікалады. Сіздердің назарларыңызғаи ұсынып отырғансабақ жоспарында "Ойын технологиясын" қолдандым.Себебі бұл технологияны тиімді пайдаланса, ойыноқушыға бірігіп жұмыс істеуге бағыт береді, сондай - ақіздену дағдысын қалыптастырады.

Сабақтың тақырыбы: І дыбысы мен әрпі.Сабақтың мақсаты:І. І дыбысы мен әрпін таныту,ол арқылы берілген

сөздерді оқу мен жазуды үйрету.ІІ. І дыбысы қатысты жаңа сөздерді білдіру арқылы

оқушылардың ой-өрісін,тілін дамыту.ІІІ. Бірігіп жұмыс істеуге,бірінің пікірін бір зер салып

тыңдауға, табиғатты сүюге,оларды қорғауға, қамқорлықжасауға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Жаңа сабақты игеру.Сабақтың әдісі: Түсіндіру,ой-қозғау,сұрақ-жауап, топ,

жұппен жұмысПәнаралық байланыс: Дүниетану,өзін-өзі тану.Сабақтың көрнекілігі: Кесте,і әрпінің баспа,жазба

түрі,суреттер.Сабақтың барысы:І. Ұйымдастыру кезеңі:Оқушылардың сабаққа әзірліктерін тексеру.

Психологиялық тренинг.Біз, біз біргемізСөгілмесін іргеміз.Ізденсек бірге бәріміз,Білім шыңына жетерміз.- Балалар,бүгінгі сабағымызда зерттеуші болуды

үйренеміз. Ғалымдарды да зерттеушілер депатайды.Себебі ғалымдар да ,ата-бабаларымыз датүрлі техника,түрлі жайттарды табиғатқа қарап ойлаптапқан.

Ұлы ғұлама Әл-Фараби атамыздың мынадай қанаттысөзі бар: "Адамның негізгі білім алатын көзі - табиғат.

- Біздің бүгінгі сабағымыз табиғатпен тікелейбайланысты болмақ. Қазір көптеген қызықтытапсырмалар,ойындар ойнаймыз. Оның барлығынорындап үлгеруіміз сендердің жылдамдықтарыңа,

зеректіктеріңе, білімдеріңе байланысты. Алға қойғанмақсатымызға қалай, ненің арқасында жете аламыз?(ауызбіршілік ,бірлік)

- Бірлік туралы қандай мақалдар білеміз? " Бірлікболмай-тірлік болмас"

- Бұл мақалды қалай түсінесіңдер?(оқушылардың ой-пікірлері )

- Көзімізді жұмып,ойша көз алдымызға елестетейік,далада нелерді көруіміз мүмкін.(шөптер,құм,ағаш,аңдарт.б.).Енді көзімізді ашып,табанымыздың астына қарасақнелер жатыр екен балалар?(Іздер)

- Әрине іздер,бұл балалар жай іздер емес,сиқырлыіздер,іздердегі сөздерді қатесіз оқысақ бұл іздің қай аңдікіекенін анықтай аламыз.

- Яғни, бұл түлкінің ізі екен.Түлкі туралы не білеміз?Қу, айлакер, жыртқыш, далада өмір сүреді т.б.)

- Біз бұның бәрін қайдан үйрендік?- Кітаптан,кітап туралы қандай мақал білеміз.- "Кітап - білім бұлағы"- Қалай түсінесіңдер?(ой-пікір)- Ендеше кітаптан алған білімімізді көрсетейік?Тақтаға Қандай?Кім? сұрақтары ілінеді- Менің қолымдағы не?(доп,шар)- Доп қандай? (ауыр) шар қандай ?(жеңіл)- Алма қандай (қызыл, тәтті). Пияз (ащы,сары)- Қарындаш қандай,(жуан), қылқалам (жіңішке)Сонда қандай сұрағы арқылы заттардың несін білдік?

(түрін,дәмін,көлемін, салмағын).- Келесі сұрақты оқиық (кім?)Оқулығымыздың 80 бетін ашайық.Сұрақты бір

бала,жауабын келесі бала,мамандығын үшінші балағаоқытамын.

- Кім сұрағы тек ғана адамдарға қойылады екен.- Кітаптан алған білімдерімізді өте жақсы көрсеттік.Сергіту жаттығуы.Біз көңілді баламыз,Әсем әнге саламызБуынға бөліп сөздерді,Білімге білім қосамыз.2.Жаңа сабақ.- Балалар жолда біз тағы іздерге кездестік,бұл іздердің

қай аңдікі екенін білгілерің келе ме?Ендеше іздегісуреттерге қарайық. Бұл не екен?

ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН ОРТА МЕКТЕПТІҢ БАСТАУЫШ СЫНЫПОҚУШЫЛАРЫНА АРНАЛҒАН САБАҚ ЖОСПАРЫ

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің бастауыш сыныпоқушыларына қазақ тілі пәнінен жүргізілетін сабақтың үлгісі ретіндеберілген. Сабақ жоспары орта мектеп ұстаздары менпедагогикалық оқу орындары студенттерінің назарына ұсынылған.

Данная работа представляет собой разработку урока показахскому языку для учащихся начальных классов средней школы.Урок будет интересен не только практикующим учителям, но истудентам педагогических вузов.

This work represents itself the lesson plan of the Kazakh language forprimary school pupils. The lesson will be interested not only for practicingteaches, but for students of pedagogical universities as well.

Ойын арқылы бала өз еркімен қоршаған ортаныңнегізгі ережелерін зерттейді.

Э. Эриксон

Ïåäàãîãèêà

103

¹8-9 (8) 2015

Кесіртке,елік,етік,кекілік,ешкі. Осы сөздерді буынғабөлейік,қанша буын бар,і дыбысы қай буындакеледі?Осылайша барлық сөздерді буынға бөліп,дыбыстық талдау жасаймыз.Өте жақсы, тапсырманыорындадық.

- Енді іздің қай аңдікі екенін білейік (кірпі).Осы із біздіқайда әкелді?

- Әрине інге,ін аңдарға не үшін керек?(суықтан қорғану,азық-қорын жинау, жауларынан қорғану үшін)

- Балалар біз ой-пікірімізді не арқылы білдірдік.(Тіл) -Дұрыс айтасыңдар,тіл қарым-қатынас құралы екен.

- Қазір мен сіздерге "Ін" мәтінін мәнерлепоқимын,сіздер зер салып,мұқият тыңдаңыздар.

- Мәтін қалай аталады?- Аңдар қайда мекендейді?- Қоректерін қайда сақтайды?- Қыста борсық пен суыр не істейді?- Індерін не істейді?- Індерді тағы нелер пайдаланады?-Інде тағы не істейді?Оқушыларға іштей,сонан соң тізбектей оқыту.- Өте жақсы,енді кішкене бойымызды сергітіп ойын

онайық.Жоғалған әріпті тап: т…л, т…с, т…қ …н…, …с…, …р…

. (хормен оқыту)- Енді осы сөздерді дәптерімізді ашып ,жазайық.- Өте жақсы,енді сол сөздердің астына кітап, ерлік

сөздерін жазып, дыбыстық талдау жасай қойыңыздар.(2-3 балаға оқыту)

Сергіту жаттығу.Жаздық,жаздық бәріміз,

Шаршап қалды қолымыз,Аз ғана дем алайықСосын қайта жазайық.- Шығармашылық тапсырма: іс - іс - іс,Аппақ екен тісіл - іл -ілСөйле қызыл тіл- Біз бүгінгі сабағымызда аңдардың індері туралы көп

мағлұмат алдық.Қазір қай аңның қайда мекендейтінін тауып

көрейік.Тақтаға плакат ілінеді.Ол үшін көп нүктеніңорнына керекті сөзді табуымыз керек.

… ішік, … кілем, … етік.3. Жаңа сабақты қорыту.- Қандай мәтінмен таныстық?- Ін не үшін керек екен?- Мәтін неше сөйлемнен құралған?- І - дыбысы қандай дыбыс?- Мысалдар келтірейік?4. Бағалау.5. Үйге тапсырма: "Ін" мәтінін оқу,мазмұнын айту. Кім?

Не істеді? Қандай? Сұрақтарына жауап беру.Балалар,бірлік,білім, тіл, кітап, ерлік сөздері өте

қастерлі, қасиетті сөздер.Осы қасиетті сөздер сендердің серіктерің ,достарың

болсын.- Бүгінгі көңіл күйіміз қандай болды? (көтеріңкі)Күлімдеп күн бүгін қарады маған да,Күлімдеп күн бүгін қарады саған да,Шуақпен нұр төгіп,Көңілді кетті көтеріп.

Ïåäàãîãèêà

¹8-9 (8) 2015

104

Ïåäàãîãèêà

Семей қаласы №8 көркемдік-эстетикалық білім және тәрбие берумектеп-кешенінің бастауыш сынып

мұғалімі

ТАТЫБАЕВА ТОЛКЫНАНУАРБЕКОВНА

Құсбегілік - ерте заманнан келе жатқан бекзадаөнерінің бірі екені баршамызға мәлім. Оның тәлім-тәрбиесі атадан балаға қастерлі қалпымен жарасымдыжалғасып келеді. Өнердің бұл түрі қазаққа етене жақынболғандықтан құсбегілік өнер біздің ұлтымыздыңерекшелігін айқындап, болмысын айшықтайтындай.Оған дәлел ретінде әлемдегі бірде бір елдің рәмізіндекездеспейтін қыран бүркіттің тек Қазақстанның ғанатуында көрініс тапқандығын айтуға болады. Осы тәрбиесағатты өткізе отырып, өскелең ұрпаққа қазақ халқыныңасылтекті бабаларымыздың бекзада өнерін дәріптеу.

Тақырыбы: "Құсбегілік"Сабақтың мақсаты:1. Аң аулау дәстүрінің қалыптасуы, құсбегі, қырандар

иесі туралы айтып, қыран жабдықтарымен таныстыру.2. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту.3. Оқушыларды ұлттық салт-дәстүрлерді құрметтеуге

тәрбиелеу.Сабақтың көрнекілігі: Тақтаға оқушылардың, аңшылық

кәсібінің көріністері бейнеленген суреттер ілінеді.Бүркітші мен қыран бүркіттің суреті және қыранбаптағанда қолданылатын бұйымдардың (томаға,балақбау, тұғыр, жемқалта т.б.). суреттері салынғанслайд және қыран құстардың суреті салынған альбом.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ.Сабақтың барысы:I. Ұйымдастыру кезеңі.II. Кіріспе бөлімі.Мұғалім: Құрметті, қонақтар және оқушылар! Сіздер

біздің "Құсбегілік" атты тәрбие сағатымызда отырсыздар.Керегеміз - ағаш, ата бабамыз қазақ дегендей,батырларымыз елін, жерін жаудан қорғаумен бірге, аңаулап, аңшылық дәстүр етіп, халқын баққан.Саяхатшылықты халық ежелден өнердің бір түрі депбағалаған. Оны пайда табу немесе күн көріс көзісанамаған. Халық мәдениетінің аса көрнектіқайраткерлері - Шоқан, Абай, Ақан сері және басқаларсаятшылықты қатты ұнатқан.

Қазақ аңшылары өзінің таным - тәжірибесініңарқасында аңшылық саятшылық үшін жүйрік ат, қыранқұс, құмай тазы, сияқты жан - жануарлардың тілін табабаптап, қалауына көндіре алған. Олардың ішінде қыранқұстарды баптаудың тәжірибесі мол. Қыран құстардыңең негізгі бірнеше түрі бар. Олар: Лашын, ителгі, бүркіт,күйкентай, қырғи, ақсұңқар, (альбомнан суреттерінкөрсету.)

III. Негізгі бөлімі.Оқушылар хормен төмендегі әнді айтады:

Тамаша қырдан қызыл түлкі ауласа,Түлкіге құмай қосып қиқуласа.Тамаша қанжығаңды қандап қайтсаң,Тамаша соның бәрі мүмкін болса.Мұғалім: Қазақ арасында аңшылықтың кең тараған

түрі - бүркітпен аң аулау, бүркіт ұстап саятшы болу.Бүркіт деп жыртқыш құстардың ішіндегі тез үйренгішінатаған. Бүркіттің аталығын шеулі, аналығын ұлбасар депатайды. Қазақтар жасына байланысты да атау берген.

- Ал, балалар қандай атау бергенін айтыңдаршы?Оқушылар атауларын атап береді.(Тақтаға бүркіттің

суреті ілінген соның жанына жасына байланыстыатауларды жапсырады.)

1 ж - балапан 7 ж - қана2 ж - қан түбіт 8 ж - жана3 ж - тірнек 9 ж - май түбіт4 ж - тас түлек 10 ж - барқын5 ж - мұзбалақ 11 ж - баршын6 ж - көк түбіт 12 ж - шөгелОқушы:Бүркіт ірі денелі құс, оның салмағы 3 - 6,5 кг дейін

жетеді. Шеулісі ұлбасарының едәуір кіші болады. Оныңсалмағы 2,8 - 4,1 кг. Екі қанат аралығы 2 - 2,5 м.

Бүркіттің шеулісі мен ұлбасары қаңтар айында.Жұптасып, наурыз айының бас кезінде жұмыртқалайды,жұмыртқасы екеу -ақ болады. Ұлбасары жұмыртқаны 45- 50 күн басады. Бүркіт балапандары шиқылдамайды.Бүркіттер арақашықтығы бір жарым шақырымнан етіпбірнеше ұя жасайды. Ұябасары соның біреуін ғанатаңдап алады. Қалған ұяларды шеулісі қорып жүреді.Ал балапандары қарақанат болып ұшуға алғашбейімделген кезде сол ұяларды бірінен соң бірімекендейді.

Мұғалім:Ал, балалар бүркіт республикамыздың қай жерін

мекендейді?Оқушы:Республикамызда бүркіттер Алтай, Тарбағатай,

Алатау, Ақшатау, Көкшетау, Шыңғыс сияқты сілемдітауларға, кейде орманды алқаптар мен биік қарағайлы,үйеңкілі жерлерге ұя салады.

Оқушы: Бүркіттің түсі мен дене көлемі мекен ететінортасына байланысты әр түрлі болады. Бүркіттіңсаусақтары төртеу.

Олар: аты жоқ саусақ, жембасар сұқ саусақ, сығым-ортаңғы саусақ шеңгел - шынашақ саусақ.

(Слайд көрсету)Мұғалім:

БАСТАУЫШ СЫНЫПТА"ҚҰСБЕГІЛІК"

ТАҚЫРЫБЫНДАӨТКІЗІЛЕТІН САБАҚТЫҢ

ЖОСПАРЫ

Берілген сабақ жоспары бастауыш сыныпта тәрбие сағатынжүргізудің үлгісі ретінде ұсынылған. Сабақ жоспарын бастауышсынып мұғалімдері өз тәжірибелерінде пайдалана алады.

Данная разработка урока представляет собой пример проведенияклассного часа в начальноq школе. Методическая работа будетинтересна учителям начальных классов.

The working-out subject plan is given as a useful example of class hoursin primary school. Every primary school teacher may use this plan.

105

¹8-9 (8) 2015Ïåäàãîãèêà

Түз қыранын қолға түсірудің бес- алты әдісі бар. Олар:аумен ұстау, тор жаю, қарға орану, тастатып алыптұтқиылдан басып қалу, шеңгелдестіру, ұядан алу. Ендіосы әдістердің ішіндегі бір түрін бізге кім айтып береді?

Оқушы:Тор жаю әдісі көбіне қыс айларында қар түскен соң

қолданылады. Ол үшін қар түстес ақ торды қар үстіненбір метрге жуық биіктікте кере құрады да, астына тірітүлкі байлайды. Бұған сорғалап түскен қыран аяғынторға шалып алады. Солқылдақ тор бүркіттің ұшуынакедергі жасайды.

(көрінісін бейнелеу)Оқушы : Енді осы бүркіттің аңға үш түрлі тәсілмен

түсетіні бар: 1-шаншыла, 2-сыпыра, 3-іліп түседі. Осы үш тәсілдің

ішінде іліп түсу тәсіліне дағдыландырған жақсы.Оқушы: Іліп түсуге қалыптастыру үшін сүйретіп келе

жатқан далбайға құс аяғы тиісімен тастай салу керек.Бүркітті бұлайша баулу әдістеріне кіріскенде де, тіптіаңға саларда да, қолдағы құсты аш ұстау керек. (көрініс)

Оқушы: Құсбегілер қолындағы бүркіт ін аңғасалуғ а мамыр,маусым айл ары нан бастапбаптайд ы. Бүр кіт т і дұ рыс баптап, қолғ а тезүйретудің бір шарты оған қажетті құралдарыныңжасалуында жатыр.

Оқушы: Олар Тұғыр - бүркіттің құйрығын жергетимейтіндей етіп жасалған ағаш сәкі. Томаға - құстыңкөзін жауып тұру үшін былғарыдан тігіледі.

Аяқбау - құстың аяғын қатты қыспайтындай етіп киізденсақина тігеді де оның сыртын былғарымен қаптайды.Биялайды жұмсақ иленген қасқыр терісінен үш саусақетіп астар салып беру үшін қажет. Түтік - құстың ішіншаю үшін, су беру үшін қажет. Түтік - тырна жілігіненнемесе ағаштан жасалады. Балдақ - құсбегінің құс ұстапотырған қолы талмас ұшін сүйеп отыратын аша ауызағаш.

Бұдан әрі Құрманғазының "Саржайлау" күйі

тыңдалады. Тыңдау кезінде оқушылар Абайдың"Бүркітші" өлеңін кезекпен мәнерлеп айтады.

IV. Қорытынды бөлімі.- Ал, балалар, енді маған мынандай сұраққа жауап

беріңдерші.- Құсбегі деп кімді айтамыз?- Құсбегі қыранды түрге, топқа жеке айыра білетін

адам.- Бүркітші деп кімді айтамыз?- Бүркітші - бүркітті ұстап, оны баптап аңға сала білетін

аң мен құстан жан-жақты сауаты бар адам.- Ұлы адамдардың қандай сөздерін білесіңдер?- Табиғатта еркін жүріп, аң қуып, бүркіт салу, саят

құрып, бай табиғатты тамашалауда ұлы Абай атамыздыңөлең шумағы еске түседі.

Таудан шие тергендей ала берсең,Бір жасайсың, құмарың әр қанғанда,Көкіректе жамандық, еш ниет жоқ.Аң болады екенсің құс салғандаЕшкімге зияны жоқ өзім көргенБір қызық ісім екен сұм жалғанда.Мұғалім: Құстар туралы қандай мақал - мәтелдер

білесіңдер?Оқушылар:1 - Баба бүркіт барлап ұшар.Балапан бүркіт шарлап ұшар.2 - Жапалақ сипағанмен, сұңқар болмас.3 - Құс қанатымен ұшып, құйрығымен қонады.4 - Сұңқар - құстың төресі,Лашын - құстың жендеті,Қаршыға құстың ұрысы.Мұғалім: Құсқа ауа, балыққа су, аңға орман керек.

Аңды кез - келген адамға атуға рұқсат етпейді, өзінің атумерзімдері бар. Кейбір аңдар тұқымы азайыпкеткендіктен олар "Қызыл кітапқа" тіркеледі. Табиғаттыаялап, орманды алқапты көбейткенде ғана аңдаркөбейеді.

ӘДЕБИЕТТЕР.1. Бабалықұлы Жағда, Тұрдыбаев Абдолла. Саят. Алматы, 19932. Абдрахманов Сауытбек, Салғара Қойшығара. Қазақ халқының философиялық мұрасы. Алматы, 2004

¹8-9 (8) 2015

106

Д Л Я З А М Е Т О К

107

¹8-9 (8) 2015

Қ Ұ Р М Е Т Т І Ә Р І П Т Е С Т Е Р !"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian educa-

tion. Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (ҚазақстанРеспубликасының инвестициялар мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөзбасылымын есепке қою туралы №14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады.

Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журналжарияланымдарының тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білімберу мекемелері үшін).

Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері.

Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай жәнеЕвроодақ елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер меноқытушылардың, әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері,мақалалары, сабақ жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады.

Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар,сабақ жоспарлары қабылданады:

Жаратылыстану ғылымдары;Гуманитарлық ғылымдар;Әлеуметтік ғылымдар;Техникалық ғылымдар;Экономикалық ғылымдар;Педагогикалық ғылымдар;Білім беру мәселелері.

Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылғанжұмыстар жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс.

ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР:Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft

Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатынА4 форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбірабзацы жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қоюшрифтпен жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақ-дәрежесі жазылады. Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейінжаңа жолдан мақала мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес,мақаланың соңында жазылады. Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегінөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме (цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі(мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер, таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелеркомпьютерлік редакторларда жасалып, мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орысжәне ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылғанқысқаша аннотация берілуі керек.

Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес жәнемазмұны жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдардықабылдамауға құқылы.

Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсетеотырып, eruditgroup@gmail.com электронды поштасына жіберіледі.

Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағысканерден өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түріндетүсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдықфотосурет қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды.

Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралысертификат береді.

Журналға мақала жариялау жөніндегі барлықсұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына

келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: eruditgroup@gmail.com

Редакцияның мекенжайы:071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3

¹8-9 (8) 2015

108

D E A R C O L L E A G U E S !Educational and scientific center "Erudit" continues accepting works of scientists and educators for publication

in international scientific journal "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" (certificate onregistration of a periodical printed publication №14770-F from 11.14.2014, issued by the Ministry of Investmentand Development of the Republic of Kazakhstan)

Periodical edition is published once a month in the Kazakh, Russian and English. Thematic focus of the journal publica-tions is scientific, methodical, educational and informational and advertising (for educational and scientific institutions).

Area of journal's distribution - the Republic of Kazakhstan, CIS countries, near and far abroad.

The journal publishes scientific research articles, methodological developments and projects of scientists, competitors,doctoral, masters, teachers - teachers, trainers, managers and employees of institutions of Education and Science ofKazakhstan, the Eurasian Economic Community, the CIS, Ukraine, Georgia, Turkey, China and the European Union.

Works accepted for publication in the journal - scientific, methodological articles, studies, essays, lesson development,written in Kazakh, Russian, English and other languages in the following areas:

Natural Sciences;Humanitarian sciences;Social Sciences;Technical sciences;Economic sciences;Pedagogical sciences;Issues of The Education.

Each author may submit no more than two works in one issue of the journal. Works written in collaboration are ac-cepted together with the author's works. The number of authors should not exceed 5 people.

REQUIREMENTS FOR FORMATTING OF PAPERS PUBLISHED IN THE JOURNAL:The text of the work should be at least 2 (two) and no more than ten (10) pages, typed in Microsoft Word in Times New

Roman 12 pin, with a single line spacing, on a standard A4 page with a border around the edges - to the left - 3 cm, right- 1,5 cm, top and bottom of the page 2 cm, with indention of 1 cm. From the middle of the page in bold indicate theauthor's name (in full), the name of his place of work (study), position and regalia. Job title is written in a middle of thepage in bold. The text of the work is written after the title with a single-spaced interval. The list of references is written inthe end. Literature is specified in the order mentioned in the text of the paper, in the case of quotations necessarily insquare brackets indicate the source page (example: [1, 256]). All drawings, maps, photographs, tables, charts, formulas,other Illustrations and inserts are recommended to perform using computer editors and post the article as they arementioned. If the work is written in a language other than Kazakh, Russian and English, the work should include a briefabstract, written in English or Russian (Kazakh) language.

The Editorial Board has the right to refuse to publish works that do not meet the content requirements of the subject ofthe journal and to the design of the works, as well as that works, which are contrary to the content of the current legislationof the Republic of Kazakhstan.

Work for publication in the international scientific and methodological, pedagogical journal "Еуразия білімі. Eurasianeducation. Евразийское образование" are accepted in electronic form with contact information of the author (s) by e-mail eruditgroup@gmail.com.

Together with the work of the authors should make their photos in electronic form (scanned copy of the photos isallowed in the format JPEG). Photo of the author must be of good quality, made in the form of portrait photography 5x6,if the authors of three (3) or more persons, is accepted to send one collective picture taken against a plain, light back-ground. Low quality photos, as well as those where can not distinguish the faces of the authors, not accepted for publica-tion.

All authors will receive a certificate of confirmation of the publication of their work in the international scientific journal"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

On all matters concerning the publication of papers in the journal"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

please contact the Educational Research Centre" ERUDIT "by phone:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Azamat Azat), +77778543577 (Arafat Mamyrbekov)e-mail: eruditgroup@gmail.com

Editorial Office Address:45/3 Uranhayev St., Semey, 071400

109

¹8-9 (8) 2015

У В А Ж А Е М Ы Е К О Л Л Е Г И !Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации

в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийскоеобразование" (свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от14.11.2014 г. выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан)

Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическаянаправленность публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (дляучреждений образования и науки).

Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье.

Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей,докторантов, магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работниковучреждений образования и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины,Грузии, Турции, Китая и стран Евросоюза.

К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработкиуроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям:

Естественные науки;Гуманитарные науки;Социальные науки;Технические науки;Экономические науки;Педагогические науки;Вопросы образования.

От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве,принимаются наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек.

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ:Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft

Word шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной страницеформата А4 с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацнымиотступами в 1 см. С середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименованияего места работы (учебы), должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом.После заголовка через один интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается списокиспользованной литературы. Литература указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случаеиспользования цитат, в обязательном порядке в прямых скобках указывается страница первоисточника (пример:[1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы, диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуетсявыполнять с помощью компьютерных редакторов и размещать в статье по мере их упоминания. В случае, еслиработа написана на ином языке, кроме казахского, русского и английского, к работе прилагается краткая аннотация,написанная на английском или русском (казахском) языке.

Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематикежурнала и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующемузаконодательству Республики Казахстан.

Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eur-asian education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данныхавтора(-ов) на электронный адрес eruditgroup@gmail.com.

Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускаетсясканированная копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества,выполненной в виде портретной фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимаетсяодна коллективная фотография, сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а такжете, на которых нельзя различить лица авторов, к публикации не принимаются.

Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование".

По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале "Еуразия білімі. Eurasian education.Евразийское образование" обращайтесь в Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: eruditgroup@gmail.com

Адрес редакции:071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3

¹8-9 (8) 2015

110

Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс,ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып,

№14770-Ж куәлігі берілген

Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи,информатизации и информации Министерства по инвестициям

и развитию Республики Казахстан№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan,Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж

Авторлардың пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді.Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала.

Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher.

Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті.При использовании материалов ссылка на журнал обязательна.

While using materials reference to the journal is obligatory.

Редакцияның мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address0 7 1 4 0 0

Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе.г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3.

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25e-mail: eruditgroup@gmail.com

Басылды / Напечатано в / Journal is published "ImPress" баспасы / Издательство "ImPress" / Publishing house "ImPress"

071400 Семей қаласы, Найманбаев к-сі, 163, 2 офисг. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 04 56

Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editorAzamat Azatov

Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка /Design and Desktop Publishing

Didar Kambarova

Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print:25.12.2015

Пішіні / Формат / Format60х84 1/8

Тираж / Copies100 дана / экземпляров / number

Тапсырыс / Заказ / Order No2777

¹7 (7) 2015

98