eurasian education №2

¹2 (2) 2015

80

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралықжурналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерініңтүрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалықзерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік,педагогикалық журнал.

Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеужұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелеріменбөлісулеріне ықпал ету.

Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге,сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международныйнаучно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические иэмпирические исследования представителей различных школ и направленийРеспублики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья.

Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализацииобразования и научно-исследовательской работы в области социально-гуманитарных, естественных наук, а также распространение передовогоопыта педагогов.

Журнал предназначен для ученых, работников системы образования,студентов и широкого круга читателей.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an Internationaljournal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstanschools and fields of science as well as from countries of near and far abroad.

One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization ofeducation and research works in the field of social sciences and humanities and naturalsciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue.

The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system,university students, and all those who interested in humanities.

1

¹2 (2) 2015"ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ"

Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журналМеждународный научно-методический, педагогический журнал

Scientific, methodical, pedagogical international journal¹1 (1) 2015¹2 (2) 2015

ШЫҒУ ЖИІЛІГІПЕРИОДИЧНОСТЬPERIODICITY:айына бір ретодин раз в месяц1 time per month

МЕНШІК ИЕСІСОБСТВЕННИК / OWNER:"Erudit Group" ЖШС/ТОО/LLС

БАС РЕДАКТОРГЛАВНЫЙ РЕДАКТОРEDITORIAL - IN CHIEF:Арафат МамырбековArafat Mamyrbekov

БАС РЕДАКТОРДЫҢОРЫНБАСАРЫЗАМЕСТИТЕЛЬГЛАВНОГО РЕДАКТОРАASSISTANT EDITOR:Азамат Азатов / Azamat Azatov

РЕДАКЦИЯНЫҢМЕКЕНЖАЙЫ /

АДРЕС РЕДАКЦИИ /THE EDITORIAL OFFICE

ADDRESS:0 7 1 4 0 0

Қазақстан РеспубликасыИнвестициялар және даму

министрлігініңБайланыс, ақпараттандыружәне ақпарат комитетінде

24.11.2014 ж. есепке қойылып,№14770-Ж куәлігі берілген.

Свидетельство о постановкена учет выдано Комитетом

связи, информатизации иинформации Министерства по

инвестициям и развитиюРеспублики Казахстан

№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry ofInvestment and Development of

the Republic of Kazakhstan,Communication and Information

Committee 24.11.2014.Certificate No. 14770-Ж.

Семей қ., Уранхаев к-сі, 45,2 қабат, 3 кеңсе.

г. Семей, ул. Уранхаева,45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45,2nd floor, office 3.

Tel: + 7 (7222) 56 25 25, e-mail:

[email protected]

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария)Чунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетініңпрофессоры (АҚШ)Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия)Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының кандидаты,доцент (РФ)Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетініңқауымдастырылған профессоры (АҚШ)Каримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты,профессор.Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы,профессор.Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессорБерікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарыныңдокторыАубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты,доцент.Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы , филология ғылымдарыныңкандидаты.Зиядин Саябек Тәттібекұлы, экономика ғылымдарының докторы,қауымдастырылған профессор.Белгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессорФесенко Наталья Анатольевна, Семей қаласы білім бөлімінің басшысы.Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD докторант.

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария)Чунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственногоуниверситета (США)Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция)Сунарчина Мунира Мунировна, кандидат социологических наук, доцент(РФ)Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургскогогосударственного университета (США)Каримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор.Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор.Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессорБерикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук.Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент.Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук.Зиядин Саябек Таттибекович, доктор экономических наук,ассоциированный профессор.Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессорФесенко Наталья Анатольевна, руководитель отдела образования г.Семей.Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD докторант.

EDITORIAL BOARDERS:Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland)Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA)Nergis Biray, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey)Sunarchina Munira, candidate in social sciences, docent (RF)Gwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA)Karimov Mukhtarbek, candidate in historical sciences.Atantayeva Bakhyt, doctor of historical sciences, prof.Iskakova Gulnar, doctor of political sciences, professorBerikhanova Gulnaz, doctor of physical and mathematical SciencesAubakirova Rakhilya, candidate in pedagogical sciences, docent.Ziyadin Sayabek, doctor of economic sciences, associated professor.Mamyrbekova Gulfar, candidate in philological sciencesBelgibayev Mukhit, doctor of geographical sciences, professorFesenko Natalia, the head of The Education Department of Semey.Aubakirova Karlygash, PhD student.

¹2 (2) 2015

2

МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

БІЛІМ БЕРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ВОПРОСЫ ОБРАЗОВАНИЕ THE ISSUES OF EDUCATION

Khussainov F. Am I a teacher leader? Suggestions on taking a leader's role at school.............................................................................4Жаныбекова Л. Т. Система управления качеством методической подготовки будущих учителей в условиях университета ......5Құрманғалиев С.М. Түзеу мекемелері жағдайындағы кешкі мектептерде білім беру ерекшеліктері.............................................9Құлжанова А.О., Жұмаханова Н.Н, Саниязова А.М. Коучинг - әріптестер арасындағы өзара әрекеттесудің белсенді жәнешығармашылық үдерісі.........................................................................................................................................................................11

САЯСАТТАНУ ПОЛИТОЛОГИЯ POLITICAL SCIENCE

Yessenzholov N. Do we need more or less political globalisation?............................................................................................................13

ЭКОНОМИКА ЭКОНОМИКА ECONOMIC SCIENCE

Зиядин С.Т., ЛевченкоТ.П., Колмыкова Т.С. Проблемы и формирование конкурентных преимуществ.................................15Жанибеков М.М. Экономикалық процестердің қарқынды дамуы жаһанданудың негізгі факторы ретінде .................................19

ӘЛЕУМЕТТАНУ СОЦИОЛОГИЯ SOCIOLOGY

Нуруллина Я.Н. Формирование толерантного отношения к ВИЧ-положительным лицам как фактор повышенияконкурентоспособности страны............................................................................................................................................................22

ЭКОЛОГИЯ ЭКОЛОГИЯ ECOLOGYБельгибаев М.Е. Геоэкологическое состояние Алакольского биосферного заповедника…………………………………………...24

ТАРИХ ИСТОРИЯ HISTORY

Мұқатаева З.Қ. Шежірелі, шерлі, қайсар ақсақал...............................................................................................................................26

ТІЛ БІЛІМІ ЯЗЫКОЗНАНИЕ LINGUISTICS

Ташимова А.А. Қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің аударылудағы тілдік ерекшеліктері..................................................29Aysel Baytok. Kırgız türkçesinde ele ve eken yapıları üzerine................................................................................................................32Kapysheva G., Zhanybekova L. A comparative study of languages.......................................................................................................35

ПЕДАГОГИКА ПЕДАГОГИКА PEDAGOGICS

Айжарыққызы Г. Оқушыларға Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың "Нұрлы жол - болашаққа бастар жол" Халыққа Жолдауыноқыту бойынша өткізілген сынып сағатының жоспары........................................................................................................................38Тоқтарова А.Т. Тарих пәнін оқытуда патриоттық тәрбиенің жүзеге асырудың өзекті мәселелері..............................................41Мукашева Г. Беззаветное служение избранному делу (К 80-летию со дня рождения Г. А. Бадамбаевой)..................................43Ажгожина М., Райстанова П. Қазақстан тарихын оқытуда қазақ әдебиеті материалдарын пайдалану тәсілдері……………....46Мусина К. Қазіргі қазақ тілі сабағында жаттығуларды деңгейлеп саралап оқыту технологиясы негізінде орындатудыңтиімділігі...................................................................................................................................................................................................48Есенжолова Л.Т. Развитие алгоритмического мышления учащихся на уроках информатики.......................................................51Садыбекова Г.А. Орыс сыныптарына қазақ тілі мен әдебиеті пәнін оқыту барысында сыни тұрғыдан ойлау стратегиясынқолданудың маңызы..............................................................................................................................................................................53Жакаева А.С., Мырзаханова Л.М. "If objects could talk …" ("Если бы предметы умели разговаривать …")..............................56Ауғанбаева Б.О. Дарынды балаларға арналған мектеп-гимназиясында ғылыми зерттеу жұмыстарын ұйымдастырумәселелері..................................................................................................................................................................................................58Сағидолдина Қ.Ө. Тәрбие жұмыстарында оқушыларды ғылымға, ізденуге, зерттеу іс-әрекетіне баулу жолдары……………...61Сейсембаева Ж.С. Проектная деятельность в детском саду……………………………………………………………………….….63Бознак Е.Е. Эффективное применение подхода "Lesson Study" в преподавании общественных дисциплин (из опытаработы)........................................................................................................................................................................................................65Шаянбаева Н.О., Баймухашева К.Н. Педагогтардың инновациялық құзыреттілігін арттырудағы ақпараттық-коммуникациялықтехнологиялардың маңызы (коучинг жоспары) .............................................................................................................................72Минх Н. Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік мұрасы……………………………………………………………………………….....74

3

¹2 (2) 2015

ОҚЫРМАНҒА СӨЗ

Қазіргі таңда Қазақстан алдында тұрған басты мақсаттардың бірі - ғылымды қажетсінетінэкономиканы дамыту, осы мақсатты жүзеге асыру бағытында, ең әуелі, білім мен ғылымныңсапасын арттыру - күн тәртібіндегі негізгі міндет.

Қалыптасқан әлемдік жаһандану үрдістерімен нарықтық экономикалық қатынастар,қарқынды дамып келе жатқан технологиялықжетістіктер күннен күнге педагогтар менғалымдардың жоғары білімділігі мен кәсібисауаттылығын талап етуде. Жаңа замандағымәдени, ғылыми жетістіктер ғалымдар менұстаздардың бәсекелестік жағдайында өзорнын таба алатын, өз мүмк індіктерінкөрсететін маман болуға итермелейді. Солсебепті де ғылым мен біл ім беру саласымамандарының кәсіби біліктілігінің жоғарыболуын қамтамасыз ету бағытында әр алуаншаралар үздіксіз атқарылып тұруы шарт әрітәжірибе алмасу жұмыстары үнемі жүргізілуітиіс.

Мұндай жұмыстар түрлі конференциялар менжиындар, біліктілікті арттыру курстары мен семинарлар түрінде ғана емес, халықаралықдеңгейде таралатын ғылыми-әдістемелік журнал жүзінде де жүзеге асуы тиіс деп есептейміз.Бұл, өз кезегінде, ғалымдар мен педагог мамандардың тәжірибе алмасу үрдісіне қызмет ететінқұрал болатыны сөзсіз.

Осы орайда "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы Еуразия кеңістігіндегі үздік ғалымдар менпедагогтардың ғылыми-әдістемелік жұмыстарын, ғылымдағы соңғы жаңалықтарды журналбеттерінде таратып отыруды жөн көрді.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы білім берудіңкәсібиленуіне, педагог мамандардың, ғалымдардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне мүмкіндікбереді әрі шығармашылық ізденістердің артуына септігін тигізеді деген үміттемін.

Бас редактор

¹2 (2) 2015

4

Мақала орта мектеп ұстаздарының көшбасшылық белсенділігін қолдаумәселелерін талқыға ұсынады. Мақалада орта мектеп ұстаздарыныңарасында таратуға болатын білім берудегі көшбасшылық рөлдер туралызаманауи зерттеулер ұсынылған.

Статья выносит на обсуждение вопросы поддержки лидерства учителей всреднем образовании. В статье представлены современные исследования олидерских ролях в образовании, которые могут быть распространены средиучителей средних школ.

The article suggests a discussion of the importance of supporting teacher leader-ship in secondary education. It also explores the current research on leadershiproles, which can be shared among secondary school educators.

Nazarbayev Intellectualschool of Physics andMathematics in SemeyEnglish teacher, M.Ed.

FARIT KHUSSAINOV

The article suggests a discussion of the importance ofsupporting teacher leadership in secondary education. Italso explores the current research on leadership roles, whichcan be shared among secondary school educators.

Secondary school leaders, educators, parents, and otherstakeholders who implement change at their schools needto realize that one of the areas of work of the school com-munity organized during the process of change is sharingleadership roles with the staff members who are capable oftaking these roles. The principal of a school may find itchallenging to implement changes without support of themembers of their administration team. Moreover, whenschool administrators bring in new ideas to improve theeducational process, teachers are the ones who may bestprovide the feedback to what is being implemented. There-fore, educators need to actively participate in the processof change implementation by taking leadership roles thatwill allow them to adjust and improve what is being imple-mented at their schools.

There is a variety of leadership roles teachers can take.Some educators may realize that they have already beenworking toward becoming teacher leaders; others may findthemselves capable of committing to such roles. In any case,it is important for teachers and administrators to rememberthat sharing leadership roles will greatly improve the edu-cational process and contribute to the implementation ofchange at schools.

Harrison and Killion (2007) describe some of the rolesfor teacher leaders in their article, published in Septemberissue of Educational Leadership journal. The authors offersuch roles like a resource provider, when teachers "helptheir colleagues by sharing instructional resources"; an in-structional specialist who assists in using effective teach-ing methods; a curriculum specialist who leads educatorsin following the curriculum, using "common pacing charts",and organizing "shared assessments" [p. 74-75]. Otherteacher leader roles, according to Harrison and Killion(2007), include classrooms supporters who help teachersinside their classrooms through lesson demonstrations,coteaching, and lesson observations; learning facilitatorswho encourage colleagues to organize and participate inprofessional development; and mentors who work with nov-ice teachers and guide them through the process of adjust-ment to the school settings by being a role model. The schol-

ars also argue that teachers may become data coacheswho assist with processing and analyzing a great amountof school data for the improvement of the educational pro-cess.

Another way for school educators to develop the educa-tional process is to participate in Professional LearningCommunities (PLCs). DuFour (2004) explains 3 ideas thatrepresent the main principles of PLCs: ensuring that stu-dents learn, creating a culture of collaboration, and focus-ing on results. The scholar argues that it is essential forschool communities to shift their focus from the teachingprocess, that is, methods and techniques of teachers, theirdifferent approaches to teaching, onto the process of stu-dent learning, where success of each learner is crucial.DuFour (2004) also claims that the atmosphere of collabo-ration among the members of PLCs is one of the key fac-tors in ensuring successful learning of all students. Finally,the author suggests that "educators must begin to embracedata as a useful indicator of progress" and constantly de-velop the improvement goals at their schools [p.129].

One of the roles of a school administrator is to superviseand evaluate teachers' work. Principals need to collaboratewith the staff members throughout the academic year andassess the effectiveness of educators' methods of teaching.Considering the amount of teachers in any school, it is aquite demanding and time-consuming acitivity for one per-son to acomplish. Darling-Hammond (2013) suggests in herarticle When Teachers Support and Evaluate Peers that ateacher who has expertise and is able to organize a systemof due process and review may take the role of a peer evalu-ator and mentor and participate in what is called peer assis-tance and review (PAR). According to Darling-Hammond(2013), such teacher leaders will be able to discharge theamount of work administrators do, help novice teachers withstarting their teaching careers, and contribute to the devel-opment of the evaluation system at their school.

Regardless of what leader's roles teachers take, theircontribution to the improvement of the educational processwill be invaluable. Bringing changes to schools is a chal-lenging task. Therefore, school leaders need to realize thattheir staff members' work may be of great benefit if admin-istrators share their leadership roles with teachers.

AM I A TEACHER LEADER?SUGGESTIONS ON TAKING A LEADER'S

ROLE AT SCHOOL

REFERENCEDarling-Hammond, L. (2013). When Teachers Support and Evaluate Peers. Educational Leadership, 71(2), 24-29.DuFour, R. (2004). What Is a Professional Learning Community? Educational Leadership, 61(8), 6-11.Harrison, C., & Killion, J. (2007). Ten Roles for Teacher Leaders. Educational Leadership, 65(1) 74-77.

THE ISSUES OF EDUCATION

5

¹2 (2) 2015

Восточно-Казахстанскийгосударственныйуниверситет им.

С. Аманжолова, магистрант

ЖАНЫБЕКОВА ЛТИФАТТОКЕНОВНА

Организация эффективного управления качествомметодической подготовки в вузе предполагаетисследование сложных социально-образовательныхсистем с целью обеспечения их целостности идальнейшего развития. Так А. С. Рыков полагает, что"изучить целостную систему означает аргументированодоказать наличие и раскрыть сущность основныхчетырех свойств системы: целостность и членимость;связность; организованность; интегративность" [1, с. 16-18]

Предлагаемая система управления качествомметодической подготовки будущих учителей в условияхуниверситета организована с учетом требованийвсеобщего менеджмента качества.

Анализ исследований проблемы методическойподготовки студентов в вузе показал, что средиисследователей нет единства в понимании термина"система методической подготовки студентов", в основекоторой лежит системный подход к методическойподготовке как важнейшей составляющейпрофессиональной педагогической деятельности. Приэтом системный подход связывается с другимисовременными подходами к построениюобразовательных систем, в том числе процессным,личностно - деятельностным, компетентностным,рефлексивным, интегративным и контекстным.Системный подход устанавливает, что "системаметодической подготовки учителя - педагогическаясистема, включающая в себя совокупностьфункциональных и структурных компонентов,взаимодействие которых порождает интегративноекачество личности учителя - методическую готовность.Она ориентирована на цели педагогической системыболее высокого порядка - профессиональнойподготовки" [2, с.2]. Деятельностный подходопределяет, что "методическая подготовка будущегоучителя заключается в том, чтобы он овладелдеятельностью, которая обусловлена структурой ифункциями методики обучения предмету каксамостоятельной научной деятельности" [2, с.64]. Спозиций интегративного подхода методическаяподготовка студентов "обеспечивает формированиенеобходимых методических знаний и умений,оказывающих влияние на перестройку структуры

профессионального мышления, готовности учителя ксамообразованию и самопроектированию методическойготовности" [2, с.133]. Компетентностный подход кметодической подготовке педагога предлагает в качествеее результата рассматривать методическуюкомпетентность как "способность конструироватьэффективный учебный процесс для широкого кругапедагогических ситуаций в контексте учебного предмета"[2, с.68].

Данные подходы, выявленные в соответствии сосновными структурными компонентами методическойподготовки (цель, содержание, методы, формы исредства, результаты обучения), сосуществуют идополняют друг друга.

Управление качеством методической подготовкибудущего учителя, согласно системному подходу,представляет собой функциональную систему со всеминеобходимыми признаками системности: целью,совокупностью взаимосвязанных структурныхэлементов, функционированием процессов,технологической реализуемостью процессов,результатами. В рамках процессного подходаметодическая подготовка рассматривается какмногоэтапный процесс, осуществляемый в руслеобразовательного процесса университета, качествокоторого достигается посредством реализуемых всовокупности организационно-управленческих иобеспечивающих процессов, мониторинга и оценкикачества. Все указанные процессы реализуются за счетсоответствующих методик и/или технологий, а такжеинформационного и программно-методическогообеспечения.

Методическая подготовка как система названныхпроцессов представлена на рисунке 1.1:

СИСТЕМА УПРАВЛЕНИЯКАЧЕСТВОМ МЕТОДИЧЕСКОЙ

ПОДГОТОВКИ БУДУЩИХ

Мақалада жоғарғы оқу орнында болашақ ұстаздарды дайындаудыңсапасын басқару мәселелері қарастырылған. Педагог кадрларды дайындаужүйесінің құрылымы мен процесстері сипатталады. Автор жоғарғы оқуорнында ұстаздарды дайындау ісін жетілдіруге қатысты өз ойларыменбөліседі.

В статье рассматриваются вопросы управления качествомметодической подготовки будущих учителей в условиях высшего учебногозаведения, описаны процессы и структура системы подготовкипедагогических кадров. Автор делится своим видением совершенствованияподготовки учителей в вузе.

The article is discussed the management of quality of methodical preparation offuture teachers in a higher education institution, describes the processes and struc-ture of the system of teacher training. The author shares her vision of improvingthe training of teachers in high school.

УЧИТЕЛЕЙ В УСЛОВИЯХ УНИВЕРСИТЕТА

организационно-управленческие процессы

основные процессы

Обеспечивающие процессы

К организационно-управленческим процессам мыотносим организацию качественной методическойподготовки среди студентов; проектированиеинвариантных образовательных программ;планирование учебного процесса; менеджментпроцессов и ресурсов; анализ и корректировку.

Âîïðîñû îáðàçîâàíèÿ

¹2 (2) 2015

6

Они направлены на повышение эффективности ирезультативности основных и обеспечивающихпроцессов (формирование целей в области качества,управление планированием образовательного процессапо методической подготовке)

Основным процессом является сам процессметодической подготовки, включающий в себяпланирование, организацию урока, контроль и оценку.Непосредственным результатом данного процессаявляется оказание образовательной услуги пометодической подготовке (лекционные и практическиезанятия, педагогические практики)

Обеспечивающие процессы - это учебно-методическоеи информационное обеспечение; материально-техническое обеспечение; кадровое обеспечение;документационное обеспечение; научно-исследовательская деятельность; взаимодействие спотребителями.

Структура методической подготовки будущих учителейраскрывает структурные элементы, этапность, формыобучения и диагностики, которые нацелены нареализацию функций методической подготовки(интегрирующую, мотивационно-ценностную,обучающее - контролирующую и методологическую,мировоззренческую). Данные функции обеспечиваютдвижение будущих учителей в процессе становленияметодической компетентности от методического знанияк готовности и способности осуществлять методическуюдеятельность в реальных условиях.

Структурными элементами методической подготовкина I ступени являются: учебные дисциплины цикла БДи учебно-ознакомительные практики, обеспечивающиеформирование разрозненных методических знаний иумений будущих учителей; учебная дисциплинаТехнологии и методики обучения и воспитаниясоответствующего профиля и курсы по выбору,направленные на овладение системой теоретическихзнаний в области теории и методики обучения ивоспитания соответствующего направления ипрактическими умениями; педагогическая практика,способствующая закреплению знаний и умений, а такжерасширению и углублению за счет включения будущихучителей в методическую деятельность в реальнойситуации; курсовая работа, обеспечивающаяформирование исследовательских уменийобучающихся.

На II ступени обучения: учебные дисциплины цикловБД и ПД, расширяющие и углубляющие ранеесформированные методические знания в ходе освоенияучебных дисциплин фундаментальной подготовки;элективные дисциплины, направленные на расширениетеоретических методических знаний; педагогическаяпрактика, обеспечивающая повышение уровнясформированности умений осуществлять научноеисследование в области теории и методики обучения ивоспитания соответствующей дисциплины; научно-педагогическая практика, представляющаязавершающий этап формирования методических знаний,умений и навыков их применения на практике вреальных условиях.

По решению ученых советов университета ифакультетов курс "Методика преподавания дисциплины"может быть дополнен спецкурсами, направленными наформирование у будущих учителей готовности кпроектированию содержания и технологийпреподаваемого предмета.

Базовая подготовка (І уровень) необходимавыпускнику вуза для осуществления профессиональнойдеятельности в любой сфере. Универсальностьпсихолого-педагогических знаний и умений заключаетсяв том, что они обеспечивают успешность решениясоциально-личностных проблем в сфере любойдеятельности.

Методический (ІІ) уровень методической подготовкипредполагает формирование у выпускника системыспециальных умений, связанных с преподаваниемконкретной дисциплины.

Между двумя уровнями методической подготовкиобеспечивается содержательно-технологическаяпреемственность в освоении как психолого-педагогических, так и методических знаний и умений.Методические умения в ходе вариативной методическойподготовки непрерывно расширяются и углубляются,приобретают целостный и системный характер.

Основными положениями, которыми руководствуетсяв своей деятельности любой руководитель, являютсяпринципы управления. В качестве принциповуправления методической подготовкой будущихучителей в университете с учетом профиля их будущейпрофессии нами сделан акцент на принципы: целевойгармонизации, гуманистической направленности,диалогичности, комплексности, координации ипостоянного обновления.

Современные системы качества базируются наследующих принципах:

- удовлетворенность всех групп потребителейобразовательных услуг, среди которых студенты,родители, работодатели;

-эффективное взаимодействие всех участниковобразовательного процесса с мотивацией постоянногоулучшения;

- постоянный мониторинг качества образовательногопроцесса по методической подготовке.

Среди условий, определяющих качество методическойподготовки, можно назвать следующие:

- качество процесса управления образовательнымпроцессом по методической подготовке;

- качество процесса управления образовательнойсредой в области методической подготовки;

- качество осуществления образовательного процессапо методической подготовке;

- качество ресурсного обеспечения образовательногопроцесса по методической подготовке;

- качество мониторинга показателей состоянияобразовательного процесса по дисциплинам кафедр;

- качество процесса контроля осуществленияобразовательного процесса;

- качество процесса контроля результатов поовладению методической подготовкой;

- качество мотивации делового поведенияпреподавателей и студентов выпускающих кафедр.

Выстраивая систему управления качествомметодической подготовки будущего учителя, необходимопомнить о функциях, которые она в себе содержит. Внашем исследовании мы выделяем пять функцийуправления, которые представляют собой особый видуправленческих действий на объект управления илиособые виды действий субъекта управления синформацией: анализ, планирование, организация,контроль, регулирование.

Методы управления подготовкой будущих педагоговв вузе объедены в три группы:

- экономические (премирование и стимулирование ихсвободным временем),

- административные (приказ, распоряжение и т. д.);- социально-психологические методы (совет, просьба,

пожелание, поощрение, благодарность), которыеявляются наиболее значимыми в управлении.

Считаем необходимыми также использованиеследующих методов и приемов в обучении, такие какметоды стимулирования интереса и отношения кизучаемой дисциплине; методы формированиязнаний; методы формирования культуры общения, втом числе и профессионального; методыформирования опыта поведения; методы контролязнаний, умений и навыков.


7

¹2 (2) 2015

Предлагаемая система управления качествомметодической подготовки в университете, включает дваблока: теоретический и практико-ориентированный; атакже компоненты:

- целевой (определение целей и задач);- содержательный (принципы, подходы, методы,

средства, этапы);- деятельностный (условия, процессы, ресурсное

обеспечение, мониторинг);- субъектный (инфраструктура, подразделения);- результативный (результат).Теоретический блок представляет собой

теоретический фундамент системы управлениякачеством методической подготовки, в него входятметодологические и теоретические основы методическойподготовки будущих учителей, такие какметодологические подходы, группы внешних ивнутренних принципов, функции, методы и психолого-педагогические условия. Он состоит также из социально-экономических, нормативных и методологическихоснований.

Одним из компонентов системы управления качествомметодической подготовки выступает целевой, которыйопределяет иерархию целей:

цель методической подготовки овладение студентамиметодическими умениями, развитие которыхпредполагается на лекционных, семинарских занятияхпо методике обучения, при выполнении курсовых работи в процессе педагогических практик;

цель управления качеством методической подготовки- создание условий для качественной методическойподготовки будущих учителей.

В основу разработки данной системы положена цель,которую мы сформулировали как определение иуправление взаимосвязанными и взаимодействующимипроцессами для достижения определенных результатов- высокого уровня планирования, организации иконтроля учебного процесса и готовности косуществлению профессиональной деятельности.

Формирование целевых установок осуществляется сопорой на теоретический блок модели.

Другим блоком данной системы является практико-ориентированный блок, включающий в себякомпоненты: содержательный и деятельностный.Содержательный компонент обеспечиваетсодержательное наполнение методической подготовки.Он представлен основным, поддерживающим,организационным и коммуникативным,специализированным, переносимым элементами,включающими в себя методические знания, умения инавыки, ценностные идеи, нормы и правила в областитеории и методики обучения и воспитаниясоответствующего направления. Данный компонентвключает:

o функции методической подготовки (интегрирующая,мотивационно-ценностная, обучающе-контролирующая,методологическая и мировоззренческая);

" Принципы системы качества (удовлетворениевсех групп потребителей образовательных услуг, средикоторых студенты, родители и работодатели;эффективное взаимодействие всех участниковобразовательного процесса с мотивацией постоянногоулучшения; постоянный мониторинг качестваметодической подготовки);

o принципы методической подготовки (принципыорганизации учебного материала: принципсоответствия содержания методической подготовкипотребностям общества и потребностямсамосовершенствования личности обучаемого; принципгуманизации содержания методической подготовки;принцип единства фундаментальности и социально-практической направленности содержанияметодической подготовки; принцип модульности

построения; принцип интеграции, обеспечивающиймеждисциплинарное построение содержания учебногоматериала в логике мыслительной и практическойметодической деятельности обучающихся; принципусиления ценностных аспектов в содержанииметодической подготовки; принцип вариативности;принцип учета индивидуальных особенностейобучающегося.);

o уровни (базовый и методический), на каждом изкоторых реализуются образовательные программыметодической направленности, нацеленные напоэтапное формирование методических умений;

o методики (технологии), обеспечивающие практико-ориентированный, проблемно-исследовательский,прикладной характер учебного процесса, активизациюи увеличение доли самостоятельной работы студентов,их вовлечение в разрешение учебно-методическихситуаций, имитирующих профессиональные проблемыи виды деятельности;

o этапы формирования методических умений.Взаимосвязь названных элементов содержательного

компонента системы обеспечивается опорой на единыеконцептуальные основания и целевые установкисистемы.

Следующую составляющую описываемой системыпредставляет деятельностный компонент. Ведущимиметодологическими подходами, определяющимипроектирование деятельностного компонента являлись:модульный, деятельностный, компетентностный иличностный подходы. Данный компонент определяеторганизацию и проведение образовательного процесса,в частности методы, формы и средства обучения,способы деятельности обучаемых и преподавателей наразличных этапах становления методическойкомпетентности будущего учителя.

Управление функционированием и развитиемметодической подготовки подчиняется общемуалгоритму цикла управления, обоснованному в общейтеории управления и включающему анализ исходногосостояния системы (педагогический анализ),планирование, принятие решения, реализацию,контроль, коррекцию. В этой связи был определенмеханизм формирования управленческих решений каксовокупность способов мониторинга, проектирования,реализации, контроля, коррекции, направленных науправление качеством методической подготовки врамках управленческого цикла. При этом выделеныследующие функции управления, которые также входятв деятельностный компонент конструируемой системы:

o мониторинговая, реализуемая на основепедагогического наблюдения, анализа процессов иполученных данных, диагностики достигнутыхрезультатов, их оценки;

o проектировочная, реализация которой обеспечиваетпроектирование на основе результатов мониторингацелей управления и средств для их достижения;

o принятия решения, осуществляемая на основепринятия и конкретизации целей, прогнозированиярезультатов, выявления средств и способовдеятельности с учетом уточненных целей и результатов,выдвижения и согласования возможных вариантоврешения (альтернатив) и выбора посредством оценкиокончательного решения;

o реализующе-коррекционная, направленная нареализацию управленческого решения или необходимуюкоррекцию деятельности и/или ее результатов.

Управление качеством функционированияметодической подготовки связано с мониторингом иреализацией целей управления и средств обеспеченияее качества через организацию методическойподготовки, с одной стороны, в соответствии с ранееобоснованными ее функциями и принципами, с другой- с учетом принципов образовательного процесса в


¹2 (2) 2015

8

условиях университета, что обеспечиваеторганизационную и содержательную включенностьметодической подготовки в образовательный процессуниверситета, а также через развитие методическойкомпетентности. Управление качеством развитияметодической подготовки предполагает на основемониторинга проектирование новых целей управленияи средств их достижения, способствующих постоянномуповышению уровня сформированности у студентовметодической компетентности, позволяющей решать всеболее сложные задачи профессиональнойдеятельности, которые отвечают не только реальным,но и перспективным требованиям работодателей.Результативный компонент определяет конечныерезультаты управления качеством методическойподготовки. Исходя из требований системного иконтекстного подходов, результаты методическойподготовки определяются в системном, обобщенномвиде как признаки готовности студента (выпускника)применять методические умения для решенияпрофессиональных задач.

Результативный компонент представлен элементами,позволяющими диагностировать результативностьразработанной системы управления качествомметодической подготовки. Диагностируемымиэлементами являются мотивационно-установочный,информационно-когнитивный, операционально-технологический, социально-поведенческий, находящиеотражение в компонентах методической компетенции.Результативный компонент модели - это итог управленияметодической подготовкой будущего учителя вуниверситете. Он непосредственно взаимосвязан с

целевыми компонентами двух блоков. В нашемисследовании результатом является методическаяготовность будущего учителя в университете. Системакритериев эффективности управления процессомметодической подготовки будущего учителя вуниверситете особенно актуальна потому, что объектомметодической деятельности будущего учителя являетсячеловеческая индивидуальность, а профессиональныекачества специалиста проявляются, прежде всего, наличностном уровне. В нашем исследовании в качествекритериев использованы: успеваемость студентов,посещаемость занятий студентами, отношение к учению,удовлетворенность учебной деятельностью, отношениестудентов к содержанию методической подготовкибудущего учителя в университете, изменениепредставления о профессиональной значимости качествличности будущего учителя, уровень самоактуализацииличности студента.

Системная детерминированность блоков и ихкомпонентов описываемой системы обеспечивает ееорганизационно-концептуальную целостность, чтовыступает важным условием ее внедрения вобразовательный процесс вузов.

Таким образом, представленная система управлениякачеством методической подготовкой будущих учителейв университете раскрывает сущность данного феномена,его структурный и функциональный состав, а такженаиболее характерные связи между компонентами. Нанаш взгляд, реализация представленной системы будетблагоприятствовать совершенствованию управлениясистемой методической подготовки в целом и всех еесоставных компонентов в частности.

ЛИТЕРАТУРА:1. Рыков А.С. Системный анализ: модели и методы принятия решений и поисковой оптимизации. - М.: ИздательскийДом МИСиС, 2009, 608 с.2. Митина Л. М. Психология профессионального развития учителя. М., 1998. 320 с


9

¹2 (2) 2015

Семей қаласындағы "№2кешкі мектебі" КММ

тарих және географиямұғалімі

ҚҰРМАНҒАЛИЕВ САМАТМҰРАТБЕКҰЛЫ

Біздің елде күндізгі мектептермен қатар түзеумекемелеріндегі кешкі мектептер де қызмет етеді. Түзеуколонияларындағы жалпы орта мектептер әрқашандакешкі білім беру жүйесіндегі ерекше буынын құрайтын.ҚР ҚАК 30 жасқа толмаған сотталғандарға негізгі жалпыорта білімді алуды міндетті етіп бекіткен. Сондықтантүзеу колонияларындағы кешкі мектептерінде, заңбойынша 18 бен 30 жас аралығындағы тұлғалар білімалады. Сонымен қатар өз өзтініштері негізінде 30 жастанасқандар да мектепке қабылданады. 2003 жылдың 1-қыркүйегінен ШҚО бойынша ҚАЖД мекемелерінде 7кешкі мектеп жұмыс жасайды. Оның ішінде ТК-35мекемесіндегі №2 кешкі мектебінде 2014 жылдың 1-қыркүйегінде 91 оқушыны құрады.

Біздің қоғамда сотталғандардың білім алуы әр түрлібағаланады. Қылмыскердің білімін көтеру еш бір қажетіжоқ деушілері де бар. Шамамен бас бостандығын шектеумекемелерінен босап шыққандардың 70 % қылмысжасап қайта сотталады. Сонымен қатар мектептерколония әкімшілігіне көптеген қиыншылықтар туғызады.Мәселен, сотталғандар жұмыстан қол үзуге мәжбүрболады, педагогикалық құрамға тұрақты қауіпсіздікжасау үшін бақылаушылар тобын бөліп, бақылау пунктінорнатуы керек, және мектепті қаржыландыру да оңайшаруа емес. Мектептің жабылуы түзеу мекемесіәкімшілігін көптеген қосымша шаруалардан босататынеді.

Ал, келесілері сотталғандар білім алу тиіс депойлайды. Мектеп олардың ойынша өмірде шалысбасқандардың өмірге, құндылықтарға деген көқарасынкоррекциялайтын, ресоциализация өтетін мекеме.Ресоциализация - бұл қайта социализация. Оныңәсерімен индивидтің құндылықтары, мақсаттары,қоғамдық нормалары өзгереді. Білімнің жоқтығы көпжағдайда адамның қылмыс жасауының себептерінің біріболып келеді. Сол себепті қылмыстық-атқару жүйесініңдаму концепциясында бас бостандығын алғаннан кейінгікезде қоғамға еркін кіру үшін сотталғандардыңресоциализациясын қамтамасыз ету үшін басбостандығы шектелген сотталғандармен педагогикалық-психологиялық жұмысын күшейтуді алдына міндет етіпотыр.

Кешкі мектептер түзеу мекемелерінде қызмет жасап

келе жатқанына біраз болды. Бірақ сотталғандарменпедагогикалық жұмыс кезінде мұғалімдер үшін көптегенқиындықтар туындайды. Сондай қиындықтардың бірі,халықтың криминогенді тобы бір жерде жиналуы себептітеріс орта әсері. Ол қылмыстық әлемнің дәстүріненегізделген тұлғааралық қатынастармен өмір сүреді.Колонияда физикалық түрде өмір сүре алудың жалғызамалы болып отырған қылмыстық тәртіпті барлықсотталғандар қатаң сақтайды. Ал қылмыстық әлемдемектепке бару көбіне қолдай берілмейді. Соның әсеріндекөптеген оқушылар мектепті тастап кететін жағдайлартуындайды.

Түзеу мекемелеріндегі режимдік жағдайы да бірқатарқиындықтар туындатады. Үй тапсырмасын орындаужағдайы оқушыларда болмайды. Ішкі тәртіпті бұзғаныүшін қатаң жағдайдағы изоляторға қамалған оқушыбелгілі уақытқа мектептен қол үзеді. Сонымен қатарөндірістік аймақтағы жұмыс та, кезекшілік те білімсапасына өзінің кері әсерін тигізеді. Оған қосасотталғандарға жай уақытта туындамайтын күнделіктіөміріндегі ұсақ-түйек келеңсіздіктер туындайды.Мәселен, темекі шегу, шай ішу мүмкіншілігіненайырылмау үшін де мектепке барудан немесе сабақтатапсырманы орындаудан бас тартуға себепкер болаалады.

Білімнің қарапайым деңгейі, нормативті емес лексика- осының бәрі мектептегі білім беру мен тәрбиелеупроцесін қиындатады. Білімдерінің төмендігі сонша,оқушылардың көбі өзінің не жазғанын да түсінбейді.Сотталғандардың басым бөлігне басты құндылық көпақша болып табылады. Оны кез-келген жолмен табуғабаратындықтарын да жасыра бермейді.

Түзеу мекемелерінде жұмыс істейтін мұғалімдероқушыларды ынталандыру жағынан да шектелген.Себебі ынталандыру шаралары (туыстарымен қосымшажүздесу, қосымша "передачаға" рұқсат беру) мектептегіоқушы жетістігіне еш назарға алынбайды. Сондықтан бұлжағдай да оқушылардың мектепке деген кері көзқарасынқалыптастырады.

Осындай қиын контингентпен жұмыс жасау әринепедагогтардың моральды, психикалық, эмоционалдықжәне әлеуеттік күштерінің мейілінше көп тартылуынқажет етеді. Сондықтан мұғалімнің бар жұмысы

ТҮЗЕУ МЕКЕМЕЛЕРІ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КЕШКІМЕКТЕПТЕРДЕ БІЛІМ БЕРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мақала Қазақстанның қылмыстық атқару жүйесінің түзету мекемелеріндежұмыс жасайтын кешкі мектептердің жағдайында жазасын өтеуші тұлғаларғабілім берудің мәселелеріне арналған. Автор сотталған адамдарды түзетуүдерісіндегі кешкі мектептердің атқаратын рөлі туралы сөз қозғай отырып,пенитенциарлық мекемелердегі білім беру жүйесін реформалау қажеттігітуралы ой қозғайды. Сонымен қатар автор кешкі мектептерде білімалушылардың оқуға деген ынтасын оятудың әдістеріне қатысты өзойларымен бөліседі.

Статья посвящена вопросам обучения лиц, отбывающих наказание засовершенные преступления в условиях вечерних школ, действующих висправительных учреждениях уголовно-исполнительной системы Казахстана.Автор затрагивает тему о роли вечерних школ в процессе исправленияосужденных лиц и говорит о необходимости реформирования системыобразования в пенитенциарных учреждениях. Также автор делиться своимимыслями о методах мотивирования учащихся вечерних школ.

The article deals with training of persons serving sentences for crimes committedunder evening schools operating in correctional institutions of the penal system inKazakhstan. The author touches on the role of evening schools in the process ofcorrecting the convicted persons and talks about the need to reform the educationsystem in prisons. The author also shares his thoughts on the methods of motivatingstudents of night schools.

Á³ë³ì áåðó ìýñåëåëåð³

¹2 (2) 2015

10

оқушыларды ынталандыру бағытында жаңа әдіс-тәсілдерді іздеу болып табылады. Түзеу мекемесіжағдайында мұғалім сотталған-оқушылармен жұмыскезінде бастысы өзін тек жағымды жағынан көрсете білуікерек. Әйтпесе кез-келген ағат қадам, оқушы мұғалімненбас тартуына апаруы мүмкін. Оқушыны сабаққаынталандыруда мұғалімнің басты құралы ретінде өзініңсөзі болып қалып отыр.

Кейбір иновациялық процестер кешкі мектептеөміршеңдік танытып, оқушылардың қызығушылығынтудырады. Бірақ, жоғарыда айтылғандай, оқушылардыңерекшеліктеріне байланысты керекті нәтижені ұзақ күтуқажет. Оқушылардың орташа білімі - "қанағаттанарлық"

бағасынан әрең дегенде асады. Білім алуға деген оңкөзқарасқа өте баяу өтеді. Оған қоса сотталғандардыңқозғалысы өте үлкен. Осының бәрі білім сапасына үлкенәсерін тигізеді.

Бас бостандығын айыру ретінде қылмыстық жазаныңорындалуының басты мақсаты сотталғандардыңтүзеліп шығып, адамдарға деген ілтипаттылық пенқұқықтық тәртіптілікте өмір сүруге дайын болуы. ҚР ІІМмәліметтері бойынша кешкі мектеп түлектерінің текүштен бірі ғана қайта істі болып оралады. Осындайпедагогикалық қызметтің нәтижесін ұлы Абайдың "Менадам түзелмейді дегеннің тілін кесер едім" деген сөзіменаяқтауға болады.

Á³ë³ì áåðó ìýñåëåëåð³

11

¹2 (2) 2015

Семей қаласының №38 орта мектеп-лицейінің мұғалімдері

ҚҰЛЖАНОВА АЙЖАНОРАЛХАНОВНА,

Мақала педагог мамандардың өзара кәсіби әрекеттесуінің бір түрі - коучинг мәселелеріне арналған.Авторлар коучингтің мәні мен оны орта мектеп қабырғасында ұйымдастыру ерекшеліктеріментаныстырады. Мұғалімдеріне коучинг жүргізу тәжірибесінен түйген ой қорытындыларымен бөліседі.

Статья посвящена одному из видов профессионального взаимодействия педагогов, как коучинг. Авторыстатьи подробно разъясняют, что такое коучинг и как его организовать в стенах средней школы. Делятсявыводами из собственной практики по проведению коучинга для преподавателей средней школы.

The article is devoted to the type of professional interaction of teachers as coaching. The authors explain in detailwhat the coaching is and how to organize it within the walls of high school. They share with findings from ownpractice on conduct coaching for secondary school teachers.

Коучинг - (ағылш. Coaching) сөзбе-сөз аудармасы -тәлім ету, дайындау, жаттықтыру. Бұл - әріптестердің(коуч пен әріптесі) құпия, белсенді және жасампаз өзараәрекеттестік үдерісі. Оның барысында қолданыстағыоқыту тәжірибелерін бірлесіп ойластыру, идеяларменалмасу, коуч тарапынан рефлекстік диалогқа тартунегізінде екінші мұғалім өз жұмысының жекелегенсалаларын жетілдіру, оларды тереңірек дамытып,анағұрлым жоғары сапалық деңгейге көтеру және іскеасыру жөнінде шешім қабылдау мақсатында кәсібибілімін, игерген дағдылары мен тәжірибесін жетілдіреді.

Коучинг - мұғалімнің іс-тәжірибесін жетілдіреді.Коучинг білім беру тәжірибесін жақсарту мақсатындаынтымақтастықтағы мектеп ортасында жүзегеасырылады. Мұғалім өз жұмысында жетістікке жетуінемүмкіндік беретін іс-әрекетті талдау және ол туралыойлануға арналған құралдарды ұсыну мүмкіндігі коучингфакторы болып табылады. Коучинг қызмет емес, қарым-қатынас болып табылады, оның барысында тәлімгерлеробьективті тыңдаушы және бағыттаушы болады. Коучингмұғалімдерге өз мүмкіндіктерін пайдалануға көмектесудеген ұстанымға негізделген. Коучинг аяқталған соңмұғалімдер арасында орнаған қарым-қатынас біліктілігітөмендеу мұғалімнің өзіне-өзі көмектесуіне мүмкіндікалып проблемалардың шешуін өзінше табуғакөмектеседі, себебі тәлімгерлік түзету қағидатына емес,даму қағидатына негізделген.

Коучинг - консалтинг және тренинг әдісі; классикалық

КОУЧИНГ - ӘРІПТЕСТЕР АРАСЫНДАҒЫӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСУДІҢ БЕЛСЕНДІ ЖӘНЕ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҮДЕРІСІконсалтинг пен тренингтен айырмашылығы - коуч кеңесжәне қатаң ұсыныстар бермейді, ол шешімді тәлімалушылармен бірлесе отырып іздестіреді. Алпсихологиядан айырмашылығы коучингтегімотивацияның бағытында. Коучпен жұмыс істеудебелгілі бір мақсатқа, өмірде және жұмыста жаңа,позитивті тұжырымдалған нәтижелерге жетуұйғарылады. Коучингті меңгерген маманды "коуч" не"коучер" деп атайды.

Коучинг ұжымдық болып табылады және жиі түрдетәлім алушылардың мықты жақтарынан басталады.Коучтар тәлім алушыларға шешімдер жоспарынәзірлеуге көмектесу үшін ашық сұрақтар қояды жәнепроблемалардың шешілуіне септігін тигізеді. Коутаркеңес бермейді; олар созылмалы жетілдіругеынталандырады. Коучтар тәлім алушыларды жаңағысыннан өткізуде және нәтижеге қол жеткізу үшін оныңмықты жақтарын пайдалануда жауапкершіліккешақырады. Коучтар объективті мақсаттарды ұсынадыжәне тәлім алушылардың жаңа іс-әрекеттерді байқапкөруіне ынтасын қолдайды.

Коучингтің ерекшеліктері:- қарым-қатынас ұзақтығы алдын-ала белгіленеді;- әдетте, құрылымдық сипатта болады; кездесулер

алдын ала жоспарланады;- кездесулер қысқа мерзімді (кейде уақыты шектеулі)

және дамудың нақты бағыттарына / мәселелерінебағытталған;

ЖҰМАХАНОВА НАЗЫМНУРГАЗИНОВНА,

САНИЯЗОВА АЙНАШМАМЫРХАНОВНА


¹2 (2) 2015

12

- коучте біршама практикалық тәжірибесінің болуыміндетті емес;

- коучинг білім алушыларда нақты дағдынықалыптастыруға бағытталған;

- басты назарда, әдетте, кәсіби проблемаларды шешу;- кеңес беру мақсаты нақты, қысқа мерзімді

мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған;- коучинг дамудың белгілі бір бағыттарын қарауға,

нақты мәселелерді шешуге бағытталған.Ал енді кезекті коучингтерден кейінгі ой

толғанысымызбен бөліссек. "Оқушылардың ғылыми-зерттеушілік ізденісін қалыптастыру" тақырыбытөңірегінде ой қозғап, оның негізі қайда? қалай? не үшін?деген сұрақтарға бірлесе жауап табуға тырыстық.Жоғарыдағы мәселені зерделей келе, коучинг-семинарды өткізуді жөн көрдік. Мақсаты: Оқушылардыңғылыми зерттеу жұмыстарының жандануына ықпал етужәне құзыреттіліктің дамуына жағдай жасау.

Коучингтен күтілетін нәтиже: қатысушылар жобалауәдісінің негіздерін меңгереді; оқушылармен ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізуге машықтанады.

Коучингтің басында әріптестер арасында жағымдыпсихологиялық жағдаят қалыптастыру мақсатындатренинг ұйымдастырылды. Жұмыстың бұл түріндеәріптестерім эмоцияға беріліп, жағымды психологиялықорта қалыптастыруға тырысты.

Мұғалімдердің қызығушылығын ояту мақсатында"Құстар сабағы" атты бейне фильм ұсынылды.Бейнефильм көрсетілгеннен кейін әр топтан фильмненқандай әсер алғандығы жайлы сұралды. Бейне фильмкөрсетілген сәтте мұғалімдердің мұқият құлақ салып,ерекше назар аударғандарын байқадым. Көпшілікұстаздар өз ойларын еркін жеткізді, алған әсерлеріменбөлісті. Дегенмен, селқостық танытқан ұстаздар даболды. Топта отырған кейбір мұғалімдердің үнсіз қалып,кейбір мәселелерге өз ойларын ашық білдірмегені дебайқалып тұрды.

Коучинг барысында ұстаздар "Фиш бон"стратегиясының көмегімен проблеманы анықтап, шешужолдарын тауып, қорытынды жасап үйренді. Сондай-ақ ғылыми-зерттеу жұмысын ұйымдастырудың алғашқықадамдары тұрғысында ой қозғап, топта талқылауғамүмкіндік берілді.

Келесі кезекте әрбір топқа қима қағаздар таратылып,абстрактіні мағынасына қарай сәйкестендірутапсырмасы берілді. Бұл тапсырманы орындаубарысында ұстаздар қауымының қиналғандығыбайқалды, әйтсе де бірлесе отырып жұмыс жасаудыңарқасында тығырықтан шығу жолдарын іздеп, дұрысжауапты табуға тырысты.

Қатысушылардың тақырып төңірегінде білімдерінтолықтыру мақсатында таныстырылым көрсетілді.Таныстырылым барысында зерттеу мен жобалаудыңайырмашылығы айқындалып, жобалаудың бірнешетүріне түсініктеме берілді.

Осы мәселе анықталған соң "Оқушылардың ғылыми-зерттеушілік ізденісін қалыптастыру" атты таратпа ресурсалға тартылды. Өз идеялары мен таратпа материалдағыайтылған ойларды салыстыра отырып, Бононың "6ойлау қалпағы" әдісі арқылы топта талқыға салды.Қатысушылар қалпақтың түсіне байланысты деректержинап, нақты дәлелдер келтіріп, өз позицияларынқорғауға тырысты. Әріптестер бұл әдіске зорқызығушылық танытты.

Ұстаздар қауымымен жұмыс жасау өте қызықты.Себебі оқушы рөліндегі ұстаздардың әрекеттерінен, ой-

пікірлерінен жаңа үрдіске деген қызығушылықаңғарылып тұрды. Ұстаздар жай уақыт өткізу мақсатындаемес, кәсіби тұрғысында дамуды көздеген сияқты болыпкөрінді.

Коучингке қатысқан әріптестерім ұжымдық жұмысбарысында орын алған жағымды психологиялықахуалдың маңыздылығын ерекше атап өтті. Олардыңпікірінше, тек қолайлы орта ауқымында ғана үйренугеең тиімді жағдайлар бар. Жағымды психологиялық ахуалбірінші мезетте үйренушілердің еркіндігін меңзейді. Бұлеркіндік өзара сыйласымдық, жолдастық, бір-бірінебейімделу және бөтен пікір мен көзқарасты жағымдытұрғыдан қабылдау мен оны түсінуге ұмтылудан , оғантөзе білуден тұрады. Осыған сәйкес, сондай ортаныңішінде мұғалімдер басқалардың ықпалында болып,өздерінің педагогикалық тәжірибелері мен білімдерінтолықтыра түскендерін байқатты.

Коучинг соңында қатысушылардан кері байланыспарағы алынып, онда өздерінің не үйрендік, не білдімжәне сіз үшін ең маңыздысы деген ойларын былайбілдірген:

- коучингтің өз мақсатын қатысушыларға толық жеткізеалғандығы;

- коучинг тақырыбының дұрыс таңдап алынғандығы;- әрбір әріптестерімнің өзіндік ой-пікірлері;- ойды ортаға салу, талқылау керек екені;- ешқандай ыңғайсыздық жағдай болмастан, бірлесе

жұмыс жасау;- ең бастысы өз қиындығың мен проблемаңды анықтай

білу, сол арқылы шешу жолдарын табу;- бірлесе жұмыс жасап, үздіксіз даму.Біздің ойымша, әр коучинг өткен сайын әр

қатысушы бұл үдерістің маңыздылығын іштей сезетінсияқты. Байқағанымыз, олардың топтағы әрекеттері,п ік ірлер і, бір ін-бірі бағалауы коучингтегі құндыжұмыстардың бірі болып саналады. Коучинг кім үшін?Кәсіби даму жолындағы мұғал ім үшін. Коучингтуралы ойлар не үшін жазылады? Ол келешекжұмыстарды байқауға, тәжірибеде қажетті идеялардықолдануға көмектеседі.

Сәтті жақтары: Ғылыми -зерттеу жұмыстарындаоқушылардың шығармашылық, ізденушілік қабілеттеріндамытуға ықпал ететін жаңашыл тәсілдермен танысып,ғылыми - зерттеу жобасындағы ең маңызды мәселелердікөре білуге үйренуі, ынтымақтастықта жұмыс жасағаны.Жаңашыл әдістерді өз тәжірибелерінде пайдалануғамүмкіндік алуы.

Сәтсіз жақтары: Жоба жазудағы мұғалімдердіңқиындықтары мынада болды:

тақырыпты таңдау;тақырыптың өзектіліг ін ашу және оны

практикамен байланыстыру;жобамен жұмыс істеу кезеңдерін, зерттеу

жұмысының бағалау критерийлерін дұрыс білмеу;жүйелеп жазу дағдыларының болмауы;

Коуч-мұғалім ретінде түйгеніміз - өзгеге үйрету арқылыөзі де кәсіби тұрғыда өсіп, машықтана бастадық.Бойымыздан өз ісімізге деген сенімділікті байқайбастадық. Алғашқы коучингтермен салыстырғандамұғалімдердің топта жұмыс жасау дағдысы жақсарабастады. Қатысушы мұғалімдердің өзара әрекеттестіккетүсіп, топта өнімді жұмыс жасау арқылы өздерінебұрыннан таныс емес әдістер мен стратегияларды өззерделерінен өткізуге деген талпыныстары сезілді.Әріптестеріміздің кәсіби тұрғыда өсіп, жетілуіне аз даболса өз үлесімізді қоса алғанымызға қуаныштымыз.


13

¹2 (2) 2015

Мақала саяси жаһандану құбылысының мәнін түсіндіруді көздейді. Саясижаһандану, автордың пікірінше, қажетті құбылыс. Автор бұл тұжырымындәлелдейтін дәйектер ұсына отырып, әлемдік саяси, экономикалық жәнеәлеуметтік жүйеге ынтымақтасуды жекелеген мемлекеттер мен ұлттардыңкелешек дамуының бірден бір факторы ретінде қарастырады.

Статья имеет цель разъяснить сущность политической глобализации всовременном мире. Политическая глобализация, по мнению автора, являетсянеобходимым и неизбежным явлением. Автор выдвигает аргументы в пользуданного утверждения и рассматривает интеграцию во всемирнуюполитическую, экономическую и социальную систему как одно из ключевыхфакторов развития отдельных стран и наций.

The main aim of this article is to explain and evaluate different views towards thevalue of the expression of political globalization. Author then offers arguments sup-porting the notion that political globalization is a much needed phenomenon, insofaras interdependence is more profitable for states, hence the integration into the globaleconomic, political and even social system is a key aspect in the development ofnations.

Postgraduate student (MA)Department of Politics,University of Sheffield

(United Kingdom).

NURZHANYESSENZHOLOV

Currently, countries around the world are more closelyconnected than ever before. The key reason underlying thiscan be attributed to the interconnectedness of the politicaland economic systems of these countries. This notion ofglobal interconnectedness has given rise to the term 'glo-balization', the beginning of which dates back, according tosome scholars, to at least two hundred years. The keyquestion posed, however, is how can we define and explainthe concept of globalization comprehensively? Globaliza-tion is a reality of our day, and all the states around theworld are more or less involved in it. In other words, global-ization is a complex political, economic, cultural processthat is changing the world significantly and sometimes un-predictably. It is also the process of global economic, po-litical and cultural integration and unification. The mainconsequence of globalisation is the global division of labour,the transfer of capital and resources on a global scale, thestandardization of legislation frameworks and the economicand technological processes, as well as the convergenceand fusion of cultures of different countries. Globalisationis thus a process that is covering all aspects of society. Asa result of globalization, the world becomes more connectedand more dependent on all of its 'parts'. Globalisation isalso promoted by the existence of an increasing number ofproblems, the solution for which requires the cooperationof states on a global scale. This consequently leads to anexpansion of the number and types of global integration.

The modern state is a political institution, which has thehighest jurisdiction over the whole of its territory. Thus,the traditional concept of state sovereignty is based onterritorial geography. Historically, sovereignty is charac-terized by the following features. Firstly, a sovereign statehas the highest political power and monopoly on the le-gitimate use of force within its territory to protect the powerat the domestic level and to prevent any interference fromoutside. Secondly, the state designs its foreign policy in-dependently and regulates the movement across its bor-ders. Third, a sovereign state is recognized by other statesas an independent entity, free from external interferencein its affairs. Consequently, sovereignty is directly relatedto the notion that states are autonomous and independentfrom each other.

However, the global politico-economic system with itscurrent parameters affects the sovereignty of nation states.Political globalization transforms the modern world orderby reconstructing traditional forms of nationhood and rear-

ranging international political relations. Political globaliza-tion "refers to an increasing trend toward multilateralism(in which the United Nations plays a key role), toward anemerging 'transnational state apparatus,' and toward theemergence of national and international nongovernmentalorganizations that act as watchdogs over governments andhave increased their activities and influence". This expla-nation sheds more light on the concept of political global-ization. Thus, in the context of this definition, it is neces-sary to understand the role that a sovereign state playsamong the many international regimes and organizationsthat have been created to manage the entire transnationalactivities and collective policy issues. Many of these inter-national organizations have been characterized by a newterminology as intergovernmental organizations (IGO) andinternational non-governmental organizations (INGO). Dur-ing the 20th century, the number of both IGOs and INGOsincreased considerably from 37 to 1760 IGOs and from1830 to 38 243 INGOs respectively. In addition, the politi-cal interconnectedness can be demonstrated through ac-tivities of key international policy-making forums, includingthe UN, the summit of G7 (a group of seven leading indus-trialized nations), the IMF, the WTO, the EU and others.

Given the aforementioned, it is apparent that political glo-balization has been growing both in its depth and breadth.However, at the same time, the national governments havebeen increasingly limited by the global and multi-layeredmanagement system. Furthermore, some scholars arguethat not all states benefit equally from political globaliza-tion, since the most powerful states play a significantly big-ger role than other countries in political globalization; hence,these states are able to design or even manipulate the wholesystem of global governance for their own benefit. In thisregard, Ikenberry argues that globalization is related to thehegemony of the US since "economic relationships alwaysbear the imprint of powerful states".

The negative consequences of globalization are numer-ous. Amongst the most pronounced ones in this regard arean increased vertical differentiation of society, where thefreedom of some exists at the expense of suppressing thefreedom of others, where democracy is narrowed and in-tensified, where the oligarchy limits the rights of employeesby reducing their real income and their living standards.One has to highlight the possibly inhumane nature of glo-balization, in order to be able to give it a "human face". Toensure the democratization of the assertion of the rights

DO WE NEED MORE OR LESSPOLITICAL GLOBALISATION?

Pol³t³cal sc³ence

¹2 (2) 2015

14

and freedoms of the individual, it is important not only toincrease awareness of the seriousness of global issues,but also to bring together actors in world politics. The mostimportant condition for unification of political forces in solv-ing global problems is a broad and comprehensive coop-eration, which should be mutually beneficial and universal.The processes of globalization and democratization requiremajor changes in the entire system of international rela-tions, which should, above all, represent a final departurefrom the violent forms of confrontation by maintaining in-stitutions implemented by the principles of peaceful con-flict resolution.

However, despite these shortcomings, political globaliza-tion seems inevitable. It is a very strong phenomenon; there-fore, rather than resisting it, states need to find ways tointegrate themselves into the global system and therebystay economically relevant and competitive. In the theoryof political globalization, domestic policy is based on theinternational situation and vice versa. Thus, domestic andforeign policy are intertwined at all levels and complete eachother.

Global politics today focus not only on traditional geo-graphic interests, but also on a wide variety of other fac-

tors such as economic issues, social issues, environmen-tal issues etc. Therefore, the components of state sover-eignty - the internal power, control of borders, politicalautonomy and non-intervention - are facing unprec-edented challenges. In fact, these challenges affect allcomponents of the concept of state and national sover-eignty. As a result of particularly strong interference inthe internal affairs of weak states, however, the existingstrengths of the state cannot fully protect their sover-eignty.

In conclusion, this work described and evaluated pos-sible views towards the meaning of the term 'political glo-balization', whilst also defining how this term is neededin the current world. This short article is limited in itsscope in that it cannot cover all aspects of this issue.However, the paper reviewed the key points of politicalglobalization. It is has been established that political glo-balization over the years is like a snowball gaining vol-ume. One question left beyond the scope of this article,however, was namely whether or not we need more orless political globalization. This issue is thought to be ofgreat importance and thus is proposed to be the focus offurther research.

1. Margaret P. Karns and Karen A. Mingst. (2010). International Organizations: The Politics and Processes of GlobalGovernance, 2nd edn. Boulder: Lynne Rienner. p. 2262. Peter Dicken (2007). Global Shift: Global shift : mapping the changing contours of the world economy, 5th edn.London SAGE. p.23. David Held and Anthony McGrew (2007). Globalization/Anti-Globalization, 2nd edn. Polity pp.2-44. David Held and Anthony McGrew (2002), Governing Globalisation: Power, Authority and Global Governance. PolityPress pp.5-65. Moghadam, V.M. (2005). Globalizing women: Transnational feminist networks. Baltimore, MD: The Johns HopkinsUniversity Press. p.356. David Held and Anthony McGrew (2002), p.77. Stiglits, J. (2007) Making Globalization work: the next step to global justice, London; Penguin.8. Ikenberry, J. (2007) `Globalisation as American Hegemony`, in D.Held and A.McGew (eds), Globalization Theory: /Approaches and Controversies, Cambridge, Polity Press p.419. David Held (1995), Democracy and the Global Order Cambridge: Polity Press

BIBLIOGRAPHYD.Held and A.McGew (eds), (2008) Globalization Theory: Approaches and Controversies, Cambridge, Polity PressDavid Held (1995), Democracy and the Global Order: From the Modern State to Cosmopolitan Governanc, 2nd edn.Cambridge: Polity PressDavid Held and Anthony McGrew (2002), Governing Globalisation: Power, Authority and Global Governance. PolityPressDavid Held and Anthony McGrew (2007). Globalization/Anti-Globalization, 2nd edn. PolityGamble, A. (2001), 'Neoliberlaism', Capital and Class, 75Harvey, D. (2005) A Brief History of Neoliberalism. Oxford: Oxford University Press.Ikenberry, J. (2007) `Globalisation as American Hegemony`, in D.Held and A.McGew (eds), Globalization Theory:Approaches and Controversies, Cambridge, Polity PressMargaret P. Karns and Karen A. Mingst. (2010). International Organizations: The Politics and Processes of GlobalGovernance, 2nd edn. Boulder: Lynne Rienner.Moghadam, V.M. (2005). Globalizing women: Transnational feminist networks. Baltimore, MD: The Johns HopkinsUniversity Press.Peter Dicken (2007). Global Shift: Global shift : mapping the changing contours of the world economy, 5th edn. LondonSAGE.Stiglits, J. (2007) Making Globalization work: the next step to global justice, London; Penguin.

Pol³t³cal sc³ence

15

¹2 (2) 2015Ýêîíîìèêà

д.э.н., ассоциированныйпрофессор,

Казахский гуманитарно-юридический инновационный

университет (г.Семей,Казахстан)

ЗИЯДИН САЯБЕКТАТТИБЕКОВИЧ

д.э.н., профессор,Сочинский

государственныйуниверситет(г.Сочи, РФ)

ЛЕВЧЕНКО ТАТЬЯНАПАВЛОВНА

д.э.н., профессор,Юго-Западный

государственныйуниверситет (г.Курск, РФ)

КОЛМЫКОВА ТЯТЬЯНАСЕРГЕЕВНА

Мақала бүкіләлемдік экономикалық интеграция мен ғаламдық қаржылық-экономикалық дағдарысжағдайында ұлттық экономикалардың бәсекеге қабілетті артықшылықтарын қалыптастыру мәселесінғылыми тұрғыдан талдауға арналған. Мақала авторлары экономикалық мәселелерді саралап қана қоймай,жекелеген кәсіпорындар мен ел экономикасының бәсекеге қабілетті артықшылықтарын қалыптастырумәселесін шешудің жолдарын ұсынады.

Статья представляет научный анализ проблемы формирования конкурентных преимуществнациональных экономик в условиях всемирной экономической интеграции и глобального финансово-экономического кризиса. Авторы статьи не только анализируют экономические проблемы, но и предлагаютпути решения вопроса формирования конкурентных преимуществ как отдельно взятых предприятий,так и экономики страны в целом.

The article presents a scientific analysis of the formation problem of competitive advantages of national economiesin the world economic integration and the global financial and economic crisis. The authors analyze the economicproblems, and also offer solutions to the problem of formation of the competitive advantages of both individualcompanies and the economy as a whole.

Конкурентоспособность субъекта рыночныхотношений обеспечивается наличием конкурентныхпреимуществ. В теории существуют разные подходы ких классификации, определению источниковпроисхождения, эффективности действия.

Адам Смит в своем труде "Исследование о причинахбогатства народов" (1776 г.) сформулировал понятиеабсолютного преимущества, согласно которому странаэкспортирует товар, в том случае, если издержки егопроизводства ниже, чем в других странах.

Давид Рикардо развил это положение в теориюсравнительного преимущества ("Принципыполитической экономии", 1817 г.), суть которой сводитсяк следующему: государство может ввозить продукцию,которая могла бы быть произведена отечественнымипредприятиями с меньшими издержками, при условии,если возможно производство другой продукции с ещебольшей эффективностью. Именно этот другой то-вар,обладающий большим сравнительным преимуществом,она будет экспортировать.

ПРОБЛЕМЫ И ФОРМИРОВАНИЕКОНКУРЕНТНЫХ ПРЕИМУЩЕСТВ

В дальнейшем известными шведскими учеными-экономистами Э. Хекшером (1919 г.), Б. Олиным (1935г.) теория сравнительных издержек былатрансформирована в теорию сравнительныхпреимуществ Смысл их теоретических положенийзаключался в том, что на экспорт направляетсяпродукция, для производства которой требуетсязначительный объем затрат избыточных (для даннойстраны) факторов производства и небольших затратдефицитных факторов, импортируются товары собратным соотноше-нием затрат. П. Самуэльсон далматематическое обоснование этой теории.

Дальнейшее развитие теория сравнительныхпреимуществ получила в трудах В. Леонтьева (70-е гг.XX века), который показал на статистическихматериалах, что США экспортируют те виды продукции,для производства которых требуется большееколичество трудовых затрат и меньший объем капитала.Таким образом, выясняется, что США, вопрекисложившемуся мнению, располагают большим

¹2 (2) 2015

16

количеством трудовых ре-сурсом, чем капиталом. Вэтом заключался "парадокс Леонтьева". Следуетотметить, что до 80-х годов структура международнойторговли согласуется с выводами теории Хекшера-Олина, но развитие глобальной конкуренции впоследние десятилетия сократило межстрановыеразличия в обеспеченности факторами производства.В этой связи появляются новые исследования: теорияразмера страны, теория подобия стран, теорияжизненного цикла товара.

Теория размера страны в качестве конкурентногопреимущества выделяет транспортные расходы,утверждая, что страны с меньшей площадью имеютпреимущества по транспортным расходам передкрупными странами. Теория подобия стран исследуетконкурентное преимущество потребителей,обусловленное высоким уровнем экономическогоразвития страны. Суть этой теории заключается в том,что производитель, разработавший новую продукцию какреакцию на потребность внутреннего рынка, вдальнейшем обращается к рынкам тех стран, которыеон считает наиболее близкими с отечественнымитоварными рынками. Из этого следует, что потребителив странах с развитыми рынками проявляют, как правило,высокую склонность к потреблению высококачественнойпродукции и по более высокой цене, в то время какпотребители в менее развитых странах будутприобретать такие товаров в гораздо меньшем объеме.Здесь необходимо отметить, что высокодоходныепотребители развитых стран имеют преимуществопервыми приобретать новые качественные товары передтакими же потребителями слаборазвитых стран.

Теория жизненного цикла товара исходит из того, чтопроизводство продукции может перемещаться междуразными странами мира в зависимости от этапажизненного цикла (внедрения, роста, зрелости, упадка).Так, в соответствии с этой теорией производство изстраны нововведения на этапе внедрения перемещаетсяв развивающиеся страны на этапе упадка выпускапродукции.

Наиболее законченное (комплексное) исследованиесуществующих конкурентных преимуществ стран вусловиях формирования единой мировой экономическойсистемы проведено в трудах М. Портера.

Хотя ряд экономистов считают предложенную имтеорию неким модернизированным вариантомклассической концепции, М. Портер в полной мереможет быть назван основоположником современнойтеории конкурентоспособности стран. Фундаментальноеположение, сформулированное им, состоит в том, чтосама конкурентоспособность, а также составляющие ееконкурентные преимущества, главным образом,являются результатом того, насколько эффективноиспользуются имеющиеся ресурсы. Это положениеможно в полной мере отнести ко всем участникамрыночных отношений, как на уровне отдельныхпроизводителей, так и страны в целом. принципсправедлив для всех субъектов рыночных отношений,на любом уровне, как государства в целом, так иотдельного предприятия. В связи с этим в зависимостиот того уровня, где возникает конкуренция,представляется целесообразным говорить о наличииконкурентных преимуществ отдельного предприятия,отрасли или государства в целом. При этом источникформирования конкурентных преимуществ страныопределяется той стадией конкурентоспособности,характерной для национальной экономики. Следуяупоминавшимся выше стадиямиконкурентоспособности, определенными М. Портером,можно выделить следующие виды таких источниковконкурентных преимуществ: факторы производства,инвестиции, нововведения и накопленное богатствостраны.

Стадия факторов производства означает, что основноеконкурентной преимущество основано на существующемобъеме запасов соответствующих (природных) ресурсов,низкой стоимости трудовых ресурсов, размеретерритории государства и его геополитическомположении. На данной стадии, как правило, происходитимпорт новых видов промышленного оборудования,инновационных технологий, а также созданиесовместных предприятий или заключение контрактов науправление промышленными предприятиями.

В этой связи хотелось бы обратить внимание, чтонекоторым странам, обладающим крупными запасамиприродных ресурсов, действительно удалось достичьвесьма высокого уровня доходов на душу населения(например, Кувейт, Саудовская Аравия), в то время какв ряде других (таких, как страны африканскогоконтинента), наоборот, наблюдается высокий уровеньбедности. Данные примеры позволяют сделать вывод,что само по себе наличие природных ресурсов иневысокая стоимость рабочей силы не гарантируютполучения каких-либо конкурентных преимуществ,поскольку достижение последних является результатомих эффективного использования.

Кроме того, считается, что конкурентноепреимущество, которое может быть получено на основеналичия соответствующих факторов производства,нельзя считать устойчивым, так как национальныеэкономики таких государств, находятся в зоне рискавследствие возможных колебаний мировых цен насырьевые товары. Тем более, что расширениеиспользования ресурсосберегающих промышленныхтехнологий также оказывает существенное давление науровень цен на сырье.

Тем не менее следует отметить, что отдельнымстранам, обладающим нефтяными ресурсами удалосьдостичь очевидных конкурентных преимуществ путемэффективного использования своих природных богатствв рамках создания организаций, действующих в общихинтересах (например, ОПЕК). Подобный подходпозволил осуществлять контроль за ценами насырьевые товары и, тем самым, снизить уязвимостьэкономик этих стран от колебаний рыночнойконъюнктуры. Однако, экономика других стран, неявляющихся членами подобных организаций (как,например, Казахстан или другие страны СНГ тольконедавно ставших участниками мирового рынка),продолжает находиться в непосредственнойзависимости от колебаний мировых цен на сырье.

На стадии инвестиций конкурентное преимуществостран определяется активной инвестиционнойполитикой. По-прежнему осуществляется импорттехнологии и оборудования, однако фирмы стараютсяприобретать лучшие технологии, лицензии, ноу-хау.Состояние экономики характеризуется накоплениемкапитала. Конкурентное преимущество,предоставляемое основными факторами, по-прежнемуимеет важное значение, однако степень их влиянияуменьшается. Тем не менее, стадия инвестиций необеспечивает устойчивого конкурентного преимущества,поскольку в ряде отраслей возможны банкротства из-за неверного выбора приоритетов или технологий.

В одном из положений портеровской теорииконкурентных преимуществ утверждается, чтоконкурентоспособность на основе инвестиций возможнатолько в отраслях с высокой капиталоемкостью,обеспечивающих экономию за счет масштабовпроизводства и не требующихвысококвалифицированного труда и сильныхподдерживающих отраслей. Это положение, думается,требует корректировки. Отрасли, в которыеосуществляются инвестиции, не обязательно должныбыть капиталоемкими. К примеру, многие пищевыепроизводства не относятся к таковым. Но пищевая

Ýêîíîìèêà

17

¹2 (2) 2015

промышленность является отраслью, развитие которойстимулирует спрос на внутреннем рынке. Повышениеобъемов спроса обусловливает увеличение объемовпредложения, то есть производства. Рост производстваведет, в свою очередь, к росту капиталовложений. Еслипри этом качество отечественных продовольственныхтоваров будет конкурентоспособным на внешних рынках,то инвестиционная привлекательность пищевойпромышленности, характеризующейся быстройокупаемостью капитала, становится очевидной.

Стадия нововведений характеризуется тем, чтоконкурентное преимущество страны обеспечивается засчет собственных технологий. Экономика становитсяустойчивой к изменениям конъюнктуры мирового рынкаи внешним воздействиям.

На стадии богатства источником конкурентногопреимущества является накопленный капитал.Государство, достигшее этой стадииконкурентоспособности, может потерять своеконкурентное преимущество. Об этом свидетельствуетопыт Великобритании. Главной причиной регрессивныхявлений в экономике является снижение внутреннейконкуренции. Фирмы стремятся сохранить достигнутыепозиции, вместо того, чтобы совершенствовать своиконкурентные преимущества. Становятся характернымимонополизация производства, рост поглощенийнеконкурентоспособных фирм.

Ярко проявляется мощное лобби в правительстве,которое могут организовать себе богатые фирмы.Страна на этой стадии осуществляет значительныезарубежные инвестиции, однако их целью не являетсязавоевание новых рынков сбыта. Инвестированиеприобретает форму продажи капитала. Таким образом,страна может вернуться назад в пройденные стадииразвития. Так проявляется закон конкуренции: движениевперед требует постоянного совершенствования, но

достигнутые конкурентные преимущества не должныстать поводом для расслабления. Также следуетотметить, что страна не обязательно проходитпоследовательно все этапы конкурентоспособности. Кпримеру, Италия в послевоенный период совершиласкачок от стадии факторов сразу к стадии нововведений.

Анализируя вышеприведенную портеровскую схемудвижения страны от одной стадии конкурентоспособностик другой и учитывая современные тенденции мировойэкономики, необходимо выделить пятую стадиюконкурентоспособности - мирового лидерства. Эта стадияпредполагает в виде конкурентного преимуществамонопольную власть страны (а возможно и союзанескольких государств) на мировом рынке. Как любойпреуспевающий предприниматель стремится кмонополизации своего локального рынка, так и богатаястрана (если она имеет наступательную конкурентнуюстратегию) стремится господствовать на мировом рынке.Такой страной сегодня являются США, поскольку имеютсоответствующую стратегию. Отсутствие наступательнойконкурентной стратегии при достижении стадии богатствадля Великобритании обернулось утерей конкурентныхпреимуществ.

Возможность установления США монопольной властибудет определяться ходом развития мировойконкуренции. На сегодняшний день эта страна влияетна решение в мире многих вопросов, но не всех.

Таким образом, развитие конкурентоспособностистраны не должно заканчиваться стадией достижениябогатства. Существует еще более высокая стадия -монопольная власть страны, поскольку, как писалК.Маркс, "конкуренция производит монополию".

С учетом изложенного можно предложитьдополненную схему развития конкурентоспособностистраны в зависимости от источника конкурентногопреимущества (рисунок 2).

РИСУНОК 2Стадии конкурентоспособности страны в зависимости от конкурентного преимущества*

*Рекомендуемые авторами

Из развитых стран стадии богатства достиглиШвейцария, США, на подходе к этой стадии - Япония,Германия, Италия. Для развивающихся стран самымвысоким достигнутым уровнем конкурентоспособностипока остается стадия инвестиций (Китай, Сингапур).Южная Корея по уровню конкурентоспособностиподходит к стадии инновации.

Положение Казахстана в соответствии с теориейконкурентных преимуществ всесторонне исследованопрофессором Р.К. Жуламановым (в настоящее времяЖоламан Р.К.). По его мнению, Казахстан сегодняобладает конкурентными преимуществами с точки зренияпервичных факторов; точнее, республика из стадииинвестиций (в составе бывшего союзного государства)была отброшена на стадию факторов производства.Высокообразованные и квалифи-цированные трудовыересурсы и высокий уровень научно-техническихразработок, представляющие сильное конкурентноепреимущество всех постсоветских стран, в том числе инашей республики, могут быть утрачены принедостаточном уровне государственного

финансирования. Р.К. Жоламан также отмечает в качествеконкурентного преимущества Казахстана его выгодноегеополитическое положение на Евразийском континенте.В свою очередь, учитывая потенциал Казахстана,включающий новые месторождения природных ресурсови усиливающий инвестиционную привлекательность, атакже другие положительные результаты развитияэкономики (преодоление спада и стабилизация ВВП,повышение доверия населения оте-чественнойбанковской системе), надлежит отметить следующее.Казахстан имеет необходимые условия для быстроговхождения в стадию инвестиций, и здесь государстводолжно играть важную роль в реализации собственногопотенциала. Можно сказать, что государство в этомнаправлении уже принимает меры, даже неординарные,такие как Закон "Об амнистии граждан РеспубликиКазахстан в связи с легализацией ими денег", которыйвводится в действие с 1 сентября 2014 года.

Конкурентное преимущество любой страныскладывается из конкурентных преимуществ ееотраслей. В каждой отрасли, в том числе и пищевой

Ýêîíîìèêà

¹2 (2) 2015

18

промышленности, источники конкурентных преимуществопределяются, прежде всего, уровнем научно-технических разработок.

Американский институт технологов пищевиковопределил следующие мировые достижения в пищевойнауке и технологии в XX веке.

1. Асептический процесс производства и упаковки,основанный на применении быстрой и высокотемпературнойстерилизации продукта и тары с последующей упаковкойпродукта в тару в стерильных условиях.

2. Технология упаковки свежих плодов и овощей вусловиях регулируемой газовой среды, котораяпозволяет продлить их сроки хранения.

3. Сублимационная сушка пищевых продуктов,которая предполагает бы

струю заморозку и последующую сублимацию влагипутем нагревания замороженного продукта в вакуумнойкамере. Сублимационная сушка сохраняет продукт, при этомостаются первоначальный аромат, вкус, размер, форма итекстура после регидратации высушенного продукта.

4. Технология быстрого замораживания пищевыхпродуктов.

5. Технология переработки молока сверхвысокимитемпературами за короткий промежуток времени (свыше130° С, 1-3 С).

6. Концепция активности воды, которая позволяетоценить степень под-верженности сушеных продуктови продуктов с промежуточной влажностью

микробиологической и другой порче.7. Внедрение микроволновой печи.8. Применение пищевых добавок для повышения

пищевой ценности продуктов питания.9. Достижения биотехнологии, к которым отнесены:- создание новых сортов помидоров, дыни, персиков,

бананов, земляники, плоды которых размягчаютсямедленнее, лучше сохраняются,

имеют лучшие цвет и вкус, чем контрольные образцы;- выведение сортов масличных культур с улучшенным

качеством масла; - получение сортов картофеля, устойчивых к

колорадскому жуку;- выведение культур, устойчивых к гербицидам;- выведение сортов плодовых и овощных культур с

большим содержанием витаминов С, Е и В-каротина;- выведение сортов риса с более сбалансированным

содержанием аминокислот, и особенно лизина;- создание пищи, не содержащей аллергопатических

белков;- создание усовершенствованных методов

идентификации токсинов, патогенов и контаминантов всырье и готовой продукции.

В 21-м веке биотехнология планирует решениеследующих задач:

- получение сортов зерновых культур с улучшенным

качеством урожая;- выведение новых высокобелковых сортов кормовых

культур;- создание засухо- и влагоустойчивых, соле- и

металлоустойчивых, жаро- и холодоустойчивых сортовсельскохозяйственных культур.

10. Использование методов радиационной обработкипищевых продуктов (радуризации и радаппертизации),которые позволяют:

предотвращать прорастание картофеля, лука, чеснокаи других овощей;

задерживать созревание плодов и овощей;проводить дезинфекцию от насекомых и паразитов

зерновых, бобовых,сушеных мяса и рыбы и других продуктов;увеличить сроки хранения продуктов;улучшить технологические свойства пищи.11. Создание системы анализа опасных факторов в

критических контрольных точках (Hazard Analysis Critical Control Point

- HACCP), котораябыла разработана для повышения безопасности и

качества пищи, приготовленной для космонавтов.Компетенции, в свою очередь, подразделяются на

функциональные и ор-ганизационной культуры. Первыепредставляют ноу-хау служащих, поставщиков,дистрибьюторов, рекламных агентов и других участниковрыночных отношений. Компетенции организационнойкультуры характеризуются как способность к управлениюпеременами, инновациям, работа одной командой,восприимчивость к стандартам высокого качествапродукции и должного уровня обслуживания и т.д.

Роль нематериальных ресурсов в формированииконкурентных преимуществ предприятий очевидна. Делов том, что в Казахстане процесс формирования ииспользования нематериальных ресурсов находится вначальной стадии.

Отечественным предприятиям, в том числе ипищевым, для формирования и поддержанияконкурентных преимуществ необходимо в своейдеятельности реализовать принципы, обобщенные втеории международной конкурентоспособности. К нимотносятся:

- стремление менеджмента компаний проводитьизменения, направленные на совершенствованиебизнеса, внедрять новшества на всех этапах рабочегопроцесса предприятий;

- совершенствование существующих и поиск новыхисточников конкурентных преимуществ;

- применение системного подхода к формированиюконкурентного пре

имущества, охватывающего весь процессдеятельности предприятия по

созданию, производству и реализации продукции.

ЛИТЕРАТУРА:1. Демьяненко В.Н. Экономическая эффективность и организация производства в США. - М.: ИздательствоМосковского университета, 1968. С. 69.2. Философова Т.Г., Быков В.А. Конкуренция. Инновации. Конкурентоспособность М.: Издательство: Юнити-Дана, 2012. С. 195.3. Портер М. Конкурентное преимущество. Как достичь высокого результата и обеспечить его устойчивость.Альпина Бизнес Букс, 2005. С. 438.4. Фатхутдинов Р. А. Уровни и объекты конкурентоспособности // Современная конкуренция. 2009. № 4 (16). С. 125.5. Жуламанов Р.К. (в настоящее время Жоламан Р.К.). Конкурентоспособность национальной экономики (теорияи практика). - Алматы: Институт развития Казахстана, 1995. С. 105.6. Аксенова Л.М. Научное обеспечение инновационных технологий в пищевой и перерабатывающих отрасляхАПК. // Никоновские чтения. 2009. № 14. С. 549.7. Аксенова Л.М. Научное обеспечение инновационных технологий в пищевой и перерабатывающих отрасляхАПК. // Никоновские чтения. 2009. № 14. С. 549.8. Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития. В двух томах / Под ред. КенжегузинаМ.Б. Том 2. - Алматы, 2001. С. 181.

Ýêîíîìèêà

19

¹2 (2) 2015

Мақалада трансұлттық компаниялардың қалыптасу тарихы тереңзерттелген. Әлемдік капиталдың қалыптасуы, монополиялардың құрылуыжәне оның дамушы мемлекеттердің экономикалық, саяси тұрғыда дамуынатигізер әсері талқыланған. Автор жаһандану үдерісінің тетігі ретіндеэкономиканы қарастырып, ғылыми тұрғыда дәлелдеп шыққан.

Статья посвящена исследованию истории становлениятранснациональных компаний. Автор рассматривает историю формированиямирового капитала, становления монополий и их влияние на экономическое иполитическое развитие развивающихся стран. Автор рассматриваетэкономику как главный фактор развития мировой глобализации.

The article studies the history of the transnational companies. Also discusses aboutGlobal capital formation, the formation of monopolies and its economic impact to thedevelopment of the political context of developing countries. Author tried to provethat economy is the main driving force of the process of the globalization.

Қазақ инновациялықгуманитарлық-заңуниверситетінің

магистранты

ЖАНИБЕКОВ МАКСАТМУРАТБЕКОВИЧ

Капитализм қаржының, өндіріс құралдарының бірқолға, бір мекемеге шоғырлануына жағдай жасады.Капитализм болмағанда ірі қаржы орталықтарының,трансұлттық корпорациялардың пайда болуы неғайбылболар еді. Орта ғасырларда әлемдік рынокмемлекеттердің тауар алмасуы ғана болса, қазір әлемдікрыноктың қаңқасын трансұлттық корпорацияларқұрайды. Ең алғашқы трансұлттық корпорациялар ХІХғасырдың аяғында құрылды. Бұлардың қызметі көбінесеотар елдегі шикізатты өңдеу немесе қазып алу болды.Бұл корпорацияларды "отарлаушы, яғни шикізаткорпорациялары" деуге болады. Трансұлттықкорпорациялардың жаһандану процесіне нақты қызметете бастаған кезі - ХХ ғасырдың 60-шы жылдарынанбертінгі кез. Және нақ осы 60-шы 70-ші жылдарыЕуропаның отарлау дәуірі аяқталып, Шығыстың көптегендамушы елдері тәуелсіздік алды. Осы кезден бастаптрансұлттық корпорациялар ғылыми-техникалықреволюцияның жетістіктерін пайдалануға көшті.Индустриалды-тауарлы экономиканың негізгі салалары- автомобиль өндірісі, тұрмыстық техника менэлектронды тауарлар, ұшақ, кеме, поезд жасау, кеңсежабдықтарын шығаратын технологиялы өндірісорындары мен мұнай-химия өнеркәсібі және т.б. салаларосы ірі компаниялардың деңгейіне өтті. Конвейерлі-тауарлы өндірістің аста-төк мол өнімі жер-жаһандыбіртұтас рынок ретінде пайдалануға итермеледі. 80-шіжылдары трансұлттық корпорациялардың төртіншібуыны пайда болды. Олардың әлемдік капитализмніңдамуына байланысты өзіндік жаңа ерекшеліктері болды:олар үшін әр мемлекеттің бөлек ішкі базары жоқ, жербеті біртұтас рынок. Осы біртұтас рынокта олар өзарабәсекеге түседі. Және олар жер шарының түкпір-түкпіріне орналасқан филиалдарының жұмысын жаңаақпараттық технологиялар арқылы байланыстырып,үйлестіріп отырады. 70-ші жылдары ақпарат таратудыңэлектронды құралдарын шығару қарқынды түрде дамып,жер серіктерінің, кабельді байланыстың, интернеттіңарқасында әр жерде бір-бірімен әрең хабарласыпотырған ірі корпорациялар біртұтас жаһандық валютаһәм нарық кеңістігіне шықты. Бұл кеңістікте бүгін таңдатәулік бойына іскерлік байланыстар мен қаражат аударуоперациялары жүріп жататын болды. Қазір трансұлттық

корпорациялар өзінің әр елдегі бөлімшелері мензауыттарын бір кеңседен басқарады және солбөлімшелері орналасқан мемлекеттерге экономикалық,саяси ықпалын өткізеді [1]. Сөйтіп әлемдік нарықтыңарқасында пайда болған трансұлттық экономика бас-аяғы 30-40 жыл ішінде әлемдік индустрияның 50,халықаралық сауданың 65 пайызын қолына алды. Қазіртрансұлттық корпорациялар арасында жер-жаһанныңбарлық түкпіріндегі рыноктарға кіру үшін бәсеке қатаятүскен. Олар өз өнімдерін барынша сапалы және жаңатехнологиямен апта сайын түрлендіріп шығаруғатырысуда. Бүгінде белгілі бір өнім түрін шығаруғаберілетін патенттер мен жаңа технологиялицензияларының 4/5 (бестен төрт) бөлігі трансұлттықкомпаниялардың қолында [2]. Мысалы, әлемдік телекоммуникация торабы ауқымды да, терең ғылыми-техникалық зерттеулер жүргізуге қаржысы жететін 2-3 ірікомпанияның уысында. Технологиялық зерттеулергеқаржысы жететін ірі-ірі 5 компания дүние жүзіндегіавтомобиль, ұшақ, электротауарлар өндірісінің 60пайызын дөңгелетіп отыр. Мемлекеттердіңэкономикасының жетекші (мұнай, газ, ауыр өнеркәсіпт.б.) саласын қолына түсірген ірі корпорациялар қазіркез-келген елден табылады. Бұларды өз экономикасынакіргізуге 60-70-ші жылдары егемендік алған нарықинфраструктурасы қалыптаспаған, қаржы қорыжиылмаған дамушы мемлекеттердің өздері мүдделіболды. Корпорациялар дамушы елдерде ұлттықэкономиканы өзі қалаған өндіріс саласы мен дамутарапына икемдеп, көндіріп отыр. Дүниеде қазір 40000-нан астам трансұлттық корпорациялар бар. Бұлардың150 мемлекетте 200000-нан астам филиалдарыорналасқан. Осы корпорациялардың ішінде дүние жүзіиндустриясының негізг і салаларын қолындаұстағандықтан әлемдік нарықтың діңгегіне айналып,шексіз экономикалық ықпалға ие болғандары 500-дей.Сөйтіп, қазір трансұлттық корпорациялар әлемдікэкономиканың омыртқа-қаңқасы, бойында айналғанқаны, бүкіл "денесін" байланыстырып, ұстап тұрғанбұлшық еті іспеттес [3].

Трансұлттық корпорациялардың арқасында әлемдіккапитал пайда болды. Алғашқы қаржы рыноктарыЕуропада 60-шы жылдары құрылды. Еуропа банктері

ЭКОНОМИКАЛЫҚПРОЦЕСТЕРДІҢ ҚАРҚЫНДЫ

ДАМУЫ ЖАҺАНДАНУДЫҢ НЕГІЗГІФАКТОРЫ РЕТІНДЕ

Ýêîíîìèêà

¹2 (2) 2015

20

Ýêîíîìèêà

жеке салымшыларға несиені ортақ валютаға айналғандоллармен бере бастады. Еуропаның қаржы рыногіндедоллармен түскен табысқа салық жүрмейтін болды.Мемлекет атаулыға бағынбайтын тұңғыш қаржы рыногідүниеге келді. Еуропадағы қаржы рыногінің ары қарайдамып, байып кетуіне мұрындық болған ірі трансұлттықкорпорациялар мен тәуелсіздік алған дамушымемлекеттер еді. Олар бұл банктерден көп мөлшерденесие алды. Еуропаның қаржы рыногі 1970 жылдары-ақ Батыстың капиталистік экономикасына ықпал ететіндәрежеге жетті. Еуропа қаржы рыногінің дамуыныңарқасында Люксембург, Сингапур, Гонконг, Панама,Багам аралдары сияқты тәуелсіз халықаралық қаржыорталықтары пайда болды. ХХ ғасырда тәуелсіздік алғандамушы елдердің көпшілігі өздерінің экономикалықдербестігін нығайту үшін әлемдік қаржы рыноктарынажүгінді. Осының салдарынан әлемдік қаржы рыногіндеспекулятивті операциялар көбейді. Қазір, дамушыелдердің әлемдік қаржы орталықтарына қарызы 1,5триллион долларға жетіп, кейбір елдердің борышы мәңгіқайтарылмайтын қарыздар қатарына саналады.Спекуляцияның көбейгені сондай қазір нақты өндірістікайналымдағы бір долларға спекуляциялық айналымда50 доллардан келеді. 1990 жылы 600 миллиард долларспекуляцияға жұмсалса, қазір "көбік ақшаның" жылсайынғы айналымы 1,5 триллион доллардан асты.Әлемдегі ең дамыған 23 мемлекеттің жиынтық қаражатқоры 600 миллиардтай доллар, ал әлемдік қаржыкеңістігіндегі жылдық спекулятивті айналым жартыквадриллион долларға жетіп отыр. Яғни, қазірхалықаралық қаржы рыногін алмастыратын әлемдікқаржы қатынастарының басқа механизмі жоқ жәнеспекулятивті қаржы айналымының жыл сайынғы өсуқарқынына қарағанда балама механизм табылмайтында сияқты.

Қазір, жекелеген мемлекеттер үшін ұлттық валютаныырықтандыру мұқтаждығы, жаһандық ауқымда тауаралмасу мен ұлттық экономиканы капиталменқамтамасыз етудің қажеттігі туған жағдайда әлемдіккапитал кез-келген мемлекетті өзіне тәуелді етугемүмкіндік алды. Осындай орасан қаржы рыногінің негізінқалаған трансұлттық корпорациялардың бүгінгі қаражатқоры барлық мемлекеттердің орталық банктерінің қаржыжиынтығынан да көп екен [4]. Қазір, кез-келгенмемлекетте тиімді өндіріс шығып жатса немесе белгілібір саланы жергілікті үкімет дамытып біраз жерге апарса,ол саланы әлемдік капиталдың дереу сатып алып, өзпайдасына жаратуға құдіреті жетеді. Мысалға, 1997жылы қазан айында қыруар акция пакеттеріне иелікететін әлемдік қаржы магнаттары Нью-Йорк қоррыногінің акцияларының құнын төмендетіп жіберіп,оларды түгелдей сатып алды. Дәл осы тәсіл Гонконгқаржы рыногіне де қолданылды. Бірақ, Гонконгқаржыгерлері резервтегі 170 миллиард доллардыайналымға қосып, акцияларының арзандап кетуіне жолберген жоқ. Ал, сол әлемдік қаржы нарығының белдітіректерінің бірі Гонконг осындай жағдайға ұшырағанда,дамушы елдерге тіпті күн жоқ. Оларда өз қаржырыноктарының акцияларын құтқарып қалатындай қалыңқаражат қорының жоқ екені белгілі. Сондықтан, әлемдіксауда-саттық пен қаржы жүйесінің стратегиясында қазірұлттық мемлекеттер ешқандай роль атқармайды. Қазірегеменді мемлекеттер өзінің ұлттық валюта кеңістігіндетрансұлттық корпорациялар мен әлемдік қаржырыногінің стандарттарын пайдалануға мәжбүр. Дамушымемлекеттер ірі корпорациялардың сауда-саттықжөніндегі т.б. талаптарына ешқандай қарсы амал жасайалмайды. Керісінше қазір мемлекет біткен ішкі рыноктытауарға толтыруға, экономиканы капиталменқамтамасыз етуге мұқтаж. Осы себепті де жаһанданужүмле ғаламды бірдей экономикалық стандарттарғабастап бара жатыр. Л. Мовсесяннің пікіріншехалықаралық қаржы рыногінің дамушы елдерге зиянды

үш әсері бар [5]. Бірінші, трансұлттық корпорациялар -дамушы елдердің өндірісінің жетілуіне үлкен кедергі.Жергілікті компаниялар маркетингтік шығындарға, яғни,ғылыми-технологиялық ізденістер мен әлемдік нарықтызерттеуге, дизайнға, жарнамаға мол қаржы бөле алатыналып компаниялармен бәсекеге түсе алмайды. Ал,трансұлттық корпорациялар отандық өндірістің дамуынакедергі болып қана қоймай, үкіметке де салықты азтөлеуге тырысады. Осы ретте Қазақстан Үкіметі меншетелдік мұнай өндіруші компаниялар арасындасалықтың мөлшері жөнінде дау-дамайлардың жылсайын бір-екі рет тұтанып қоятынын ескеруге тиіспіз.Екінші, қаржының ұлғаймалы өндірісінің кесірінен тымкөбейіп кеткен әлемдік "көбік" қаражаттың еркінқозғалысы ұлттық валюталардың тұрақтылығын бұзып,дамушы елдердің экономикалық қауіпсіздігіне қатертөндіруде. Үшінші, трансұлттық капитал өзініңмүдделерін көздеп дамушы елдерге саяси қысымкөрсетуде. Сондықтан, қазір дүниежүзілік рыноккеңістігінде өзінің лайықты орнын, тиісті үлесін алу үшінкез-келген мемлекетке өзінің трансұлттықкорпорацияларын құруы керек. Дегенмен, жоқтан баржасап, трансұлттық корпорация құру қазіргідейкапиталистік бәсеке заманында дамушы елдердіңқолынан келмейтін қиын шаруа.

Қалай десек те жаһандану - нарықтық қатынастардыңбүкіл әлемге жайылу процесі. Бірақ, дүниежүзілікбазардың бірден біртұтас, шекарасыз кеңістікке айналыпкетпейтіні белгілі. Әзірге, ұлттық мемлекеттің дербессаясаты деген фактор өзінің маңыздылығын жоя қойғанжоқ. Сондықтан, сауданың ортақ заңдылықтары,жаһанның белгілі бір аймағында нарықтық кеңістікорнату, ішкі рынокты қорғау сияқты мақсаттармен түрліаймақтық ұйымдар құрылған. Бірақ, мұны кейбірғалымдар біртұтас базардың басы деп отыр. Ал, ендібіреулер "глобализация" мен "локализация" бір құбылыс,осы екі сөзді біріктіріп "глокализация" деп атауға даболады",- деген пікір айтады [6]. Анығы - аймақтаржағрапиялық жағынан ғана бөлек болғанымен, аймақтықинтеграциялық ұйымдардың негізінде жаһанданудыңортақ заңдылықтары жатыр. Әсілінде аймақтықэкономикалық интеграциялық ұйымдар әлемдік нарықкеңістігінің құрамдас бөліктері ғана. Аймақтықэкономикалық интеграцияның ең аудандысы -Еуропалық Одақ. Бұл ұйым 1991 жылы құрылып, оғанБатыс және Орталық Еуропаның 15 мемлекеті мүшеболды. Халық саны - 370 миллионнан асады. 1998 жылыортақ валюта қолдану туралы шешім шығарып, ортақақшаларын 2002 жылы енгізді. Қазір жұмысшылар ментауар, ақпарат пен қаражат бір елден бір елге кедергісізжөңкілуде. 1994 жылы АҚШ, Канада, Мексика үшеуібірігіп Теріскей Американың еркін сауда ассоциациясын(НАФТА) құрды. Халық саны - 380 миллиондай. Бұлелдер біртіндеп өзара саудада әртүрлі тарифтердіжойып, экспорт пен импортқа қойылған өзге кедергілердіде алып тастап жатыр. Тауар мен ақшаның, қызметтүрлерінің, мамандардың бір елден бір елге еркін өтуінежағдай жасалған. 1989 жылы әлемдегі ең іріинтеграциялық аймақ - Азия-Тынық мұхит экономикалықынтымақтастығы ұйымының шаңырағы көтерілді. БұғанЖапония, АҚШ, Канада, Австралия, Ресей, ЖаңаЗеландия, Күнгей Корея, Тайвань, Мексика, ПапуаГвинея, Чили және АСЕАН елдерінің Вьетнамнанбасқасының түгелі кіріп, жиыны 18 мемлекет бірікті. 1995жылдан бері Бразилия, Аргентина, Уругвай мемлекеттеріарасында ортақ базар кеңістігін құру туралы келісімжасалды. Бұлар да тауар мен ақшаның, қызмет түрлерімен жұмыс күшінің шекарадан кедергісіз өтуіне жағдайжасалған. 1989 жылы Алжир, Ливия, Мавритания,Марокко, Тунис бірігіп Араб Мағрибі ұйымын құрды. 1994жылы Африка экономикалық қоғамдастығы құрылды.Ширек ғасырдан бері Оңтүстік-Шығыс Азия елдерініңассоциациясы (АСЕАН) жұмыс істеп келеді. Бұған осы

21

¹2 (2) 2015

аймақтың айрықша дамыған 7 мемлекеті мүше болды.Халық саны 430 миллиондай болады. 1960-шы жылданбері ОПЕК жұмыс істеп келеді. Дүние жүзінің көмір сушикізатының 61 пайызы осы ұйымның уысында. 1993жылы еркін сауда кеңістігі туралы Орталық Еуропакелісімі жұмысын бастады. Бұған Венгрия, Польша,Словакия, Чехия кірді. 1993 жылы ТМД елдері де еркінсауда туралы келісім жасасты [7]. Бұл елдер топ-тобымен қазір интеграцияның келесі сатыларына өтіпжатыр. Мысалға, Кеден Одағы ЕврАзЭС-ке өзгерді.Ресей, Белорус пен Қазақстан арасында ортақэкономикалық кеңістік құру туралы келісім жасалды.

Орта Азияның ынтымақтастық ұйымы (ЦАС) т.б. ірілі-ұсақты ұйымдар көбейіп келеді. Осы ұйымдардыңүстінен бұларды бір-біріне жалғайтын һәм бүкіл әлемдібірыңғай нарық кеңістігіне біріктіретін ДүниежүзілікСауда Ұйымы (ВТО) және бар. Бұл ұйымдардыңбарлығына ортақ белгі - тауар мен қаржының, қызметтүрлері мен адамдардың шекарадан кедергісіз өтуі. Қазірәлемдік қаржы жүйесі мен нарық кеңістігінен тыс қалғанмемлекет терең әлеуметтік-экономикалық дағдарысқатірелмек. Дамудан үміті бар елдер тек осы әлемдікэкономика, ғаламдық шаруашылық жүйесінің құрамдасбөлшегі болып қана дамып, өркендейді.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Ю. Шишков. "Мировая финансовая система: необходимость реформы".// Мэ и МО. 1999 г. № 11. стр. 4-6.2. Л. Мовсесян, С. Огнивцев. "Транснациональный капитал и национальные государства". // МЭ и МО. 1999 г. №6. стр. 56.3. Л. Мовсесян, С. Огнивцев. "Транснациональный капитал и национальные государства". // МЭ и Мо. 1999 г. №6. стр. 55.4. Л. Мовсесян, С. Огнивцев. "Транснациональный капитал и национальные государства". // МЭ и Мо. 1999 г. №6. стр. 57.5. Л. Мовсесян, С. Огнивцев. "Транснациональный капитал и национальные государства". МЭ и МО. 1999. стр.61.6. Ульрих Бек. Что такое глобализация? Москва, Прогресс-Традиция, 2001 год, стр. 56.7. М.М. Мясникович. "Экономическая политика государства в современных условиях". // МЭ и МО, 1999 г., № 1.стр. 50.

Ýêîíîìèêà

¹2 (2) 2015

22

Мақала қоғамдағы АҚТҚ жұқтырған адамдарға деген толерантты көзқарасқалыптастыру мәселесіне арналған. Автор әлеуметтік толеранттылықтыдамытуды Жаһандық бәсекеге қабілеттілік көрсеткішіндегі Қазақстанныңпозициясын жақсартудың бірден бір жолы ретінде қарастырады.

Статья посвящена проблеме формирования толерантного отношения клицам с положительным ВИЧ статусом в обществе. Автор рассматриваетсоциальную толерантность как один из факторов улучшения позицииКазахстана в Глобальном индексе конкурентоспособности.

The article deals with the formation of a tolerant attitude towards people with HIVpositive status in society. The author examines the social tolerance as one of thefactors to improve Kazakhstan's position in the Global Competitiveness Index.

выпускницаспециальности

"Журналистика" ГУ им.Шакарима г. Семей

ЯНА АНТОНОВНАНУРУЛЛИНА

Как известно, в Стратегии развития до 2050 годапоставлена цель по вхождению Казахстана в 30-кунаиболее развитых и конкурентоспособных государствмира.

Всемирный экономический форум определяетнациональную конкурентоспособность как способностьстраны и её институтов обеспечивать стабильные темпыэкономического роста, которые были бы устойчивы всреднесрочной перспективе. При этом позицию каждойстраны можно увидеть в отчёте о глобальнойконкурентоспособности, ежегодно публикуемомфорумом.

Первый такой отчёт был выпущен ещё в 1979 году. Аначиная с 2004 года, этот документ ранжирует странына основе так называемого Глобального индексаконкурентоспособности (The Global Competitiveness In-dex).

Глобальный индекс конкурентоспособности (ГИК)формируется из 114 показателей, 34 из которыхрассчитываются по результатам статистических данныхмеждународных организаций, а остальные - по итогамопроса руководителей крупных компаний, работающихна территории исследуемых стран. На основе этих 114показателей определяются 12 факторовконкурентоспособности.

3 сентября прошлого года Всемирный экономическийфорум опубликовал отчёт о глобальной кон-курентоспособности на 2014-2015 годы. По егорезультатам в десятке наиболее конкурентоспособныхстран мира лидируют европейские страны. Так, шестойгод подряд первенство в рейтинге удерживаетШвейцария. В число фаворитов входят и три азиатскиестраны, среди которых Сингапур остаётся второйнаиболее конкурентоспособной страной мира, а Японияи Гонконг занимают шестое и седьмое местасоответственно. Необходимо отметить, что общейхарактеристикой всех стран, вошедших в первую десяткупо уровню конкурентоспособности, является ихспособность развивать, привлекать и удерживатьталанты, производить новые товары и услуги с высокойдобавленной стоимостью.

Среди стран Евразийского пространства лидерамирейтинга конкурентоспособности остаются Азербайджан(38 место) и Казахстан (50 место). За всю историюучастия нашей страны в рейтинге ГИК эта позицияявляется наилучшей.

При составлении индекса эксперты принимают во

внимание тот факт, что экономики разных стран миранаходятся на разных этапах своего развития. Так,начиная с 2013 года Казахстан участвует в рейтинге вкачестве страны с переходной экономикой: от этапаэффективного развития - к этапу инновационногоразвития.

Улучшение позиций Казахстана наблюдалось погруппе факторов эффективности. В частности,незначительный прогресс достигнут по таким факторамкак "Развитость финансового рынка", "Эффективностьрынка товаров и услуг" и "Размер рынка". Кроме того,Казахстан улучшил свой рейтинг по фактору"Конкурентоспособность компаний".

Наиболее значимое улучшение позиций Казахстана врейтинге произошло по снижению уровняраспространённости ВИЧ-инфекции. Следует такжеотметить серьёзный прогресс по таким показателям как"Основа конкурентных преимуществ", "Доступностьвенчурного капитала" и "Время, необходимое дляоткрытия бизнеса".

Авторы исследования подчеркивают, что страны свысокими показателями национальной конкуренто-способности, как правило, обеспечивают более высокийуровень благосостояния своих граждан. Пред-полагается, что индекс должен использоватьсягосударствами в качестве инструмента для анализапроблемных моментов в их экономической политике иразработки стратегий по достижению устойчивогоэкономического прогресса. С этой целью в Казахстанепри поддержке неправительственного секторареализуется ряд мер. К таковым относится и проект"Повышение осведомлённости населения, в частности,бизнес-структур, о профилактике, лечении ВИЧ/СПИДа,туберкулёза в целях снижения стигмы, снижениязаболеваемости и улучшения показателей Глобальногоиндекса конкурентоспособности - влияние ВИЧ/СПИДа,туберкулёза на бизнес в Казахстане". По заказуМинистерства здравоохранения и социального развитияреспублики его реализует Восточно-Казахстанскоемолодёжное общественное объединение "Молодёжь заздоровый образ жизни".

В рамках указанного проекта с прошлого года во всехгородах страны проходит цикл тематических семинарови круглых столов, направленных на повышениеосведомлённости населения, в частности,представителей крупного, среднего и малого бизнеса, опрофилактике и лечении данных заболеваний. Целевой

ФОРМИРОВАНИЕ ТОЛЕРАНТНОГООТНОШЕНИЯ К ВИЧ-

ПОЛОЖИТЕЛЬНЫМ ЛИЦАМ КАКФАКТОР ПОВЫШЕНИЯ

КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ СТРАНЫ

Ñîöèîëîãèÿ

23

¹2 (2) 2015

аудиторией в проводимых мероприятиях выступаютруководители ведущих казахстанских и международныхкомпаний, работающие в сфере экономики,нефтегазовой, металлургической и химическойпромышленности, электроэнергетики, машиностроения,телекоммуникаций, финансов и сфере обслуживания.В первую очередь преследуется цель разъяснитьпотенциальным работодателям, что люди, с этимизаболеваниями являются полноправными членаминашего общества, и при условии соблюдения простыхправил безопасности не только могут, но и должныполноценно трудиться, реализуя свой потенциал.

Не секрет, что на практике носителям ВИЧ-инфекции,больным СПИДом и туберкулёзом нередко приходитсясталкиваться с проявлениями дискриминации. Кпримеру, некоторые компании при трудоустройстве вобязательном порядке требуют справку о том, чтопотенциальный работник не является носителем ВИЧ-инфекции. Узнав же о положительном статусесотрудника, очень часто работодатели предлагают емунаписать заявление об увольнении по собственномужеланию, либо, если инфицированный - соискательвакансии, необоснованно отказывают ему в приёме наработу. Всё это противоречит действующемузаконодательству Казахстана, в соответствии с которымне допускается увольнение с работы на основаниидиагноза, равно как отказ в приёме на работу, устройстведетей в организации образования, либо в оказаниимедицинских услуг. Более того, наряду с динамичнымнаблюдением за состоянием здоровья, медицинскойпомощью и лекарственным обеспечением в пределахгарантированного объема бесплатной медицинскойпомощи, государство гарантирует ВИЧ-инфицированному недопущение каких-либо формдискриминации в связи с характером его заболевания,а также предоставление психосоциальных, юридическихи медицинских консультаций.

Не стоит бояться работать в одном офисе синфицированным человеком. Наука говорит о том, чтоэти страхи не обоснованы и носят скорее первобытныйхарактер. В большинстве случаев причиной зараженияВИЧ является контакт с кровью больного, либонезащищённый половой контакт. Таким образом,

повседневное общение на работе не вызывает рискаинфицирования. Более того, мало кто знает, что даже вслучае прямого контакта с кровью либо другимибиологическими выделениями инфицированного, можноизбежать заражения, если в течение 72-х часов начатьпринимать специальную терапию. В то же время контактс больными туберкулёзом имела практически половинанаселения страны, и поэтому опасные бактерии могутжить практически в каждом из нас. Однако, чтобызаболеть, нужно обладать очень слабым иммунитетом,либо в течение долгого времени иметь тесный контакт сзаболевшим в активной открытой форме.

Разговоры о толерантности будут болеерезультативными, если соответствующую культурутолерантного отношения начать прививать с малых лет- дошкольного и младшего школьного возраста. Дляэтого важно дать прочувствовать, что означаютпредрассудки и дискриминация в повседневной жизни,для чего необходимо научить детей ставить себя наместо других, что в конечном итоге приведет к осознаниюими всей опасности социальной изоляции. Начиная сранних лет, каждый человек стремится жить вдружелюбной и доброжелательной обстановке, азначит, каждый своим отношением способен повлиятьна повышение уровня терпимости.

При соблюдении медицинских рекомендаций,регулярном диспансерном наблюдении, веденииздорового образа жизни инфицированные люди могутпрожить долгую, счастливую и полноценную жизнь.Практика показывает, что значительная их частьпредставлена населением в наиболее трудоспособномвозрасте. Таким образом, снижение стигмы идискриминации в трудовых коллективах будетспособствовать созданию и поддержаниюблагоприятного микроклимата на рабочем месте. Адоброжелательная рабочая атмосфера, в свою очередь,поможет таким сотрудникам открыто жить и работать,принося тем самым пользу обществу и государству.

За счёт вовлеченности в активные формы занятостивсех без исключения групп населения увеличиваетсяэффективность рынка труда в целом, что являетсяодним из факторов Глобального индексаконкурентоспособности.

Ñîöèîëîãèÿ

¹2 (2) 2015

24

доктор географических наук,профессор Государственного

университета имениШакарима города Семей

БЕЛЬГИБАЕВ МУХИТЕСЕНОВИЧ

Вторая половина 20 века ознаменовалась усилениемантропогенной нагрузки на природную среду.Продолжающийся рост численности населения мира,неуклонное возрастание его потребностей, безудержноеиспользование ресурсов Земли, глубокое техногенноепреобразование природной среды привело к усилениюантропогенного пресса на природную среду. Научно-технический прогресс, скорость которого на несколькопорядков превышает скорость создания новыхтехнологий биосферы (новых видов биологическихорганизмов), порождает все более мощные источникидеградации и природоразрушающие технологии.

Объектом исследования является Алакольскийгосударственный природный заповедник. Основнойцелью АГПЗ является сохранение в естественномсостоянии типичных, редких и уникальных природныхкомплексов со всей совокупностью их компонентов,гармонизация взаимоотношений "природная среда -человек" [1]. Следующие вопросы являются основнымидля сохранения и управления АГПЗ.

Сохранение и восстановление естественныхэкосистем, биологического разнообразия игенетического фонда растительного и животного мира,охраняемой и сопредельной с ней территорией.Выявление закономерностей естественного развитияприродных комплексов и биогеоценозов, получениеновых научных знаний о состоянии среды, видов исообществ. Ведение системного мониторинга природнойсреды, населяющих ее компонентов, оценка ихсостояния, выявление помех и угроз их устранения.Устойчивое управление средой обитания ибиоразнообразием в ООПТ и на сопредельной с нейтерритории, на основе интегрированного подхода, сучастием всех заинтересованных сторон и местныхобщин [2].

По своим размерам Алакольский заповедник до 2010года был самым малым среди ООПТ Казахстана, егоплощадь занимала менее 1% от площади водоемовАлаколь-Сасыккольской системы озер, что чрезвычайнобыло мало для сохранения биологическогоразнообразия региона. Ситуация изменилась в 2010году, Постановлением Правительства РК от 5 октября2010 года под № 1025 территорию Алакольскогозаповедника расширили на 45505 га со стороныВосточно-Казахстанской области. На данное время

территория заповедника составляет 66 247, 9 га. 28 мая2013 годаАлакольский заповедник был включен вовсемирную сеть биосферных заповедников.

С точки зрения геоботанического и экосистемногоподхода Алаколь-Сасыккольский регион имеет особуюценность, так как расположен в пустынной зонеКазахстана и находится в межгорной котловине.Алакольская межгорная впадина ограничена хребтамиТарбагатая и Джунгарского Алатау и отличается редкимсочетанием разнообразных типов ландшафтов иэкосистем на сравнительно небольшой территории.Экосистемное разнообразие складывается из различныхзональных и интразональных типов, таких как: плавниозер Алакольской группы и дельты реки Тентек, тугайныелеса поймы рек, солончаки, соры, равнины (песчаные,глинистые, галечно-щебинистые) и мелкосопочник. Наостровах озера располагается единственная в западнойчасти Центральной Азии колония реликтовой чайки,которая является главным объектом охранызаповедника. На территории заповедника находитсятакже крупный очаг гнездования белоглазой чернети.

Фауна Алакольского заповедника насчитывает 269видов птиц, из них гнездится 133 вида редких иисчезающих птиц, включенных в Красную Книгу РК и"Красные списки" МСОП (1996). В Алакольскомзаповеднике зарегистрировано пребывание 16 видовптиц: кудрявый пеликан, колпица, черный аист, лебедь-кликун, белоглазая чернеть, савка, орлан-белохвост,змееяд, серый журавль, журавль-красавка, дрофа, джек,стрепет, черноголовый хохотун, реликтовая чайка,филин. Озеро является важнейшим в Центральной Азииместом не только размножения, но и местом массовойлиньки миграционных скоплений водоплавающих иоколоводных птиц. Водоемы Алакольской котловиныбыли включены в Рамсарский список водно-болотныхугодий международного значения 25 ноября 2009 года.

В деле обеспечения сохранности в естественномсостоянии типичных, редких и уникальных природныхкомплексов со всей совокупностью их компонентов,существуют различные виды угроз природнымкомплексам заповедника [3,4]. К ним относятсяследующие процессы и угрозы.

Периодические колебания уровня воды в озерах. Какподъемы уровня воды, так и его понижения влияют настабильность существования аквальных экосистем,

ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКОЕСОСТОЯНИЕ АЛАКОЛЬСКОГО

БИОСФЕРНОГО ЗАПОВЕДНИКА

Мақала Алакөл мемлекеттік табиғи қорығының экологиялық жағдайынзерттеуге арналған. Автор қорық аймағының экожүйесі мен биологиялықәртүрлілігіне жан-жақты сипаттама береді, қорықтың экологиялықжағдайына әсер ететін факторларды атап көрсетеді. Ғалым қорықаймағының экожүйесі мен биоәртүрлілігін сақтау мақсатында қорықтытиімді басқаруға қатысты өз ұсыныстарын білдіреді.

Статья посвящена исследованию экологического состоянияАлакольского государственного природного заповедника. Автор подробноописывает экосистему заповедной зоны, ее биологическое разнообразие ифакторы, влияющие на ее экологию. Ученый делаетпредложения поэффективному управлению заповедной зоной в целях сохранения ееэкосистемы и биологического разнообразия.

The article investigates the ecological status of Alakol State Nature Reserve.The author describes in detail the ecosystem of the protected area, its biodiversityand the factors influencing on ecology. The scientist makes suggestions for theeffective management of the protected area in order to preserve the ecosystemsand biodiversity.

Ýêîëîãèÿ

25

¹2 (2) 2015

особенно мелководных. Приводят к исчезновениюмноголетних колоний птиц на островах (реликтоваячайка, черноголовый хохотун, хохотунья, чеграва и др.)и на дельтовых озерах (кудрявый и розовый пеликаны,колпица, бакланы, кваква). Обмеление и усыхание озерприводит к исчезновению традиционных нерестилищрыб, снижению продуктивности ондатровых угодий ичисленности водоплавающих птиц. Подобные явленияпериодически происходят в дельте Тентека.Суровыемногоснежные зимы. Происходят 2-3 раза в каждомдесятилетии и приводят почти к полному вымираниюфазанов, серой и бородатой куропаток, кекликов, а изчисла млекопитающих - косули и кабана. Намелководных озерах наблюдаются заморырыбы.Паводки. Изредка наблюдаются на реке Тентек.Приводят к затоплению приозерной равнины инаселенных пунктов, гибели норных млекопитающих ирептилий, гнезд большинства наземно-гнездящихсяптиц.Штормовые явления. Регулярно наблюдаются наоз. Алаколь. При ветрах силой свыше 30-40 м/сек,происходит перемывание низко расположенныхостровов, на которых гибнут колонии чаек, крачек,бакланов, пеликанов и куликов.

Кроме естественных условий большое влияние имеютантропогенные факторы.

Браконьерство. Браконьерство в заповеднике, хотя неносит массового характера, но имеет место. В основнуютерриторию заповедника, в левобережной части устьяреки Тентек, вклинивается участок суши (такназываемый Ширяев остров). Эти земли принадлежатнескольким крестьянским хозяйствам, которыезанимаются скотоводством. По этой территории имеетсяавтодорога, доходящая до самого берега оз.Сассыкколь. Естественно, что этот участок очень удобендля браконьерства со стороны местного населения иприезжих охотников. А также не уследишь из-заотдаленности и нехватки человеческих ресурсов забраконьерами на расширенной территории заповедника,которая разбросана по всей Алакольской котловине.Основными объектами браконьерской охоты являютсяводоплавающая дичь, а из животных, прежде всего,кабан и косуля. Имеются факты браконьерского ловаондатры. Следует отметить, что за последние два годазначительно улучшилась материально-техническаяоснащенность инспекторского состава заповедника.

На озере Сассыкколь выставляются рыбацкие сети, вкоторых кроме рыбы ежедневно вылавливаетсямножество водоплавающих птиц, особенно лысух,поганок, речных и норковых уток. Все увеличивающаясярыбопромысловая нагрузка на угодья ведет к тому, чтоводный транспорт рыбаков проникает во всесопредельные угодья дельты р. Тентек, создаваясильнейший фактор беспокойства для гнездящихсяптиц. А на островах бывшего заказника "Реликтоваячайка" еще до организации заповедника имели местослучаи сбора рыбаками яиц гнездящихся тамколониальных птиц. Гибель птиц во время рыбногопромысла и фактор беспокойства со стороны рыбаков.

Пожары. Одна из самых опасных угроз, котораяспособствует уменьшению популяций позвоночныхживотных, уничтожению ондатровых хаток и гнездовых

угодий водоплавающей птицы. При сильном пожарегибнут также в огне околоводные птицы и дажемлекопитающие. Следует отметить, что пожары чащевсего возникают в третьей декаде марта - первой декадеапреля, сразу после схода снега, а также в ноябре, передпервыми снегопадами, когда местные жители начинаютвыжигать сенокосы и пастбища. Локальный иконтролируемый поджигателями пожар принеожиданном изменении направления и силы ветра,перекидывается на соседние территории и уже носитстихийный неуправляемый характер, нанося громадныйущерб.

Неорганизованный туризм.Большая часть туристовотдыхают на южном берегу озера Алаколь. Необходимоотметить, что основная часть территории АГПЗ внастоящее время не страдает от наплыва туристов.Серьезной угрозе, как фактор беспойства со стороныклиентов туристических баз и "диких" туристов,подвергаются острова Улькен, Кишкене и СреднийАралтобе, озера Алаколь, где гнездятся редкие видыптиц, реликтовая чайка, черноголовый хохотун,кудрявый пеликан. На существующих туристическихбазах, на берегу оз. Алаколь, как территорийАлматинской, так и Восточно-Казахстанской областей,для развлечения туристов имеются многочисленныескоростные катера и другая водная техника, что неисключает посещения ими заповедных островов с ихуникальными колониями птиц. Следует строго запретитьпоездки на катерах по озеру Алаколь.

Отвод воды из реки Тентекпо каналам насельскохозяйственные угодья. Весенне-летний забор 60-80% воды из реки Тентек приводит к ежегодномуобмелению дельтовых озер, ухудшает условия нерестарыбы, размножения ондатры, гнездованияводоплавающих и околоводных птиц. На обмелевшихозерах в зимний период периодически происходятзаморные явления и массовая гибель рыб (карась, сазани др.). Это один из наиболее серьезных факторов,влияющих на благополучие АГПЗ.

Для интегрированного устойчивого управления ООПТи прилегающей территории, обеспечивающихсохранение типичных и уникальных экосистем ибиологического разнообразия, очень важно научнообоснованное управление экосистемами, включающееследующие мероприятия. Сохранение оптимальныхусловий среды обитания растительных и животныхобъектов природно-заповедного фонда, прежде всегоключевых видов биоразнообразия.Проводитьмониторинг состояния среды обитания и выяснениетенденций ее изменения.Своевременное устранение ипредупреждение негативных процессов и факторов(естественных, антропогенных), обеспечениеустойчивого функционирования среды обитания наоснове комплексного управления ООПТ и охраннойзоной.

Таким образом, действия по управлению средойобитания взаимосвязаны и взаимозависимы от действийпо сохранению живой природы. В совокупности ониобеспечивают достижение целей по устойчивомусохранению биоразнообразия Алакольского-биосферного заповедника.

ЛИТЕРАТУРА.1. Бельгибаев М.Е. Рекреационные ресурсы и развитие туризма на озере Алаколь//Рекреационноеприродопользование, туризм и устойчивое развитие регионов. Барнаул, Изд-во Алтайского университета, 2007.-С.78-81.2. Бельгибаев М.Е. Перспективы создания ООПТ и сохранение биоразнообразия в Казахстане//Биосферныетерритории Центральной Азии как природное наследие (проблемы сохранения, восстановления биоразнообразия).Бишкек, 2009.-С.19-21.3. Бельгибаев М.Е. Особо охраняемые природные территории Казахстана: проблемы их создания и перспективы//Экологическое образование в Казахстане, 2009, №2.-С.23-26.4. Бельгибаев М.Е. Биологическое разнообразие и проблемы их освоения и сохранения//Экологическоеобразование в Казахстане, 2012, №1.-С.35-38.

Ýêîëîãèÿ

¹2 (2) 2015

26

т.ғ.к., Семей қаласыныңШәкәрім атындағы

мемлекеттік университетініңқауымдастырылған

профессоры

МҰҚАТАЕВА ЗӘУРЕҚАДЫРБАЙҚЫЗЫ

Адамзат тарихында бұрын-сонды болмаған зұлматҰлы Отан соғысының аяқталғанына 70 жыл болды. Бірақсол қара жылдардың жаңғырығы әлі күнге дейін естіледі.Себебі ІІ дүние жүзілік соғысқа әлем халықтарының 80пайызы қатысқан майдан батареясына 61 мемлекеттартылды. 40 елдің жері соғыс өртіне шарпылды. 110миллион адам қолына қару алды. Ұлы Отан СоғысынаҚазақстан 1 миллион 366 мың адамын аттандырды.Ресми мәліметке сүйенсек Жеңіс күніне тек олардыңжартысына жуығының ғана аман жеткенін айтады.Жеңіскүні - адамзат аңсап өткен күн, жеңістің туын тіккен-1945жылғы 9 мамыр азаттық күрестің айбынды күні.

Ғасырдан ға-сырға өтіп, та-рих шежіресінеталай ерлік пенқаһар мандар-дың үлгілері жа-зылар. Бірақ,солардың ішіндеҰлы Отан со-ғысы гитлершілГермания әскер-лерін талқан-дап, жер жүзінфашизм апаты-нан аман алыпқалған Ұлы Же-ңісі халық қаһар-м а н д а р ы н ы ңөшпес өнегесіболып мәңгі

жарқырай береді. Кешегі неміс-фашистбасқыншыларымен болған қырғын соғыстағы жеңісоңайлықпен келмеді. Талай ардақты азамат елі, жеріүшін жанын қиды. Соның бірі - менің атам СыдықовЕсетай Сыдықұлы. Ауылдастарымыз Есетай атамыздыңесімін естігенде біріншіден майдангер, екіншіденауылымыздың ардақты қариясы ретінде құрметтесе, менатамның "Естеліктері мен келер ұрпаққа аманатын" оқыпшыққан соң, қолыма қалам алып 90 жасқа жетіп, екісоғыс пен "халық жауы" деген айдармен шермендеболған шежірелі де, өнегелі және қасіретті тағдырыжайлы жазуды өзімнің парызым деп санадым. Батыратамыз І дүние жүзілік соғыс қызған шақта 1914 жылдыңқазан айында дүние есігін ашқан. Балғын балалықтыңқайғы уайымсыз шағы осы заман балаларының еншісінежазылмаған еді. Аласапыран заман кезінде ел ішіндегітұрақсыздықтан қазақтардың жартысы арғы бетке(Қытайға) қашса, жартысы жаңа үкіметтің заңынамойынсынып жаңа тәртіп, жаңа өмір құрылысына кірісті.

Бес жасқа толған кезде әкесі Сыдық дүниеден озып,жетімдіктің ащы дәмін ерте татқан Есетай отбасыныңқызығынан, әке тәрбиесі мен тәлімін көру бағынанайрылды. Алты жасынан сауатын арабша ғаріппенашып, бес жыл ішінде "Әліп би" мен "Иман шарттан"бастап Құран аударған зерек жасөспірім Есетай атамызсол заманғы құрдастарымен бірге 1928 жылдан бастапүш жыл бойына латын әріпін меңгерді.

"Отан отбасынан басталады"- деп халқымызайтқандай, Отан кең мағыналы, қасиетті ұғым. Әрбірадамның отбасы, тұрған мекені, өскен ортасы, аймағы,мемлекеті - оның жарық дүниедегі жан саясы, өмір өрісі,оттай жандырған Отаны барын мақтан тұтады. Жаңазаманның жаңалығы біртіндеп шалғайда жатқан қазақауылына жетті. Міне осы жаңа өмірді құруда Есетайатамыз алғашқылар қатарында болып, өзі өмір сүргенауданындағы ауылшаруашылығының қаз тұрып,қарыштап дамуына өзіндік үлесін қосқанын бізмақтанышпен, аса зор құрметпен айта аламыз. 1930жылы Науалыда алғаш колхоз ұйымдастырғанда Есетайанасымен екеуі алғашқылардың бірі болып мүшеліккеөткенін естеліктерінде жазған екен. Жиырмасыншыжылдары араб пен латын алфавитін меңгерген Есетайатамыз өз замандастарымен бірге 1932 ашылғанауылдағы тұңғыш мектеп табалдырығын аттап, үшіншіалфавитті меңгерді. Тағдыр тауқыметі (осы кезде анасымен қарындасы аштықтан ісініп, Есетайдың қолында жантапсырды) мен ашаршылық жайлаған қасіреттіотызыншы жылдар ауыртпалығы атамыздыңқұрдастарының еншісіне түскен аса үлкен сынақ пентөзімділіктің өмір мектебінің ащы сабағы еді. Рухышыңдалып, аштық пен қиындықтың ауыр мектебіненөткен аталарымыз соғыстың сызды окоптары мен қарасу мен қатқан нанды талғажау етіп, жеңісті жақындатқанқайсар жандар ретінде тарихта мәңгі есімдері сақталады.

1937 жылдың 20-қазанында Отан алдындағыазаматтық парызын өтеу үшін Қызыл армия қатарынаалынды. Осы мезеттен 1938 жылдың 17-мамырына дейінТүркмен ССР Кушка қаласындағы № 247 полкте әскериборышын өтейді. 1938 жылдың 17 - мамырындаЛенинград әскери округіне жолданады. Ленинградәскери бөлімінің шешіміне сәйкес № 16 С дивизиясыорналасқан Новгород қаласына түседі. Атамыз өзініңқатарлас жауынгерлермен бірге Чудов ауданындағыСелищенск казармасындағы 47/48 атқыштар полкінетіркеледі. Осы полкте бөлімше командирі деген дәрежеалған полктік мектептен өткен. Полк басшылығыныңұйғаруымен 1938 жылдың күзінде Новгородқаласындағы кіші лейтенаттар даярлайтын алты айлықкурсқа жіберіледі. 1939 жылдың мамыр айында кішілейтенаттар даярлайтын курсты тәмәмдаған соң

ШЕЖІРЕЛІ, ШЕРЛІ,ҚАЙСАР АҚСАҚАЛ

Мақалада Сыдықов Есетай Сыдықұлы жайында естеліктер жазылған.Есетай Сыдықұлының өмірі Ұлы Отан Соғысы жылдарындағы тарихиоқиғалар желісімен байланыстырыла отырып жазылған. Мақала өңіртарихына қызығушылық танытқан оқырман қауымға арналады.

Статья посвящена воспоминаниям о Сыдыкове Есетае Сыдыкулы.Жизнь и деятельность Есетая Сыдыкова описывается в светеисторических событий времен Великой Отечественной войны. Статьябудет интересна для всех, кто интересуется краевой историейВосточного Казахстана.

The article dedicated of memories about Sydykov Esetay Sydykuly. In thearticle the life of Esеtai Sydykuly was written in the framework with the histori-cal events of the Great Patriotic War. The article is dedicated to all who inter-ested in the history of the region.

Òàðèõ

27

¹2 (2) 2015

қайтадан Селищенск казармасына оралады. Солжылдың қыркүйек айында атамыз тіркелген полк Эстонияшекарасына жіберіледі. Дегенмен де бірнешекомандирлер мен жауынгерлер Селищенскказармасында қалдырылып, осы жерде І - запасбригадасының құрамындағы Есетай жаңа құрылғанзапастағы атқыштар полкінде әскери борышын өтеуінжалғастырады. Бригаданың штабы Ленинградқаласындағы "Бірінші Петр" бекінісінде орналасады.Фашизм мен халықаралық саясаттың шиеленісіп, сыртқысаясатта жас мемлекеттің қордаланған мәселелеріқарапайым қазақ жігітінің тағдырында да орын алды.Әскери борышын орындап жүрген Есетай атамыз ҚызылАрмия құрамында 1939-1940 жылдары Совет-Финляндия арасындағы соғысқа қатысты. Осы соғысқақатынасқаны жөніндегі өзінің естеліктерінде былай депжазады:

- 1940 жылдың наурыз айының басында Корелямойнағындағы Терриока ауданындағы (қазіргі атауыЗеленный город) 101-атқыштар полкінің 4-дивизиясыныңқұрамын толықтыру үшін мен қызмет еткен Запасполкінің командирлері мен жауынгерлері совет - финсоғысы науқанына араласып кеттік. Біздің дивизия финармиясының Выборг қаласын бағытындағышоғырландырған күшімен шайқастық.

Ер атамыз басқада жігіттермен бірге өмірінде біріншірет етігімен су кешіп, от басқан, сұр шинельді төсекетіп, ақ қарды жастанып, көк мұз төсендіп жауменшайқасты. Жалпы Карелияны мекендеген ең біріншітұрғындар финдіктер болған. Ал 13-ші ғасырдыңбасынан бастап, Ресей мен Швеция бұл аймақта үздіксізсоғыс жүргізіп келді. Сөйтіп 1808-1809 жылдарғы соғыснәтижесінде Ресей Швециядан Финляндияны жеңіпалды. Бұдан соң Финляндияға өз үкіметі мен өзпарламенті бар автономиялық ұлы герцог аймағы дегенмәртебе берілді. Ал 1812 жылы батыс Карелия немесесол кездегі атауымен "ескі Финляндия" Финляндияныңқалған бөлігіне қосылды. 1917 жылы 17 желтоқсандаФинляндия өзінің тәуелсіздіг і мен бейтараптығынжариялады. Советтік Ресеймен жасалған 1920 жылғыТарту Бейбіт келіссөзі Финляндияның, басқаша айтсақ,батыс аймақтағы немесе Финдік Карелиядағы Финдікбасқару шекарасын заңды түрде бекітті. 1932 жылыСовет одағы мен Финляндия Тарту Бейбіт келіссөзіндекөрсетілген шекара сызықтарын сақтап, оған шабуылдаржасамау жөнінде екіжақты келісімдерге келді. Алайда1939 жылдың тамыз айындағы Молотов - Роббентропкелісімі бойынша, Финляндия Совет одағының ықпалынаөтуі тиіс болды. Кейінірек сол жылдың өзінде-ақ Советодағы Финляндияның басқа жерлерін өзіне қосып алумақсатында оның территориясына басып кірді.

Басталған соғысқа 4 миллион халқы бар Финляндияжағынан: 16 атқыштар дивизиялары мен резервқұрамалары, 900 артиллерия қондырғылары, 270 әскериұшақтар және 29 кеме қатысты. Ең басынан бастап -ақфин жағы қорғаныс тактикасын пайдаланды. Соғысбарысында Финляндияға 13 мемлекет көмектесті.Әсіресе Англия, АҚШ, Франция, Швеция фин әскерінқару жарақпен қамтамасыз етті. Финляндия өзініңодақтастарынан: 350 самолет, әртүрлі калибрлі 1,5 мыңартиллериялық қару, 6 мың пулеметтер, 100 мыңвинтовкалар, 2,5 млн. артснарядтар, 160 млн. патрондаралды. Қаржылай көмектің 90% АҚШ-тан, қалғаны -Франция мен Скандинавия елдерінен түсіп отырды.

160 миллионнан астам халқы бар Кеңестер Одағыжағынан бұл соғысқа 52 атқыштар және кавалериядивизиялары және арнайы құрылған қосымшақұрамалар қатысты. Қызыл Армия соғыста: 11мыңзеңбіректер мен минометтер, үш мыңға жуық танкілер,3 мыңнан астам әскери ұшақтар пайдаланды. Осығанқоса кеңес әскерлері де орасан зор қару-жарақ,жанармай қоры, мотоландырған көлік, әр түрлі байланысқұралдары болды.

Фин компаниясын 2-3 аптада аяқтауға жоспарлағанКСРО Бас Штабының жоспары іске аспай қалды.Кеңестік әскери теория мен оқу уставтары жоғарыдеңгейде болса да, олар Финляндияның территория-сының ерекшелігіне жарамай қалды, көбінесе ашықжерде соғысқа үйретілген Қызыл Армия ормандыалқаптардағы соғыстарға өзінің дәрменсіздігін көрсетті.Орманды алқап, қалың қар, -35-40 градустағы аяз,жолдың жоқтығы, финдер сияқты арнайы дайындалғаншаңғы жауынгерлер, тіпті қарапайым шағын және икемдіқысқы әскери киімнің болмауы майдан даласындағыжауынгерлердің жанқиярлық ерлігіне қарамастан тезаяқталатын "Фин" науқаны созыла түсті.

Соғыс жүріп жатса да оны тоқтатуға әр түрлі қадамдаржасалды. Фин тарапынан болған ұсыныстардықабылдамай, соғыстың І кезеңіндегі сәтсіздіктердіесептей отырып және келіссөздер уақытын ұтымдыпайдаланған КСРО басшылары 11-ақпанда ҚызылАрмияға жаңа шабуыл бастауға бұйрық береді.Селищенск казармасында І- запас бригадасынақалдырылған Есетай өзінің қарулас жауынгерлеріменбірге 101-атқыштар полкінің 4-дивизиясының құрамынтолықтыру үшін майданға араластырылды. Қосымшадайындықтан өткен Қызыл Армия жаппай шабуылжүргізе отырып, финдердің негізгі позицияларынанығыстырып, шегінуге мәжбүр етті. Осыдан кейінгішабуылда Қызыл армия Фин бұғазынан өтіп, финдердіңВыборг қорғанысын айналып өтіп, Выборг қаласынашабуыл жасап, оны 11-наурызда алады. Жоғарыдаатамыздың естелігінде аталғандай Выборг қаласыныңбағытындағы майдан шебінде ұрыстарға қатысқандығыжазылған.

1940 жылдың 12-наурызында Мәскеуде Кеңес Одағымен Финляндия арасында бейбіт шартқа қол қойылды.Оның баптары бойынша Финляндия КСРО-ға қарсыкоалицияға қатыспайтын болды, сонымен қатар Корелмойнағында шекара Ленинградтан 150 шақырымғаалыстатылды, оған қоса Мурманск, Мурманск теміржолы және Петрозаводскідегі шекара финдер жағынажылжытылды. Шарттың негізінде Финляндия Финбұғазындағы бірнеше аралдар мен Рыбачий түбегін,Баренц теңізіндегі Средний түбегін беруге мәжбүрболды. Сонымен қатар фин жағы Ханко түбегін КеңесОдағына 30 жылға жалға берді. Бұл жерлердің барлықкөлемі 40 мың шаршы шақырымдай еді. Совет одағынаберілген аймақтағы 420 мыңдай адам Финляндияныңбасқа жерлеріне күштеп көшіріліп жіберілді. Қазірде осыжерлер Ресейдің құрамындағы Карелияреспубликасының бір бөлігін құрайды.

Осылайша 3 жарым айға созылған ақ қар, көк мұздасоғысқан жауынгерлердің қаны тарихта "Қысқы соғыс"деген атпен қалды. Осы 1939-1940 жылдардағы "Қысқысоғыс" екі жаққа да ауыр зардап пен көптеген адамшығынына әкелген болатын. 105 күнге созылған соғыстаҚызыл Армияның шығыны орасан зор болды, оның ішінде72 408 адам қаза тауып, 17 500 жауынгер хабарсыз кетті,20 мыңға жуығы тұтқынға түсіп, 265 мыңы жараланып,контузия алған, үсігендер мен ауруға ұшырағандар.Соның 172 203 адамы қайтадан қатарға қосылды. Әскеритехника жағынан Қызыл Армия 640 ұшақ пен 2,5 мыңтанк және т.б. қару жарағынан айырылды. Финляндияөзінің 19 571 адамынан айрылды, 43357 адамжараланып, 4161 жауынгері хабарсыз кетті.

Көптеген кеңес және қазіргі орыс тарихшылары"даңқты соғыс" емес, "тарихи маңызы жоқ" соғыс депкөрсетуге тырысады, өйткені бұл соғыста мақтаулыҚызыл Армия азғантай армиясы бар Финляндия мен 3,5ай соғысып өзінің осал тұстарын көрсетіп алды. ҚызылӘскердің қуатына басқа елдер күмәнмен қарай бастады.КСРО-дағы сияқты, басқа елдерде де фин армиясынтөмен бағалап, қарсыласуға дәрмені жетпейді депқарастыратын. Сондықтан Қызыл Әскердің фин әскерінсоншама ұзақ уақыт жеңе алмауы оның әлсіздігі және

Òàðèõ

¹2 (2) 2015

28

соғысқа дайындығының төмен деңгейін көрсетеді депқарастырыла бастады.

Жыл өткен сайын біз соғыс тақырыбынаналшақтағандай болғанымен де, әлі де отандықтарихшыларымыз осы тақырыпты әр қырынан зерттеп,халық зердесінде сақтау ісімен айналысуда. Хельсинкиқаласына іссапармен барып қайтқан Байланыс жәнеақпарат агенттігі Мұрағаттар мен құжаттамабасқармасының басшысы Ғазиза Исахан Фин соғысынақатысып, тұтқынға түскен қазақстандық 27 боздақтыңқұжаты елге қайтарып әкелді. Осылардың ішінде біздіңатамыздың майдандас жауынгерлері де бар шығар...

"Жүз күннің қайғысын, бір күннің қуанышы жуады" -деген халық даналығы ажал тырнағынан аман қалғанЕсетай соғыс аяқталысымен Кавказ әскери оқругінежіберілген 101 атқыштар полкінің 4- дивизиясыныңсабында Понти қаласына тұрақтайды. 1940 жылдыңқыркүйек айында кіші командирлерді Киев әскериокругіне қарасты Обручи станциясына Совет Армиясынакіші лейтенат даярлайтын мектепке жіберіледі.

Ашаршылықты көрмесең,Ас қадырын білмейсің.Жаяушылықты көрмесең,Ат қадірін білмейсің - деген халық даналығы бар.

Әскерге алынған үш жылдың ішінде Есетай атамыз әубаста Түркістанның ең шеті нүктесі Кушкаға түссе, оданЛенинград әскери округі Чуд ауданындағыСилищенскідегі полктік мектеп, Новгородтағы кішілейтенанттар курсы, одан қайта Силищенскказармасындағы әскери қызмет, 11 айдан соң совет-финсоғысы, соғыстан соң Кавказ, енді міне Украинатопырағы қатаң әскери режим мен ұзақ жолдағы суықвагондардағы сенделіс денсаулығына кесірінтигізгендіктен, 1 айдан соң 1940 жылдың қазан айындакіші лейтенат даярлайтын мектепті аяқтамастан, ұзақмерзімді демалысқа жіберіледі.

"Науалы - екі өзеннің ортасында,Жазылған Жер шарының картасында.Қыры - мал, ойы егін, суы балық,Алланың жаратушы арқасында.Қусақтан құлдай соқса бір қоңыр жел,Ішіңнен тарқайтындай қайғы мен шер.Желбіреп көкжелегі, тал-терегіЖаратқан Құдай артық не деген жер.Данабек БайсалхановОтанын қорғап, 1940 жылдың қараша айында аман

есен еліне оралып, бейбіт өмірге белсенді араласты."Елтай" колхозына бастық болып тағайындалысымен белшешіп, іске кіріскенімен де мөлдір аспанды бұлтқаптады. Шаттық әні қайғылы үнге, нұрлы күнді қаратүнге айналдырмақ болған фашистік Германия 1941жылы 22 маусымда Кеңес одағына опасыздықпеншабуыл жасады.

204 - дивизия Қиыр Шығыста Ұлы Отан соғысыныңөрті қаулап тұрған шақта 1941 жылдың 27 маусымындақұрылған. Дивизияның құрамына енгізілген 700, 706және 730 атқыштар полк, 657 артиллериялық полк,193дербес истребитель-танкіге қарсы дивизион, 166зениттік автотранспорттық ротасы, 306 барлау ротасы,372 саперлық батальоны, 583 дербес байланысбатальоны, 358 медико-санитарлық батальон, 194химқорғану дербес ротасы, 514 автотранспорттық рота,356 далалық нан пісіретін, 833 дивизиялық ветеринарлықлазарет, 1487 далалық почта станциясы, 921 Госбанктыңдалалық кассасы бөліміндегі жауынгерлерді сегіз айкөлемінде майдан өміріне сәйкестендірілген жағдайдаәскери және саяси дайындықтан өткізді. Батыстағымайданнан алшақ орналасқан Қиыр Шығыстағы шекарабойында Маньчжурия мен Корея жағынан кез келген

оңтайлы сәтте КСРО шекарасын бұзуға ниеттенгенбақайшағына дейін қаруланған Квантун армиясышикізатқа бай ұлан байтақ Сібір жерін басып алу үшінәскерін миллионнан астам жауынгерін шоғырландырғанболатын. Қиыр Шығыс майданының жауынгерлері менТынық мұхит флоты және Қызыл Жалаулы Амур әскерифлотилиясының теңізшілері күнделікті еліміздің ҚиырШығыстағы шекараны күзете жүріп бірмезетте әскеридайындықты да тоқтатқан жоқ. Гитлершіл германәскерімен қоян қолтық айқасқа түсер сәтке тыңғылықтыдайындалды. Әскери операциялар кезінде әр түрліәскери бөлімшелердің өзара бірлесіп соғысутактикасына машықтанды. Міне аталмыш 204 -дивизияның 706 атқыштар полкінің сапында Есетайатамыз өзінің әскери қызметін бастаған болатын. Солбір ел басына күн туған қиын қыстау күндерде жалынжамылып от кешкен, жүрегі жұртым деп соғып, таркезеңде туған еліне пана бола білген біздің аталарымызқан майданға аттанды. Соғысқа аттанған жерлестерімізмайданның барлық бөліктерінде де көзге түсе білді. 1942жылы қыс айларында Ұлы Отан соғысының аса ірішайқасы Волга бойы және Кавказ үшін ұрыстар жүріпжатты. Соғыс барысында Сталинград шайқасыныңбетбұрыс әкелгені баршамызға аян, бұл ұрыстарда дабіздің жерлестеріміз ерекше батырлық, жүректілік,батылдық танытты. Ұрыстарда көрсеткен ерліктері үшінЕсетай атам "Боевое красное знамия", "Ұлы Отансоғысының екінші дәрежелі" және т.б. медальдарыменмарапатталды. Неміс-фашистеріне Сталинград түбіндеберілген соққы, олардың ұрыс тізгінін қолынан шығарыпқана қоймай, жеңіске деген үміттерін де үзді.

Қазақ халқында мынадай сөз бар: "Ғалымның атыөлсе де, хаты өлмейді"- дегендей, батыр атамыздыңСовет - фин соғысы мен 1941-1942 жылдарындаысқырған ажал оғы мен ызғарлы окопта қаруы менқаламын қатар ұстап, соғыс туралы орыс тіліндежазылған қойын күнделігі Сталинградтың мұражайындасақталған. Өкінішке орай Сталинград шайқасындаЕсетай ата 1942 жылдың тамыз айында аяғынанжараланып, ұзақ айлар бойына әскери госпитальдіңтөсегіне таңылады. Тек 1943 жылы әскер қатарынанбосатылып, елге орала салысымен-ақ жарасынақарамастан еңбек майданына кірісіп кетті. Соғыстаноралғаннан кейін батыр атамыз қаруын ел тізгінінқолына алып тыл майданына айырбастағанын білеміз.Ұлы Отан соғысы кезінде майдан даласы мен тыл бір-бірінен ажырағысыз бір тұтас жауапкершілік лагерінеайналды. Қазақстан майданды қару-жарақпен, оқ-дәрімен, азық-түлікпен жеңіс үшін қажетті нәрсеніңбәрімен қамтамасыз етті. Замандастарының арасындашоқтығы биік, ақыл парасатымен ұстамдылығы менеңбекқор табандылығымен танылған Есетай атамыздыАқжарда "Ынталы кедей" шаруашылығының бастығыболып тағайындалды. "Жаралының мұңын жаралыбілер, қайғының мұңын қазалы білер" - дегендей.

Майданның алдыңғы шебінде ажал оғының астындажүргенде де, азаматтары соғысқа кетіп, жас бала менқам көңілді қариялар мен жаралы жарлы көңілменқалған әйелдерді білгірлікпен басқара отырып, қанмайданға қажетті азық түлік пен жылы киімді әзірлеу,шаруашылықтағы мал жанды аман сақтау, егістіктің жайкүйін ақсатпай өзіндік жауапкерліг ін, азаматтықборышына, отанының алдындағы перзенттік парызынабыроймен орындады.

"Бәрі де майдан үшін, бәрі де жеңіс үшін" дегентілекпен еңбек еткен қаншама әзиз аналар, асыл жарлармен елдің береке бірлігі мен білікті басшылықнәтижесінде қан майдан мен тыл майданындағыбірлескен жанқиярлық ерлік жеңістің таңына жеткізді.

Òàðèõ

29

¹2 (2) 2015LINGUISTICS

Қазақ инновациялықгуманитарлық-заң

университеті, магистрант

ТАШИМОВА АЙНУРАЗАТХАНОВНА

Мақал-мәтелдер - сөздік құрамның халық өміріндегіәрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдыққұбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойдышебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырымжасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өміршындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өзұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыштілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге,ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуғаүндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәріздіқасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.Мақал-мәтелдер - халық шығармашылығының көнежанры. Олар көне заманда пайда болды, және өз пайдаболу тарихымен ғасырлар тереңіне кетеді. Олардың көбіжазу шықпай тұрып пайда болды. Сондықтан олардыңалғашқы қайнар көздері туралы мәселе ашық болыпсаналады. Ағылшын мақал-мәтелдер пайда болуыныңосындай негізгі қайнар көздері: халықтық, әдебиеттік,библиялы пайда болуы, басқа тілден алынуы жәнемақал-мәтелдер ретінде Шекспир цитаталарыныңпайдаланылуы.

Мақалдарды мәтелдерден айыру керек. Мақалдыңбасты өзгешелігі болып оның бітімі және дидактикалықмазмұны табылады. Мәтел үйрету мінезімен, ақылдықорытындының бітімсіздігімен айырылады.

Мақал-мәтелдер - сөздік құрамның халық өміріндегіәрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдыққұбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойдышебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырымжасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өміршындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өзұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыштілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге,ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуғаүндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәріздіқасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.

Ағылшын тіліндегі жалпыхалықтық мұраны жинақтап,жариялау жұмыстары сонау көне ғасырда қалыптасып,күні бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып келеді. Тарихидеректерге сүйенер болсақ, ете көне мақал-мәтелдертізбегін қамтитын алғашқы "Book of Proverbs in the OldTestament" атты топтама V ғасырда жарық көрген. Кейінгіжинақтар халық игіліг іне айналған осы іске етенеараласып, зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым

Дезидериус Эрасмус есімімен тығыз байланысты. Оның1500 жылы "Collectanea" (818 MM), 1508 жылыВенецияда "Chiliades" (3260 MM) деген атпенжарияланған жинақтары 1515-1536 жылдарыаралығында толықтырылып қайта басылып шықты.

Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдардың біріДжон Хеуд (John Heywood) өзінің алғашқы "A DialogueContaining the Numberin Effect of all the Proverbs in theEnglish Tongue" атты еңбегін 1546 жылы, кейінгілерін1550, 1555, 1560 жылдары жарыққа шығарды. Сондай-ақ, 1610-1680 жылдар аралығында бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары, атап айтқанда, 1612 жылыағылшын шіркеу қызметшісі Thomas Draxe "BibliothecaScholastica Instructissimaor, a Treasurie of Ancient Adagies,and Sententious Proverbes", 1639 жылы пастор Дж.Клардың (JohnClarke) "Paroemiologia Anglo-Latina", 1640жылы Дж. Хербергтің "Outlandish Proverbs", 1659 жылыДж. Хауэльдің "Proverbs", 1670, 1678 жылдары Дж.Рэйдің 'English Proverbs" атты еңбектері жарық көрді.

Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыданарнайы, жан-жақты қарастырған зерттеу жұмыстарыныңбар екендігі мәлім. Мысалы, Л. И. Швыдкояның ғылымизерттеуінде мақалдар мен афоризмдер "клише" дегенатаумен бір топқа біріктіріліп, олардың синонимдікқатары берілген. С.И. Вяльцеваның ағылшын мақал-мәтелдерін стильдік, ал Э.Ахундованың зерттеуісинтаксистік ерекшеліктері тұрғысынан талдауғаарналған. Ағылшын тілінің тұрақты тіркестерін зерттеужұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен тығызбайланысты. Ол өзінің "Курс английского языка", "Курсфразеологии современного английского языка" тәріздікөлемді ғылыми еңбектері мен "Англо-русский фразео-логический словарь" сөздігі т.б. арқылы ағылшын тілітабиғатының кейбір өзгеге беймәлім тұстарын айқындап,жалпы тіл ғылымына елеулі үлес қосты жәнесалғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар берді.Мақал-мәтелдердің басқа тілдік бірліктермен салыстыраалғанда өзіндік ерекшеліктерін, күрделілігін, мән-мазмұнының тереңдігін айқын көрсететін тұстардың бірі- аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтықуниверсалдық сипатқа ие түрлерін есепке алмағанда,әдетте, мақал-мәтелдер бір тілден екінші тілге тікелейаударылмайды. Бір тілден екінші тілге тәржімелеубарысында мағынасы мен тіркес құрамындағы

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫНМАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ

Мақала мақал-мәтелдерді бір тілден екінші тілге аударудыңерекшеліктерін зерттеуге арналған. Зерттеу объектісі ретінде авторағылшын және қазақ тілдеріндегі мақал-мәтелдерді қарастырады. Ол мақал-мәтелдердің семантикалық мән-мағыналарын салғастыра отырып, біртілден екінші тілге түпкі мағынасы мен айтар ойын сақтай отырыпаударуға қатысты өз ұсыныстарын білдіреді.

Статья посвящена вопросам перевода пословиц и поговорок с одногоязыка на другой. Объектами исследования автора выступают пословицыи поговорки английского и казахского языков. Автор сопоставляетсемантические значения пословиц на двух языках и выдвигает своипредложения по эффективному переводу пословиц и поговорок одного языкана другой с сохранением их значений и идейного посыла.

The article deals with the translation of proverbs and sayings from one languageto another. The objects of the author's study are proverbs in English and Kazakhlanguages. The author compares the semantic value of proverbs in two languages,and puts forward her proposals for efficient translation of proverbs and sayingsone language to another while maintaining their values and ideological promise.

АУДАРЫЛУДАҒЫ ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

¹2 (2) 2015

30

сыңарлары дәлме-дәл келетін теңбе-тең баламасы(абсолюттік балама) немесе контекстік мағынасы сәйкесэквиваленті қолданылуы мүмкін. Әсіресе, ілеспеаудармада шапшаңдық, жинақылық, нөлдік қажет. Осымақсатқа негізделген, практикалық мәні баржұмыстардың бірі - Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н.Байтөлеевалардың құрастыруымен жарық көрген"Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты врусском и казахском языках" атты еңбек. Жұмыстамақал-мәтелдер он мағыналық топқа бөлініп, олардыңорыс және қазақ тілдеріндегі баламалары берілген.Алайда, ағылшын мақал-мәтелдерінің қазақ тіліндебаламалары бола тұра, тікелей аударылған тұстары дабаршылық.

Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды біртобы қасиетті кітап інжілге байланысты қалыптасқан.Халық арасына кеңінен таралып, көп оқылғандықтан,інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы,тіркес тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәріздібелгілердің негізінде қолдануға даяр тілдік бірліккеайналған. Зерттеу барысында олардың ауқымды бірбөлігінің тұпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, ешөзгеріссіз қолданылатындығы айқындалды. Мысалы: Үоuсаn nоt sегvе Gоt and mаmmоn (сөзбе-сөз аудармасы:Сен құдай мен мамонаға бірдей қызмет ете алмайсың);А soft answer turneth away wrath (с.с.а.: Жұмсақ (жылы)жауап ашуды қайтарады) т.б. Түп-төркіні інжілге барыпсаятын мақал-мәтелдердің сәл өзгеріске ұшырағантүрлері де кездеседі.

Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұғымды, үйлесімдіайтылған қысқа, әрі нұсқа, айшықты сөздерінің деағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір үлесқосқаны нақтыланды. Мысалы: Тһе customer is alwaysright (с.с.а.: Әрқашан тұтынушыныкі дұрыс) тіркесініңЕуропадағы ең үлкен сауда орталықтарының бірі"Сэлфриджезді" (Selfridge's) ашқан Г.Селфриджгетиесілілігі жөнінде деректер бар. Себебі, оның барлықдүкендерінде "Тһе сustоmег іs аlways г іgһt", яғни"әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген қатаң қағидақалыптасқан. Көпшілік көңілінен шыкқан осы сөзкейіннен халық арасында жиі айтылып, дәстүрліқолданысқа енген. Ағылшын тілінде бұл тәріздіқолдануға даяр, астарлы "авторлы" тіркестердің молқоры бар.

Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердіңауқымды бөлігі қасиетті кітап інжілден, ал келесі бір бөлігідарынды Шекспир сыңды көркемсөз шеберлерінің,халыққа танымал ақын-жазушылардың туындыларынан,сондай-ақ, көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастауалғандықтары байқалады.

Қазақ және ағылшын паремиологизмдерініңтүпдеректеріне қатысты негізгі айырма мынада: Қазақмақал-мәтелдерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға(би,шешен, ақылғөй, дана қариялар т.б.) байланыстықалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша таралып отырған.Ал ағылшын мақал-мәтелдерінің негізгі бұлағы діниағым, қасиетті кітаптан тараған ұлағатты сөздер болыптабылады және сондай-ақ Шекспир сынды ұлытұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері ерекше орыналады./ 1/

Ағылшын зерттеушілері аталмыш тіркестің қазіргізаман ағымына сай келіп тұрғанымен, көненің көзіекендігін ескертеді және оның алғашқы қолданысынбіздің жыл санауымыз бойынша 320 жылдардағыТеопрастус (Тһеорatrus) жазбаларымен ұштастырады.

"Тһеге іs а timе оf еvегуthing (с.с.а.: Әр нәрсенің өзуақыты бар).

Қазақша баламасы: Сабапқы ине сәтімен.Бұл ағылшын мақалы қасиетті кітап Інжілдің " То еvегу

thing tһеге іs а sеаsоn, апd а tіmе tо еvеrу рrроsе undertһе һеаvеn". (с.с.а.: Аспан астында әр нәрсенің, әрмақсаттың өз мерзімі бар) деген өсиет, өнегелеріненықтималдық, тұрақты қалыпқа енген./9/

Қазақ және ағылшын тілдерінде ақша-қаражат жайлымақал-мәтелдер де кездеседі.

Мысалы, " Таке саrе оf реnсе аnd the роunds will tакесаrе оf thеmsеlvеs" (с.с.а.: Пэнсті үнемдеп ұстасаң, фунтөз-өзін үнемдейді). Теңге тиыннан өсер, Жылқықұлыннан өсер; Береке бір тиыннан.

Ағылшын тілі мақал-мәтелдерінің алтын қорынанауарайына, аспан денелеріне, табиғат құбылыстарынақатысты мақал-мәтелдерді жиі кездестіруге болады.

Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын"Маnnеrs таке the тап", Маnnеrs таке thе man" (с.с.а.:Адамды адам ететін оның әдептілігі) тұлғасы ықшам,алайда мәні зор тілдік орам, орта ғасырда орын алғанқағида, дәстүрлерге, заман талабына байланыстыкалыптаскдн. Әсіресе, ХІV ғасырда Англиядамәдениеттіліктің негізгі шарттарына, өзін-өзі ұстауережелеріне баса назар аударылып, мүлтіксізорындалуы талап етілді. Әдептілік, ізеттілік ережелерінқамтитын арнайы жинақтар шығарыла бастады. Уақытөте келе осы ұстанымдардың бірқатары жалпыхалықтықмақал-мәтелге айналып, кеңінен қолданыс тапты.

Мысалы, Good mannеss таке the а man.Адамды адам ететін оның әдептілігі) ; If yоu sit bу wor-

thier man thаn thуsеlf аrt оnе, Suffеr hіm fіrst tо tоuсһ thетеаt (с.с.а.: Егер өзіңнен салауаттырақ адаммендастархандас болсаң, одан үлгі ал, ягаи соған қарап асіш) т.б.

"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңышықпас" деген мақал қазақтың әдет-ғұрпына, өмірсалтына байланысты тілде қалыптасқан деп ойлаймыз.Өзара қарым-катынасын жекжат болып нығайтқысыкелген адамдардың балаларын атастырып, күйеу жігітқайтыс болса, әмеңгерлікпен туған бауырының,болмаса жас ерекшелігіне карамай туыстарының бірінеқосуы тәрізді мәселелер ата дәстүрі бойынша шешімінтабатын. Балғын жас қаздардың тіпті әкесінен де үлкенқарт кісілерге тұрмысқа шығуға мәжбүр болуыныңнегізгі себептері, қыз әкесінің сіңірі шыққан кедейлігі,не жетім қыздың жалғыздығы екендіг ін көптегенмұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда келтірілгенмақалдың шығуына мұның шаға алмай, тағдырдыңдегеніне көнген арулардың қайғы-қасіреті себеп болғантәрізді.

Діни мифологиялық наным-сенімге байланыстымақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі. Ағылшынжәне казақ тілдеріңде наным-сенімге байланысты макал-мәтелдер де кездеседі. Мысалы, ағылшын тіліндегі "Gоdhеlрs thоsе WHO hеlр thеmself" (с.с.а.: Өзіне өзікөмектескендерге құдай да жәрдемдеседі) тіркесініңшығу төркінің біздің жыл санауымызға дейінгі 570 жылыжазылған "Геракл және күймеші" атты Эзоптың (Аезор)аңыз әңгімесімен байланыстырамыз. Мифтік әңгіменіңжалпы мазмұнына келер болсақ, күймесі батпақка батыптүрып калған күймеші оны шығаруға талпынысжасамастан, көмекке құдіретті де күшті Гераклдішандырады. Адамның бұл қылығына катты ашуланғанГеракл: "күйменің доңғалағының артына иығынды тірепитер де, өгізінді алға айда" дейді және алдағы уақыттаеш әрекет қылмастан өзін шақыруға қатаң тыйымсалады. Осы ой түйіні XVIII ғ. дейінгі әдебиеттерде әртүрлі жолдармен берілген. Мысалы, Дж.Барэт (JоһnВагеі) "Аn Аtуеагіе" (1580) атты еңбегінде: "Gоd helpsthоsе іn tһеіг аnаіге, which aге іndustrious" (с.с.а.: Құдайеңбек сүйгіштерге көмектеседі) десе, Дж. Херберт (G.Herbert) "Jасulа Рtudеntum" деген шығармасында "Неlрtһуsеlf, аnd Gоt will һеlр tһее" (с.с.а.: Өзіңе өзің көмектес,сонда сондай да жәрдем береді) деп, сәл түрлендіреқолданған. Қазіргі уақытта тұрақты қолданысқа ие "Gotһеlр thоsе, wһо һеlр tһеmsеlf" мақалы алғаш рет 1736жылы Б.Франклиннің (В. Frаnкlіn) "Рооr Rісһагd'sАlmаnаск" атта еңбегінде қолданылды.

Қазақ және ағылшын тілдеріндегі наным-сенімге,оның ішінде, жаратқан ие, алла тағалаға қатысты

LINGUISTICS

31

¹2 (2) 2015

мақал-мәтелдерді дерді салғастыра зерттей отырып,олардың семантикалық жағынан өзара сәйкескелетінд іг і анықталды. Mақал-мәтелдер арқылыберілетін ойдың өзара өзектес іп, астасып келу

себебін әртектес тілдер өкілдерінің өмір сабағының,ғасырлар бойғы тіршілікте көзі жетіп, көкейіне түйгентәжірибе жиынтығының ұқсастығыменұштастырамыз.

ӘДЕБИЕТТЕР.1. Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің және поэтикалық табиғаты: Докт.дисс. Алматы,1997. - 260 б.2. Айтбаев Ә.Ө. "Аудармадағы фразеологиялық құбылыс" - Алматы: Ғылым, 1975. -14 б.3. Современный русский язык.(Под ред. Д. Э. Розенталя)- М.: .: Высшая школа, 1979.-С. 56)4. Бейсенов Қ. Қазақ топырағыңда қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері. Алматы: Ғылым, 1994. -168 б.5. Ағылшын-қазақ мақалдарының этнолингвистикалық ерекшеліктері // Мир языка. "Аударманың көкейкестімәселелері" атты халықаралық ғылыми конференция материалдары. Алматы, 2001. 208-210 бб.6. Қазақ мақал-мәтелдерінің логика-семиотикалық және прагматикалық сипаты // Тілтаным-Языкознание. N1,2001, 66-71 б.7. Ағылшын - қазақ тілдеріндегі кейбір ұқсастықтар туралы // Қазақстан мектебі - 2001, N 3 Ағылшын - қазақтілдеріндегі сөздіктер, 20018. Адамбаев Б. Ағылшын және қазақ мақал - мәтелдерінің құрылымдық және мағыналық ұқсастықтары //Алматы-1996, 17 б.

LINGUISTICS

35

¹2 (2) 2015

Head of Foreign languagesDepartment

S.Amansholov East-Kasakhstan State University

GULNARKAPYSHEVA

S.Amansholov East-Kasakhstan StateUniversity, Master

LTIFATZHANYBEKOVA

Мақалада әр түрлі құрылымды тілдерді теориялықжәне практикалық тұрғыдан салыстырмалы зерттеумәселелері қарастырылған. Зерттеу тіл білімі саласымамандарының назарына ұсынылған.

В статье рассматривается сопоставительноеисследование разносистемных языков втеоретическом и практическом аспектах.Исследование представлено вниманию ученых-языковедов.

The paper presents different languages comparativestudy, contrastive research has a theoretical applied andpractical significance. The research presented to the atten-tion of linguists.

A comparative study of languages is not done only inhistorical terms, that is, diachronically, but also from theperspective of the current state and the operation of relatedand unrelated languages, in synchrony. Requirement of si-multaneous and systematic study of human language wasmade as it is known by the Swiss scholar Ferdinand deSaussure, who proposed to distinguish such things as lan-guage and speech, as they are two important features ofhuman language, and they describe it from two differentdirections [1, 1984]. In a comparative study of related andunrelated languages in synchrony there are three ap-proaches or three varieties of comparative linguistics. Thefirst of these is designated as comparative linguistics, andits main aim is to identify, mainly similarities, commonali-ties, both in related and in unrelated languages. The sec-ond is called comparative and contrastive linguistics, and itsets a different purpose, in particular opposite. It aims tofind only the differences between the languages, that is tolook for properties and attributes that are unique to anylanguage and absent in all other comparable languages.The third is known as typological linguistics, and it com-bines the first two linguistics, since it reveals both a com-mon and distinctive features, and signs in different lan-guages [2, 2003]. Linguistics emerged as an independentscience, as we know, in the middle of the 19th century, andits first form, as the science that studies human languagewas comparison of languages, but only from one position -a historical perspective. This direction is known in linguis-tics as comparative historical linguistics and its founderswere such scholars as F. Bopp, R. Rusk, J. Grimm. Com-parative-historical linguistics had its own goals and objec-tives in the study of human languages and in accordancewith it carried out their investigation. In this direction therewere set the following objectives:

a) to identify affinity of Germanic languages through thestudy of their language similarities in historical perspective

b) Germanic languages reconstruction on the basis ofthe original language and tracking of deviations from thecharacter in various Germanic languages in the furthercourse of their development

c) the creation of genetic and morphological classifica-tion of languages

d) the establishment of the laws of historical change inthe same language at different stages of historical develop-ment . Vocabulary study of German language in historicalperspective has been known to the creation and productionof etymological dictionaries, which have not lost their rel-evance until the present day [1, 1994, 37-39].

Phraseological units, that are stable combinations ofwords, appear, as you know, in any language, so they arelinguistic universals, as they are found in all languages.

Phraseology, as every other science, has its own objectof study and its own history of development. Phraseologyis the science of set phrases of a language or its phraseo-logical units. Language is a very complex phenomenon,which has its own structure and its units.

The latter includes the phonemes, morphemes, words,phrases, sentences, text, and discourse. Phraseologicalunits in their form and structure are the phrases and sen-tences. But not all the phrases or sentences can be regardedas phraseological units of the language. In this regard, inany language there are two types of phrases and sentences:

a) Free or variable;b) Stable.The first did not belong to the phraseology, because it is

created by a speaking person himself depending on its com-municative intentions and rules of association of individualwords in a phrase or sentence in a particular language.Such phrases or sentences can make infinite, as these pos-sibilities are endless. Such formations are classified as aunit in terms of what a person wants to say. In these phrases,we can change any aspect of the structure of the organiza-tion according to their linguistic system, the grammar, therules of a language, in any direction phonetics, grammar,vocabulary, communication, stylistic transformation. Al-though the structure of phraseological units as phrases orsentences edits or converts them not because they havetheir own language features but because they are uniqueand they are distinguished from the free variables or phrasesand sentences.

Among the various features or categorical attributes phra-seological units should primarily emphasize the stability oftheir structure and composition, idiomatic nature of theirsemantics, their national and cultural labeling ability, theirbelonging to the speech, namely to the phraseological sys-tem of a language. They are similar in their linguistic natureof the word, because they are just like words, ready, al-ready created a unit of language, and they should be as thewords taken for what they are, and to use in the speech,although their structure is in phrases. Like the words, theyhave a linguistic meaning of the words that make up phra-seological unit.

This feature of phraseological units is qualified as idiom-atic. German.: jmdn. auf den Arm nehmen. This phraseappears in the literal sense as free phrase: Der Vater nahmdas Kind vorsichtig auf den Arm und hielt es ein paar

A COMPARATIVE STUDY OF LANGUAGES

LINGUISTICS

¹2 (2) 2015

36

Minuten, and as phraseological unit: jmdn. auf den Armnehmen - jmdn. necken, sich ?ber jmdn. lustig machen.Free variables or phrases are considered as a unit of speech,such as syntax linguistics, speech, speech activity, andphraseological units' study phraseology.

Phraseology is an young branch of linguistics, which wasformed as a linguistic discipline in the middle of 20th cen-tury. It became independent linguistic discipline in 1940's.20th century in Soviet linguistics with its problems of phrase-ology studying is not exhausted.

Despite the diversity of the development of many cur-rent issues, relevant to this day, a comparative study ofphraseological systems of different languages remains.Mutual correlation, comparing and contrasting of items,forms, categories and other linguistic phenomena appearsas a prerequisite characteristic of each, as well as estab-lishing significant formal and conceptual connections be-tween them.

The main element of the linguistic comparison is identifi-cation of identical and differing of characteristics compar-ing the facts of language [2]. The comparison makes it pos-sible to identify the similarities and differences between lan-guages. Problems of comparative phraseology receive wide-spread coverage in the literature in recent years.

The first who paid attention to a special category in thesystem of word combinations and noted them as stablephrases, introduced the term of phraseological unit, workedout special criteria for their identification, was S. Bally. How-ever, the basis of phraseology as a separate independentlinguistic discipline was developed by an academicianVinogradov, who created a semantic theory of phraseologi-cal units classification .

In the modern theory of phraseology narrow and broadunderstanding of the phraseology and interpretation of it asa lexical syntagmatic are distinguished. It goes back to theideas of E. D. Polivanov that phraseology refers to the lexi-con in the same way as syntax to morphology. This ideawas developed by M. M. Kopylenko and Z. D. Popova [2].

In the history of phraseology as a special branch of lin-guistics there are three periods: classical, modern andpostclassic [1], and each of them has its own research prob-lems and issues. A comparative study of the phraseologyputs even in its classical period, although at this time it ismore in terms and categories of purely phraseological sci-ence in descriptive and historical vein. Comparative studyof phraseology was prompted by a variety of factors. Colla-tion and comparison as one of the areas in linguistics, isaimed at identifying the common foundations of human lan-guage, patterns of development, change, interaction andmutual influence of different languages in the world and inrelation to relevant phraseology of all languages. These in-clude practical reasons and applications of order - the teach-ing and learning of foreign languages and the theory andpractice of translation, including machine translation.

There is a great impact of these factors on the divisionwithin a comparative analysis of phraseology, comparative,structural and typological and areal phraseology. The firstis focused on a comparative study of related and unrelatedlanguages, it touches the transfer of phraseological units,the second is in the center of attention, there are issuesrelated to the creation, nature and characteristics of phrase-ology, areal analysis combines phraseological units by ge-ography [3]. Intensive development is characterized by thedifferentiation of the phraseology of the subject of research,methods of its study and the involvement of new problems,which are based on existing theoretical framework.

Comparative analysis of different languages forms a spe-cial section - comparative phraseology. The special posi-tion of phraseological units in the language leads to con-stant comparison of them not only with other phraseologi-cal units, but also with the formation of other levels, to-kens, regular combinations of words, structural and syn-tactic patterns.

According to Reichstein, everything within a linguisticcomparison requires the fulfillment of such basic terms asthe presence of base mapping, certain fundamental iden-tity, against which it is seen as more specific similaritiesand differences between the compared objects and shouldapply a unified theory, a single method and a single con-ceptual terminological apparatus of the description of thecompared objects. Thanks to the research in this area manychallenges for further work and the regularities and prin-ciples are overcome.

One of the most significant achievements in the field ofcomparative study is the work of A. D. Reichstein. It is tak-ing the first practical synthesis of the main areas of com-parative studies of phraseology, with the following lines:

a) Nature and number of the compared languages;b) Nature of the compared phraseological units;c) Nature of the phenomena being compared.Critical thinking about the work of these areas allows the

author to reveal some features of comparative-phraseologi-cal research of his time. These include studies such as com-paring phraseological units' level of interlingual equivalents,synonyms, variations, structural-semantic, lexical and gram-matical, semantic categories and groups, formal and se-mantic characteristics of the phraseological units. In thecomparative study of phraseological units of related andunrelated languages, classical and postclassical period ofphraseology the favorite objects of phraseologicalbenchmarking emerge as comparative, semantic phraseo-logical units [2], and completely unaffected areas and is-sues of phraseology. As pointed out by Reichstein individualcouples and groups of languages and the whole system ofphraseological language in them. In other words, there isidentifying the identity and the differences of individual lan-guages, groups, places of phraseological units in differentlanguages, but not the whole phraseological system. A. D.Reichstein puts in the work task to fill this gap in the com-parative study of the phraseology of related languages, andoutlines the main points in this kind of comparative studyof phraseology. They consist of the following issues:

a) What is the most significant and profound similaritiesand differences between phraseological system of two ormore languages;

b) How they appear in the main aspects of the language- functional, semantic, formal, semantic, and structural;

c) What intralingual and extralinguistic factors they aredue [17.1980].

A. D. Reichstein phraseology comparative study wasconducted at three levels: at the level of individual phra-seological units, phraseological groups and phraseologicalsystems.

At the first level in the center of attention are matters ofethnic linguistic services, that is, identity, partial identitiesand differences in various phraseological units aspects oflinguistic organization:

a) Formal semantic (structural-syntactic and lexical)c) Total content (signifying connotation-and comparative-

pragmatic).At the second level there is the subject of a comparative

study which did not separate specific phraseological unitsof two languages, and have whole groups of phraseologi-cal units, paradigmatic associations of phraseological units,in particular, phraseological rows, groups, fields, schedules,united by a common sense. The main purpose of the com-parative analysis here is to reveal the laws of dialectics andthe relationships and interactions between the very proto-types of the phraseological units and thus identify the struc-tural and semantic models, both in synchrony and indiachronic. In these work significant models for these in-variants at different levels of linguistic organization of phra-seological unit component, situational invariants are re-vealed.

The third level provides a comparative study of thecharacteristics of the organizat ion throughout the

LINGUISTICS

37

¹2 (2) 2015

phraseology of the two languages. Special attention ofA. D. Reichstein drew the dependence of the researchapproach of language status in the common phraseol-ogy of the language system, in particular, on the ge-netic structure and secondary derivation phraseologyand the intermediate nature of language status of phra-seological units - their location between the phrase andword.

In the phraseology of each language the features of vo-cabulary and grammar of any language are reflected. Insome languages there are some grammatical phenomena,and in other languages, these phenomena are absent. Com-paring different phraseological systems, it should be keptin mind that even similar categories, forms and other simi-larities of language levels usually have different significancein the language system.

REFERENCES:1. Makkai A. Idiomaticy as a language universal. Universals of human language. Ed.by J.H.Greenberg. Standford,1998.2. Greenberg J.H. Language universals: a research frontier. In: Greenberg J. language, culture and communication.Essays by J.H. Greenberg. Selected and introduced by A.S. Dil. Stanford, 1991.3. Lakoff G.Linguistik gestalts. In: Papers from the ХIII Regional Meeting of Chicago Linguistic Society.13.Chicago1997.

LINGUISTICS

¹2 (2) 2015

38

Ïåäàãîãèêà

Берілген әдістемелік жұмыс - оқушыларға Қазақстан РеспубликасыныңПрезиденті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2014 жылдың 11 қарашасындағы"Нұрлы жол - болашаққа бастар жол" Қазақстан халқына Жолдауын оқытуғаарналған тәрбие сағатының тәжірибелік үлгісі ретінде ұсынылған.Ұсынылып отырған тәрбие сағаты оқушыларға патриоттық беруге жәнеолардың қоғамдық-саяси дүниетанымын кеңейтуге бағытталған. Сабақжоспары орта мектеп мұғалімдеріне, арнайы орта оқу орындарыныңоқытушыларына арналады.

Данная методическая работа представляет собой пример разработкиклассного часа, посвященного изучению Послания Президента РеспубликиКазахстан Нурсултана Назарбаева народу Казахстана "Нұрлы жол - путьв будущее" от 11 ноября 2014 года. Классный час направлен напатриотическое воспитание учащихся и развитие их общественно-политического кругозора. Разработка урока будет интересна учителямсредних школ и преподавателям средне-специальных учебных заведений.

This methodological work is an example of the design of the lesson devoted tothe study of the Address of President of the Republic of Kazakhstan N.Nazarbayevto the people of Kazakhstan "Nyrly Zhol - The Path to the Future" on November11, 2014. This lesson aimed at patriotic education of students and the develop-ment of their social and political outlook. The design of lesson will be interesting tothe teachers of the secondary school and teachers of specialized educationalinstitutions.

М.Әуезов атындағыпедагогикалық колледждіңқазақ тілі мен әдебиетінің

мұғалімі

ГӘККУ АЙЖАРЫҚҚЫЗЫ

Саяси-танымдық сынып сағаты.Мақсаты:1.Елбасының "Нұрлы жол - болашаққа бастар жол"

атты Қазақстан халқына арналған жолдауын оқушыларғатаныстыру, саяси, танымдық түсініктерін қалыптастыру;

2. Мемлекет бағдарына сәйкес оқушы бағытын жолдауарқылы айқындау.

3.Алдағы келе жатқан Қазақ хандығының 550жылдығы, Ассамблеяның 20 жылдық мерейтойлары,Экспо-2017 көрмесі, Астана қаласы көркеюінің Елбасыжолдауымен тығыз байланыстылығын түсіндіру;

4.Жолдау арқылы оқушыларға патриоттық тәрбиеберу;

5.Тәуелсіз Қазақстанның құндылықтарын бағалауғабаулу;

Көрнекіліктер:Видеороликтер, презентациялар, газет-журналдар,

жолдау мәтіні.Барысы:Ұйымдастыру кезеңі (2 мин)1-бөлім. "Бабалар тілегі" Сахналанған көрініс (5 мин).2-бөлім.Әдеби монтаж (5 мин).3-бөлім. "Жас ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің

нұрлы жолы - Елбасы жолдауы" атты баяндама (7мин)4-бөлім. Оқушылармен пікіралмасу (18 мин)Қорытындылау (3мин).1 бөлім: Театрландырылған көрініс "Ұлы дала"Қараңғылық. Күңіренген қобыз дауысы. Сахнада

ерсілі-қарсылы аппақ киімді, аппақ таяғы бар абызжүреді. Жарық сол абызға түсіп тұрады. (Абыз - қазақелінің атасы, тәуелсіздікті, жеке ел болуды қалағанбабаларымыздың жиынтық образы).

Абыздың сөзі:Жүз нарға кілем жаптырып,Қазақтың сәнін арттырып,Ұзатып алсам сәнменен,Көңілімді хош таптырып,Бала берсе тезінен,Пірлердің бітсе демінен,

Шілтеннің тиіп шылауы,Артылып туса өзімнен!Кеуде бір жерді жол қылсам,Шөлең бір жерді көл қылсам.Құрап жанды көп жиып,Өз алдына ел қылсам!(Қазтуған, Доспамбет жыраулардан алынды).Сахнаға бір жас жігіт жүгіріп шығады:- Ассалаумағалейкум, ата!Абыз-ата:- Уағалейкүміссалам балам! Аманбысыңдар,

ұрпақтарым!..Жас жігіт:- Аманбыз. Ғасыр шарлап келе жатқан дауыстарыңыз

тағы да естілгендей болды ма? Абыз-ата, тас жастанып,мұз жамылған тарихтың қанды парағы дәл бүгінгідей көзалдымызда. Өмірден қой үстінде бозторғайжұмыртқалаған күн туар ма деп өтіп едіңіздер. Ол күнде - міне, ұрпақтарыңыздың басына туды. Ұлы баба,Қазақ деген аттың әлемді шарлағанына да 550 жылтолыпты. Ата, жүріңіз мен сізге бүгінг і гүлденгенОтанымды, тәуелсіз Қазақстанымды көрсетейін!

Абыз-ата:- Білем, шырақтарым, білем. Бәрін де сезем. Анау

құздар мен шыңдардың, тау мен тастардың, өзендер менкөлдердің үстінен өздеріңнен көз айырмай қарап отырам.Разымын, разымын, қарақтарым. Жасай беріңдер,мәңгілік елдің мәңгілік ұрпақтары!...

Жас жігіт:- Абыз ата, кетпеңіз, кетпеңіз.... Кетпеңіз ата...Осы кезде жарық жарқ етіп жанып, сахна пердесі көтеріледі.

Арт жақтан Гүлденген Қазақстан туралы видеоролик,алдында әдеби монтажға қатысатын балалар тұрады.

2-бөлім. Әдеби монтаж.1-оқушы:Басталатын орта белден Ор жақтанКерей ханнан ашылады әр қақпам.Жәнібектің ордасында от жағып,Бабаларым басын қосқан жан-жақтан.

ОҚУШЫЛАРҒА ЕЛБАСЫ НҰРСҰЛТАН НАЗАРБАЕВТЫҢ"НҰРЛЫ ЖОЛ - БОЛАШАҚҚА БАСТАР ЖОЛ" ХАЛЫҚҚАЖОЛДАУЫН ОҚЫТУ БОЙЫНША ӨТКІЗІЛГЕН СЫНЫП

САҒАТЫНЫҢ ЖОСПАРЫ

39

¹2 (2) 2015

Қыран мінез, Тау көңілді көкбері екҚаратпадық қанша жауды бетпе-бет.Осы күнге дейін қанша тағдырдыТуған елім, ту ап кешіп өткен ек!

Туған елім - тұтас орман жан-жағымСол орманға сан жоқ кірген жолдарым.Өзің үшін өмірлерін жоғалтқан,О,қаншама батырың мен хандарың!

2-оқушы:О, Арқам, ғасырларды арқалағанЕсілім - ерке бұрым алты ораған!Армысың, ақ дидарлы төр Астана,Осынша ұрпағына ортақ Ордам!

Бәйтерек - ертегідей тез көктегенӨңін еш өткешекте өзгертпеген.Туған ел тулап аққан тірлігің -ай,Серпін бар сеніміңде сөз жетпеген.

3-оқушы:Қарашы, қадамыма қарыштағанЕл аз шығар еңсеммен таныспаған.Ертең жұрт Экспоға жиналады,Жаңа құсын көрсетіп әлі ұшпаған.

4-оқушы:"Нұрлы жол" - нар көңілді тың бастама,Үлгі боп үлкен оймен тұрды Астана.Әл жинап әр шаңырақ белін буды,"Жасыл ел"- жаңа тұлға, бір жас бала.

5-оқушы:Саммиттер сап түзеді саласыменАссамблея - шақырды даласы кең.Діннің де бірлестігін бейбіт шешіп,Кеңесті інісімен, ағасымен.

6- оқушы:О,Тәуба, келеміз нұр биікті асыпТағдыр да тұрар аздап тиіп-қашып.Бірлігін туған елдің биіктетті,Қала мен ауыл бүгін иықтасып!

Тұр өстіп, текті ұрпақты ашық ғаламҒұмырлы топырағың ғой жасытпаған.Өз ұлың өзегінен тепсең кетпес,Дәл мендей болса екен-ау ғашық балаң.

7-оқушы:Көтер енді дүниемді көктемгіЕрлік күннен есте қалды көп белгі.О, Астанам, желбіреген көк Туы,Мәңгілік Ел болар шағың жетті енді!(Айжарық Абылқасымов)

3-бөлім."Жас ұрпаққа патриоттық тәрбие берудің нұрлы жолы

- Елбасы жолдауы"Жоспар:1. "Нұрлы жол - болашаққа бастар жол" жолдауындағы

негізгі саяси бағыттар.2. Елбасы жолдауы арқылы патриоттық тәрбие берудің

жолдары.Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың 2014 жылғы 9

қарашада Қазақстан халқына арналған жолдауы -баршамызға жаңа серпіліс берді. Жаңа жылға - жаңакүшпен аттанып барамыз...

Жолдау - еліміздің даму перспективаларына жасалғанжаңа саяси бағыт. Өткенімізді өлшеп, келешегіміздікемелдеуге көмектесер, адастырмас тарихи құжат депбілеміз.

Мемлекеттілігіміздің, ұлттық экономикамыздың,азаматтық қоғамымыздың, қоғамдық келісіміміздің,өңірлік көшбасшылығымыз бен халықаралықбеделіміздің жыл санап артуы - әрине, Елбасымыздыңсындарлы саясатының нәтижесі. Біздің әлемге танылғантәуелсіз Қазақстанымыз - мұнымен тоқталмақ емес. ОғанЕлбасымыздың контрциклды сипатқа ие болған,экономикамыздағы құрылымдық реформалардыжалғастыратын "Нұрлы Жол" жаңа ЭкономикалықСаясатқа бағытталған жолдауы кепіл. Бұл жолдауды даҚазақстан халқы жылы қабылдады, жоғары баға берді.Біз де құптай отыра тыңдадық. Әсіресе, шағын және ортабизнесті қолдау, тұрғын үй, балабақша мәселелері -ЭКСПО-2017 көрмесіне даярлық - мемлекет өркендеуініңөзекті жолы. Инфрақұрылымды дамыту туралы: "Жол -шын мәнінде өмірдің өзегі, бақуатты тірліктің қайнар көзі.Барлық аймақтар темір жолмен, тасжолмен, әуежолымен өзара тығыз байланысуы керек. Астанадатоғысқан тоғыз жолдың торабы Елорданың жасампаздықрухын тарататын өмір-тамырға айналуы тиіс" дегенЕлбасы сөзі - ел әлеуетін арттырудың негізгі бағыты,болашақта атқарылар істің жаңаша бағдары.

Жаңа жолдауды оқи отырып, жаңаша ойға қалдық.Түрлі бағыттағы перспективаның айқындылығына көзжеткіздік. Ел ертеңіне деген сеніміміз артты. Елбасымызосы жолдауы арқылы өз мемлектін шексіз сүйетін халықперзенті екенін тағы бір дәлелдеді. Жолдаудың әр жолыбізді пайымды ойға, терең философияға, қажырлыеңбекке, тың серпіліске ерекше сезіммен шақырды. Бұл- патриоттық сезім емей не? "2015 жыл - ұлттықтарихымызды ұлықтау және бүгінгі биіктерімізді бағалаутұрғысынан мерейлі белестер жылы. Қазақ хандығының550 жылдығын, Қазақстан халқы Ассамблеясы менКонституциямыздың 20 жылдығын, Ұлы Жеңістің 70жылдығын атап өтеміз. Осынау тарихи белестер ЖаңаҚазақстандық Патриотизмді ұрпақ жадына сіңірудеайрықша рөлге ие" деп атап көрсетілді жолдауда.Тәуелсіздік туын желбірету - біз үшін оңайға түскен жоқ.Қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған осы күнді біз - 550жыл күттік. Қан төгілді, жан шықты, жас ақты. Ер белшешіп ұйықтамады, қаншама хандарымыз бенабыздарымыз елім деп еңіреді. Оған тарих куә, қазақелі куә... Біз - егеменді елдің жастарымыз. Елбасы бізгеүлкен сенім артып отыр. Елдігімізді ертеңге алып бару,көк туымызды мәңгілік желбірету - ұрпақ міндеті. Бұл -бабалар аманаты, Елбасы аманаты. ""Мәңгілік Ел"идеясының бастауы тым тереңде жатыр. Осыдан 13ғасыр бұрын Тоныкөк абыз "Tүркі жұртының мұраты -Мәңгілік Ел" деп өсиет қалдырған. Бұл біздіңжалпыұлттық идеямыз мемлекеттіг іміздің тамырысияқты көне тарихтан бастау алатынын көрсетеді" депкөрсетілді жолдауда.

"Mәңгілік Ел - елдің біріктіруші күші, ешқашантаусылмас қуат көзі. Ол "Қазақстан-2050"Стратегиясының ғана емес, XXI ғасырдағы Қазақстанмемлекетінің мызғымас идеялық тұғыры! ЖаңаҚазақстандық патриотизм дегеніміздің өзі - Мәңгілік Ел!Ол - барша Қазақстан қоғамының осындай ұлықұндылығы. Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгібақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенімде "Мәңгілік Ел" деген құдіретті ұғымға сыйып тұр.Отанды сүю - бабалардан мирас болған ұлы мұранықадірлеу, оны көздің қарашығындай сақтау, өз үлесіңдіқосып, дамыту және кейінгі ұрпаққа аманат етіп,табыстау деген сөз. Барша қазақстандықтардыңжұмысының түпкі мәні - осы! Жолдаудағы осы жолдардытебіренбей оқып көріңіз. Ұлтым деп соққан шексізмахаббатты жүректің лүпілі ғой бұл.

Құрметті оқушылар, жоғарыда келтірілген Елбасыжолдауындағы үзінділер - біздің бойымыздағы Отанға,елге, жерге деген махаббатымызды еселей түсерінесенімдімін. "Ел бірлігі - біздің барша табыстарымыздыңкілті. Біздің кейінгі ұрпаққа аманаттар ең басты


¹2 (2) 2015

40

байлығымыз - Ел бірліг і болуы керек. Осынаужалпыұлттық құндылықты біз әрбір жастың бойынасіңіре білуге тиіспіз" деп атап көрсетті Елбасы. Ендеше,ел бірлігі - Отанға деген шексіз махаббаттан басталмайма? Мен баршаңызды Отанымызды Елбасындай сүюгешақырамын.

Әр тармағы тарам-тарам ойға жетелейтін бұлжолдаудың жолы болсын деп тілейміз! Бәрімізге нұрыншашқан құтты жол болғай!

4-бөлім.Оқушылармен пікіралмасу (18 мин)Мұғалім сөзі:- Құрметті оқушылар, Елбасының "Нұрлы жол -

болашаққа бастар жол" атты жолдауынан алғанәсерлеріңмен бөлісе отырсаңыздар.

Оралова Әсем:Осы уақытқа дейін Экспортқа шығарылатын шикізат

туралы және ЭКСПО-2017- нің маңыздылығы меніойландырып келген еді. "Елбасы жолдауы арқылы оныңқажеттіліг іне көзім жетті. Қазақстан, әлемдікэкономиканың бір бөлшегі және геосаяси қысымныңэпицентріне тікелей жақын орналасқан ел ретінде,барлық осы үдерістердің теріс ықпалын тап келеді" депжолдауда көрсетілсе де, мен енді Қазақстанның бұлжолдан қиналмай шығарына сенімдімін.

Турсунханова Гүлнұр:Менің мамандығым болашақ тәрбиеші болғандықтан,

мен өз мамандығымды бизнес саласымен ұштастырғымкеледі. Яғни, болашақта балабақшалар ашқым келеді.Осы тұрғыдан алғанда, шағын және орта бизнесті қолдаужәне балабақша салу қажеттілігіне көңіл бөлінуі мағанәсерлі болды.

Нугумарова Зарина:Елбасының сегіз қырлы азамат екенін біз білеміз. Ал,

бүгін мен Елбасы жолдауын оқи отырып, оның жазылуерекшелігіне таң қалдым. Сөйлемнің құрылымы, сөзсаптау, терең ойды қарапайым, түсінікті, әдеби тілменжеткізе білуі - Елбасының кәнігі тіл маманы екеніндәлелдегендей болды.

Оразаева Данара:Ал, мен ерекше тебіреністе отырмын.

Қазақстанымызды Мәңгілік Ел қыламыз десек, оғанжалпы ұлт болып ат салысуымыз керек деп есептеймін.

Өзіндік үлес қосқанымыз абзал. Елбасы да жастарғаүлкен сенім артатындығын білдірді емес пе? Ендеше,осы сенімді ақтауға тиіспіз.

Мұғалімнің қорытынды сөзі:Құрметті оқушылар, бұл саяси-танымдық сынып

сағатын өткізудегі мақсатым - Елбасының "Нұрлы жол- болашаққа бастар жол" атты Жолдауы арқылысендердің бойларыңдағы Отанға деген сүйіспеншіліксезімді еселей түсу еді. Жүректеріңіздегі еліміз бенжерімізге деген махаббатты жолдау арқылы жол тауып,ояту еді. Бұл мақсатымның орындалғанына кәмілсенімдімін. Сынып сағатын мына бір өлең жолыменаяқтасам деймін:

Айт, маған Абыз Елім ендігіңдіТеңіздей тебіренейін желді күнгі.О, елім, тарт алдыға Нұрлы жолмен,Тартайын мен де батыл белдігімді!!!Сынып сағаты "Елім менің" әнімен, хормен

аяқталынады.Сөзі: Н.Назарбаев. Әні: Б. Тілеуханов.


41

¹2 (2) 2015

Мақала орта мектеп оқушыларына тарих пәнін оқыту барысындапатриоттық тәрбие беру мәселелеріне арналған. Автор педагогикалық үрдісбарысында оқушылардың бойына патриоттық сана-сезім ұялату мәселесінекөңіл бөлу қажеттігі туралы ойларымен бөліседі.

Статья посвящена вопросам патриотического воспитания на урокахистории в средней школе. Автор делится своим видением развитиявоспитательной части педагогического процесса на уроках истории. Статьябудет интересна учителям истории средних общеобразовательных школ.

The article devotes for the patriotic education in history classes in high school. Theauthor shares his vision about the development of the educational part of pedagogi-cal process in history lessons. This article will be interesting for history teachers insecondary and high schools.

Семей қаласының Т.Аманов атындағы №16

орта мектебініңтарих пәні мұғалімі

ТОҚТАРОВА АМАНГУЛТОҚАНБЕКҚЫЗЫ

Қазақстан Республикасы тәуелсіз даму жолына ендіғана түсті, оның келешегі алда, бітірген дамыған,гүлденген өркениетті елдер қатарына қосылады. Мұныжүзеге асыратын Қазақстанның қазіргі жас азаматтары,мектеп оқушылары. Қазақстанға жан-жақты білімді,

Республикадағы барлық халықтың тілін, тарихын, әдет-ғұрпын сыйлайтын, осы ел үшін, оның халықтарыныңбақытты келешегі үшін бар білімі мен күш-жігерін аянбайжұмсайтын нағыз отаншыл азаматтар керек. Осыміндетті орындауға мектептегі тарих пәні өте зор үлесқосады. Бүгінгі таңдағы Қазақстан жағдайында ұлттыңпатриоттық сезімін қалыптастырудың, адамгершіліккенегізделген ұлтаралық береке-бірлікті,ынтымақтастықты, бейбітшілікті нығайтудың маңызынбайланысты оқушыларды сабақ барысындаотансүйгіштікке, ерлікке, адамдыққа, елін, жерінқорғауға,шыншылдыққа тәрбиелеу қажет. Өз мүддесінкөздеп орындаған жұмыстарының сапалы болуын отанғақосқан үлес ретінде қалыптастырудың да өзіндік мәнібар. Осыны әркімнің санасына сіңірген кезде ғана бізнағыз патриоттар тәрбиелейміз.

Патриотизм (Отанға деген сүйіспеншілік) - ғасырларбойы орныққан бөлектену арқылы пайда болған халықсезімі, "Патриот" сөзі (patris - "отан" грек сөзі) - Франциятөңкерісі кезінде 1789-1793 жылдары пайда болған.Патриотизм - Отанға деген сүйіспеншілік, бар күш-жігерімен білімін Отан игілігі мен мүддесі үшін жұмсау. Туып-өскен жеріне, ана тіліне, өз халқының, елінің, әдет-ғұрпына, салт-дәстүріне деген сүйіспеншілік адамдардаерте заманнан бастап-ақ қалыптаса бастаған. Тарихсабағында оқушылардың дүниеге ғылыми көзқарасықалыптастырылады, адамгершілікке, имандылыққа,ізгілікке тәрбиеленеді, отаншылдыққа, халықтардықұрметтеуге, сыйлауға яғни халықтар достығынатәрбиеленеді, қарт ұрпақтың еңбек және жауапкерлікдәстүріне, бейбітшілікті сақтауға, туған жерін сүйе білугетәрбиеленеді. Тарих сабақтарында оқушылардыотаншылдыққа тәрбиелеудің мынадай жолдарынұсынуға болады.

халықтың алдыңғы қатарлы дәстүрлерін нақтымысалдармен ашып көрсету.

халықтар тағдырының ортақтығына, әдет-ғұрыптарының, салт-дәстүрлерін ортақтығына назараудару;

көрнекті қайраткерлердің де, қарапайым халықөкілдерінің де тарихтағы, халық алдындағы қызметін,еңбегін көрсету;

туған өлке материалдарын тиімді пайдалану;

отаншылдық сияқты тамаша қасиеттерді өркендетугебайланысты мемлекет пен үкімет тарапынанқабылданған құжаттарды пайдалану.

Қазақстандық отаншылдыққа тәрбиелеу - асамаңызды міндет. Отан дегеніміз - адамның туып өскенжері, туған-туысқандарымен, жақындарымен біргетұратын атамекені. Қазақ елінде тұратын адамдардыңОтаны - Қазақстан Республикасы. Қазақстан жерініңастындағы байлықтың молдығын жеріміздің басқаелдермен салыстырғанда кендігін білгенде шәкірттердемақтаныш сезімі оянды. Ал отаншылдық сезімдердітереңдетуге негізгі жүгінетін құралым - карта. Күнделіктісабақта оқушылар бір-біріне картадан сұрақтар қойып,тақтаға шыққан оқушы көрсетіп отырады. Картаменкөбірек жұмыс істеу оқушылардың еліміз картасын жақсыбілуге, тарихта сөз етілген кез-келген жерді жаңылмайтабуына, біліп отыруына көмектеседі. Осыныңнәтижесінде өз отанын терең білуге құштарлығы,сүйіспеншілігі артады. Бұның өзі қазақстандықпатриотизмге тән ізгіліктің бірі деуге болады Еліміздіңмемлекеттік белгілері Елтаңба, жалау, әнұран мәніноқытқанда да суретпен белгіленген ғажайып тарихОтанға деген асқақ сезімді оятады. Оқушылардыотансүйгіштікке тәрбиелегенде патриоттық тақырыптағыөлең жолдарын оқыту, мақал-мәтелдер айтқызу үлкенроль атқарады.

Қай кезеңде болмасын халқымыздан небір ойшылғалымдардың,ұлы адамдардың шыққанына көздерінжеткізе отырып, отаншыл, адамгершілігі жоғары, жан-жақты дамыған Қазақстан азаматын тәрбиелеу. ӘрбірҚазақстан азаматы отаншыл болмайынша, Қазақстанөркендемейді. Бұл мақсатқа жету үшін Қазақстантарихын оқыту барысында мәдениет мәселелеріне көпкөңіл бөлемін. Қазақстанның ежелгі дәуір мәдениетінтанып білу арқылы қазіргі қазақ халқының өмірі ментұрмысы, ғасырлар бойы атадан балаға мұра болыпсақталған тамаша дәстүрлерінің терең тамырларыжөнінде оқушы ой түйіндей білуі керек. Осыпроблемаларды қалай жүзеге асырамын. Мен"Мәдениет" тақырыбын меңгертуге кірісе отырып,алдыма проблемалы міндеттер қоямын. Ол міндеттер -оқушылардың танып білуге қызығушылығын арттыру,жаңа білім алу жолындағы ізденіске құлшындыру, қазақдеген ұлы халыққа сүйіспеншілігін арттырып, мақтанышсезімін тудыру.

Біздің Отанымыз - Қазақстан. Ендеше жастарымыз осымемлекеттің мүддесін қорғайтын патриоттары болуыкерек. Отанымыздың ішкі-сыртқы саясатын қорғау

ТАРИХ ПӘНІН ОҚЫТУДАПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ

ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ӨЗЕКТІМӘСЕЛЕЛЕРІ


¹2 (2) 2015

42

жастардың қолында. Елдің символдары: Көк байрағы,Әнұраны, Елтаңбасы еліміздің әрбір азаматы үшінқымбат және ешқашан басқа біреудің белден басып,аттап өтуге болмайтын қасиеттері деп санауға тиіс.Отанға қызмет ету әрбір жеке тұлғаның тарихтағы орнымен еңбегінен, олардың өшпес өнерінен,ғұламаларымыздың өсиеттерінен үлгі алған, соларданрухтанған жастарымыздың патриоттық күшіменөлшенеді. Біздің азаматтарымызда бір-біріне дегенжанашырлық, дем беру, жақсылыққа қуана білу, бірін-бірі бағалау, бір-біріне деген құрмет сезімдері менұғымдары барынша мықты болуы шарт. Екінің бірітумысынан дана, білімпаз ғұлама болмайды, оқудан,тоқудан, үйренуден барып адам өзін-өзі толыққанды етіптәрбиелейді. Патриоттық сезім тұлғаның тектілігіментуындап, тәрбие арқылы өсіп жетіліп, патриоттық санатүрінде қалыптасады. Ұлттық патриотизм жеке адамныңбелгілі бір ұлтқа тән екендігін түсініп сезінуі, өз ұлтыныңқасиеттерін бойына сіңіруі және оны қастерлеп қадіртұтып, қорғап, сақтауға дайын болуы. Ғалымдар ұлттықпатриотизм қанмен, тектілікпен туа біткен қасиеттердіңтәрбие арқылы бекіп, нығаюы, елін, жерін шексіз сүйіп,соған қызмет етуі, ұлттың барлық қасиеттерін ардақтаудеп түсіндіреді. Демек ұлттық патриотизм дегеніміз -қанмен, текпен туа бітетін, тәлім-тәрбие арқылы өсіпжетілетін ұлттық сипаттағы саналы іс-әрекет пен мінез-

құлық, ал қазақстандық патриотизм дегеніміз - қазақмемлекетін Отаным деп сезіну, басқа ұлттардың қазақхалқына сый-құрметпен қарауы, әр ұлттың құқықтықеркіндігін қуаттай отырып, туған жерін көркейтуге жәнеоны қорғауға дайын болуы.

Жалпы патриоттық сезімнің қай-қайсысының болсынқалыптасуы отбасы тәрбиесінен (бала-бақшадан) бастауалатыны белгілігі. Сондықтан отбасында патриотизмгетәрбиелеу ана тілін үйрету, ұлттық мінез-құлыққалыптастыру, ұлттық салт-дәстүрді сақтау, шыққанататегін білу және сезінуден басталып, халқынасүйіспеншілік, тарихи дәстүрлерді сақтау, одан соң туғанжеріне, Отанына деген сүйіспеншілік болып, өсе келемектепте ары қарай дамып қалыптасуына шарт түзілуітиіс. Баланы патриоттық рухта тәрбиелеудің алғашқыкезі мектепке дейінгі жастан басталады. Ал патриоттықсезімдер мен түсінік түйсіктердің жүйелі де мақсатықалыптасуы тек мектепте жүзеге асады. Сондықтан ортамектептің 1-ден 11-сыныпқа дейінгі бағдарламалары меноқулықтарының ұлттық және Қазақстандық патриотизммүддесіне қызмет ететіндей мазмұнда болуына көңілбөлу қажет. Оқулықтардағы берілген мәтіндерді Отан,туған жер, оның байлығы, қазақ халқы, оның мәдениеті,ұлттық салт-дәстүр туралы материалдарды жүректітебірентіп, бойға қуаныш құятын сөздермен байытуғаболады.


43

¹2 (2) 2015

Мақала ғылыми-педагогикалық қызметі Қазақстанға танымалметодист Гүлфия Аубакировна Бадамбаеваның 80 жылдық мерейтойынаарналған. Автор Г. А. Бадамбаеваның ғылыми-педагогикалық қызметінсараптау негізінде отандық лингводидактиканың тарихы мен бүгінгіжағдайына қысқаша сипаттама береді.

Статья посвящена 80-летнему юбилею известного в Казахстанеметодиста Гульфии Аубакировны Бадамбаевой. Благодаря анализунаучно-педагогической деятельности Г.А. Бадамбаевой автору удалосьдать краткие сведения из истории и современного состоянияотечественной лингводидактики.

The article is devoted to the 80th anniversary of the famous KazakhstanMethodist Gylfia Aubakirovna Badambaeva. Author managed to give a sum-mary of the history and current condition of linguodidactics, through her scien-tific and pedagogical analysis activity.

преподавательрусского языка

образовательно-научногоцентра "Erudit"

г.Семей

МУКАШЕВА ГУЛЬЗАЙРАГАБДУЛЛОВНА

Развитие и утверждение собственной отечественнойметодики русского языка в Казахстане начинается в 30-е годы прошлого века. С 1 сентября 1938 года русскийязык вводится как обязательный учебный предмет вовсе казахские школы. Перед методистами стоят задачиразработки программ и учебных планов, определениялексического и грамматического минимума, созданияучебников и учебных пособий по русскому языку длякаждого класса и научно обоснованной методики егопреподавания. Вопросами организации в системешкольного образования обучения русскому языку каквторому и его методического обеспечения почти шестьдесятилетий занимается Научно-исследовательскийинститут педагогических наук им. И. Алтынсарина (нынеэто Казахская Академия образования имени Ы.Алтынсарина).

Первопроходцами в этом важном для государстваделе становятся первый заведующий кабинетомрусского языка и литературы Е.В. Кротевич, егосотрудники Н.В. Быстролетов, А.П. Голобородько, С.С.Жиенбаев и Л.В. Коваленко. Планомерная исистематическая работа над созданием учебников иучебных пособий продолжается их последователямиМ. Балакаевым, Г. Бегалиевым, В.М. Березиным,А.И.Воскресенской, В.Н. Зиновьевым, Т.Н. Подзерской,Л.А. Федуловой, С. Филипповым, В.М. Хомутовым и др.

Но Великая Отечественная война прерывает всепланы, и методические исследования возобновляютсятолько с 1948 года.

Решением проблем, обозначенных ранее, впослевоенное время стали заниматься такиепризнанные ученые и известные методисты, как: Е.А.Ерохина, С.С. Масгутова, А.Ф. Нармухамедова, И.И.Хмелевский, Х.А. Бекмухамедова, Г.Ф. Гуревич, А.Н.Канцев, Г.А. Мейрамов, Д.Н. Николич, Е.И. Ривлин, Х.М.Сверчкова, Д.Т. Турсунов, Л.А. Гвяздовская, Р.Д.Есенжолова, А.Ш. Шаймарданов, В.А. Грошкова, В.И.Куанышбаева, Р.Б. Нуртазина. По добротным,качественным учебникам, выпущенным в 50-60 гг. ипереиздававшимся с небольшими дополнениями более20 лет, нерусские школы работают до конца 80-х гг.

Изменения в подходе к современному школьномуобразованию, в требованиях к личности ученика и еговзаимоотношениям с педагогом потребовалипересмотра содержания обучения, обновленияпрограмм по русскому языку и литературе для казахской

школы, что повлекло за собой переработку действующихучебников и составление новых. И наряду с ужеизвестными, хорошо зарекомендовавшими себяавторами прежних учебников активное участие в этомпроцессе принимают молодые исследователи,преподаватели вузов и опытные учителя школ: Г.А.Бадамбаева, Н.Н. Шманова, В.К. Камшилина, К.Х.Жаданова, Л.Н. Муфталова, Э.Д. Сулейменова, Л.В.Бессчетнова, У.А. Жанпеисова, Р.К. Касымова, М.А.Тюлебаева, Р.Л. Хашимова и др.

Этот небольшой экскурс в историю казахстанскойметодики русского языка позволил охарактеризоватьто время, в которое формировалась личность героининашей статьи, представить блестящую плеядуотечественных лингводидактов, оказавших огромноевлияние на ее научные интересы, показать основныепроблемы, решением которых она занимается всю свою

долгую жизнь.ГУЛЬФИЯ АУБАКИРОВНА

БАДАМБАЕВА - кандидатпедагогических наук, профессор,ведущий специалист в областиметодики, автор многочисленныхучебников по русскому языку дляшкол с нерусским языкомобучения.

Имя методиста приобрелоширокую известность не тольков нашей стране; учебники иметодические пособия повопросам обучения русскому

языку детей нерусской национальности, созданные Г.А.Бадамбаевой, хорошо знает каждый рядовой учитель.

Еще в советское время в 1980 году ее Учебникрусского языка для учащихся 2 класса казахской школына ВДНХ СССР был отмечен бронзовой медалью.

Рожденная в скромной трудовой семье, она посвятиласебя делу подготовки высококвалифицированныхкадров преподавателей русского языка и литературы дляшкол Казахстана, ею воспитаны целые поколенияучителей. Вряд ли можно назвать хоть однуобщеобразовательную школу Восточного Казахстана,где бы ни работали учителя, профессия которых связанас Гульфией Аубакировной.

Диапазон научных интересов методиста довольноширок. Она определяет цели и задачи обучению

БЕЗЗАВЕТНОЕ СЛУЖЕНИЕИЗБРАННОМУ ДЕЛУ

(К 80-летию со дня рожденияГ. А. Бадамбаевой)


¹2 (2) 2015

44

русскому языку как неродному, соотношение новогоматериала и тренировочных упражнений; решаетпроблемы сопоставления русского языка с роднымязыком учащегося; разрабатывает орфографические,лексические минимумы и принципы их составления;создает учебники и учебные пособия по русскому языкудля казахской школы.

Её педагогическая деятельность началась в середине50-ых годов прошлого века в казахской средней школесела "Мәдениет" Чубартауского района, основнымнаселением которого были казахи. Уже тогда молодаяучительница проявила стремление выйти за рамкитиповой программы, увлекая учеников своим предметом,стараясь вселить в них любовь к знаниям, выработатьвосприимчивость к новому и стремление ксамосовершенствованию. Она понимала, что от уровнявладения языком зависят возможностиинтеллектуального и нравственного развитияшкольников, их приобщение к духовной культуре.

Спустя более полувека уже давно взрослый человек,выпускник сельской школы с казахским языкомобучения, выразит ей свою огромную признательностьза поучительный ответ на вопрос: "А зачем нам, казахам,нужен русский язык?".

В тот день молодая учительница осталась наедине сним после уроков и попыталась маленькому человекудоходчиво объяснить необходимость знания русскогоязыка. Она говорила о том, что в СССР живут людиразных национальностей и для общения друг с другомим нужен единый язык; в будущем молодой человек,конечно, будет служить в армии, возможно, учиться винституте или работать на производстве, и знаниерусского языка ему поможет во всем; но - самое главное- он станет образованным человеком, владеющимдвумя языками. Так неопытный еще учитель достаточнограмотно решил нелегкий педагогический вопрос осоединении обучения и воспитания.

Эта беседа помогла ученику осознать необходимостьизучения не только русского языка, но и всех школьныхпредметов, определиться с желаниями, задуматься ужев детском возрасте о своих жизненных целях.

Впоследствии этот мальчик - Тілек Дүйсегелдіұлы,напишет биографическую повесть "Ғұмырнама", книгуисповеди и размышлений о судьбах своих односельчан- героев войны и труда, тружеников тыла, о нелегкомпослевоенном десятилетии далекого казахского аула,о себе, о нравственных ценностях, воспринятых егопоколением от старших. Одна из глав "Үлкен жүректіұстаз ұлағаты" посвящена Г.А. Бадамбаевой, его первойучительнице. Через 50 с лишним лет они встретятся -учитель и ученик - и автор с благодарностью подаритей свое произведение.

Гульфию Аубакировну Бадамбаеву можно назватьорганизатором научно-исследовательских работ.Неоценим ее вклад в становление и развитие,совершенствование высшей школы Казахстана. В1976-1981 гг. Гульфия Аубакировна осуществляетруководство отделом Научно-исследовательскогоинститута педагогических наук имени Ы. Алтынсарина(в 1992 г. она вновь возвращается сюда уже в качествезаведующей лабораторией русского языка илитературы).

Как было отмечено выше, это было время, когдапроходили экспериментальную проверку учебникирусского языка и литературы и совершенно иной подходк преподаванию этих предметов требовал обновлениякурса методики и для начального, и для среднего звена.

Результатом работы Г.А. Бадамбаевой и ееколлектива явилась так необходимая для школ и вузовследующая учебная литература:

- учебники русского языка для II, III, IV классовказахской, уйгурской, узбекской школы (1977 г.);

- "Методика обучения русскому языку в начальных

классах казахской школы" (1982 г., 2-ое, дополненноеиздание появилось в 2001г.),

- "Основы методики преподавания русского языка вV-XI классах казахской школы" (под общей редакциейпроф. М.М. Копыленко, 1986 г.).

С 1985 по 1992 год Г.А. Бадамбаева заведуеткафедрой методики преподавания русского языкаСемипалатинского педагогического института, котораястановится настоящей творческой лабораториейметодических поисков и решений.

Обязанность руководителя - сплотить коллектив,настроить на результативную работу, установить тесныйконтакт не только между членами кафедры, но и междупреподавателями и студентами, утвердить творческое,личностное отношение к делу, влияющее на весьучебный процесс. Все это требовало глубокого знаниячеловеческой психологии, постоянного внимания ккаждому и - одновременно - высокого доверия к людям.Человек не "винтик", не просто исполнитель чьих-либоуказаний. От его воли, от его действий, от его совестивпрямую зависит конечный итог работы всей кафедры -такой была позиция заведующей Г.А. Бадамбаевой.

В вузе будущий педагог приобретает много знаний вобласти разных наук, однако его эмоционально-нравственным развитием не занимаются.Эмоционально воздействовать на ученика может толькотворчество учителя.

А творческий подход предполагает стремление ксовершенству и гармонии во всем. Развитие такогостремления, компетентности межличностногопрофессионального поведения - вот вопросы, всегдаволнующие Гульфию Аубакировну.

Многие преподаватели казахстанских вузов считаютГ.А. Бадамбаеву своей наставницей, многим она помогласоветом и делом. Она внесла неоценимый вклад встановление кандидатов педагогических наук Р.Р.Баркибаевой, Г.А. Жумадиловой, Т.Д. Исабаевой, О.Т.Солтанбековой, Р.И. Бекишевой, Г.Б. Григорьевой,кандидата филологических наук Г.М. Алиной, старшихпреподавателей Г.Г. Мукашевой, Г.Д. Даменовой и др.

Гульфия Аубакировна по сути своего душевногонастроя - учитель-просветитель, подвижник. Большойопыт учительской и преподавательской деятельностиона щедро передает школьным учителям, молодымпреподавателям, аспирантам, магистрантам истудентам, на протяжении многих лет является ихнаставником и главным консультантом.

В школах города, региона Гульфия Аубакировнапостоянно проводит содержательные консультации,снабжая учителей собственными методическимиразработками, сопровождая различнымирекомендациями по совершенствованию процессаобучения русскому языку. Особое внимание онауделяет качеству учебного процесса, методике обучениярусскому языку как неродному, подбору и подготовкеучительских кадров, их профессионализму. Г.А.Бадамбаева постоянно поддерживает творческие связис методистами Управления народного образованияг.Семей и Восточно-Казахстанской области, директорамишкол, учителями-практиками (Л.С. Темиржановой, К.М.Жананбаевой, М.К. Токтаргазиной, А.Б. Султановой,Б.У. Жумахановой, Л.А. Шаталовой, Ю.С. Антониной,И.А. Подольской и мн. др.).

Как автор учебников и учебных пособий, она в целяхрешения общих профессиональных задач не прерываетконтакты с научно-исследовательскими учреждениямиКазахстана, Институтами повышения квалификацииучителей, республиканскими газетно-журнальным икнижным издательствами "Дәуір", "Мектеп" и "Атамұра".Знания и опыт позволили ученому долгие годыплодотворно сотрудничать в качестве автора и членаредколлегии с республиканским научно-методическимжурналом "Русский язык и литература в казахской


45

¹2 (2) 2015

школе", научно-методическим сборником "Вестник"Государственного университета им. Шакарима г. Семей.

Прочные нити связывают Гульфию Аубакировну сее, можно так сказать, родным коллективом Казахскойакадемии образования имени Ы. Алтынсарина. Сегоднясовместно с доктором педагогических наук К.Л.Кабдоловой профессор занимается изучениемпроблемы формирования компетенции педагогов новойформации как условия повышения качестваобразования.

В настоящее время Гульфия Аубакировна продолжаетплодотворно работать над совершенствованием УМК(учебно-методических комплексов) по русскому языку. Всоответствии с требованиями современных инновационныхтехнологий автор занимается составлением электронныхверсий УМК для 3 и 4 классов и УМК для 8 класса попредмету "Русский язык" для общеобразовательной школыс казахским языком обучения.

Энергии ветерану труда не занимать. Она всегда встрою. Сегодня профессор, продолжая претворять вжизнь свои идеи, проявляет себя в качестве научногоконсультанта Центра профессиональной подготовкиКазахского гуманитарно-юридического инновационногоуниверситета г.Семей. В ее рабочем расписании ивстречи с учителями городских школ, и заседанияУченого и Учебно-методического советов, и членство вэкспертной комиссии, и работа в коллегиях научныхжурналов, круглых столов, семинаров, конференций,посвященных обсуждению и решению разнообразныхпедагогических проблем. Вместе с тем она активныйучастник всех мероприятий татарского культурногоцентра "Иртыш моңнары" филиала Ассамблеи народаКазахстана.

Научно-педагогическая и общественная деятельностьГ.А. Бадамбаевой, ее вклад в развитие казахстанскогообразования были достойно оценены государством.Гульфия Аубакировна - Отличник народногообразования КазССР, награждена медалями "Ұлағаттыұстаз", имени Ы. Алтынсарина, нагрудным знаком "Зазаслуги в развитии науки Республики Казахстан",многочисленными почетными грамотами Министерстваобразования и науки Республики Казахстан. В декабре2006 года ее избрали членом-корреспондентомКазахской Академии образования им. Ы. Алтынсарина,в апреле 2009 года - членом-корреспондентомМеждународной Академии наук педагогическогообразования (Москва).

Несмотря на богатый практический опыт и обширныепознания, Г.А. Бадамбаева постоянно стараетсявсесторонне совершенствоваться, повышать свойкругозор, быть в курсе всего нового и передового. Оначасто обращается к мудрым мыслям и изречениямдревних философов, одно из любимых - наставлениеКонфуция: "Не беспокойся о том, что не занимаешьвысокого поста. Беспокойся о том, хорошо ли тыслужишь на том месте, где находишься". Можно смелоутверждать, пройденный ею путь является яркимпримером беззаветного служения своему избранномуделу.

8 апреля 2015 года Гульфие Аубакировнеисполняется 80 лет. Она встречает свой юбилей вдобром здравии и полна творческих замыслов.Поздравляя профессора Г.А. Бадамбаеву с этойзнаменательной датой, ее соратники, коллеги, ученикижелают ей осуществления намеченных планов, крепкогоздоровья, долгих лет жизни и новых успехов.

ПРИМЕЧАНИЕ:атамұра - наследиегұмырнама - жизнеописаниедәуір - времяИртыш моңнары - Иртышские напевымәдениет - культурамектеп - школаҰлағатты ұстаз - Заслуженный учительүлкен жүректі ұстаз ұлағаты - заслуги учителя большой души


¹2 (2) 2015

46

Семей қ. Т. Амановатындағы № 16 орта

мектептіңқазақ әдебиеті мұғалімі

АЖГОЖИНАМАРЖАН

ДӘУІТБЕКҚЫЗЫСемей қ. Т. Аманов

атындағы № 16орта мектептің

тарих пән мұғалімі

РАЙСТАНОВАПЕРИЗАТ

КӘРІМХАНҚЫЗЫ

Берілген мақала орта мектепте пәнаралықбайланысты жүзеге асыру тәсілдеріне арналған.Авторлар өз тәжірибелерінен алынған сабақ жоспарынұсына отырып, оқушыларға Қазақстан тарихы жәнеқазақ әдебиеті пәндерін байланыстыра оқытудыңтиімді жолдарын көрсетеді.

Статья посвящена вопросу реализациимежпредметной связи в средней школе. Авторы напримере урока по истории Казахстана показываютнаиболее приемлемые способы интегрированногообучения истории Казахстана и казахскойлитературе.

The article focuses on the issue of intersubject commu-nications in the high school. Authors on the example of alesson on the history of Kazakhstan shows the most appro-priate way to integrated teaching of history of Kazakhstanand Kazakh literature.

"Әдебиет - өмір айнасы", - болса, өмір депотырғанымыз - тарих. Зер салып қарасақ, қазаққоғамының тарихи дамуының барысындағы үлкенді-кішілі оқиғалардың көркем әдебиетте суреттелмегені,жырланбағаны жоқтың қасы. Ғылымда әдебиет тарихыжәне әдебиеттің тарихилығы деген ұғымдар бар.Әдебиеттің тарихилығы дегеніміз, тікелей тарихғылымымен байланысты. Себебі, әдеби шығарма,тарихи әлеуметтік ортамен, белгілі бір халықтыңмәдениет тарихымен, салт-дәстүрі мен сенім -нанымдары, ұлттық мінезімен, ойлау ерекшеліктері менаңсаған армандары тамырлас болып келетін құбылыс.Әдебиетте тарихтың қайталанбас келбеті және өзіндікқасиеттері, тереңдік толқыны, көркемдік тұрғыданбейнеленіп берілген жағдайда оқырманға берертанымдық мәні арта түседі. Яғни Қазақстан тарихыноқытуда көркем - шығарманы пайдаланудың маңызынарттыра түседі.

Қазақстан тарихын оқытуда көркем әдебиеттіпайдалану әдісі студенттің тарихи фактіні ойында ұзақсақтауына әсер етеді. Өйткені, тарих қоғамдағы таптартысын нақты деректермен дәлелдесе, көркемшығарма сол фактілерді бейнелі кескінмен елестетеді.

Әдебиет - сөзбен сурет салу болса, ендеше, тарихидеректі оқушы жай өтіп кеткен іс, оқиға, факті ретіндеемес, адам тағдыры, оның басынан кешкен сан-қилыоқиғалар ретінде түсініп, оған тарихи мән берсе,оқушының шығармашылық тұрғыдан ойлануына жәнепатриоттық сезімін оятуға тигізер әсері мол депесептеймін. Мысалы, ХIХ ғасырдың екіншіжартысындағы Қазақстандағы жұмысшылардың ауыртұрмысын Ғ.Мүсіреповтың "Оянған өлке" романынанүзінді келтіруге болады. Әсіресе ондағы, Оралдан азып-тозып, Қарағандыға қашып келген жұмысшылардыңмүшкіл халін, өндірістегі қазақ жұмысшыларының ауыртұрмысын суреттеген тұстары оқушы жадында мәңгісақталады.

Тарих сабағында көркем әдебиетті пайдалануоқушының өз бетінше іздену мен еңбектене білуіне деүйретеді. Мысалы, жоңғар шапқыншылығы кезіндегіқазақ халқының жағдайын көрсету үшін, Ілияс

Есенберлиннің "Көшпенділер" триологиясы халықтыңтарихын таңба басқандай өрнектеген тарихи туынды.Ал, Абылай ханның ХVIII ғасырда мемлекет басшысы,қолбасшы және дипломат болғаны және Абылайдыңқазақ хандығының тәуелсіздігін сақтау жолындағы ішкіжәне сыртқы саясаттағы қызметі туралы түсіндіргенде,Абылай бейнесін Бұқар жырау мен Үмбетей жыраудыңтолғаулары арқылы суреттесе, халқын сүйген ханныңтарихтан мәңгі өшпес орын алғанын көреміз. Олай болса,студентке Абылай дәуірін, оның тұлғасын, сыртқы саясатсаласындағы қайраткерлігін ғылыми тұрғыданталдауына, саналықпен түсіне білуіне, оныңдипломатиялық қызметі туралы өздігінен ізденулерінебағыт-бағдар береді.

Үйлесімді, әрі ұтымды пайдаланылған көркем әдебиетоқушының өз халқына, оның тарихи дәстүріне, Отанынадеген патриоттық сезімін оятады.

Мысалы, ХIХ ғасырдың екінші жартысындағыҚазақстандағы патша үкіметінің отарлық саясатынақарсы күрестің шиеленісуі туралы мәселелердіқарастырғанда, әсіресе Исатай мен Махамбеттіңбасшылығымен болған 1836-1847 жылға шаруаларкөтерілісінің мәнін жеткізуде Махамбет жырларын жәнеӘ.Әлімжановтың "Махамбеттің жебесі", Т.Әлімқұловтың"Қараой" атты шығармаларынан үзінді пайдалануоқушыларға патриоттық әсер қалдыра отырып, ерліккедеген қызығушылық пен құрмет сезімін оятады.

Ал, 1916 жылғы көтерілісті өткенде, Торғай, Жетісудағыпатша жарлығына қарсы көтерілістерді талдай отырып,көтеріліс басшыларына сипаттама жасағанда, оқушыҰзақ, Жәмеңке, Бекболат, Тоқаш Бокин, Әбдіғаппар,Амангелді, Кейкі сияқты батырлар бейнесіментарихшының пайымдауы арқылы танысады. Ал ендібатырларды жазушы немесе ақын қалай сомдайды?Мінезін қалай ашады? - деген сауал бойынша оқушыларөз бетінше ізденіс жұмыстарын жүргізеді. Сөйтіп, М.Жұмағұловтың "Қыран қазасы қияда" романы, ОмарШипин, Күдері Жолдыбаевтардың "Амангелді батыр"жырлары, Ж.Жабаевтың "Зілді бұйрық", ИсаДәукебаевтың "Бекболат батыр" жырларымен, МұхтарӘуезовтың "Қилы заман" повесі және Ж. Аймауытовтың


ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУДА ҚАЗАҚӘДЕБИЕТІ МАТЕРИАЛДАРЫН

ПАЙДАЛАНУ ТӘСІЛДЕРІ

47

¹2 (2) 2015

"Қартқожа" романымен, Сәкен Сейфулиннің "Тар жолтайғақ кешу" романымен таныса отырып, оларды өзарасалыстыру арқылы өз батырлардың бейнесін қиялындасомдайды. Бұл ізденіс пен үлкен еңбектің нәтижесіндекелетін құбылыс. Яғни, оқушының тарихқа дегенқызығушылығын, ұлтына деген патриоттық сезімінарттырады. Тарих сабағында көркем әдебиетті жүйелітүрде пайдаланса, болашақта оқушының тарихимәселені түсіндірудегі ойын тартымды, көңілге қонымдыбаяндауынада қолайлы жағдай туғызады. Қоғамдық -гуманитарлық бағыттағы дәрісті оқытуда пән аралықбайланыстың ерекше мәнін айта отырып, қәзіргі таңдабіздің мақсатымыз, ұлттық құндылықтарымыздынасихаттайтын ұлтжанды жастарды тәрбиелеу. Осындайсабақтардың бірі - Ж. Молдағалиевтың "Мен - қазақпын"поэмасын оқыту сабағы. Төменде аталған сабақтыңөткізілу жоспарын назарларыңызға ұсынамыз.

Сабақтың тақырыбы: Жұбан Молдағалиевтың "Мен -қазақпын" поэмасы

Сабақтың мақсаты:а) Ж.Молдағалиевтың "Мен - қазақпын" поэмасына

талдау жасау,ақынның азаматтық тұлғасын таныту;ә) оқушылардың өз бетінше іздене білу, ой қорыту және

шығармашылық қабілеттерін дамыту;б) ақын өмірін үлгі ету, поэмадағы ұлттық болмыс пен

биік рухты таныта отырып, ұлтжандылық пенелжандылыққа тәрбиелеу.

Сабақтың әдісі: модельдік технология, СТОбағдарламалары, зерттеу, іздендіру, талдау, сұрақ-жауап

Сабақтың көрнекілігі: слайд-суреттерПәнаралық байланыс: қазақ тілі, тарихСабақтың типі: жаңа материалды меңгертуСабақтың түрі: іздендіру сабағыСабақтың барысы:І. Ұйымдастыру кезеңі. 1.Оқушыларды түгелдеу,

сабаққа дайындау.ІІ. Жаңа сабақ.Қызығушылығын ояту1.Е. Құдайбергеновтің "Мен - қазақпын" әніне түсірілген

бейнебаянды көрсетуІІ. Мағынаны тану.1. Жаңа сабаққа кіріспе :Жазбаймын уақыт өтсін, ойнасын деп,Жазамын, Абайша айтсам, ойлансын деп.Ойлансын өзі жайлы - заман жайлы,Көргенді қиялымен байласын тек,- деп жырлаған осы

жолдардың авторы Жұбан Молдағалиевтың өмірі,шығармашылығы, "Мен - қазақпын" поэмасы бойыншаалдын ала берілген модельдің бағыттары бойыншажұмысымызды бастаймыз.

Б.1. Жұбан - лирик ақын.1. Бағытты түсіндіру және жұмыс жасау:2. Жұбан лирикасының ерекшеліктері ("Махаббат

ерлігі", "Қазақ" өлеңдеріне шолу жасау арқылы);3. "Махаббат ерлігі" өлеңін жатқа айтқызу (Жұбан

өлеңдеріндегі ұлтжандылық идеясын тапқызу);Бағытты қорыту:- Жұбан Молдағалиев алғашқы өлеңдерінен бастап,

соңғы күнге дейін, жарты ғасырға жуық үзбей қаламтартқан, ұзақ өсу, жетілу, қалыптасу, кемелдену сапарынбастан кешірген ақын. Қоғамда атқарылып жатқан саналуан істер, бастамалар, жаңа өрлеу, жаңа идеялар -Жұбан өлеңдерінің желісі. Еңбек адамы, оның парасаты,жалпы адамгершілік сипат, жақсы мен жаман арасы,залалдық пен қайырымдылықтың арақатынасы, күн ментүн, жау мен дос - бұлардың бәрі Жұбан Молдағалиевақын өлеңдерінен мол орын алған. "Махаббат ерлігі" аттыөлеңде бір соқыр, бір ақсақ - екі мүгедек музыканттардыңбірін-бірі демеп, сүйеп жүріп өнер көрсетуінен өмірдіңөлмес күші танылады, меніңше, мұнда тұтас ұлттың ұлтретінде өмір сүруге деген ұмтылысы, оптимистік рухыжатыр.

Б.2. Жұбан - эпик ақын. "Мен - қазақпын" поэмасы.а) "Қазақ" өлеңі мен "Мен - қазақпын" поэмасын

салыстыру3. Поэма тараулары бойынша жұмыс (поэманың

құрылым ерекшелігін, мазмұнын игерту мақсатында):ә) Тарих таразысыб) Ұлы Отан соғысының ерлерів) Жері байдың - елі байг) Байқоңыр - жер кіндігі немесе Жұбан

шығармашылығындағы Байқоңыр тақырыбы.е) Салыстыру: Махамбет пен Жұбан ұқсастығы:

Махамбеттің " Мен, мен едім, мен едім" өлеңі менЖұбанның "Мен-қазақпын" поэмасы бойынша

"Мен - қазақпын" поэмасына (жанрлық-көркемдікерекшеліктерін табу мақсатында)

Б. 3. Жұбан - азамат ақын.Мен - қазақпын, азатпын: желдей еркін, даламдай кең!Бағытты түсіндіру және онымен жұмыс жасау:"Нағыз патриоттар өзінен бұрын Отанының қамын

көбірек ойлайды. Шынайы патриот қазақ ата жұртыныңмәңгі тәуелсіз өмір сүріп, гүлдене беруі үшін өзініңсаналы өмірін сарп етуге даяр адамдар"

Б.4. "Мен - қазақпын қаныммен, сүйегіммен."Бағытты түсіндіру және онымен жұмыс жасау: - "МЕН ҚАЗАҚПЫН" деп, мақтанышпен әлемге жар

салған қасиетті сөзді Жұбанның айтуы заңды құбылыс.XV ғасырдағы ұлы ақын, әрі батыр қарға бойлыҚазтуғаннан басталып, бүгінге жеткен қазақ поэзиясыныңұлы көшін жалғастырған қазақтың талай сөз зергерлері- арынды ақындар өмірден өткені белгілі. Солардыңішінде Махамбет "Мен, мен едім, мен едім, Исатайдыңбарында екі тарлан бөрі едім …" деп жырласа, "Менқазақпын", мен осы ұлттың перзентімін деп мақтанышпенайту -Жұбанға бұйырған екен. Ол осылай депжырлайтын ақыны бар ұлттың және солай жырлайалатын ақынның бағы. Себебі қазақтың ұлттық намысынаяқ асты етіп, жерін тұтастығынан, ұл-қыздарын анатілдерінен айырып жатқан тарихтың жолайырық кезінденайзағайдай жарқылдап, мың өлген ұлттық намыстыоятып, мәңгі өлмейтін жолға салып, елдің еңсесінкөтерген Жұбағаңның "Мен қазақпын" поэмасы болды.

Мен қазақпын, мың өліп, мың тірілген,Жөргегімде таныстым мұң тілімен … - деген жолдар

әрбір қазақтың қасиетті Құранмен бірдей күнделіктіқайталап айтатын жолдарына айналды. Себебі нүктегедейін қысқарып, сөз арасынан қыл өтпейтін осы қысқажолдарға ақын қазақтың мақтанышы мен мұңын, тарихыжәне тағдырын сыйғыза білді. Бұл жолдардың екіншіқасиеті - оларды қанша қайталасаң да, оның мәніқасиетті Құран сүрелері сияқты, өзгермейді. Керісінше,"Мен қазақпын" деп қайталаған сайын әрбір алашбаласының ойы мен санасына қайсарлық, Ана тіл менАтамекенге деген сүйіспеншілік мәңгіге ұялайды. Олайболса, сіздер де Жұбан ақынша "Мен - қазақпын,азатпын: желдей еркін, даламдай кең!" деп өз ұлтыңадеген мақтанышыңды көрсетіп, мына тапсырмалардыорындаңыз, өйткені бұдан 58 жыл бұрын Жұбанаталарың :

Ұлы аманат етейік еркіндікті,Ел құлдықты білмесін, жер күңдікті.Аңсаймын мен, сенемін туады ертең,"Қазақ болу - зор бақыт" дер күн тіпті… - деп аңсаған

күні туды деп есептеймін.Шығармашылық жұмыстар орындату:1. "Қазақ болу - зор бақыт" тақырыбында өлең

жаздырту;2. "Біз, қазақ, ежелден еркіндік аңсаған" тақырыбында

ойтолғау жаздырту;Сабақты қорытындылау:ІІІ. Үйге тапсырма:1. "Мен - қазақпын" поэмасынан үзінді жаттау.2. "Жұбан - ұлт ақыны" тақырыбында реферат

дайындау.


¹2 (2) 2015

48

Мақала қазақ тілін оқытуда деңгейлеп саралап оқыту технологиясынпайдалану мәселелеріне арналған. Автор қазақ тілі сабағында оқушыларға өзбетімен орындайтын тапсырмалар берудің тиімділігін сараптайды.Оқушыларға қазақ тілінің грамматикасын игертуге бағытталған түрлідеңгейдегі тапсырмаларды әзірлеудің әдістемесін ұсынады.

Статья посвящена использованию технологии разноуровневого обученияна уроках казахского языка. В статье анализируется эффективностьметодики по выполнению учащимися самостоятельных заданий. Авторделится опытом по подготовке разноуровневых заданий, направленных наизучение грамматики казахского языка.

The article is concerned with the use of multi-level training technology in the learn-ing the Kazakh language. The article analyzes the effectiveness of the methodologyfor the accomplishment of independent assignments students. The author shareshis experience in the preparation of multi-level training tasks aimed in the study ofgrammar of the Kazakh language.

Семей қаласындағыМ.О.Әуезов атындағыпедагогикалық колледж

оқытушысы

МУСИНА КҮЛШАТСЫЗДЫҚҚЫЗЫ

Грамматикалық тапсырмаларды деңгейлеп саралапоқыту технологиясы элементтерін пайдаланып орындатуарқылы білім алушылардың өз бетімен тіл мәселелерінталдап, синтаксистен алған білімдерін практикалықдағдыға айналдыруды тәжірибе жүзінде жүзеге асырыпкелемін. Тапсырмалар,негізінен, үш деңгейден тұрады.Бірінші деңгейде бағдарлама талабы бойынша білімалушының игеруі тиіс міндетті тапсырмаларды оындауықамтылады. Екінші деңгейде мәтіндік мазмұны көлемдіжәне білім алушыны әрі қарай шығармашылықпенізденуге бағыттайтын, өз мүмкіндігін болашақта бәсекегеқабілетті маман болуға бейімдейтін тапсырмаларберіледі. Білім алушының сөйлеу мәдениетін арттыруүшін мүмкіндік бар жерде стилистикалық тапсырмаларқоса қамтылады. Жаттығу мәтіндерін көпшілік жағдайдаМ.О.Әуезовтың шығармалар жинағынан және "Балаларкітапханасы" сериясынан шыққан көркем әдебиеттерден,Әзілхан Нұршайықов шығармаларынан аламын. Оныңөзіндік себептері бар: біріншіден, біздің оқу орныМ.О.Әуезов есімімен байланысты, әрі әлем танығанӘуезовті бүгінгі жас ұрпақтың жете тануына, оныңөмірдерегі мен шығармашылығына қатысты тиянақтыбілімі болуына және соның қажеттілігіне назар аударту.Екіншіден, бүгінгі білім алушыларымыз ертеңгі жасмаман, маман болғанда да, мектеп табалдырығын жаңааттайтын бастауыш сынып оқушыларын оқытатын, яғни"Бастауыш білім беру мұғалімі" және "Мектепке дейінгіұйымдардың тәрбиешісі" біліктілігін иеленетін жастарболғандықтан балаларға арналған көркем әдебишығармаларды оқуын қадағалау, әрі балалар әдебиетіжәне мәнерлеп оқу пәнімен байланыстыры оқыту болса,үшіншіден, қазіргі қазақ тілі пәні оқытылатын оқу кабинетіоқу орнында 1939-1940 жылдары білім алып, 1941-1945жылдары Ұлы Отан соғысына қатысқан майдангержазушының есімімен байланысты.

Жаттығу жұмыстарының тапсырмасы оқытылыпотырған тақырыпты меңгертуге, практикалық дағдықалыптасыруға лайықталады. Мәселен "Синтаксис"тарауын оқытқанда жаттығу жұмысын төмендегідейүлгіде құрастырдым. "Сөздердің байланысу түрлері ментәсілдері. Сөз тіркестері." тақырыптарын өткенде "1-деңгей. Мәтіндегі өзара байланысқан сөздердіңсинтаксистік қатынасын табыңдар. Салаластыққатынастағысын бір бөлек, сабақтастық қатынастағысынбір бөлек теріп жазып, предикативтік, предикативтікеместігін ажырат. 2-деңгей. Шығармашылық тапсырма.

Жаттығудың мазмұнын ашатын мақал-мәтел не нақылсөз тауып жаз, түсіндір" - түрінде беріледі. Үйге тапсырмаекінші жаттығудағы мәтін мазмұны негізінде"Жаттығудың мазмұны бойынша шағын көрініс құрастыр"түрінде беріліп, қосымша тапсырма ретінде"Синтаксистік сөз тіркестерін теріп жаз, еркін сөзтіркесінен айырмашылығына назар аудар" дегентапсырмалар арқылы пәнішілік байланысты жүзегеасыруға болады.Тапсырмаларды орындау үшін берілгенмәтін мазмұны төмендегідей:

А) Абай жалт қарап барып жаңа көрді. Анадай жерде, қонақ үйдің сыртында, қасында екі-үш үлкен кісі бар -әкесі Құнанбай тұр екен. Ыңғайсыздықпен қысылыпқалған бала, шешесінің сондайлық салқын сабырыныңмәнін ұқты да, әкесіне қарай тез бұрылды. Байтас пенжорға Жұмабай да анадайдан аттарынан түсіп жаяулапжетектеп, Құнанбайға қарай келеді екен.Бірақ өңі сұп-сұр, зор денелі,бурыл сақалды Құнанбайдың жалғыз көзібұларда емес. Батыс жақтан 4-5 атты жолаушы келедіекен. Арты Қыдырдан шыққан жолаушылартәрізді.Өздері өңшең толық денелі үлкендер сияқты.Құнанбайдың бүгін әдейі тосып отырған адамдары болукерек. Ол соларға қарап тұр.

Ә) Әжесін құшақтаған бойында үлкен үйге кірген Абайымырт жабылғанша осында болды.Шешелері бұғанбіресе қымыз, біресе тоңазыған ет,біресе шай ұсыныптықпалай берсе де, баланың бойына ас батпады.Жөндеп ішкен де жоқ. Күні бойғы аштығы да ұмытылғансияқты.

Келесі жаттығуда "Басыңқы сыңары есім сөз табыболатын тіркестерді бір бөлек, басыңқы сыңары етістікболатын тіркестерді бір бөлек көшіріп жаз, бағыныңқысыңарының грамматикалық тұлғасын анықта" - депберген дұрыс. Ұсынылатын мәтін мазмұны төмендегідей:

Абай терезе алдынан атып тұрып, Оспанның анағанбір зорлық қылып келе жатқанын сезіп, алдынан шығыпұстай алды. Смағұл да кеп Оспанға жабыса түсті. Өзүйіне жетіп алған Оспан енді төбелеске әзірленіп, қарсыайналып:

- Ал қайтесің? - деп, Смағұлды жағадан ала бергенде,Абай екеуін айырып жіберіп, Смағұлға қарады.

- Немене, не қылды? - деп, еді Смағұл қорсылдап,жылап қоя берді.

- Құлжамды, қызыл құлжамды ұрлап мынау...- Қашан? Әй, жылауық! - деп Оспан әуелі күліп алып,

артынан өтірік қорс-қорс етіп жылаған боп, - "Кіжіл

ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДАЖАТТЫҒУЛАРДЫ ДЕҢГЕЙЛЕП

САРАЛАП ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЕГІЗІНДЕ ОРЫНДАТУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ


49

¹2 (2) 2015

күлжәм", - деп, Смағұлды мазақ қыла бастады...Абай Оспанға тап беріп зекіп:- Бер құлжасын!- деді.- Оспан:- Алғам жоқ, өтірік... - деп тана берді.Бірақ Абай ырық бермеді. Тінте бастады. Оспанның

тінту бермек ойы жоқ. Барынша бұлқынып, Абайдансытыла қашып, пеш қасына барды. Екі қолын артынаұстап, бұрышқа кептеле тығылып тұрып алды. Дәлжанында үлкен биік шелекке ашытып қойған түйеніңқымызы бар.

Ұлжанның күз уақытында Зере мен балаларға әзірлепотыратын ағы осы.

Оспан әдейі сол араға тығылып тұр. Абай қыспаққаала берсе, сол шелектің бір септігін көрмек. Тіпті,болмаса шелекті құлатып Абайдың өзін де шатаққаұрындырмақ. Өзінен қайратты артық ағаға содан басқамұның істер дәрмені жоқ. Оспанның шатақ іздептұрғанын таныған Абай, енді оны сүйреген жоқ. Біраққатты ыза боп, Смағұлға болысып кеп:

- Шығар шапшаң құлжаны! Көрсет қолыңды! - дептұрып Оспанның құлағынын алып, аямастан жұлқыпбұра бастады. Оспан айқай салып шыңғыра беріп, күбішелектің бетіндегі асжаулықты бір сыдырып түсірді.Шелектің өзін қағайын дегеніне Абай жібермеді. Соныменкелесі бір сәтте Оспан айқайын зорайта беріп,қолындағы қызыл құлжаны қымыз ішіне "шөп" дегізіптастап жіберіп, екі қолын көтеріп, Абайға:

- Міне! Ойбай!... Міне, түк жоқ! - деп зарлап қоя берді.Абай мұның не қылғанын байқаған жоқ еді. БірақОспанның бар қимылын бағып тұрған Смағұл құлжанынқымыз шелекке түскенін байқап қалды. Ол тап беріпшелекке жетті де, білегін сыбана беріп, кір-кір қолынқолтығына шейін бойлата қымыздың ішіне салыпжіберді. Жеңі де малынып, бірге жүзіп жүр. Қымыздыңішін салдырлатып сүзіп жатыр. Абай енді Смағұлдыңақымақтығына ыза боп, Оспанды қоя беріп, ананытартайын деп еді, Оспан дәл осы кезде Абайдан босайсала қымыз бетіне үңіліп тұрған Смағұлды желкесінентүйіп-түйіп қалып, қымыздың ішіне бет-аузы менқұлағына шейін батырып жіберді. Өзі және сақылдап кепкүле бастады. Смағұл құлжаны таба алмай, аузы-мұрнына қымыз кетіп, шашалып, ықылық, атып, тағыбақыра тұрды. Барынша күйіп қайнаған қалпындаОспанға жұдырық ала ұмтыла берді.

"Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлерін" өткенде"1-деңгей. Сөйлемдерді айтылу мақсатына қарай жеке-жеке теріп жаз, ерекшелігін түсіндір. 2- деңгей. Жалқыесімдердің этимологиясы туралы не білесің? Қосымшамәлімет іздестір. 2.Мақал--мәтел, нақыл сөз, тұрақтытіркестер болса теріп жаз, мағынасын түсіндір" - сындыболып келеді. Ұсынылатын мәтін:

Абай Сүйіндіктен де қысылған жоқ. Бала емес,ысылған ашық, үлкендерше сөйлейді.

Тоғжан кеп отырғаннан кейін Сүйіндікк қарап:- Сүйіндік аға, осы мына сіздің жердің алдындағы

Қарауыл дейтін жалғыз биік не себепті Қарауыл атандыекен? - деді.

Сүйіндік:- Кім білсін, шырағым! - дей түсіп, аз отырып, - Е,

Тобықты мен Матайдың шабуылы, жаулығы қалған ба?сондағы қуғыншы мен жортуылшының бірі қойған аты-дағы.. Өзі өзге таудан бөлініп, айдалаға оқшау барыптұр ғой. Содан қарауылдамай, қайдан қарауылдасын! -деді.

- Сүйтіп бұл атты Тобықты қойған дейсіз бе? Тобықтыкелмес бұрын сондай ат жоқ па екен?

- Қайдан болсын? Бұл өңірдегі барлық атты Тобықтыөзі қойған.

- Әй, білмеймін-ау! Бар атты өзі қойса, Шыңғыс дегенінесі екен? Шыңғыс деген Тобықты бар ма?

- А, жоқ! Мынауын жаңа бір сөз. Бәсе, бұ Шыңғысдеген осы үлкен алып таудың аты неге Шыңғыс атанды

екен бұл? - деп, Сүйіндік өзі де ойланып қалды.Әдірбек әкесінің мүдіргенін намыс көріп:- Шыңғыс деген сөз "шын қыс" дегеннен, қысының

қаттылығынан болыпты-мыс деседі ғой! - деп еді.Абай бұған күлді де:- Олай болмас. Шыңғыс деген белгілі хан аты ғой, -

деді.- Бәсе, осы сөз менің құлағыма бір тиген еді. Жадымда

қалыпты. Кәне, білсең өзін айтшы, шырағым, - деп,Сүйіндік Абайды тыңдағысы келді.

Жас қонақ Шыңғыс хан жайында өзі білген, естігенәңгімелерін айтып кеп, өз көңіліндегі біраз долбардықосып:

- Тауының "Шыңғыс", биігінің "Хан" аталғаны содан.Және сонау бөлек бір тауы "Орда" аталғаны да сол.Шыңғыс ханның мекен еткен қонысы екенін паш етеді.Қарауыл демек те сол кезден қалған ат емес пе екен? -деп тоқтады.

Қисынды-ақ екен! - десті.Шыңғысты былай қойып, тақ осы Сүйіндік қыстауы

Түйеөркештің қасында тұрған "Хан" биігін, онан соңМамай қыстайтын анау "Орда" деген таудың бәрін дешешті. Соны осы күнге шейін неліктен аталғанын білмейжүру, мұндай үлкеннің бәріне енді ғана орасан көрініпеді.

"Сөйлем мүшелері. Бастауыш." тақырыбында "1-деңгейге "Предикаттық қатынастағы сөздердің лексика- грамматикалық мағынасын түсіндір" , 2-деңгейгешығармашылық тапсырма ретінде "Қазақы ырымдартуралы не білесің? Мәтін мазмұны бойынша салт-дәстүрге қатысты ой-пікірлерді теріп жаз, толықтыр" -деген тапсырмалар берілгені дұрыс.

А) Әр үйдін ішінде ұсталатын кілем, тұскиіз, сырмақ,текемет, көрпе-жастығы да бірге жіберіледі. Көбініңыдыс-аяғы да сай болған. Дастарқан, орамалдың даолқы болмай, жаңа болуына, таза болуын, Ұлжан өзікөзімен атқарып, қадағалап жіберткен.

Әр үйдің тігушілері қазір бірге кеткен жігіттер. Кейінқонақ күтетін күтушілер де солар болмақ.

Өңшең пысық, елгезек, сергек жігіттер екен. Бәрі деБөжей ісіне бұл ауылдардың бет бергенін іштейшынымен мақұлдаған жастар сияқты. Тегіс көңілденіпаттанысты.

Ә) Бір уақыт Ербол шабатын аттың санын айтып келді.Жиынын Байдалы санатқанда, жүз елу ат болыпты.Соның ішінен он атқа бәйге аталыпты. Бәйгенін бәрі детоғыз-тоғыздан. Адыңғы бәйге - түйе бастатқан тоғыз,екінші - жамбы бастатқан тоғыз. Ол жамбы кешегі Ұлжанәкелген күміс еді. Содан арғы тоғыздар да түгелсаналыпты.

Үлкен астың күресі де үлкен. Балуандар бәйгесі десондайлық тоғыз-тоғыздан.

Б)Көз байланып қалған еді. Осы шақта ғана Абайлартасырлата басқан қатты жүріспен кішкене тастақ төбегешыға бергенде, алдарынан ит үрді. Жауынды, бейуақішінде елп еткен үміттей боп, кешкі оттар жылт-жылткөрінді. Жақын жерде, жолдың сол жағында, көгалдыбұлақ басында жеті-сегіз үй қоңырқай ауыл отыр екен.

В)Тобықты ішіне сонау алыс Көкшетаудан келген сирек,сый қонақ. өзі ақын, өзі әнші, өзі сері Біржан. Үстіндеқара мақпал, кең, жеңіл шапаны бар. Омырауыағытылған, "сері жаға" ақ көйлектің сыртынан кигенсарғылт түсті, қытайы жібек камзолы бар. Оқалытақиясының жібек шоғы ырғала түседі. Құйқылжығанәніне қалың жиын қыбыр етпей ұйып, мүлгіп отырғанда,кербез әнші өзі де, жүзіне жылтыр майда рең бітіп,нұрлана құбылады.

Г) Әйгерім келе жатқандарды әлі де аңғара алмай,қадала қарап тұрды:

- Біреуі еңгезердей бір үлкен кісі! - деді де, мынауКенжем ғой. Сол емес пе? - деп, үйден жаңа шыққанЕрболға бұрылды.

Әйгерімнің Кенжем дейтіні Оспан болатын. Оның


¹2 (2) 2015

50

хабарын естігенде үйден Абай да шықты.Әйгерім Оспанның алдына шығып, сыпайы жүзбен

атын ұстады да, қысқа ғана амандық айтып, кішкене әзілқатты:

- Кенжем! Түн қатып шыққансың ба? Алыстан келгенжолаушыдайсың ғой! - деді.

Ғ) Шәке құсты лақтырысымен, қамшысын қос бүктепалып, ерінің қасына байлаған дабылды шауып кележатқан бойында қатты даңғыратып, соғып-соғып жіберді.Аттыдан үріккен үйректер басында қарбаласып ұшыпеді. Енді дабылдың шұғылдаурығы шыққанда,бұрынғысынан да сасқалақтап, көк аспанға тік атылды.

Қаршыға сол кезде бұл құстардың астына көсіліп барып,еркін жетіпті. Енді өзге үйректің бәрінен биікке қарайозғындай шыққан сары аяқ, көк мойынға дәл астынаннайзадай атылып, сатыр-сұтыр бір айқас жасады. Көзілескендей болған жоқ"- тәрізді үлгідегі мәтіндердіңберілгені тиімді.

Жаттығу орындаушы уақыт көлеміне орай ұсынылғанмәтіндердің бірін таңдап орындауына да болады. Бұныкөркем шығарма оқытудың бір тәсілі деп ұғамын. Мұндайәдіс - білім алушыларға қазірг і қазақ тілініңграмматикалық мағлұматын көркем шығарма оқуғабағыттай отырып меңгертудің тиімді жолы.


ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:1. Абсатова М.А. Қазіргі педагогикалық технологиялар. Алматы. 2006 ж.2. Әуезов М.О. "Абай жолы". 1988 ж.3. Балақаев М. Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. 1961 ж.4. Құлмағанбетова Б., Исанова А., Исинғарина М., Көкөзова М., Құрманғалиева Р., Айтжанова П. "Қазақ тілін

оқыту әдістемесі. Алматы. 2000 ж.5. Мүрсәлімов Т. Грамматикалық талдау әдістемесі. 2012 ж.6. Селевко К.К. Современные образовательные технологии. 1998 ж.

51

¹2 (2) 2015

Мақалада қазіргі білім беру үрдісіндегі өзекті мәселе - оқушылардыңалгоритмдік ойлау қабілетін дамыту мәселесі қарастырылған. Алгоритмдікойлау өмірге деген ғылыми көзқарастың қажетті бөлігі болып табылады.Автордың пікірінше, жаратылыстану пәндерінің ішіндегі оқушылардыңалгоритмдік ойлауын дамытатын бірден-бір пән - информатика.

В статье рассматриваются вопросы формировании у учащихсяалгоритмического стиля мышления, что особенно актуально в современнойобразовательной среде. Алгоритмическое мышление является необходимойчастью научного взгляда на мир. Среди естественнонаучных дисциплиннаибольшим потенциалом для формирования алгоритмического стилямышления у школьников, по мнению автора, обладает, информатика.

The article considers the issue of forming an algorithmic way of thinking of stu-dents which particular topical in the modern educational milieu. Algorithmic thinking isan essential part of the scientific view. According to author, the informatics - as oneof the science, which possess the greatest potential for the formation of an algorith-mic style of thinking of students

Государственныйуниверситет имени

Шакарима города Семей,магистрант

ЕСЕНЖОЛОВА ЛАУРАТЛЕУХАНОВНА

Учащиеся могут мыслить по-разному, существуютразные стили мышления. Математика развиваетматематический стиль мышления, то есть умениерассуждать, пользоваться математическими формуламив своих рассуждениях. Литература и история используютгуманитарный стиль мышления. Но существует особыйстиль мышления, который называется -алгоритмическим.

Основными компонентами алгоритмическогомышления являются:

- структурный анализ задачи;- разбиение большой задачи на малые;- сведение нерешенной задачи к решенным;- планирование возможных ситуаций и реакций на них;- понимание и использование формальных способов

записи решения.[1]Стиль мышления, методы и способы, которые

необходимо для перехода от непосредственногоуправления, от умения сделать к умению записатьалгоритм, я и называю алгоритмическим стилеммышления.

Развивать алгоритмический стиль мышления можнобез компьютера и даже независимо от того, есть какие-либо компьютеры в мире или нет. Подобно тому как,электрическое сопротивление и закон Ома можноизучать независимо от того, придуманы ли ужеэлектромоторы и телевизоры.

Поскольку речь идет о развитии алгоритмическогостиля мышления, то компьютеры из цели обученияпревращаются в средство. Компьютеры нужны для того,чтобы развивать алгоритмический стиль мышления. Сними учить интереснее и эффективнее. Школьникибольше успевают усвоить, если у них есть компьютерыс соответствующим программным обеспечением.

Выбор средств оказывает влияние не только насложность решаемых задач, но и на то, что учащиесяизучают. Если выбрать несоответствующие средства:ненадёжный компьютер, сложный языкпрограммирования, неудобную программную систему,- то будем вынуждены потратить часть времени наремонт и изучение компьютеров, языковпрограммирования. И тем самым часть времени будетизъята из курса, то есть пропадет время, которое можнобыло потратить на решение задач.

Методика развития алгоритмического мышления.Методика построена на трех принципах:1) Активное усвоение материала;

2) Проблемный подход;3) Выделение алгоритмической сложности в "чистом

виде".[2, 624]1. Активное усвоения материала.Принцип базируется на идее, что ничего нельзя

выучить и понять, если не работать. Можно как угоднокрасиво говорить и занимательно излагать материал,но если не создать рабочую обстановку, в которойшкольники будут решать задачи, то дети ничего неусвоят, все усилия пропадут даром.

Доля объяснений на уроках должна быть ниже, чемдоля активной работы учащихся. Под активной работойпонимается решение задач на компьютерах или втетрадях, работу с учебными программными системами.

Поэтому на уроке записи в тетради стараюсь довестидо минимума. Более подробную теорию по данной темедаю учащимся на дом в виде распечатки. Таким образом,освобождается больше времени на практическую работуна компьютере.[3]

2. Проблемный подход.Второй методический принцип тесно связан с первым.

Я поясню его на примере. Предположим, мы хотимввести новую алгоритмическую конструкцию школьногоалгоритмического языка. Тут возможны два подхода.Первый - мы объясняем новую конструкцию,рассказываем все подробно школьникам, приводимпримеры, показываем, как её использовать, потом даемзадачи, чтобы проверить усвоение материала.

Второй подход - сначала ставится задача, хотя уучеников нет достаточных знаний для её решения.

Опыт показывает, что в тех или иных формах, болееили менее правильные, три-четыре разных разумныхвариантов в классе появятся. В этот момент можно веськласс похвалить, выбрать самое правильное решение.И сказать, что примерно такая конструкция введена вовсех современных языках программирования, после чегодобавить, что в школьном алгоритмическом языке будемзаписывать её так.

При этом происходит следующие - мы не излагаемновую конструкцию языка, мы поставили задачу,школьники её решали, обсуждали, а потом мы дали имформу записи того, что они сами придумали.

Почти все необходимые конструкции алгоритмическогоязыка школьники могут изобрести сами. И в этом смыслеизучения школьного алгоритмического языка как тактакового не происходит. Он не является предметом.Учитель лишь показывает, как в школьном языке

РАЗВИТИЕ АЛГОРИТМИЧЕСКОГОМЫШЛЕНИЯ УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ

ИНФОРМАТИКИ


¹2 (2) 2015

52

записывается то, что учащиеся так замечательнопридумали сами.

Проблемный подход для учителя труднее, так кактребует больших знаний и мгновенного обсуждениявозникающих на уроке предложений учеников.

Таким образом, все время учеников расходуется нарешение задач. Проблемный подход - это когдаконструкции вводятся на проблемах, а не наоборот.

3. Выделение алгоритмической сложности в"чистом виде".

Я провозгласила основной целью, развитиеалгоритмического мышления и сказала, что в этойобласти есть сложности, которые надо преодолевать, скоторыми надо учиться работать, то нужно этисложности выявить и представить в "чистом виде".Чтобы школьники преодолевали именноалгоритмические сложности информатики, а несложности, скажем математики. То есть задачи, которыерешает ученик, нужно очистить от математики, от лишнихтехнических деталей, от английских слов и т.д. - словомот всего, от чего можно.

Чтобы учащиеся не потеряли интерес, нужноиндивидуально варьировать сложность задач взависимости от уровня учеников.

Для понимания учащимися сущности командшкольного алгоритмического языка можно дать заданияследующего вида:

- Найти и исправить ошибки в алгоритме;- Видоизменить алгоритм по заданному условию;- Исполнить алгоритм в "ручную";- По предложенному алгоритму, восстановить условие

задачи;- Самостоятельно придумать задачу, решает эту

задачу другой учащийся;- Определить, какое количество раз, будет выполнена

серия команд, входящая в команду повторения в ужеготовом алгоритме;

- Заменить серию повторяющихся команд навспомогательный алгоритм, команду повторения;

- Предложить бытовые, производственные, учебныезадачи для реализации линейных, циклических,разветвляющихся алгоритмов [4, 20].

При проведении практических работ предлагаюучащимся готовые алгоритмы, записанные накомпьютере:

- Затем их легко прокручивать с различными даннымии модифицировать;

- А так же в целях сокращения времени на набор текстаалгоритма на компьютер, так как у разных учащихсяразличная скорость набора текста.[5, 80]

Если алгоритмическую составляющую не выделить вчистом виде, то её сложность падает, и изучение основалгоритмизации начинает подменяться изучением либоразного рода технических деталей, либо изучениемдругой предметной области, обычно математики.

Школьники разные, у одних лучше идет математика,у других информатика, у третьих ещё что-то, при такомпреподавании информатики на материале математикипросто выпадает целый пласт учеников, которыематематику знают плохо, боятся её, неуверенно себячувствуют или теряют интерес, когда начинается что-томатематическое. Поэтому, отделяя информатику отматематики, кроме всего прочего, создаем условия вклассе новых лидеров - лидеров по информатике, даёмученикам проявиться в этой новой области более илименее независимо от их успехов по другим предметам.

ЛИТЕРАТУРА:1. Газейкина, А.И. Стили мышления и обучение программированию студентов педагогического вуза [Электронныйресурс]. - Режим доступа: http://ito.edu.ru/2006/Moscow/I/1/I-1-6371.html. - Загл. с экрана.2. Лапчик, М.П. Методика преподавания информатики [Текст]. - М.: Академия, 2007. - 624 с.3. Левитес, В.В. Развитие логического мышления детей дошкольного и младшего школьного возраста [Текст] //Известия Российской академии образования. - 2006. - №3.4. Лебедева, Т.Н. Формирование алгоритмического мышления школьников в процессе обучения рекурсивнымалгоритмам в профильных классах средней общеобразовательной школы [Текст]: автореф. дис. ... канд. пед.Наук. - Челябинск: Челябинский государственный педагогический университет, 2005. - 20 с.5. Лучко, Л.Г. Решение задач школьного курса информатики [Текст] : учебно-методическое пособие. - Омск:ОмГПУ, 2001. - 80 с


53

¹2 (2) 2015

Семей қаласы№29 ортамектебінің

қазақ тілі мен әдебиетіпәнінің мұғалімі

САДЫБЕКОВА ГҮЛЗИРААМАНБЕКОВНА

Сөздік қоры өте бай, арналы ауқымы кең мемлекеттіктіл - қазақ тілін терең ұғындыра оқыту, шәкірт санасынасаралап сіңіру өзге ұлт өкілдері тұрғай қазақ тілдісыныптардың өзінде ұстаздан зор шеберлік пенбіліктілікті, оқушыдан талпыныс пен талапты қажет ететінсөзсіз. Ал орыс тілді сыныптардағы қазақ тілі сабағыныңмақсаты мен маңызы, білім мазмұны, оны оқытубарысының жаңаруына, оқушылардың білім, білікдағдысының функционалдық сауаттылыққабағытталуына педагогтардың кәсіби біліктіліктерінарттырудың Кембридж бағдарламасы бойыншажүргізіліп жатқан деңгейлік курстарының маңызы өте зор.

Кембридж университеті бағдарламасы бойынша ортамерзімді тізбектелген сабақтар топтамасынжоспарлағанда мен өз сабақтарыма Бағдарламаның жетімодулін ұштастырып енгізуге тырыстым. Соның бірі -танымдық ауқымы кең, оқушылардың жан-жақтыдамуына тікелей әсер ететін "Сыни тұрғыдан ойлауғаүйрету" модулі. "Сыни тұрғыдан ойлауға үйрену" модулінмеңгеру арқылы оқушылар "ойлау туралы ойлануға",яғни өзіндік көзқарастарын қалыптастыра отырып, оныдәйектеуге, дәлелдеуге, қорғауға, жан-жақты саралауғақалыптасады.

Сыни тұрғыдан ойлауды қалыптастыру екі жақты,оқушыларда да, мұғалімдерде де жүреді, екеуі де бір-бірімен тығыз байланыста дамиды. Оқушылардағы сынитұрғыдан ойлауды дамыту олардың зерттеушілікқабілеттерін қалыптастыру, баға беру және дәлелді түрдесараптау, өз шешімдерін қорғай алу, өз білім, білікдағдыларын тәжірибе арқылы қайта қарастыру түріндежүргізілсе, мұғалімдерде балаларға білім берудегі өзіндіктәжірибесі мен тәсілдерін жетілдірудегі жетістіктерінсыни тұрғыдан ойлай алу мүмкіндіг і ретіндеқарастырылады. Сыни тұрғыдан ойлау- әр жекетұлғаның кез-келген жағдайдағы мәселені ойлап, зерттепқорытып, өз ойын ортаға еркін жеткізе алуы. Сынитұрғыдан ойлауды дамыту үшін оқушылардыңқызығушылығын оята білуіміз керек. Қызығушылығыоянған оқушы сабақта міндетті түрде белсенділіктанытады. Сұрақтар қояды, оған жауап іздейді, жауаптарнегізінде қорытынды жасайды, өзіндік пікіріқалыптасады, оны өзгелермен бөліседі, басқалардыңкөзқарасымен танысады, салыстырады, шешімқабылдайды.

Осы орайда алғашқы сабақта мен оқушыларға қазақтілін жаңа әдістемелік негізде меңгеретіндіктен әртүрлі

әдістермен жұмыс істейтіндігімізді, топ құрамының үнеміөзгеріп отыратындығы жайлы түсіндіру жұмыстарынжүргіздім. Топ құрамының жаңарып отыруы әрбіроқушының өзіндік қабілетінің ашылып, оқиғаға әртүрлітұрғыдан қарайтын ұжымда жұмыс істепқалыптасуларына жағдай туғызады. Сонымен қатар меноқушыларға әрқайсысының қазақ тілі пәніне тікелейқатысты болмаса да топтық тапсырмаларды орындайалатындай білім, білік дағдылары бар екендігінұғындыруға тырыстым. Жалпы тәжірибе барысындабұрын байқалмайтын оқушылардың іскерлік көрсетіп,белсенділік танытқандарын байқадым.

Өз тәжірибемдегі алғашқы сабақтарынан бастапоқушыларға "Қателесуден қорықпауды", "Бәрі бірі үшін,бірі бәрі үшін" талпыныс жасайтындығымызды айтып,тәжірибенің мақсаты мен мазмұнын жүзеге асыруда осыбағыттарды басшылыққа алатындығымыздыұғындырдым. Осы сөздердің мағынасын ашудысұрағанымда балалар жалаң түрдегі түсініктерін айтып,кең, мағыналы жауап бере алмады. Соңғы кезде біздіңоқушыларымыз көркем әдебиетті өте аз оқиды,шығармалар жазып, шешен тілмен сөйлей алмайды. Алоқытылуы орыс тіліндегі сыныптарда мұғалімге сөздікжұмысы, мәнерлетіп оқыту, мазмұндау, мағынаны ұғынусынды күрделі де маңызды жұмыстарды қатарынанжүргізуге тура келеді. Сондықтан мен әрбір сабаққақатысты қанатты сөздерді тауып, талдауды, оларға өзойын еркін жеткізуге дағдыландыруды мақсат еттім.Жалпы тәжірибедегі барлық сабақтарымда топтық,жұптық жұмыстарды ұйымдастырып, олардың бірін-біріүйретіп, бір-біріне кеңес беру негізіндегі тапсырмаларқорытындысы бойынша кластер құруға бейімдедім.

"Талантты және дарынды балаларды оқыту" мен"Оқытудағы басқару мен көшбасшылық" модульдеріенгізілген сабақтарда оқушыларға сұрақ қою жәнеолардың жауаптарына қарай әрекет ету жұмыстарыжүргізілді. "Сұрақ қою маңызды дағдылардың бірі болыптабылады, себебі сұрақ дұрыс қойылған жағдайда сабақберудің тиімді құралына айналады және оқушылардыңоқуына қолдау көрсетіп, оны жақсарта және кеңейтеалады. Оқушының білім алуын қолдау үшін сұраққоюдың түрткі болу, сынақтан өткізу және қайта бағыттаусияқты әртүрлі техникаларын пайдалануға болады"деген Нұсқаулықта жазылғандай сұрақтар сабақтыңкезеңдері мен олардың күрделілігіне қарай өзгеріпотырды. Сабақтың бастапқы кезеңдерінде "қандай үй

ОРЫС СЫНЫПТАРЫНА ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕНӘДЕБИЕТІ ПӘНІН ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА

СЫНИ ТҰРҒЫДАН ОЙЛАУ СТРАТЕГИЯСЫНҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ

Мақала қазақ тілі сабақтарында сыни тұрғыдан ойлау амалдарын қолданумәселесіне арналған. Автор орта мектептердегі орыс тілінде оқытылатынсынып оқушыларына қазақ тілін үйретуде сыни тұрғыдан ойлаутехнологиясын қолданудың ерекшеліктері туралы баяндайды. Мақала ортамектептің қазақ тілі мұғалімдері үшін пайдалы.

Статья посвящена методике использования приемов критическогомышления на уроках казахского языка в средней школе. Автор рассказываето применении технологии критического мышления в обучении казахскомуучащихся классов с русским языком обучения. Статья будет интереснаучителям казахского языка в средней школе.

The article is devoted to the method of using techniques of critical thinking in theclassroom of Kazakh language in high school. The author discusses the use of tech-nology in teaching critical thinking Kazakh students in grades with Russian languageof instruction. The article will be of interest to teachers of the Kazakh language inhigh school.


¹2 (2) 2015

54


тапсырмасы берілді?", "кім үй тапсырмасын талдайды?"сияқты қарапайым сұрақтар қойылса, сабақта сынитұрғыдан ойлау дағдыларын дамыту кезеңдерінде "қайтоп өз тапсырмаларын бірінші болып қорғай алады?","тапсырманы тағы да қалай толықтырып орындауғаболады деп ойлайсыңдар?", "өз ойыңды негіздей аласыңба?" сынды күрделі сұрақтар ұсынылды. Ал рефлексияжүргізерде "шешімді бірлесіп қабылдадыңдар ма?","кімнен көмек сұрайсың?", "жауабыңның дұрыстығынқалай негіздейсің?" деген сұрақтар қойылды. Меніңбайқауымша, қарапайым сұрақтар қазақ тілінен орташаүлгеретін, анағұрлым күрделі сұрақтар жалпы сыныпқақойылып жатты. Қате берілген жауаптарды сабырлытүрде қабылдап, "қай жерде қате жібердім депойлайсың?", "жауабыңның дұрыстығына сенімдісің бе?""балалар, тапсырманың орындалуы сендердіқанағаттандыра ма?" сұрақтар арқылыкүмәнданғанымды білдіріп, сыныптастарының көмегіменқатемен жұмысты жүргізіп отырдым. Шынын айтқанда,курсқа дейінгі сабақтарда мен жіберілген қателердіқорытындылап, түзету жұмыстарын уақыт азболғандықтан жасай бермейтінмін. Егер оқушы өз қатесінтауып, дұрыс сұрақтар қойып, оны түзетуі, өз жауабыныңдұрыстығын дәлелдей алса, оқу мен оқыту үдерісініңнәтижеге бағыттай жүргізілгендігін көрсетеді.

Сабақта оқушылар тарапынан қойылған әрбір сұраққамұқият жауап беріп отырдым. Оқушылар сұрақ қояотырып мұғалімнің берген жауабынан өздерінің ойлаубағытының дұрыстығына сенуге, қолдау көругетырысады. Меніңше, оқушылардың сұрақтары менжауаптарын көтермелеп, келісімімізді білдіріп, көңілқойып отырсақ, оқу және оқыту үдерісін оң арнағабағыттайтындығымызға сенімдімін. Сұрақтарға жауапбере отырып сабақ соңында оқушылар

- талданған материал көлемінде сыни тұрғыдансөйлеуге ынталанды;

- өз қызығушылықтары тұрғысынан жауап беругеүйренді;

- жауап бере отырып тақырып мазмұнын меңгереді,зерттеушілік жұмыстар жүргізуге бағытталады;

- оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау дағдыларыныңберік қалыптасқандығы айқындалды.

Оқушылардың ойлау қабілеттерін жоғарғы деңгейдедамыту үшін сапалы, мазмұнды, игерілетін материалмаңызын ашатындай сұрақтар қойып, ойланып, жүйелі,жинақы, толыққанды жауап бере алатындай уақыт пенмүмкіндік беруіміз керек. Топтық жұмыста жауабықорытындыланатын, тәжірибеде қолдана алатынпроблемалық сұрақтар қойған дұрыс. Сабақтаоқушыларды ойлануға, жай ғана ойлануға емес, сынитұрғыдан ойлануға жетелейтін сұрақтар қоя білумұғалімнен кәсіби біліктілік пен әдістемелік шеберліктіталап етеді.

Сабақ барысындағы сұрақ-жауап жұмыстарыныңнәтижесін қорыта келе , оқушылардың сыни тұрғыданойлауын дамытуда түрткі болу сұрақтарынан гөріоқушылардың жауаптарынан кейін туындайтынсұрақтардың маңызы анағұрлым жоғары болатынынакөзім жетті.

Келесі сабақта тапсырмаларды бір-бірімен алмасыптексеретін жұптық жұмыстар да жүргізілді. Жұптықжұмыстар кезінде оқушылардың бір-бірімен байланысытіпті тығыз болғандықтан олар әр тапсырмаға сынитұрғыдан талдау жүргізе алады. Ал "Сабақтас құрмалассөйлем" тақырыбын өткен кезде әр топтың көшбасшысыжаңа тақырыпты бекітіп, қайталап түсіндіретін жұмыстүрін жүргіздім. Топ жетекшілері ортаға шығып жұмыстықорғаған кезде олардың көшбасшылық іс-әрекетініңнәтижесі айқын көрініп тұрды. Осы кезеңдегі меніңтәжірибемнің негізгі мақсаты-оқушылардың алдынаолардың сыни тұрғыдан ойлай алуын дамытатындаймәселерді қоя білу және оқытудағы көшбашылықтыдамыту болды. Әрине оқытудың жаңаша құрылымы өз

нәтижесін бірден бере қоймайтыны белгілі. "Жылмезгілдері" тақырыбы бойынша құрылған орта мерзімдегіжоспардағы соңғы сабақта АКТ-ны пайдаланып,интерактивті тақтамен жабдықталған мультимедиалықкабинетте жұптық жұмыс түрінде өткіздім. "Менің сүйіктімезгілім" тақырыбындағы эссе түрінде жазылған үйтапсырмасын әр жұп алмаса отырып оқып, бағалаупарағында бағалады. Дарья, Ольга, Бек, Жанаргүлдерөз эсселерін сыныпта оқып, өзге оқушылардың пікірлерінтыңдады. Жұптық жұмыс диалог түріндегітапсырмалардың орындалуы арқылы жандана түсті.Өйткені оқыту орыс тілінде жүргізілетін сыныпоқушыларының ауызекі сөйлеу тілдерін дамытусабақтың басты мақсаттарының бірі болып табылады.

Диалог арқылы сыни ойлауды дамытуда Александер/2001,2008/ "Сыныптағы қарым-қатынасты зерттеудікөздеген еңбектер белгілі бір өзара әрекеттестік үлгілері,зерттеушілік әңгіме, дәйек пен диалогтің мұғалімдер меноқушыларды мағына мен білімді игерудегі бірлескен іс-әркетке тартумен қатар, жоғары деңгейдегі ойлауқабілеттері өрістеуіне және зияткерлік қырларыныңдамуына ықпалын тигізгендігін көрсетті" деп ұсынғанғылыми пікірінің айқындығын тәжірибе барысындабайқадым. Әр жұп орындаған "Тапсырманы аяқта"кезеңінде жұптар тапсырманы өз қалаулары бойыншааяқтап, сынып болып талқылады, ең сәйкес келеді дегенжауапты қабылдады. Жауаптары сай келмейтінжұптардан тапсырманы қайта қарап шығуларын сұрап,дұрыс жауап берулеріне мүмкіндік бердім. Осытапсырманы талқылау кезінде әр оқушы тапсырманыәртүрлі аяқтап, бір тақырып төңірегінде бірнеше ойтүйінделген. Арман "құрмалас сөйлем күрделі ойдыбілдіреді, бірнеше жай сөйлемнен тұрады" десе, Ислам"құрмалас сөйлем-жай сөйлемдері салаласа, сабақтасабайланысатын көп құрамды сөйлем" деп анықтама беріпөткен.

Курсқа дейін қате жауаптардың жауабын өзім айтып,оқушылардың дұрыс жауап табуларына жағдай жасайқоймайтынмын. Сабақты бекіту кезінде құрмалассөйлемді толық қайталап, тірек сигналдар кестесін сызутапсырылды. Әр жұп өз сызбасын қорғай отырып,құрмалас сөйлемдер, олардың түрлері мен жасалужолдары жайлы білім, білік дағдыларын бекітіп шықты.Сабақтың соңында алынған тест жұмысының нәтижесібойынша оқушылардың сабақ материалын талапқа саймеңгергендігіне көзім жетті. Оқушылар тест жұмысыныңжауабын тексерген кезде өз іс-әрекеттеріне риза болып,көңілдері толғаны көрініп тұрды.

Сын тұрғысынан ойлауды үйрену модулініңтәсілдерінің бірі "Инсерт" кестесін толтырғандаоқушыларда біршама баяулық байқалды. Бұл тәсілберілген тақырып аясында алған білімдерін жан-жақтыбекіте отырып қорытынды жасап, келесі сабақтардыңалға қоятын мақсаттарын ашуға ықпал ететін, сынитұрғыдан ойлауды керек ететін күрделі әрекеттердіжүзеге асыруды керек етеді. Қорыта келе, мен Инсерт,Синквейн, кластер, Топтастыру, Венн диаграммасы, Миғашабуыл, "Алты қалпақ" ойыны сияқты тәсілдерді өзсабақтарымда тиімді түрде ұштастыра қолдану арқылыоқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын дамытудажетістіктерге жететініме сенімдімін. Сабақ соңында керібайланыс орнатуға бағытталған "Алты қалпақ" ойыныкезінде көк қалпақты таңдап алған Балжанның "Жылмезгілдерінің әрқайсының өз орны бар. Олардың адамөміріндегі, шаруашылығындағы, жалпы тұрмыс-тіршілігіндегі маңызы зор. Оларды бірінен-бірін бөліпалып қарау мүмкін емес" деген пікірі оқушылардыойланта алғаны анық. Сабақ аяғында оқушылардыңсабақтың өту барысы жайлы айтқан пікірлерінен оларғасабақтың құрылымы, материалдардың таңдалуы менұсынылуы, тапсырмалардың әртүрлілігі, қолданылғантәсілдердің ұнағандығын білдім.

"Балаларды диалог пен дәйектеуге, талқылауға тарту

55

¹2 (2) 2015

белсенді жүргізілген жағдайда олардың оқуы тиімдірекжәне зияткерлік жетістіктері жоғары болатындығындәлелдейтін зерттеулер де көбейе түсуде. Осылайшабалаларды XXI ғасырда және кейінгі ғасырларда да өмірсүру үшін қажетті дағдылармен және қасиеттерменқаруландыру-мұғалімдер үшін ынталандырушы күшболып табылады. Балалар күннен-күнге қолжетімділікартып келе жатқан анағұрлым кең коммуникациялықүдерістерге тиімді және ойдағыдай қатысуға мүмкіндікберетін сыни тұрғыдан ойлау мен зерттеу дағдыларындамытуы керек" деп Вольф пен Александер/2008/тұжырымдағандай өзгермелі ортада өмір сүретін, оныжасайтын, өзгертетін, дамытатын өскелең ұрпақтың әрнәрсеге сын көзімен қарап, парасатты пайым жасайалатын дәрежеге жетуі болашағының баянды болуыныңбасты кепілі деп білемін.

Сыни тұрғыдан ойлау модулін тәжірибе барысынаенгізудің қиындығы оқушылардың тапсырмаларды сынитұрғыдан шеше отырып, өмірде қажетті қасиеттер-көңілқою, бақылау, сараптау, ойлану, қорытынды жасай білу,ауызша және жазбаша тілдерін дамыту, тапсырманышешудің бірнеше жолдарын тауып, тиімдісін таңдайбілуге үйреніп, дағдыланулары болды.

Сабақ барысында "сыни тұрғыдан ойлауға үйрету"модулін сабақ барысына енгізуде "Сұрақтар туындағанжағдайда, мұғалімдердің ақпарат көзі болуы міндеттіемес, оқушылар мен мұғалімдер бірлесіп интернеткөмегімен зерттеу жұмытарын жүргізе алады, мұғалімдероқушыларға табылған ақпараттың қажеттілерін таңдап,баға беріп, іздеудің тәсілдері туралы сыни тұрғыданойлауға көмектесе алады" деген бағдарламаныңұсыныстарын басшылыққа алып, сабақта АКТ-ні деоқушылардың презентациялар, проекттер қорғауындаинтернет көмегін пайдаланып та жүрмін.

Сыни тұрғыдан ойлай оқытуды өз тәжірибемдеқолдана отырып, "Жалпы сыни тұрғыдан ойлайтын

оқушылар белсенді болады, олар сұрақ қойып,дәлелдерді талдайды, мағынаны анықтау үшін саналытүрде стратегиялар қолданады; олар ауызша, жазбаша, көзбен шолу дәлелдеріне сенімсіздікпен қарай отырып,ештеңеге сенбейді, мұндай адамдар жаңашыл идеялармен келешекке ашық болады" деп жазылғанБағдарламаның "Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету"тарауындағы қорытындылармен келісемін және сынитұрғыдан ойлай алатын оқушылар өзгелердің дәйектідәлелдемелерін саналы түрде қабылдауға қабілетті болукерек дегенді қосамын.

"Сыни тұрғыдан ойлау" модулінің элементтерінсабақтың әр кезеңінде қолдануға болады. Сабақтыңұйымдастыру кезеңінде де, ынтымақтастық ортатудыруға бағытталған тренингтерде де, сабақтыңтақырыбын, мақсатын, мақмұнын ашатынматериалдарды игеруде де, сабақты бекітіп, рефлексияжасауда да қолданып, тиімді нәтижесін саралаумүмкіндігі кеңінен берілген.

Оқушылардың білім мазмұнын меңгеруінде сынитұрғыдан ойлауды дамытуды басты мақсат етіп алып,сабақ жоспарларын сыни тұрғыдан ойлаутехнологиялары негізінде құрамын. Әр сабағымдыоқушылар талдап, дәлелдеп, қорытындылап, қорғап,шешім қабылдайтын тапсырмалармен толықтырыпотырамын. Сыни тұрғыдан ойлауды дамытуды бастауышсыныптардан, тіпті балабақшадан бастаса орта жәнежоғарғы сыныптарда оқушылардың өзіндік көзқарастарықалыптасып, "ойлау туралы ойлана алатын" тұлғағаайналғанына куә болар едік. Балаларға сабақта ойлау,сөйлеу еркіндігін беріп, олардың пікірлерін тыңдап,қабылдай алуға үйренуіміздің маңызы зор. Оқушыларғасабақта тек қана тапсырмаларды орындаушы ғана емес,идея тауып, ой тастаушы, яғни сабақтың қозғаушы күшіболу мүмкіндігін беру керек.

ӘДЕБИЕТТЕР:1. Мұғалімдерге арналған нұсқаулық.2. Вольф С. пен Александер Р. "Дәлелдеу және диалогтік оқыту: өзгермелі өмірге арналған балама педагогика",2008.3. Александер Р. "Мәдениет және педагогика: бастауыш білім берудегі халықаралық салыстыру", 2001.4. Мерсер Н. "Жетекшілікпен білім алу: мұғалімдер мен оқушылар арасындағы әңгімелер", 1995.


¹2 (2) 2015

56


учитель английскогоязыка средней школы

№ 29 г.Семей

ЖАКАЕВА АЛЬМИРАСАЙНУЛАЕВНА

учитель английскогоязыка средней школы

№ 29 г.Семей

МЫРЗАХАНОВАЛАУРА

МАКСУТОВНА

Мақала орта мектептің төменгі сыныпоқушыларына ағылшын тілін оқытудың интерактивтітәсілдеріне арналған. Мақала авторлары ағылшын тілісабақтарын интерактивті әрі ойын тәсілдеріменөткізу тәжірибелерімен бөліседі.

Статья посвящена интерактивным формамобучения английскому языку учащихся младшихклассов средней школы. Автор статьи делятсясобственным опытом по проведению урокованглийского языка с применением интерактивных иигровых форм обучения.

The article is devoted to interactive forms of teachingEnglish in junior high school. The author shares his ownexperiences for the English lessons with interactive learn-ing and game forms.

Каждый раз, продумывая план-конспект урокаанглийского языка, нам хочется сделать урокинтересным для детей, незабываемым, чтобы всеучащиеся активно принимали участие в процессеучебной деятельности. Мы применяем различныеформы и методы работы. В своей статье хочу обратитьвнимание читателей на очень интересную формуработы-игра c предметами.

Традиционно лишь на начальном этапе обученияанглийскому языку учителя используют игрушки,школьные принадлежности и т.д. А ведь различныепредметы могут будить воображение, развиватьтворческое мышление и у подростков в последующиегоды учебы. Предметы могут стать отправной точкой дляинтересных заданий, упражнений и игр, направленныхна развитие различных языковых навыков, тренировкуопределенных лексических или грамматическихструктур.

Пересмотреть использование предметов на урокеанглийского языка меня (Жакаеву АльмируСайнулаевну) подтолкнуло воспоминание из моихшкольных лет. Как- то на одном из уроков английскогоязыка учитель принесла различные предметы, как тогдапомню это были монеты, марки. Тогда учительпредложила нам сыграть в игру "если бы предмет вточности монеты, умели разговаривать" "If coins couldtalk …" Тогда мы с интересом поработали, размышляяи делясь своими идеями.

Сейчас, работая учителем, я стала более глубокоосознавать и понимать значение данного методическогоприема и использовать его в своей практике. Сущностьданного методического приема в том, что предметы, каки люди, таят в себе много интереснейшей информации,могут рассказать о своих создателях и владельцах и т.д.Предлагаем некоторые варианты, которые мыиспользуем в своей деятельности.

К примеру: учитель приносит с собой различныепредметы: брелочки, камни, значки, то есть любойпредмет, который может храниться дома. Класс делюна небольшие группы (3-4 человека), каждая группаполучает по одному предмету. За 10-15 минут, предлагаю

ученикам придумать историю, которую данный предметмог бы рассказать о себе и своем хозяине. Можно датьустановку на использование, например: Past Simple илиопределенных лексических структур. Ученики делятсясвоими мыслями о том, как предмет попал к хозяину,почему он хранит его, как использует и т.д. Послеподготовки один из членов группы знакомит класс систорией, которую они сочинили. Учитель комментируетпрослушанную историю, рассказывая, как вдействительности данный предмет попал к нему, почемуон ему дорог и т.д., и ребята узнают, насколько ониприблизились к истине.

Также задание можно изменить, например: следующеезадание направлено на развитие воображения и навыковписьма. Рассказ от имени предмета Writing as an object.Каждый ученик выбирает какой-либо предмет изпредложенных учителем - ключ, скрепка, книга и т.д.,или предмет, принадлежащий ученику, например:наручные часы, зубная щетка, мобильный телефон ит.д. Учащимся предлагается ответить на вопросы отимени этого предмета

-How old are you?-What colour are you?-What are you made of?-Where is your home?-What is your purpose?-What do you like about your life?-What do you hate about your life?-What do you think about your owner?-What is happiness for you?-What are you afraid of?-What will happen to you in future?Далее учащиеся редактирует свои ответы, превращая

отдельные предложения в целостный рассказ. Можнопредложить ребятам проиллюстрировать свою работуи вывести ее на всеобщее обозрение в классе.

А следующий вариант игры успешно использует мояколлега Мырзаханова Лаура Максутовна: учащиесявывешивают свой рассказ не называя предмета, аодноклассники пытаются отгадать, что это за предмет.Вот примеры таких работ

"IF OBJECTS COULD TALK …"("ЕСЛИ БЫ ПРЕДМЕТЫ

УМЕЛИ РАЗГОВАРИВАТЬ …")

57

¹2 (2) 2015

Pupil 1:I am two years old. My colour is yellow, but I don'tlike it. I would like to be colourful.I am made of China. I livein cupboard. My owner is a girl. I like it when she washesme, and I don't like it when I am dirty. For people I am thingthat it used to drink out of. I am afraid that my owner mightbreak me in future. My idea of perfect happiness is to beused by people. ( a mug )

Pupil 2: My colour is brown and i'm made of leather. I amnew, I am only three months old. I live in a pocket. Myowner is very rich and he keeps me carefully. I hate heavycoins, but I like dollars. My purpose is to keep the familybudget. Most of all I fear being lost. ( a wallet )

Задания можно изменятьРассказ от имени предмета 2. Writing as an object from

a given category прошу учащихся назвать предметы,которые являются источником света, например: candle,fire, fire-place, torch. Предлагаю представить себя однимиз этих предметов и кратко описать себя, например:

I am candle.I begin life very tall and up as nothing.My head is lit and I produce a flame.I burn down slowly.In some countries I am put on a Christmas tree.I am very fashionable and old-fashioned.Можно использовать и другие категории предметов:

одежду, бытовую технику, музыкальные инструменты,продукты. Эти упражнения направлены на тренировкуPresent Simple Passive.

"Отгадай кто мы?" What are we? Учащимсяпредлагается составить диалог от имени двух предметови разыграть его перед одноклассниками, которыедолжны догадаться, что это за предметы.

Где это может пригодиться? How can an object be used?Для тренировки глаголов can/ could - учащиеся

придумывают оригинальные способы использованияпривычных предметов, например, ручки. Менееподготовленные учащиеся называют любые действия,которые можно произвести с данным предметом.

You can hold it.You can put it on the table"Что это такое?" Defining an object Один ученик выходит

из класса, остальные учащиеся загадывают какой-нибудь неодушевленный предмет в классе. Ученик,выходивший из класса должен угадать, что это запредмет. Для этого другие учащиеся класса, описываютэтот предмет, используя структуры it can/must/should be+ V3

It can be eaten.It must be eaten fresh.It should be peeled."Кому это принадлежит?" Whose is it? Это игра

помогает отработать притяжательный падеж. К примеру,учитель заранее просит учащихся принести в класс поодному или два предмета, принадлежащих им.Предметы должны как-то характеризовать их хозяина.Каждый ученик пытается отгадать, кому принадлежиттот или иной предмет, записывает имя, обосновав своюдогадку. Например:

This hair slide is Karina's. She has long hair. Выигрываеттот, у кого оказалось больше правильных ответов.

В заключении хотелось бы отметить, что даннаяформа работы то есть "одушевление предметов", весьмаинтересна для учащихся не только на начальном этапе,а также в среднем и старшем звеньях. Данные заданияпомогают развивать критическое, творческое мышление,воображение, а также помогают отрабатывать каклексические, так и грамматические единицы. Давайтесделаем урок интересным!

ЛИТЕРАТУРА:1. Rinvolucri Mario, Davis Paul. More Grammar Game. - CUP, 19952. Lindstromberg Seth. The standby Book. - CUP, 1997.3. Rinvolucri Mario. Grammar Games.- CUP, 19954. Ur Penny. Grammar Practice Activities.- CUP, 1996.


¹2 (2) 2015

58

Дарынды балаларға арналғанЖамбыл атындағы

облыстықмамандандырылған мектеп-

гимназия-интернатыдиректорының орынбасары

Өскемен қаласы

АУҒАНБАЕВАБАҚЫТГҮЛ

ОМАРҒАЛИҚЫЗЫ

Оқушыларды ғылыми ізденіс, зерттеу жұмыстарынабаулу - бүгінгі білім беру үдерісінің басты талабы. Оларәр түрлі конкурстарға, ғылыми жоба жазып, қорғауғақатыстырылуда. Ал енді оқушыларды ғылым әлемінеқалай әкеліп, қалай жетелеу керек, оның тиімді жолдарықандай деген өзекжарды мәселелер ғалымдарды да,ұстаздарды да ойлы, жүйелі жұмыстарға жетелейді.Оқушыларды ғылыми жұмысқа баулу төменгісыныптардан басталуы керек.

Мектеп мұғалімінің бұл үдерістегі басты мақсаты -оқушыларды дербес ойлауға, өз беттерімен еңбектенуге,өз беттерімен ізденуге, проблеманы өздерінше шешебілуге баулу болып табылады. Ал бұл мақсаттар бірте-бірте оқушылардың білімге селқос, ықылассыз қарауынөзгертіп, дайын дүниені қайталап берумен ғанашектелетін іс-әрекеттерін тежейді. Керісінше, олардытаным, ойлау белсенділіктерін дамытып, зерттеу, ізденужұмыстарына ынтасын арттырады. Ең бастысы, оқушыешкімге "тәуелсіз" зерттеу еңбегіне төселеді, өзін-өзіоқытады, білімдерін өз ізденістерімен алуға түрткіжасайды.

Оқушыға зерттеу, іздену жұмысында жетекшісі,ұстазының ақыл-кеңесі бағыт-бағдары қажет. Бұлжөнінде ғалым А.С.Обухов былай дейді: "Успешностьисследовательской деятельности обеспечиваетсясовместными усилиями преподавателя и обучаемых, т.к.это "творческий процесс совместной деятельности двухсубъектов (двух личностей) по поиску решениянеизвестного, в ходе которого осуществляетсятрансляция между ними культурных ценностей,результатом которой является формированиемировоззрения" [1,35]. Бұл мәселеге Ресейліктердіңерекше көңіл бөліп келе жатқанын жүйелі түрде шығыптұратын "Исследовательская работа школьников" аттыжурналдан көруге болады. Ғалымдар, тәжірибеліжаңашыл ұстаздар оқушыларды ғылыми-зерттеужұмысына баулудың теориялық, практикалықмәселелерін жазып, арнайы зерттеуде.

Ұлтты ұлт етіп дүниежүзілік деңгейге көтеретін оныңсаналы да дарынды талапты ұрпағы. ҚазақстанРеспубликасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың:"Қазақстан ұлы державада болуы үшін бізге күш қуат,қажыр қайраты мол, ақылды да ойлы, дарынды жастаркерек", - деген сөзі бүгінгі ұрпақ тәрбилеп отырған педагогбіздерге үлкен ой салады[2,1].

Дарын - зерделілігімен дамып отыратын үздіксіз үдеріс.

Психология ғылымының докторы В.Панов: "Дарындылықоқушы үшін қабілеттілік қана емес, ол - сын. Дарындыоқушы ұстаз үшін мәртебе, әрі сын...", - деген [3,45].Дарынды оқушымен жұмыс мұғалімнің өзіне, қызметіне,кәсіби біліктілігіне жаңа, жоғары талаптар қояды. Осыталаптарға сай жұмыс істеп келе жатқан бүгінгі күніШығыс Қазақстан облысы аумағында білім менмәдениеттің, руханияттың ошағына айналған 95 жылдықтарихы бар дарынды балаларға арналған Жамбылатындағы облыстық мамандандырылған мектеп-гимназия-интернатында дарынды балалармен жұмысістеудің тиімді жолдары, оларды ғылыми жұмысқа баулужәне зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру мәселелеріжетекші орынға қойылған.

2009 жылдан бері Өскемендегі Жамбыл атындағыгимназия-интернатында әйгілі педагог, әдіскер ғалым,ұлт ұстазына айналған Қанипа ОмарғалиқызыБітібаеваның республикалық ғылыми-әдістемелік атаулызертханасы жұмыс істеп келеді.Қазіргі кездеҚ.Бітібаеваның ұзақ жылдар қызмет еткен Жамбылатындағы дарынды балаларға арналған мектеп-интернатында ұстаздың пәндік оқу кабинетінде оқу-әдістемелік материалдар мен көрнекіліктердіңреспубликада теңдесі жоқ жүйеленген аса бай қорыжинақталған. 46 еңбектің авторыҚ.О.Бітібаеваның"Ғылым әліппесі" атты оқушылар үшінжазылған оқу құралыелімізде тұңғыш рет жазылғанеңбекболып саналады. Бұрын-соңды болмаған, оқулық-дәптер үлгісіндежазылған тікелей оқушыға арналғаноқыту құралының ішкі мазмұны да ерекше. Ол әроқушыға арналған, күнделікті алдында жататын көмек-құрал.

Сондай-ақ, әдіскер ұстазбен авторлық бірлікте жазғанкелесі еңбегіміз оқушыларды ғылыми ізденіс,зерттеушілік іс әрекетке жетелеудің белсенді жолдарын,құзыреттілік тұрғысынан оқыту, дарын көзін ашумәселесін сөз ететін "Оқушыларды ғылыми ізденіс,зерттеу іс әрекетіне баулу" атты оқу құралын айтуғаболады. Осы еңбектер негізінде "ғылым" деген не,ғылыми-зерттеу жұмысына қалай келуге болады,ғылыми жұмыстардың түрлері қандай, ғылыми жобанықалай жазуға әрі қорғауға болатыны жайындаоқушыларды теориялық біліммен қаруландыруға, онытәжірибеде жүзеге асыруға жол көрсетіп, оқушыларғабағыт-бағдар беруді көздейміз.Бұл оқу құралдарыоблысымыздағы мектеп мұғалімдерінің ең қажетті

ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАНМЕКТЕП-ГИМНАЗИЯСЫНДА ҒЫЛЫМИ

ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУМӘСЕЛЕЛЕРІ

Мақала орта білім беру мекемелерінде оқушылардың ғылыми зерттеуәрекетін ұйымдастыру мәселелеріне арналған. Автор оқушыларды зерттеужұмыстарын жүргізуге ынталандыру мен баулудың тәсілдері мен жолдарынкөрсетеді. Оқушылардың ғылыми зерттеу әрекетін ұйымдастыруғажөніндегі өз тәжірибесімен бөліседі.

Статья посвящена вопросам организации научно-исследовательскойдеятельности учащихся в учреждениях среднего образования. Авторстатьи описывает приемы и методы мотивирования учащихся кисследовательской деятельности. Делится собственным опытом поорганизации научно-исследовательской деятельности учеников.

The article deals with the organization of research activity of pupils in secondaryeducation institutions. The author describes the techniques and methods of moti-vating students to research. Shares her own experiences on the organization ofresearch activity of students.


59

¹2 (2) 2015

күнделікті сабақта пайдаланатын әдістемелікқұралдарына айналып отыр.

Ғылыми жұмыстарға баулудың тиімді, өнімді әдіс-тәсілдерін іздеу, тәжірибеге кіргізу мұғалімнің тер төгееңбектенуін талап етеді. Осы мәселемен айналысыпжүргенсанаулы уақыт ішінде авторлық бағдарламалар,бірнеше мақалалар жаздық. "Ғылым әліппесі" атты оқуқұралында ғылыми зерттеу-іздену іс-әрекетіндегі оқушымен мұғалімнің қызметін төмендегідей көрсетеміз:

VI Ғылыми эксперт,

сараптаушы, бағалаушы

І

І Өз еңбегін ғылыми

түрде ұйымдастырушы ІІ

зерттеуші, ізденуші

V Ғылыми жетекші

IV оқушыларды

ғылыми ізденіс аймағына

ІІІ Ақылшы, кеңесші,

көмек беруші,

Мұғалім кім?

Білімді дербес еңбегі, іздену

арқылы алатын белсенді тұлға

І

Оқушы кім?

І

Өз ізденістері арқылы білімін

шығармашылық

І

Өзіндік жаңа өнім жасаушы, нәтижеге

қол жеткізуші І

Болашақ ғалым

І

Ізденуші, зерттеуші

Оқушылардың зерттеушілік іс-әрекетін дамытумақсатында білім бағдарламасын, арнайы курсбағдарламасын жасадық. Біздің мектепте оқушыларды,мұғалімдерді, тәрбиешілерді ғылыми ізденіс,зерттеушілік іс-әрекетке баулумақсатындатөмендеұйымдастыружұмыстарыныңтүрлерін атап көрсетпекпіз:

1) Мектепте мұғалімдерге, оқушыларға арналғанғылыми орталық жүйелі жұмысын жүргізуде. ("Әл-Фараби ұрпақтары", "Мен-зерттеушімін" т.б.)

2) Ғылыми зерттеу, іздену іс-әрекетіне баулитынэлективті курстар, факультативтер ұйымдастыру, пәнолимпиадалары.

3) Жоғарғы оқу орындарының ғалымдарыменбайланыс.

4) Дарынды бала, дарынды ұстаздарға үнемі көмек,қолдау, марапат жасап отыру. Оларды анықтау(диагностика т.б әдіс-тәсілдер арқылы)

5) Конкурстар, ғылыми жоба, авторлық бағдарламағақатыстыру.

6) Ғылыми-практикалық конференциялар, симпозиум,семинарларға, құрылтайларға қатысуларына қолдаужасау. Білім департаментіне ұсыныс беріп отыру.

7) "Класс-аудиториядан, класс-зертханаға" девизіменжұмыс жүргізу.

8) Ата-аналар, қоғамдық ұйымдармен жұмыс жүргізу.Олардың қолдауын, көмегін ұйымдастыру.

9) Ғылыми-практикалық конференциялар өткізу(оқушылар, мұғалімдер):

- Оқушылардың өз ізденістері, зерттеулерінің жүрубарысы, нәтижесі туралы ғылыми есептерін тыңдау,бағыт-бағдар, көмек беру.

- "Ғылым күнін" өткізу.- Жобалап оқыту технологиясына негізделген

оқушылар оқушылар ізденісіне негізделген "Жобалауайлығын", не апталығын жылына екі рет өткізіп отыру.

- Оқушылардың ғылыми ізденістері бойынша көрмелерұйымдастыру, жариялау, марапаттау.

- Сабаққа қатысу мақсатының бірі ретінде мұғалімнің

оқушыларды ғылыми ізденіске баулу іс-әрекетіне ерекшекөңіл қою.

- Оқу жылы соңында жыл бойы атқарылғанжұмыстарды қорытындылау, оның қызықты формаларынтаңдап алу.

- Оқушыларды ғылыми-зерттеу жұмысына баулумақсатында оларды әдістемесін құралдарменқамтамассыз ету.

Біздің мектеп-гимназия-интернатында дарындыбалалармен ғылыми зерттеу жұмыстарын ұйымдастырумынадай бағытта жүреді:

Мектебімізде "Әл-Фараби ұрпақтары" аттыоқушылардың ғылыми қоғамы құрылған. Бұл қоғамоқушылардың ғылыми ізденісіне жүйелі түрдебасшылық жасап келеді. Оқушылардың ғылымиқоғамының жұмысы төмендегі кестеде көрсетілген.

Ал ғылыми-әдістемелік жұмыс мектепте мынадайшаралар өткізеді.


¹2 (2) 2015

60

Осы жұмыстар нәтижесінде жыл сайын мектебіміздіңоқушылары жақсы жетістіктерге жетіп, облыстық,республикалық, халықаралық ғылыми сайыстар менолимпиадаларда жүлделі орындарды иеленіп келеді.Олар мектебіміздің мерейін көтеріп, Еліміздің абыройынасқақтатуда.

Оқушыларды ғылыми-зерттеу жұмыстарына баулу

- білім сапасын көтерудің де, дарын көзін ашудың даөнімді бір жолы. Мектепте ғылыми-зерттеужұмыстарын ұйымдастыру - тек дарын көзін ашып,жеке тұлғаның қасиеттерін дамытып қана қоймайды,ең бастысы, Тәуелсіз Қазақстанның алдындағыөркениетті елдер қатарына көтерілуінің де кепіліболады.


ӘДЕБИЕТТЕР.1.Обухов А.С.,Обухов А.С. "Исследовательская деятельность как возможный путь хождения подростка впространство культуры" / Школьные технологии. 2001, №5, стр. 26- 35стр.2.НазарбаевН.Ә."Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан" атты халыққа Жолдауы., Астана, 20073.В.Панов. Развитие одаренности. 45 стр.

АВТОР ТУРАЛЫ:АУҒАНБАЕВА Бақытгүл Омарғалиқызы - Шығыс Қазақстан облысы Білім басқармасының "Дарынды балаларғаарналған облыстық Жамбыл атындағы мамандандырылғанмектеп-гимназия-интернаты" КММ директорыныңинновациялық жұмыстар жөніндегі орынбасары, республикалық "Дарын" орталығы,"Қазақстан Ұстазы"төсбелгілерінің иегері, республикалық "Ең үздік авторлық бағдарлама" байқауыныңжүлдегері, бірнеше әдістемелікқұралдардың авторы.

61

¹2 (2) 2015

Дарынды балаларға арналғанЖамбыл атындағы облыстықмамандандырылған мектеп-

гимназия-интернатының тәрбиежетекшісі,

Өскемен қаласы

САҒИДОЛДИНА ҚАРЛЫҒАШӨМІРТАЙҚЫЗЫ

Өзінің "Өмір әдебі" кітабында Сара Назарбаева "Жаңағасырға қадам басқан жас жеткіншектердің қазіргі өміргебейімділігі болу керек. Ол өмірдің әр тетігіне үңіліп,тығырықтан шығар жолға даяр болуы қажет" - депжазады [1,4]. Осы тұжырымды мектептегі тәрбиеүдерісінің де басты ұстанымы деп қараған жөн сияқты.Мемлекеттік білім беру саясаты әлемдік білім берукеңістігіне ену мақсатын алдыға қойып отыр. Ал әлемдікбілім кеңістігіне ену әр тұлғаның тәрбиелі, тәліміне дебайланысты. "Екінші Аристотель" санатындағы Әл-Фараби, "оқығандар көсемі" атанған Ы.Алтынсарин,А.Байтұрсынов сияқты ұлылар тәрбиесіз білімніңқауқарсыздығына, өз деңгейінде нәтиже бермейтінінеерекше көңіл бөлген, артына ұлағатты пікірлерқалдырған. Қазіргі білім мен тәрбиенің негізгі бағыты -жан-жақты дамыған тұлға қалыптастыру, тұлғаның "Мен"менталитетін қалыптастыру, өзін-өзі тану, өзін-өзі дамытумәселесінің айналысында болып отыр. Осы салмақтымақсаттар тәрбие үдерісінің алдына ауыр да бірақмаңызды міндетті жүктейді. Тәрбие ісі-әлеуметтік,қоғамдық іс. Өркениетті елдер қатарына қосылу үшінрухани байлық та аса қажет. Ал ұрпақ бойына руханибайлықты егу-тәрбие жұмысының дұрыс қойылуына,оның инновациялық жолдарынан ізденуіне де тікелейбайланысты. "Воспитание есть процесс социальной всамом широком смысле слова..."-дейтін көрнекті педагогА.С.Макаренко пікірі бүгін де ескіріп тұрған жоқ. Балақоғамда, белгілі бір ортада өмір сүреді. Оның жақсы-жаман қасиеттерін бойына жинайды, олардың өзбеттерімен даму үдерісі жүреді. А.С.Макаренконың"Направить это развитие и руковадить им - задачавоспитателя" деген сөзі тұлға тәрбиесінің алдындағықасиетті міндетті меңзейді [2, 508].

Жан-жақты дамыған тұлға қалыптастыру айнасындатәжірибелі ұстаздар, тәрбие жетекшілері ғалымдарізденістері баршалық. Осы жерде орыс ғалымыГ.С.Батищевтің: "Человеке нельзя "сделать","произвести", "вылепить" как вещь, как продукт, какпассивный результат воздействия извне, но можнотолько обусловить его включение в деятельностьвызвать его собственную активность и исключительночерез механизм этой его собственной (совместно сдругими людьми) деятельности он формируется в то,чем делает его это (общественная в своей сути)деятельности" - деген тұжырымына үңіле қарау керек[3, 254]. Расында да тұлғаны қолдан ешкім жасайалмайды, бірақ оған дұрыс бағыт беру, даму, қалыптасуаймағына енгізу, өз белсенділіктерін туғызу, өзін-өзінтану, өзін-өзі тәрбиелеу іс-әрекеттеріне ықпал ету-

ұстаздар алдындағы да, тәрбие жетекшісі алдындағыда жауапты міндет. Міндеттер ауқымды, мақсаттарайқын, бірақ оны жүзеге асырудың тиімді жолдарықандай деген проблемалы сұрақтар бәрінен де күрделі,бәрінен де ауыр әрі маңызды. Білім мен тәрбиелі жандыбір ағза (организм) деп есептеп, жоғарыдағы сұрққабірігіп жауап ізденгенде ғана мақсатқа жетуге болады.Өкінішке орай "тәрбие жұмысы менікі емес, немесе білімберу мұғалімдердің шаруасы" деген үстірт, педагогқа жаткөзқарастар әлі де баршылық. Қазір дарынды баламенжұмысқа ерекше назар аударылуда. Балаларды ғылыми- ізденіске, ғылыми жоба қорғауға баулу арқылыбілімдерін тереңдету ісі жүріп жатыр. Оны - әлемдік білімкеңістігіне ену мақсатындағы тұлғаны дамыту аймағынакіргізу мақсатындағы бір қадам деп есептеуге болады.

Осы үдерісте тәрбие жетекшілердің де атқаратынжұмысы баршалық. Жүйелі, жоспарлы түрдеоқушыларды ғылыми-зерттеу жұмыстарына баулумәселесін тәрбие жұмысының да маңызды бір бөліміретінде қарастырған жөн. Осы үдерісте тәрбиежетекшісінің ролін төмендегідей саралауға болады.

- Диагностикалық жұмыстар арқылы психологпенбірлесе отырып, ғылымға икемді, дарынды балалардыанықтау;

- Тәрбие жұмыстары арқылы оқушылардың ғылымғадеген жағымды көзқарасын қалыптастыруға түрткі жасау.

- Танымдық белсенділіктерін дамыту үдерісінен іздену.Оқушылардың танымдық белсенділіктерін қалыптастыру- оларды ғылыми-ізденіс аймағына енгізудің басты жолы.Белгілі ғалым Ж.Қараев танымдық белсенділікті бір-бірімен тығыз байланыстағы үш бөлікке бөледі [4,68]."Өзінің танымдық қабілетін дамытуға ұмтылуды"танымдық белсенділіктің мотивациялық тұлғалықбөліміне жатқызады. Мұғалімдермен бірлесе отырып,балалардың ынтасы, қабілеттерін ескеріп, өзқалауларына жол ашып, іздену, зерттеу тақырыптарыналуды ұйымдастыру, ғалымдармен тікелей байланысаотырып, ұйымдастыру жұмыстарын жүргізген жөн. Жан-жақты дамыған дарынды, құзіретті тұлға қалыптастырумәселесі көп ізденісті қажет етеді.

Тәрбие жұмыстарын әр түрлі амал-тәсілмен жүргізуісі де тер төге еңбек етуді қажет етеді. Тұлға құзыреттілігінәтижеге бағытталған тәрбие жұмыстары арқылықалыптастыруға әрекеттену - бүгінгі тәрбие жұмысыныңбасты мақсаты. Тәрбие жұмысының басында тәрбиесағаттары тұрады. "Құзыреттілік - компетентность, яғни,латын тіліндегі мағыналық аудармасы білгір, жан- жақтыбілімді, барлығынан хабардар, лайықты деген ұғымдыбілдіреді. Құзырлылық туралы Г.С. Құдайбергенова:

ТӘРБИЕ ЖҰМЫСТАРЫНДАОҚУШЫЛАРДЫ ҒЫЛЫМҒА,

ІЗДЕНУГЕ, ЗЕРТТЕУ ІС-ӘРЕКЕТІНЕ БАУЛУ ЖОЛДАРЫ

Мақала оқушыларды зерттеу жұмыстарын жүргізугеынталандыру жолдарын қарастырады. Автор тәрбие беру үрдісініңоқушылардың бойында ғылым мен ғылыми зерттеу әрекетін жүзегеасыруға деген қызығушылық оятудағы рөлі туралы баяндайды.

Статья рассматривает вопросы мотивирования учащихся кисследовательской деятельности. Автор делает акцент о роливоспитательного процесса в пробуждении интереса у детей к наукеи научно-исследовательской деятельности.

The article deals with the motivation of students to research. The au-thor focuses on the role of the educational process in the awakening ofinterest in children to science and research activities.


¹2 (2) 2015

62

"Құзыреттілік - нәтижеге бағдарланған жаңа білім беружүйесінің сапалылық критерийі,"-дейді [5, 7].

Тәрбие үдерісіндегі құзыреттілік - оқушылардың өмірдекездесетін әр түрлі ситуациядан шыға білуі, өзін-өзітәрбиелеуі, өз беттерімен саналы түрде іс-әрекеттержасауы, өмірден өз жолдарын таба білуі. Сол себептенде жүргізілетін барлық жұмыстар мақсаты, оқушықұзырлылығын қалыптастыру айналасында болуы керек.Ғалым С.Ш. Әбенбаев: " ...тәрбие жұмысының негізгіформасы - сынып немесе тәрбие сағаты деп аталады.Соның негізінде оқушылар мұғалімдердің басшылығыарқасында өздерін қоршаған өмірге жүйелі қатынасынқалыптастыратын арнаулы ұйымдастырылған тәрбиелікәрекеттерге қатынасуы" [6,67].

Тәрбие жұмыстарында жаттандылық, құрғақ ақыл айтуне оқушыларды жалықтыратын сұрақ-жауаптарғанегізделген, сабақтарға ұқсас тәрбие сағаттары нәтижебермейді. Тәрбиешінің іскерлігі, ұйымдастырушылыққасиетінің маңызы ерекше, ол алдымен тәрбие жұмысынөзі жетекшілік ететін сыныбының жетістігі мен кемшілігінескере отырып, жүргізу керек. Бұл жерде педагогикалықконсилиумның алатын орны ерекше. Тәрбиеші әрбаланың жеке басын жете білуі керек. Ол- ең алдымен,зерттеуші, ізденуші.

- Қандай ситуация болса да балаларды түсініп, оданшығаратын жол тауып, қамқорлық жасаушы;

- Балалардың жеке тұлғалық қасиеттерін, мінез-құлқынбағалаушы, әр баланы түсінуші, жанынан табушы;

- Балалардың пікірімен санасушы, олардың талап-тілегінен шығушы;

- Әр баланың бойындағы жақсы қасиеттерді қолдайотырып, өз-өзін, бір- бірін тәрбиелеуге ықпал жасаушы;

- Баланың дарыны, қабілеті, интеллектісін дамытудымақсат етуші болуы керек.

Ең бастысы, тәрбие құралдарын терең меңгерген, өзжеке басымен де үлгі-өнеге болатын жоғары интеллекті,мәдениетті, балаларды сүйетін ұстаз болуы тиіс.

Тәрбие жұмыстарын жүргізуде интерактивті әдістердіңмаңызы зор. Бұл әдіс оқушының танымын белсендіруде,тілін дамытуда, бір-бірімен қарым-қатынас жасауда әрітәрбие жұмысын қонымды, қызықты етіп жүргізуде тиімдіболып келеді.

Елбасымыз өзінің халыққа Жолдауында: "...Біз қазақхалқының сан ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетінсақтап, түлете береміз. Сонымен қатар ұлтаралық жәнемәдениетаралық келісімді біртұтас Қазақстан халқыныңілгері дамуын қамтамасыз етеміз..." -дейді.[7,2] Осықасиетті міндеттер мен мақсатты жүзеге асырудамектептің ондағы ұстаз - тәрбиешілердің атқаратынеңбегі ерекше. Қазір білім беру жүйесінде түбегейліөзгерістер жүріп жатыр. Әлемдік білім кеңестігіне кіруүшін оның алғы шарттары жасалуда. Білім мазмұнынжаңалау, құзырлылыққа бағытталған, ұлттыққұндылықтар негізінде білім, тәрбие бере отырып, тұлғақалыптастыру, дарын көзін ашу сынды келелі мәселелерсөз жоқ, ұстаз-тәрбиеші жұмысын да жаңа арнағабұруда. Ұлылардың өмірі мен тағылымы арқылы ұрпағынтәрбиелеу - әсіресе қазақ халқында ежелден-ақ кележатқан үрдіс. Бұл жерде сөз өнерінің атқарған орныерекше болған. Ұлтымыздың осы бір жақсы әдет-салтыбүгінгі тәрбие үдерісінде тиімді екені даусыз мәселе.

Адамзат ақыл-ойы, ақындығының ірі тұлғасы Абайтағылымы білімнің де, тәрбиенің де қайнар бұлағы екенітүсінікті. Ұлы дананың қай шығармасын алмайық, оныңалтын қазығы - Адам. Ол нағыз Адам, Толық Адамқандай болу керек деген сұраққа жауап іздейді, әрі оғанжауап береді. Мысалы, "Атымды Адам қойған соң қайтыпнадан болайын", "Адамды сүй, алланың хикметін сез,не қызық бар өмірде одан басқа" - дейді. "Адамды сүюденбасқа қызық жоқ" деген пікірінде қазір көп айтылыпжүрген гуманды педагогика ұстанымдары жатыр. Осыжерде жас ұрпақты тәрбиелеу ісі ең алдымен, олардыадамды сүюге баулудан басталуы керек деген тұжырымшығады. Абай мұрасы, тағылымының өміршеңдігінбүгінгі тәрбие үрдісінің алдында тұрған мақсаттар менміндеттер арқылы дәлелдеуге болады. Білім ментәрбиені тұлғаға қарай бағыттай беру мәселесі алдыдатұрған кезеңде Абайға бұрыласың. "Толық Адам қандайболу керек?" деген сұрақ ақынға маза бермейді. Мысалы,"Әуелі бір суық мұз - ақыл зерек" өлеңінде:

"Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,Сонда толық боларсың елден бөлек"- деп, ой

тастайды.Ары қарай ақын: Үш - ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық

қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек" деп, толық адамныңқасиеттерін санамалап береді. Ұлы

гуманист адамды сүю туралы айта отырып,"Адамзаттың бәрін сүй" деп ақыл айта отырып,"Адамзатты сүю - хақтың жолы, ғаділеттің жолы" дегенанықтама береді.

Ақын адамды әкенің емес, адамның баласы болуғаүгіттейді. "Әкенің баласы - адамның дұшпаны, адамныңбаласы - бауырың" - деп, ғибрат тастайды. Абай адамдықтыңбасты қасиеті-адамгершілік екенін баса жырлайды.Адамшылықтың алды - "махаббат, ғаделет, сезім" дейді.Адамшылықтың тәрбие арқылы келетініне көз жеткізеді.

Өмірін Абайды зерттеуге арнаған М. Әуезов былайдейді: "Абай сөзінің негізін адамгершілікке тірейді.Барлық өсиет ой-толғау еңбектерінің қорытындысы тағыда адамгершілік тәрбие екенін танытады. Адамды қорқылатын ең залалды жаманшылықтарды санап өтеді.Олар үш нәрсе: "надандық, еріншектік, залымдық". [8,21]Ақын адамдар арасындағы береке - бірлік, достықынымақтастыққа ерекше көңіл бөледі.

Осы мәледен келіп, тақырыптың өзектілігі туындайды.Абай тағылымы арқылы жүргізілетін тәрбие өзі үзбей

жырлаған "Адам" айналасынан бастау алуы керек. "Адамкім?", "Мен-адаммын", "Абай және Адам", дегентақырыптар жас өскіннің адамға деген құрметі, сыйламы,түсінігін қалыптастыруға ықпал етеді. Алдына балакелген күннен - ақ, ойлы ұстаз білім мен тәрбие үрдісінолардың өзін Адам ретінде түсінуі мен оған деген мақтансезімін қалыптастырудан бастағаны жөн. Ұрпақты Абайүлгісінде тәрбиелеу - ізгілікке, имандылыққа, адамдыққа,биік адамгершілікке бастайтын жол.

Абай мұрасы - Адамды адам етіп тәрбиелеудің, жан-жақты дамыған тұлға қалыптастырудың қайнары. Абаймұрасын оқыту туралы жазылған авторлықбағдарламалар, жинақталған іс тәжирибелер баршылық.Ал тәрбие жұмысына негізделген бағдарламалар жоқтыңқасы. Әсіресе Абайдың Толық Адам туралы тағылымынегізінде тәрбие үдерісін жүргізу өте тың мәселе.

ӘДЕБИЕТТЕР.1. Назарбаева С. "Өмір әдебі" / Білім - образование, №2, 2002 - 4б.2. Макаренко А.С. "Избранное педагогическое сочинения, 5 т. М. - Педагогика, 1979 г. - стр. 508.3. Батищев Г.С. "Деятельная сущность человека как философский принцип" М., 1966 - стр.254.4. Қараев Ж. "Танымдық белсенділік деңгейлері" / Қазақстан мектебі, №3, 2004ж. - 68б.5. Құдайбергенова Г.С. "Құзырлылық табиғаты - тұлғаның өздік дамуында", Алматы, 2006 ж - 7б.6. Әбенбаев С.Ш. "Сынып жетекшісі", Алматы, 2001 ж - 67б.7. Назарбаев Н.Ә. "Қазақстан халқына жолдауы", А., 2007 - 2б.8. Әуезов М. Абай Құнанбаев. Алматы: Санат, 1995 ж. - 21б


63

¹2 (2) 2015

Заведующая КГКП"Ясли-сад №12 "Ажар"

г.Семей

СЕЙСЕМБАЕВА ЖАНАРСЕРИКОВНА

Использование проекта в дошкольной образо-вательной практике имеет право рассматриваться какпедагогическая инновация, так как в основу методапроектов заложена идея о направленностипознавательной деятельности дошкольников нарезультат, который достигается в процессе совместнойработы педагога и детей над определённой практическойпроблемой (темой).

По мнению Виноградовой Н.А и ПанковойЕ.П,проектная деятельность - это дидактическоесредство активизации познавательного и творческогоразвития ребенка и одновременно формированиеличностных качеств ребенка.

Киселева Л.С. считает, что особенностью проектнойдеятельности в дошкольной системе образованияявляется то, что ребенок еще не может самостоятельнонайти противоречия в окружающем, сформулироватьпроблему, определить цель. Поэтому в воспитательно-образовательном процессе ДОУ проектнаядеятельность носит характер сотрудничества, имеетформу интегрированного обучения, в которомпринимают участие дети и педагоги ДОУ, а такжевовлекаются родители. Родители становятсянепосредственными участниками образовательногопроцесса, обогащая свой педагогический опыт,испытывая чувство сопричастности и удовлетворенияот своих успехов и успехов ребенка.

Тема эта весьма актуальна по ряду причин: во-первых, помогает получить ребенку ранний

социальный позитивный опыт реализации собственныхзамыслов. Если то, что наиболее значимо для ребенкаеще и представляет интерес для других людей, оноказывается в ситуации социального принятия, котораястимулирует его личностный рост и самореализацию;

во-вторых, все возрастающая динамичность внутриобщественных взаимоотношений, требует поиска новых,нестандартных действий в самых разных обстоя-тельствах. Нестандартность действий основывается наоригинальности мышления;

-в-третьих проектная деятельность помогает выйти запределы культуры (познавательная инициатива) культурно-адекватным способом. Именно проектная деятельностьпозволяет не только поддерживать детскую инициативу,но и оформить ее в виде культурно-значимого продукта;

самое главное - это взаимодействие с родителямивоспитанников.

При организации нашей работы опираемся натеоретические и практические исследования педагоговЛ. С. Киселёвой, Т. А. Данилиной, М. П. Зуйковой, Е. С.Евдокимовой, В. Н. Журавлёвой, Т. Г. Казаковой,

Нами был реализован проект на тему "Сказка, сказка,прибаутка".

За основу проекта взяли высказывание великогопедагога В.А. Сухомлинского: "Если ребенок непереживает борьбу добра и зла, если вместо радостныхогоньков восхищения у него в глазах пренебрежение -это значит, что-то в детской душе надломлено, и многосил надо приложить, чтобы выпрямить детскую душу"

Содержание проекта.Определяющим фактором успешной работы

воспитателя с родителями считается изменение тактикивзаимодействия с семьей. Сотрудничество не должнобыть ограничено только беседой, при которой семьярассматривается лишь как объект воздействия.Необходимо использовать другие формысотрудничества, при которых семья - это субъектвоздействия. Самым важным является привлечениеродителей к участию в деятельности группы,активизация их творческого потенциала. Одной из такихформ взаимодействия воспитателей, детей и родителейстал проект "Сказка, сказка, прибаутка".

Актуальность.В современном обществе резко повысился

социальный престиж интеллекта и научности знания. Сэтим связано стремление дать детям знания, научитьих читать, писать и считать, а не способностьчувствовать, думать, творить. Педагогическая установкав первую очередь на развитие личности превращаетэмоционально-духовную сущность ребенка вовторичную ценность. Современные дети знают гораздобольше, чем их сверстники 10-15 лет назад, они быстреерешают логические задачи, но они значительно режевосхищаются и удивляются, возмущаются исопереживают, всё чаще они проявляют равнодушие ичерствость, их интересы ограничены, а игрыоднообразны. Одновременно с этим, в современныхмолодых семьях искажается и утрачивается рольбабушек в воспитании внуков. Бабушки - сказительницы,являясь соединяющим звеном поколений и традиций,глубже понимая смысл сказок и рассказывая их внукам,передают им нравственные традиции, учат законамкрасоты и добра.

ПРОЕКТНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ В ДЕТСКОМ САДУ

Мақала мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің педагог-тәрбиешілерініңтәжірибесінде жобалау жұмысының әдістерін пайдалану мәселесінеарналған. Мақала авторы бала-бақшада жобалауды жүзеге асырудың өзіндікартықшылықтары туралы сөз қозғайды. Автор жобалау жұмысын мектепкедейінгі білім беру ұйымы жағдайында балаларға білім мен тәрбие берудіңтиімді түрі ғана емес, педагогтар мен ата-аналардың балаларға білімберуге деген ынта-жігерін біріктірудің бірден бір құралы ретінде ұсынады.

Статья посвященаиспользованию методов проектной деятельности впедагогической практике педагогов-воспитателей дошкольныхучреждений. Автор статьи подробно рассказывает о преимуществахреализации проектной деятельности в детском саду. По мнению автора,проектная деятельность - не только наиболее продуктивная формаобучения детей в условиях дошкольного учреждения, но и эффективныйинструмент по интеграции усилий педагогов и родителей, направленныхна обучение и воспитание маленьких детей.

The article is devoted to the use of methods of project activities in the teachingpractice of teachers-preschool teachers. The author describes in detail the ben-efits of the implementation of project activities in kindergarten. According to theauthor, the project activity - not only the most productive form of education ofchildren in preschool, but also an effective tool to integrate the efforts of teachersand parents, aimed at training and education of young children.


¹2 (2) 2015

64

Проблема.К сожалению, сегодня у многих детей

к пяти годам уровень речевого развитияниже положенной нормы. Уровеньпередачи эмоциональных состоянийнедоразвит, артистическиеспособности, интонирование,восприятие различных оттенков речиоставляют желать лучшего. Именно этоподтолкнуло на мысль о созданиисовместного проекта с родителями"Сказка, сказка, прибаутка". Всовременном мире, родители маловремени уделяют чтению сказок,которые являются одним из самых доступных средств,для духовно-нравственного развития ребенка иформирования гуманных чувств.

Цель - создание условий для духовно-нравственногоразвития дошкольников через взаимодействие с семьейсредствами театрализованной деятельности.

Задачи:- развивать речь детей, образность речи, обогащать

словарный запас, использовать "сказочные" языковыесредства;

- развивать традиции семейного чтения. Привлекатьдетей к воспроизведению образов, используя различныеварианты и средства.

- продолжать развивать познавательную сферу детей,гармонизацию их психического развития.

- содействовать развитию способностей детейотличать хорошее от плохого в сказке и жизни, умениеделать нравственный выбор.

- воспитывать доброжелательное и уважительноеотношение к сверстникам, родителям и педагогам,согласованно выполнять общую работу.

- формировать умение и желание выступать передсверстниками и взрослыми.

- учить детей понимать эмоционально-образноесодержание сказки, её идею.

- привлечь родителей к активному участию вжизнедеятельности группы, раскрыть творческиеспособности родителей и детей.

Развитие театрализованной деятельности, накоплениеэмоционально - чувственного опыта у детей - длительнаяработа, которая требует участия взрослых, что становитсявозможным при выполнении следующих условий:

- единства социально - эмоционального и когнитивногоразвития;

- насыщения этой деятельности интересным иэмоционально значимым для детей содержанием;

- постепенности и последовательности ознакомленияс разнообразными вербальными и невербальнымисредствами выразительности;

- совместного участия в данном процессе детей ивзрослых.

Вид проекта: информационно-творческий, групповой.Продолжительность проекта: краткосрочный.Участники проекта: дети старшей группы, родители,

воспитатели, музыкальный руководительНаправленность развития деятельности: комплексная

(познавательно-речевая, изобразительная, театра-лизованная).

Предварительная работа с родителями.1. Совместно с родителями был организован круглый

стол: "Сказка ложь, да в ней намек".2. Была Оформлена папка- передвижка: "Роль сказки

в развитии и воспитании ребенка".3. Выставка рисунков: "Наш любимый сказочный

герой".4. Акция "Подари книгу детскому саду".5. Изготовление театров из нестандартного

оборудования.Совместно с родителями были сшиты костюмы к сказке

"Волк и лиса", приобретена сказка "Три медведя", сшитыкуклы, сделан "пальчиковый театр" и театр на бутылочках.Было проведено анкетирование, в результате выявлено:75 % родителей не читают книг своим детям, 1% -показывают театр дома, остальные 24% - читают детямсказки, не беседуя после прочтения с детьми.

Результаты работы над проектом:- дети принимают участие во всех мероприятиях.

Слушают сказки в исполнении педагога. Рассматриваютиллюстрации в книгах;

- рассказывают знакомые сказки с опорой наиллюстрации;

- разыгрывают знакомые сказки с помощью игрушек,различных видов театра, придумывают новые, своисказки;

- дети стали дружнее, чаще приходят друг другу напомощь;

- родители приняли активное участие в постановкесказки. Изготовили костюмы, распределили роли ипорадовали своих детей выступлением в детском саду.

Таким образом, проделанная в ходе проекта работа,дала положительный результат не только впознавательном, речевом, но и в социальном развитиидетей; сблизила детей, родителей и педагогов нашегодетского сада. А также, родители стали больше читатьдетям и приобретать много новой и полезнойлитературы.

ЗаключениеПроектная деятельность в детском саду является

одной из самых эффективных форм в воспитании иобразовании детей. Это работа, основанная насотрудничестве детей, педагогов и родителей, котораяпомогает детям стать более самостоятельными. У детейразвиваются познавательные способности, творческоевоображение, мышление. Дети становятся болеекоммуникабельными

Определение темы, проблемы, цели и задач проекта.Обсуждение проекта на родительском собрании с родителями.Сбор информации, литературы, дополнительного материала.Создание картотеки дидактических игр, упражнений, этюдов.Анкетирование родителей.Работа по плану с детьми, родителями.Подведение итогов, анализ ожидаемого результата.Создание видео-фильма.

Этапы работы над проектом:

ЛИТЕРАТУРА:1. Виноградова Н.А., Панкова Е.П. Образовательные проекты в детском саду. Пособие для воспитателей. - М.:Айрис-пресс, 2008. - 208 с.2. Проектный метод в деятельности дошкольного учреждения: Пособие для руководителей и практическихработников ДОУ/ Авт.-сост.: Л.С. Кисилёва, Т.А. Данилина, Т.С. Лагода, М.Б. Зуйкова. - 4-е изд., испр.и доп.- М.:АРКТИ, 2006. - 96с. (Развитие и воспитание).3. Проектная деятельность в детском саду: наука и педагогическая практика / Сост.: Т.В. Меркулова, Е.А. Дубинина,Т.А. Котова, К.Ю. Белая. - (Серия "Мастер-класс педагогов ДОУ"). - М.: Школьная Пресса, 2010. - 64 с. -("Дошкольное воспитание и обучение - приложение к журналу "Воспитание школьников"; Вып. 235).


65

¹2 (2) 2015

Учитель истории иобществознания

ГУ "Школа с профильнойнаправленностью "Стикс",

г. Павлодар

БОЗНАК ЕЛЕНАЕГОРОВНА

Одним из эффективных методов работы в настоящеевремя является применение подхода "Lesson Study" вучебную практику. Широкое использование этогоподхода для развития педагогических знаний учителейи их профессиональной практики связано с изучениемопыта Японии в этом вопросе. Японские школьникипродемонстрировали высокие академические знания врамках международных исследований. Прогрессивныйопыт мировой практики в системе образования активновнедряется в казахстанских школах.

Lesson Study является, по существу, коллаборативнымподходом в обучении учителей иразвитии их практикипреподавания и обучения, а также Action research(Исследованием в действии), поскольку предполагаетряд исследовательских циклов. Центральное место вLesson Study имеет процесс "исследование урока" или"изучение урока", в котором сотрудничающие учителяизучают процесс обучения учеников для решениявопроса: каким образом можно развивать определенныйпедагогический подход для повышения качестваобучения?

В Японии результаты Lesson Study регулярнопубликуются для учителей, чтобы поддержать ихпрактику и содействовать в подготовке ими собственныхциклов исследований. Группы по реализации подходаLesson Study также моделируют преподавание новогоподхода или аспекта учебной программы с коллегами иорганизовывают обсуждения о проведенныхисследованиях. Автор данной статьи также хочетподелиться своим опытом применения подхода впрактике преподавания общественных дисциплин наодном из примеров.

Как известно, "Lesson Study" является демократичнымспособом улучшения практики. После успешнопроведенного менторинга учителем первого уровня вшколе была организована группа учителей их 4-хчеловек для проведения исследований по теме "Как

повысить мотивацию учащихся посредством внедрениядиалогического обучения" на уроках правоведения.

В группу "Lesson Study" привлечены два учителяанглийского языка, один учитель информатики и учительистории и обществознания, проводимый менторинг. Всоответствии с подходом был определен исследуемыйкласс и трое учащихся. В качестве учителя, на котороговозлагалось проведение 4-х уроков по предметуправоведение, была определена учитель английскогоязыка, которая помимо педагогического образования поспециальности английский язык, имеет еще и высшееюридическое образование, что позволило ей успешнопровести уроки по теме "Уголовное право в РК". Урокипроводились на двух языках, что соответствуетприоритету развития школы, направленному наформирование полиязычной и поликультурнойличности. Для данного исследования привлечен 10класс потому, что это один из стабильных классов поуспеваемости, качественному и количественномусоставу. Перед исследованием была изучена динамикамотивационной сферы учащихся этого класса за тригода, предоставленная психологом школы. Также былопроведено изучение соотношения уровня мотивации суровнем развития интеллектуальных возможностейучащихся данного класса. При преобладающем среднеми выше среднего уровня интеллекте, высокий уровеньмотивации у небольшого количества учащихся, растетчисло учащихся с низким уровнем мотивации иколеблется количество учащихся со средним уровнем.

Трое учащихся - А., В., С. , наблюдались педагогамина протяжении серии последовательных четырехуроков. Ученик А. с высоким уровнем мотивации. Этоученица, которая показывает высокие результаты вобучении, является отличницей, принимает участие вовсевозможных творческих конкурсах и проектах, имеетпризовые места в городской олимпиаде по казахскомуязыку. Ученик В. со средним уровнем мотивации, но

ЭФФЕКТИВНОЕ ПРИМЕНЕНИЕ ПОДХОДА"LESSON STUDY" В ПРЕПОДАВАНИИ

ОБЩЕСТВЕННЫХ ДИСЦИПЛИН (ИЗ ОПЫТА РАБОТЫ)

Мақала орта мектеп мұғалімдерінің тәжірибесінде "Lesson Study"педагогикалық тәсілдемесін қолдану мәселелеріне арналған. Мақала авторыөз тәжірибесін мысалға келтіре отырып, аталған тәсілдемені қолданудыңартықшылықтарын баяндайды. Мақалада орта мектептің 10 сыныбында,құқықтану пәнінің сабақтарында "Lesson Study" тәсілдемесін қолданукезіндегі оқушылардың ынталану дәрежесін анықтау жөніндегі зерттеуқорытындылары берілген. Сондай-ақ автор құқықтану пәні бойыншасабақтарды "Lesson Study"тәсілдемесімен жүргізудің өзіндік әзірлемелерінмұғалімдер назарына ұсынады.

Статья посвящена применению в практике преподавателей среднейшколы педагогического подхода "Lesson Study". Автор описываетпреимущества применения данного подхода на примере собственногоопыта. В статье представлены результаты исследования уровнямотивированности учащихся до и после применения подхода "Lesson Study"на уроках правоведения в 10 классе средней школы. Также автор статьиделится собственными разработками по среднесрочному планированиюуроков по правоведению с применением подхода "Lesson Study".

The article deals with practical application of secondary school teachers peda-gogical approach "Lesson Study". The author describes the advantages of thisapproach on the example of her own experience. The article presents the resultsof a study of motivation level of students before and after the application of theapproach "Lesson Study" in the jurisprudence lessons in the classroom 10th gradehigh school. The author, also, shares her own designs for medium-term planninglessons on jurisprudence applying the approach "Lesson Study".


¹2 (2) 2015

66

учеба не является для него приоритетной вдеятельности, у него выражена внешняя мотивация ибольше отрицательная, чем положительная. В силусвоих способностей и коммуникабельности он достигаетуспехи в учебе, хотя мог бы проявлять себя гораздолучше.

Ученик С. с низким уровнем мотивации, хотя имеетбольшие интеллектуальные возможности.

Исследование взаимосвязи между интеллектом имотивацией по данным психолога школы следующее: уученика А. интеллект выше среднего уровня, амотивация к учению высока, у ученика В. интеллектсредний, а мотивация ниже среднего и у ученика С. иинтеллект и мотивация ниже среднего уровней.Интеллект человека характеризуется его обучаемостью,то есть способностью к приобретению новых знаний и кпродуктивному мышлению. Хорошая обучаемостьозначает высокий уровень обобщенности знаний,глубину и широту их применения, высокую скорость ихусвоения и продвижения в учебе. Чем выше интеллект,тем в большей степени человек способен решатьразличные типы задач, в том числе и нестандартныезадачи творческого характера. Знания каждого человекаобразуют сложную систему, чем сложнее эта система,тем человек "умнее". Это и объясняет повышеннуюмотивацию у ученика А.. С учеником В. необходимоработать дальше, так как при среднем уровне развитияинтеллекта можно добиваться более глубоких знаний иповышать соответственно интерес к учебе. Этопрослеживалось на протяжении всех уроков, когдаданный ученик проявлял большую заинтересованность.В интервью он отмечал, что ему нравится работать вгруппах, он чувствует свою значимость, может оказатьпомощь другим. Также он осознает, что эти знания емуне только интересны, но и могут пригодиться вжизненных ситуациях. То есть появилась внешняяположительная мотивация, которая стала переходитьво внутреннею. То, что у ученика С. повышался мотивк учению на протяжении уроков, являетсяположительным результатом. Однако необходимопостоянно работать в сотрудничестве с психологом повыявлению причин снижения мотивации у такихучащихся, как ученики С.

Несмотря на то, что только один учитель будетпреподавать урок, вся группа принимает на себяответственность за него и любые результаты оцениванияпроцесса преподавания и учебного занятия в целомотносится к работе всей группы, а не отдельного учителя.Все члены группы в полном объеме и в равной степенивовлечены в процесс.

Первым этапом реализации подхода Lesson Studyявляется совместное детальное его планирование.Далее, один из членов группы проводитисследовательский урок, а остальные члены группы -наблюдают. Все результаты, касающиеся процессаобучения учеников, систематизируются и анализируютсявсеми членами группы после завершенияисследовательского урока и затем, совместная работаподлежит перепланированию с учетом результатов,полученных в процессе обучения, чтобы обеспечитьбольшую эффективность использования Lesson Study.

После каждого урока группа обсуждает итоги ипланирует следующий урок, с учетом полученныхрезультатов. Было отслежено, как диалогическоеобучение способствует повышению мотивации учащихсяк обучению, определена динамика результативноститрех наблюдаемых учащихся и класса в целом послекаждого этапа. В качестве мониторинга былииспользованы такие методы как: наблюдение со стороныучастников группы за каждым из трех наблюдаемыхучеников, анкетирование и интервьюирование этих трехучеников и других учащихся, а также учителей-наблюдателей и в особенности учителя, который

проводил все уроки. Это помогло отследить степеньуспешности на каждом этапе, а также и проблемы,возникающие по ходу работы. Для каждого учителясоставлены листы наблюдений, заполняя которые напротяжении 4-х уроков, педагоги отслеживали, какимобразом, происходили изменения у наблюдаемыхучеников. Карта наблюдений за учениками А, В, Свключает следующие пункты: 1) уровень вовлеченностив работу группы, 2) интерес к учебной деятельности науроке, 3) коммуникация и речь, 4) саморегуляция исаморефлексия. Кроме такой карты наблюденийучителя заполняли таблицу, предложенную в пособииПита Дадли по отслеживанию текущих достижений икритериев успеха. Акцент сделан на то, каким ожидаетсяответ ученика и каков конечный результат. Такимобразом, видна динамика роста или наоборот паденияуспеваемости учащихся, а также, помогают илинаоборот мешают новые методы.

На итоговом заседании группы проведен полныйанализ и сделаны соответствующие выводы. Винтервью трех учащихся перед последним, четвертымэтапом уроков "Lesson Study" отражено эмоциональноеположительное отношение к происходящему.

На протяжении всех уроков происходило формативноеоценивание на "Доске достижений", котороеспособствовало повышению мотивации учащихся,стимулировало их активность на уроках. Группаучителей "Lesson Study", таким образом, пришла квыводам, что можно повысить мотивацию к учению уучащихся старшего возраста через необычные уроки,творческую работу, проектную деятельность, различныевиды формативного оценивания, развитие навыковсаморегуляции. Целесообразно использоватьизвестный дидактический принцип "от простого ксложному": сначала учащимся предлагатьсравнительно простые задания, когда они их освоят, -задания посложнее, затем еще сложнее и т.д. Слишкомрезкое увеличение сложности заданий приводит кснижению мотивации и уменьшению уровня знаниявследствие забывания. Если сначала предложитьсложные задания, а затем простые, то обученияпроисходить не будет. Итак, для оптимизации учебногопроцесса необходимо таким образом подбирать уровеньтребований (сложность предлагаемых учащимсязаданий), чтобы сохранялась высокая мотивация кобучению. Результаты отражены в графике, который былсоставлен после тщательного анализа карт наблюдений,заполняемых учителями группы "Lesson Study".

Динамика развития мотивации у наблюдаемыхучащихся 10-го класса в исследовании в серии

уроков LS.

У ученика А. был высокий уровень мотивации напротяжении всех четырех уроков, как и ожидалось. Уученика В. также с начала мотивация была не на самомвысоком уровне, но с каждым уроком она поднималасьи на 3-4 уроках уже достигла максимальной отметки. Уученика С. наблюдалось падение мотивации к концупервого урока, т.к. при формировании групп оноказался в группе с сильными учащимися и не совсемкомфортно себя чувствовал. Учитель в такой ситуацииможет незаметно откорректировать этот пробелнепосредственно на уроке или учесть на следующийурок, чтобы подобного не произошло. В последующем


67

¹2 (2) 2015

интерес к работе у данного ученика возрастал и к концу4-го урока уровень мотивации был на 3,5 баллов из 4-хвозможных.

По завершении уроков учителя отметили позитивноеотношение к тому, что происходило. Отмечались итрудности. Поскольку в 10-м классе уроки проходили врежиме полиязычия и проводились учителеманглийского языка, преобладала английская речь.Ребятам труднее было усваивать материал поправоведению из-за недостаточного словарного запасаправовой терминологии на английском языке.

По завершению исследований 10 -м классе былопроведено повторное анкетирование по выявлениюмотивационной сферы, которое показало динамикуроста учебной мотивации. Краткое содержание форми методов, применяемых на данных уроках:

Урок № 1тема: "Понятие уголовного права. Источники,

принципы и задачи".- Мозговой штурм" (фонетическая разминка, вопросы

высокого и низкого порядка);- Постеры (работа в группах);- Рефлексия "Синквейн" на тему "Уголовное Право".Урок № 2тема: "Понятие и признаки преступления. Уголовная

ответственность".- "Жокей и лошадь" (фронтальная разминка);- Мозаика из букв;- Кластеры (работа в группах);- Шесть шляп де Боно (рефлексия).Урок № 3тема: "Уголовная ответственность. Особенности

уголовной ответственности несовершеннолетних".- "Атомы-молекулы" (формирование групп);- Работа в группах;- (распределение ролей и обязанностей в соответствии

с маршрутным листом);- Дебаты "Усиление уголовной ответственности

несовершеннолетним - оправдано";- Эссе "Как могут помочь мне данные знания в жизни?".Урок № 4"Обобщение. Творческий отчёт".- "Пазлы" (разминка);- Работа в парах. (Взаимоопрос);- Суммативный тест "Уголовное право";- Работа в группах. Творческий отчёт; (дифференцированные задания):- Презентация "Особенности уголовной

ответственности несовершеннолетних";- Устный журнал "Подросток и закон";- Ролевая игра "Слушается дело".(Подробное содержание уроков представлено в

приложении к статье в виде среднесрочногопланирования данных уроков).

Поскольку исследования проходят в рамках модуля"Диалогическое обучение" особенно обращалосьвнимание на то, как методы этого модуля влияют настепень успешности работы учащихся. В традиционнойпедагогике, как правило, учитель если и применяетбеседу на уроках, то постоянно контролирует речьучащихся, задает значимые для себя вопросы. А этоне желательно для развития ребенка. Мерсер (2005)доказал, что взаимодействие со сверстниками играетдля учащихся важную роль в обучении. Александер(2008) полагал, что посредством диалога учителя могутвыявлять "здравый смысл" учащихся ежедневно.Действительно подтверждались высказыванияМерсера (2005) о том, что взаимодействие сосверстниками играет для учащегося важную роль вобучении. На уроках, во время взаимоопроса ребятаработали в парах. Учитель распределил пары сам, сучетом того, чтобы ученики А.(имеются в виду сильные)опрашивали учеников С (слабоуспевающие), а ученики

В (со средними знаниями) учеников А. В таких парахраскрывались прежде всего средние учащиеся ипытались не отстать от других и слабые. На третьемуроке была организована беседа -дебаты на тему:"Усиление уголовной ответственности длянесовершеннолетних оправдано". Одна группаотстаивала позицию "за", вторая "против" и третьявыступала в качестве экспертов. Многие учащиесявладеют таким методом как дебаты, некоторые из нихсостоят в дебатном клубе школы. Эта форма работыочень интересна учащимся, и ее необходимоиспользовать для активизации деятельности науроках. В такой форме ребята имеют возможностьвыразить свое мнение и получить информацию отдругих, изменить свою позицию.

Итоговый урок показал, насколько эффективнопрошла работа. Это проявилось во время творческогозадания и выполнения теста. В конце третьего урокаребятам были предложены маршрутные листы, накоторых отражены задания, критерии оценки каждого.Учащиеся должны сами выбрать одно задание из трех,оценив свои возможности. 1-е задание на составлениепрезентации "Особенности уголовной ответственностинесовершеннолетних", 2-е задание - составить устныйжурнал "Подросток и закон" и третье задание - ролеваяигра "Слушается дело". Ребята активно проявили себя,показали хорошие знания английского языка иправоведения. Единственное, что было ограниченоучителем, это количество участников в группах, т.к. дляролевой игры необходимо 6 человек.

Поскольку, по мнению Мерсера, "самымипродуктивными дискуссиями являются те, которыеоснованы на высоком уровне исследовательскойбеседы", именно этот тип беседы применялся на уроках.Это повышает уровень аналитической культурыучащихся, умения совместного обсуждения проблем.Через совместное понимание проблемы возможнодобиться реализации такого приоритета, прописанногов плане развития школы для учеников как, повышениесвоей значимости среди сверстников и мотивации кобучению, повышение познавательных навыков черезтворческую и проектную деятельность.

Как известно в "Диалогическом обучении", важнуюроль играет работа в группах или в парах, уроки быливыстроены в основном в режиме групповой работы.Группой "Lesson Study" разработана памятка опреимуществах групповой работы на уроках.

Преимущества групповой работы дляучащихся А., В., С.

Ученик А. Ученик В. Ученик С.1. Принятие насебя большей

ответственности.2. Возможности

поделитьсясвоими знаниямисо сверстниками.

3. Пониманиесвоей значимости

в совместнойдеятельности.

4. Развитиелидерскихкачеств.

5. Применениесвоих

организаторскихспособностей.

1. Активноевзаимодействие

с другими.2. Желание неотставать от

других, особенноот учениковуровня А.

3. Стремлениевнести свой

вклад в общеедело.

4. Развитиелидерскихкачеств.

5. Применениесвоих

организаторскихспособностей.

1. Проявлениеактивности.

2. Раскрепо-щенность.

Открытие своихвозможностей.

3. Снижениеуровня

тревожности.

4. Повышениеактуализации

знаний.5. Получая

поддержку отдругих, сам

старается бытьполезным в

группе.


¹2 (2) 2015

68

Безусловно, меняется роль учителя при проведении уроков с использованием новых подходов. Он не управляетучебным процессом, а направляет его, является соучастником наравне с детьми. Организует познавательнуюдеятельность учащихся. Корректирует работу групп и класса в целом. Подбирает разноуровневые задания сучетом степени подготовленности учащихся. Правильно организует работу, выбирает наиболее приемлемыеформы групповой работы. Определяет правильные способы формирования групп на различных этапах урока.Это способствует эффективности учебного процесса, активному вовлечению всех учащихся. В сотрудничествепроисходит активное взаимодействие, обмен мнениями. Каждый имеет возможность повысить свой статус средисверстников, получить признание своих способностей и внести личный вклад в общее дело. Все участники процессаобучения получают развитие в познавательном, социальном и эмоциональном аспектах.

ПРИЛОЖЕНИЕСреднесрочное планирование уроков по правоведению в 10классе с применением подхода "LessonStudy".

Тема: "Уголовное право" (4ч.) в режиме полиязычия (русский - английский языки).Урок №1. Тема: "Понятие уголовного права. Источники, принципы и задачи".

1.основныецели обучения

2. формыработы,используемыепри активномобучении

3. результатыобучения

4.оцениваниевключаяоценку в целяхобучения

5. включаявсех

6. основныересурсы

7. применениемодуля

Дать представление об Уголовном праве, определить особенности УП, источники, принципы изадачи.Установить взаимосвязь с другими отраслями права.Сравнить различные правовые системы и определить, какая из них применяется в Казахстане

1. Формирование целевого пространства и колаборативной среды. "Мозговой штурм" в виде фонетической разминки (вопросы высокого и низкого порядка наанглийском языке).2. Просмотр видео фрагмента - с выходом на тему урокаОпределение целей и задач урока.3.Деление на группы, способом игры "Конфета".4. работа в группах по материалам учебника (отработка понятий).5. Групповая работа: (первая группа рассматривает англо-саксонскую систему, вторая романо-германскую, третья - мусульманскую). Составляют постер6. Презентация постеров7. Рефлексия "Синквейн" на тему "Уголовное право".

Ученики будут: знать что такое УП, его особенности, источники и задачи, сравнивать различные правовыесистемы, анализировать и интегрировать знания исторических событий с историейвозникновения тех или иных правовых систем.

1.Формативное оценивание: "Доска достижений"- смайлы;2.Формативное оценивание:отчет по постеру (оценка работы лидером членов своей группы на "Доске достижений")

1. Ученик С: участие в обсуждении, поиске информации в учебнике, справочных материалах,защита постера (Синквейн на русском языке)2. Ученик В: тоже самое на более усложненных заданиях (Синквейн на русском языке)3. Ученик А:Выполнение творческих заданий (Синквейн на английском языке)

Домашнее задание: учебник -параграф 11. интернет сайты.1.Индивидуальные карточки с активной лексикой + общий постер2.Интернет-ресурсы. (видео сюжет)3.Ноутбуки с выходом в интернет (3 шт.)4.Сравнительная таблица на основе составленных постеров5.Конституция РК, Уголовный кодекс РК.6.Учебник по правоведению.7."Доска достижений", смайлы.8. Карточки для выполнения "СинквейнаКМ: постер, рефлексия.

ИКТ: интернет-ресурсы.НП: саморегулируемое обучение, самонаправленность в процессе работы над заданиями.ДО: работа в МГОдО: формативное взаимооценивание, УиЛ: наблюдение, моделирование

Урок №2. Тема: "Понятие и признаки преступления. Уголовная ответственность".

1.основныецели обучения

Дать понятие "преступление" выделить его признаки, составить классификацию преступлений,определить юридический состав преступления.Выявить особенности уголовной ответственности, сравнив её с другими видами юридическойответственности.1. Создание колаборативной среды, проверка дом задания:фронтальная: разминка "жокей и лошадь"выход на тему - мозаика из букв (термины "преступление", "ответственность", "наказание" - наанглийском и русском языках).

2. формыработы,используемые


69

¹2 (2) 2015

при активномобучении

2. Постановка целей и задач урока (формулируют сами учащиеся)3. Переформирование групп (лидер определяет состав своей группы и функциональнуюзначимость каждого члена группы)3. ИМД (работа с текстом учебника)4. Групповая работа:1 группа - кластер "Понятие и признаки преступления", 2 группа - кластер "юридический составпреступления", 3 группа - кластер "уголовная ответственность"5. Защита кластеров6. Рефлексия (6 шляп)


Ученики будут - знать понятие "преступление",- уметь выделять его признаки,- распределять преступления по степени тяжести (классификация)- определять юридический состав преступления,- проводить аналогию уголовной ответственности с другими видами юридическойответственности, выявляя особенности каждой.


1.Формативное оценивание:"Доска достижений"- смайлы2.отчет по кластеру (взаимооценивание) Кластеры оцениваются группами с помощью цветныхстикеров (обоснование оценки в соответствиями с критериями).


1.руководство группами.2. Кластер на "5" (на английском языке);Кластер на "4"; (на русском языке)(возможность самим выбрать уровень сложности)Домашнее задание: учебник- параграфы 11- 12, дополнительная литература с интернет сайтов.


1.Уголовный кодекс РК.2.Раздаточный материал (карточки с понятиями и их определениями) 3.постеры, маркеры, стикеры,смайлы. 4.учебник. 5.словари. 6.ноутбуки с выходом вИнтернет. 7."Доска достижений".


НП: создание коллаборативной среды, исследовательская беседа, саморегуляция. КМ: "жокейи лошадь", кластер, "6 шляп". ОиТ: кластер на английском языкеИКТ: интернет-ресурсыОДО -формативное оцениваниеВО: подбор заданий с учетом возрастных особенностей.УиЛ: Учитель организует, направляет, координирует.

Урок №3. Тема:""Уголовная ответственность. Особенности уголовной ответственностинесовершеннолетних".

1.основныецели бучения

Повторить понятие уголовной ответственности.Определять обстоятельства, смягчающие и отягчающие уголовную ответственность. Выявить особенности уголовной ответственности в РК сравнив и с другими странами.


1.Разминка.2. Взаимоопрос по предыдущей теме.3. Постановка новой задачи: а чтобы вы еще хотели узнать об уголовной ответственности?4. Выход на тему урока и цели.5. Формирование групп: "атомы-молекулы".6. Работа в группах:1гр.-составляет обстоятельства, которые по их мнению должны смягчатьнаказание, 2 гр. -обстоятельства, усиливающие наказание и 3 гр.- выявляет обстоятельства, покоторым можно исключить уголовную ответственность(составление постеров.


Ученики будут знать понятие уголовной ответственности, ее виды.Различать обстоятельства, смягчающие и отягчающие уголовную ответственность.Осознают, почему в одних случаях ответственность смягчается, а других наоборот, усиливается.


Формативное оценивание групповой работы и каждого в отдельности("Доска достижений")


1.Взаимоопрос: ученик А опрашивает ученика С, ученик В опрашивает ученика А.2. Рефлексия(Выбирают по желанию в устной или в письменной форме).Домашнее задание: параграф 14-15, подготовка к творческим заданиям, дополнительныйматериалИнтернет - ресурсы.


¹2 (2) 2015

70

1.Учебник.2.Уголовный Кодекс РК.3.Интернет-ресурсы.5. "Доска достижений".



КМ: Кластер, рефлексия.ИКТ: интернет-ресурсы.ВО: МГ сильный - слабый.УиЛ: учитель наблюдает,координирует.НП: саморегулируемое обучение, самонаправленность в процессе работы над заданиями.ДО: работа в паре, МГ,беседа-дебаты.ОдО (формативное, взаимооценивание)

Урок №4. Обобщения и проверки знаний. Творческий отчет.

Проверить уровень усвоения материала по теме "Уголовное право". Создать условия длявыявления уровня усвоения изученного материала. Способствовать развитию объективнойсамооценки, создать условия для формирования у каждого учащегося потребности вреализации творческих способностей. Повторить и обобщить имеющиеся знания по теме,применив творческие возможности и креативные способности учащихся.

1.основныецелиобучения


Развивать умения применять полученные знания в конкретных жизненных ситуациях1. Разминка "пазлы". Формирование целевого пространства и колаборативной среды.2. Работа в парах. Взаимоопрос (ученик А опрашивает ученика С, ученик В опрашиваетученика А.)3. Суммативное оценивание: Тест по теме "Уголовное право". Последующее самооцениваниепо ключу, предложенному учителю, в соответствии с дискрипторами.4. Деление на группы по интересам в соответствии с предложенными формами работы изаданиями к творческому отчетному уроку. 5.Задание в малых группах по темам: 1гр. -"Особенности уголовной ответственности несовершеннолетних" (в форме презентации),2 гр.- Устный журнал "Подросток и закон",3гр. - Ролевая игра "Слушается дело".7.Работа в группах.Составление плана работы, распределение ролей и обязанностей8. Отчеты групп по выбранной теме и в соответствии с выбранной формой работы.9. Обратная связь групп друг другу10. Написание эссе "Как могут помочь мне данные знания по теме в жизни? "


1.Ученики усвоят материал по теме уголовное право.В результате объективной самооценки учащиеся выберут тему и форму творческого проекта.2.Ученики смогут:- Проявить свои интеллектуальные способности в творчестве.- Применить знания в практической деятельности.-Написать эссе "- Оценить вклад друг друга и результативность каждого.

4.оцениваниевключаяоценку вцеляхобучения

1.Суммативное оценивание по ключу, предложенному учителю, в соответствии сдискрипторами2. Самооценка своих знаний и возможностей для выбора формы работы длятворческого отчета.3.Формативное оценивание.4.Взаимооценивание работы групп.5.Рефлексивная техника.Бланк обратной связи.


1.Взаимоопрос: ученик А опрашивает ученика С, ученик В опрашивает ученика А.2. Ученик С:участие в обсуждении, поиске информации в учебнике, справочных материалах 3.Ученик В: тоже самое на более усложненных заданиях4. Ученик А: Выполнение творческих заданийВыбор групповых заданий по следующим критериям: 1гр. презентация максимальный балл - 4,2 гр.- устный журнал -4 балла,3гр.- ролевая игра - 5 баллов.Выполнение творческих заданий в соответствии со своими возможностями иинтересами.


1.Учебник. 2. Листы для взаимоопроса3.Тест по теме(в электронном варианте).4.маршрутные листы5. Интернет-ресурсы.6. Ноутбуки с выходом в интернет7.Демонстрационные слайды.8. "Доска достижений".9. Бланки обратной связи.


71

¹2 (2) 2015

7.применение

модуля

КМ(стратегия, кластер,рефлексия).ИКТ: интернет-ресурсы.УиЛ (управление и координирование учителем)НП (Саморегулируемое обучение, самонаправленность в процессе работы над заданиями).ДО (работа МГ,беседа-дебаты)ОдО ( суммативное и формативное, взаимооценивание)ТиО(творческие отчеты)

ЛИТЕРАТУРА.1. Руководство учителя первого уровня.2. LessonStudy: руководство Пит Дадли.https://lessonstudy.co.uk.3. Добренькое В.И., Кравченко А.И. Методы социологического исследования: М, 2004. (Классическийуниверситетский учебник).4. Савенкова Н. А. Формирование у школьников мотивации к обучению. - Москва, 2012г.5. Формирование мотивации учения в школьном возрасте: Пособие для учителя. Маркова А.К. . -- М.:Просвещение, 1983 г.


¹2 (2) 2015

72


Семей қаласы Жарқынорта мектебі

директорының оқу ісіжөніндегі орынбасары

ШАЯНБАЕВАНАЗЕРКЕ

ОРАЛХАНОВНАСемей қаласы Жарқын

орта мектебібастауыш сынып пәндері

бірлестігінің жетекшісі

БАЙМУХАШЕВАКУРАЛАЙ

НУРАХМЕТОВАНА

Мақала орта мектеп мұғалімдеріне ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдаланутақырыбында тренинг (коучинг) өткізудің конспект-жоспарын ұсынады. Ұсынылған жоспарды орта мектепәдіскерлері өз тәжірибелерінде пайдалана алады.

Статья представляет собой план-конспекттренинга (коучинга) для преподавателей среднейшколы по теме использования информационно-коммуникационных технологий в педагогическойпрактике. План-конспект будет интересен дляметодистов средних школ.

The article is a summary of the plan outline training (coach-ing) for secondary school teachers on the use of informa-tion and communication technologies in teaching practice.The plan outline will be interesting to the Methodist of sec-ondary schools.

Қазақстан Республикасының ПрезидентіН.Ә.Назарбаевтың "Жаңа әлемдегі - Жаңа Қазақстан"атты жолдауында: "Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдікстандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметінкөрсетуге қол жеткізуіміз керек" десе, ІІІ тарауы, 18-шібағытының 7-ші тармақшасында: "Ақпараттықтехнологиялар мен ақпаратты таратудың жаңанысандарына бағытталған мамандандырылған білімберу бағыттарын құру міндеті де алдымызда тұр"делінген, сондай-ақ 17-ші бағыттың 3-ші тармақшасында"онлайн тәсілінде оқыту тәжірибесін дамытып, еліміздеоқу теледидарын құру қажет" деп көрсетілгендей бүгінгікүні білім беру жүйесі жаңа педагогикалық технологияғанегізделуін және ақпараттық құралдардың кеңіненқолдануын қажет етеді. Осылайша оқу-тәрбие үрдісіндегіжаңа ақпараттық технологияларды пайдалану заманталабынан туындап отыр.Біздің мектебіміз шағынжинақталған мектеп болғандықтан, әр пәннен бір ғанамұғалім. Сондықтан мектебімізде өзара тәжірибеалмасу, жас мамандарға әдістемелік көмек мақсатындашығармашылық топтардың, жұптардың жұмысы мектепдиректоры Г.Х.Бозанбаеваның бастамасымен дұрысжолға қойылып, жоспарлы жүргізіліп отырады.

Мұғалімдерге әдістемелік көмек беру ретіндеәдістемелік кеңесте педагогикалық ұжымға оқытудыңжаңа әдіс-тәсілдерін оқып-үйренуге, өзара тәжірибеалмасу арқылы сабақтарында АКТ-ны тиімді пайдаланаотырып, оқушылардың шығармашылығын, белсенділігін,пәнге қызығушылығын арттыру үшін "Педагогтардыңинновациялық құзыреттілігін арттыруда АКТ пайдасы"тақырыбында коучинг өткізілді.

Мақсаты: Педагогтардың инновациялық құзыреттілігінарттыруда АКТ пайдасы туралы мағлұмат беру.

Ресурстар: А-3,А-4 форматтары, маркер, слайд,проектор, стикерлер

1.Тренинг "Сыйлық"- 5 минутПедагогтар арасында жағымды ахуал туғызу

мақсатында "Сыйлық" тренингі өткізілді. Мұғалімдергесуреттердің бірін алу ұсынылды. Онда компьютер, ұялытелефон, теледидардың суреттері бар.Енді алғансуреттерін өзі қалаған адамға сыйлыққа ұсыну сұралды.Бұдан соң неліктен осы суретті таңдағаны және неліктенсол адамға сыйлыққа ұсынғаны сұралды.

2. Тренинг бойынша үш топқа бөліну -2 минутЕнді сыйлыққа алған суреттер бойынша 3 топ құрып

отыру ұсынылды.3. А)Педагогтардың инновациялық құзыреттілігін

арттыруда АКТ пайдасы. Теориялық материал -10 минутXX ғасыр - ақпарат дәуірі. Коммуникациялық ақпарат

- XXI ғасырдағы адамзаттың сенімді көмекшікоммуникациялық ісі."Жай мұғалім хабарлайды. Жақсымұғалім түсіндіреді. Керемет мұғалім көрсетеді. Ұлымұғалім шабыттандырады" - деп Уильям Уорд айтқандайқазіргі таңда оқушыға сапалы білім беру үшін мұғалімніңөзі де АКТ-ны жете меңгеруі керек. Сондықтанмұғалімдерге "Жаңа технологиялар деген не? жәнеСандық технологиялар деген не?" сұрақтары беріледі.Бұдан соң мұғалімдердің пікірі тыңдалады.Мұғалімдергеосы тақырыпты ашатын мәтіндер беріліп, төмендегітақырыптарға постер қорғау ұсынылады.

1-топқа:АКТ оқушыларға ғылыми ұғымдардытүсіндіруді және олардың қабылдауын, түсінуінжеңілдетуге мүмкіндік беріп,мұғалімге сабақ берудекөмектесетін маңызды құрал болып отыр.Оқушылардыңкүнделікті өмірде АКТ-ны қалай қолдануға болады?

2-топқа:Сандық бейнені (видео) қолдану.Ол үшін кезкелген қысқа бейнероликті жүктеп алып, өзіңіздіңбағдарламалық жасақтамаңызға енгізіп, онымен мұқиятжұмыс істеңіз.Бұл жұмыс алғашында біраз уақыт алуымүмкін, бірақ кейіннен жылдам жұмыс істеуге мүмкіндікбереді.Аудио және подкастинг-радиоқойылымға ұқсасцифрланған бағдарлама.Балалардың жетістіктерінинтернеттегі үлкен аудиториямен бөлісу.

3-топқа:WIKI беттері.Кез келген адам беттерді қосанемесе редакциялай алады.Беттер иерархиялыққағидамен емес, олардың арасындағыгиперсілтемелермен байланыстырылған.Сандықсатылық - бұл сандық технологияны пайдалана отырып,ақпараттың орналасқан жерін анықтау, ақпараттыұйымдастыру, түсіну, бағалау және құруқабілеттері.Техникалық жағынан сауатты болуоқушылардың сандық құралдарды пайдалана білуін,сыни тұрғыдан ойлауын, әлеуметтік хабардарлығын,оқуға әлеуметтік тартылуын білдіреді.

Б)Постер қорғау:1-топқа:АКТ-ны сабақта тиімді пайдалану

ПЕДАГОГТАРДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІНАРТТЫРУДАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ-КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ(КОУЧИНГ ЖОСПАРЫ)

73

¹2 (2) 2015

2-топқа: АКТ-ның зияны3-топқа: АКТ-ны қолдану ережелері - 15 минутВ) Слайдтар "АКТ пайдасы мен зияны"-10 минутКомпьютерге қызықпайтын бала жоқ,Бұған алаңдамайтын ата-ана жоқ дегендейАКТ пайдасы: Баланы дамытуға бағытталған оқыту ойындарын

ұсынады; компьютер ұсынған сабақ, балаға ойын сияқты

көрінеді; баланың қолдарының бұлшық еттері және көру

органының дамуы; (пернетақтаны басқанда және жүгірткімен экрандағы

керек нәрсені тапқанда баланың кішкене моторикасы жаттығады) бала абстрактылы ойлайды; виртуалды әлемге саяхат жасайды.АКТ зияны:Баланың компьютер ойынына шектен тыс

әуесқойлығы неліктен? Себебі бала одан қолдау табады. Ойын ойнаған бала өзін сол кейіпкердің орнына

қояды; яғни өзін батыл, күшті, ақылды сезінеді; ойында барлығы баланың ойынша болады; ол рөлдерді, деңгейді, декорацияны өзі таңдап, тіпті

кейіпкердің тағдырын да өзгерте алады; бұл ойында бала "билеуші" рөліне кіреді. Ұялы байланыстың зияны: әртүрлі жиіліктегі диапазоны бар техногенді

электромагниттік толқынның ұлғаюы - заман апаты; он жылдан артық ұялы телефонды пайдаланған

адамда мидың гематоэнцэфаликалық кедергілердіңбұзылуы басталады, яғни, миға зиянды заттардыңкірмеуіне себепкер болатын сүзгішті қабырғаларыбітеледі. Бұл болашақта адамның мидың қатерлі ісікауруына шалдығуына әкеліп соғады;

электромагниттік өрісті, адамның қан айналым жүйесі

көтере алмайды. Соның салдарынан адам Паркинсонауруына шалдығады;

адамның электромагниттік өрістен иммундық жүйесіәлсірейді;

ұялы телефондағы кішкентай экранда ұсынылғанойынға әуестенген адамның бүйрегіне тас жиналуы жәнежүрек ауруларын әкеп соқтырады.

Бала денсаулығын сақтау үшін, сақталуы керекқауіпсіздік шаралары:

Компьютер үстелінің дұрыстығыЖас ерекшелігіне сәйкес компьютерде артық уақыт

отырмауҰялы телефонды қолдану ережелері: қоңырауға 4 секундсыз жауап бермеу; телефонмен 15 минуттан артық сөйлеспеу; телефонды құлақтың түбінде қоспау және өшірмеу; жаңбырлы күні ұялы телефонды қоспау; телефонды қуатталып жатқанда 1,5 м қашықтықта

болу; ұйықтаған кезде 2метр алыс жерге қою.Е) Рефлексия "Тауға шығу"-5 минут.Тақтаға таудың суреті ілінеді. Ұстаздар өз ойларын

ортаға салып айтады. Стикерге жазып, таудың суретінежапсырады.

Бұл коучинг мектебіміздегі педагогикалық ұжымарасында әдістемелік кеңесте өткізілді. Коучинг өткізуарқылы әріптестеріміздің қызығушылығын оята алдық.Оның дәлелі коучинг барысында теориялық материалдыталдау, постер қорғау және рефлексия кезіндегімұғалімдердің аса белсенділікпен жұмыс істеуі.Мұғалімдер WIKI беттері, подкастинг туралы мағлұматалып, ұялы телефонды қолдану ережелері туарлыақпарат тиімді болғандығын атап өткен.

Коучингті мектептегі әдістемелік кеңесте, пән бірлестікотырысында, жас мамандарға әдістемелік көмек берумақсатында қолдануға болады.


¹2 (2) 2015

74

Мақалада қазақ тіл білімінің негізін қалаушы Ахмет Байтұрсынұлыныңеңбектерінің әдістемелік маңызы ғылыми тұрғыда сарапталған. Автореңбектерге шолу жасай отырып, тілші ғалымның әдістемелікнұсқауларының тәжірибелік қырларын ашып көрсетеді.

Статья посвящена научному анализу методической значимости трудовосновоположника казахского языкознания Ахмета Байтурсынова. Авторделает обзор его трудов и отмечает практическую значимостьметодических рекомендаций ученого лингвиста.

The article focused on scientific analysis of methodological works of the founderof the Kazakh linguistics Ahmet Baitursynov. The author provides an overviewand reports practical significance of the works of the scientist linguist

"Erudit" білімберу-ғылыми

орталығының қазақ тіліоқытушысы

НАТАЛЬЯ МИНХ

Тілді оқыту өзіндік орны бар, маңызды бір саласы -әдістеме. Сондықтан оқыту әдістерін, оларғабайланысты еңбектер және тілді оқыту жүйесінқалыптастыру, тілді оқыту әдістеме саласының міндетіболып табылады. Қазақ тілін оқытуда бұл реттегіалғашқы зерттеулер Ахмет Байтұрсыновтың есіміментікелей байланысты. Ахмет Байтұрсынұлыныңқолымызда бар әдістеме мәселелері жөніндегіеңбектерінің өзі ғалымды қазақ әдістемесі ілімініңнегізін салушы, ірі әдіскер, нағыз педагог деуге толыққұқымыз бар. Ғалым-тілшінің сапалы оқытудың кілті -іздену, тиімді әдістерді тауып, пайдалана білу, сабақбарысында үнемі түрліше әдістерге сүйеніп отыру керекдеген ой-пікірі кез келген әдіскерге кажет. Бүлкөзқарастар, әсіресе, қазіргі уақытта қазақ тілін қалайдамемлекеттік тіл есебінде барлық осында тұратынхалықтардың, ұлттардың қарым-қатынас құралынаайналдырамыз, басқа ұлт өкілдеріне жедел үйретудіңтиімді жолдарын табамыз деп сан-сала бағдарламалар,оқу-құралдары, кітапшалар шығып жатқан кездепайдалы-ақ.

Тілшінің пікірінше, жақсы мұғалім деген атқа түрліәдістерді меңгеріп, соларды оқытуда қолдана білуарқылы ғана жетуге болады. Бұл әділетті тұжырымдыбүгінгі өмірдің өзі дәлелдеп отыр.

А.Байтұрсыновтың әдістемеге қатысты еңбектерінжәне ондағы айтылған мәселелерді бірнеше топқабөлуге болады:

1. Оқулықпен қатар жазылған, оқытудың әдістемесінқөрсететін еңбектер.

А.Байтұрсынов 1912 ж. мектеп балаларына арнапқазақша "Оқу құралын" жазып шығарғаннан кейін, ендіосы оқулықты қалай оқытудың әдістемесін көрсететін"Баяншы" атты әдістемелік еңбегін жарыққа шығарды.Сол сияқты оқулықтарға қосымша әдістемелік құралболып табылатын "Нұсқаушы" атты кітабы да осындаймақсатты көздеген еңбек.

Автор бұл еңбектерін мүмкіндіг інше өзі жазғаноқулықтармен бірге, сол жылдары қатар жазып, шығарыпотыруды мақсат еткен. Өйткені тілші оқу құралдары барболғанымен, енді сол оқу құралдарын тұтыну жолдарынкөрсететін әдістемелік еңбектер болмаса, бұл оқуқұралдарының тигізер пайдасы шамалы деп есептеген.

2. Қазақша әліпбидің, дыбыстың негізінде сауат ашуәдісін іске асыратын еңбектер.

А. Байтұрсынов 1910-1928 жылдар аралығындақазақша дыбыстың, әліпбидің негізінде оқыту әдісін іскеасыратын бірнеше еңбектер жариялаған. Бұған тілшініңжоғарыда айтылған "Оқу құралы" мен "Баяншыдан"басқа "Әліппе" және "Әліп-би астары" атты кітапшаларыкуә.

Автор оқытудың, білім берудің ең тиімді де керек жолықазақша "қарыптарды" (әріптерді) дұрыс үйрету,дыбыстарды сауатты жазу, оқу дейді. Сол себепті ғалымтілдің дамуы мен өзгеруіне аса мән беріп отырған. Ол:"Тілдің ғұмыры ұзақ. Оның жолы жылдап емес, жүзжылдап емес, мың жылдап саналады. Сондай ұзынғұмырының ішінде түрлі нәрселер себеп болып,өзгертілмеген тіл жоқ"...- дей отырып, 1916 жылыәліппенің жаңа түрін жазады. Бұл еңбек "Жаңа әліп-би"(Қызыл-Орда, 1926) деп атала келіп, қазақ тіліндегібасылған кітаптардың көрсеткішінде: "Жаңа құрал.Емлесі жаңа. Қазақстан Білім ордасы мектептердеқолдануға ұйғарды",- деп бағаланған ("Шора", 1913).

3. Ана тілін оқытудың әдістерін баяндайтын еңбектер.Ғалымның бірқатар еңбектері ана тілін оқытудың тиімді

әдістерін қарастырады. Бұл ретте А. Байтұсынов оқытусапалы болу үшін жаңалыққа құштар, ізденімпаз ғалым-тілші екенін көрсетеді. Оның "Ана тілінің әдісі", "Тіл-құрал" атты еңбектері - мектеп оқушылары менмұғалімдерге қазақ тілінің түбегейлі ерекшеліктерінтанытқан, үйреткен басылымдар.

А. Байтұрсынов қазақша "Әліппені" жазып шығарғансоң, қазақ тілін арнаулы пән ретінде оқуға мүмкіндікберетін жаңа оқулық жазуды ойлайды. Сөйтіп, үшбөлімнен тұратын "Тіл-құрал" атты кітап жазды да,әрқайсысын І-Тіл танытқыш, ІІ-Тіл танытқыш, ІІІ-Тілтанытқыш деп бөліп, қазақ тілінің фоңетикасын,морфологиясын, синтаксисін талдап, жүйелеп көрсетті."Тіл құралы" - қазақ мәдениетінде бұрын болмаған сонықұбылыс. Оның қазақ жұртшылығы үшін мүлде тың дүниеекендігін оқулықтың кіріспесінде автор арнайы атапөтеді. Ол осы оқулықты қазақ грамматикасына қатыстыкатегориялардың әрқайсысына тұңғыш қазақшатерминдерді ұсынады. Күні бүгінге дейін қолданыпжүрген "зат есім, сан есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу,

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢӘДІСТЕМЕЛІК МҰРАСЫ

Қазақ тілі - сан ғасырдан бері ата-бабадан мирас болып келе жатқан киелі дүние. Ол - халықтыңалтыннан қымбат кені. Тіл - адам баласының әлем бейнесін тану жолындағы түсінігінің, ойының,сезімінің, идеясының, дүниетанымының көрінісі. Тіл - халық тарихы. Тілде халық жасаған мәдениетпен өркениетің даму жолы жатады. Қазақ халқының барлық құнарлы ойы, құнды қиялы көркемсөзбен кестеленген. Сондықтан да тілдің болашағын бағамдау үшін, оның кешегі өткен тарихынбілу - қажеттілік.


75

¹2 (2) 2015

шылау, бастауыш, баяндауыш" деген т.б. сан алуанлингвистикалық ғылыми терминдердің баршасы А.Байтұрсыновтікі.

Оқулықтың тағы бір құндылығы қазақ тілініңграмматикалық басты салалары - фонетика - дыбыстуралы ғылым, морфология - сөз құрамын зерттеу, алсинтаксис сөйлем құрылысын зерттеу т. б. деп саралаптұңғыш тыңнан ғылыми жол салуында болып отыр.

4. Тіл ұстартуды көрнекілік әдіс арқылы дамытудыкөздейтін еңбектер.

Әдіскер ғалым қазақ тілін оқытуда көрнекілік әдіскеерекше мән берген. Тілшінің мектеп оқушыларынаарналған оқулықтарында да, үлкендерге арналғанкітаптарында да сөйлеуге үйретудің, тіл ұстартудыңбірден-бір жолы ретінде суреттерге көп көңіл бөлінеді.Ол иллюстративтік құралдарды пайдаланудың,оқулықтарды түрлі-түрлі суреттермен жабдықтаудыңүлкен тәрбиелік және тіл дамытушылық қасиеті бар депбіледі. Сол себепті А.Байтұрсыновтың 1926 жылышыққан "Әліппесінің" жаңа түрі көптеген суреттердіқамтыған. Сол сияқты үлкендерге арналған "Сауаташқышта" да түрлі иллюстративтік материалдармаңызды орын алған. Сонымен қатар тілші "Зерттеу менсүгіретшілік әдісі туралы" деген мақаласында да осымәселелер жөнінде пікір айтып, ой тұжырымдайды.

5. Қазақша сауатты сөйлеудің, оқудың, жазудыңәдістерін қарастыратын еңбектер.

А.Байтұрсыновтың қазақша дұрыс сөйлеп, дұрыс оқып,дұрыс жазудың, сауатты болудың амалдарынбаяндайтын көрнекті еңбектері - "Тіл жұмсар" мен "Сауаташқыш". "Тіл жұмсар" - тіл үйретуге байланыстыжазылған жаңаша еңбек. Ол екі бөлімнен тұрады. Оныңбірінші бөлімі "Сөйлеу, оқу, жазу тілін жұмыс тәжірибесіарқылы танытатын кітап" деп аталған. Ал екінші бөліміалғашқы бөлімдегі материалдарды тереңдетіп меңгеруге

арналған жаттығу-тапсырмалардан тұрады.Бұл кітаптың өзі әдістемелік жағынан бірін-бірі

толықтыра келіп, автордың өзі атап өткендей: "әріптермен әріп белгілерін, түрлі орында көбірек жұмсалатынсөз бөлшектері мен сөйлем бөлшектерін жаза білудітәжірибе арқылы жұмыс істеп үйретуді көздеген".Иллюстрация ретінде көбірек келтірілген тұтас текстер"Тіл құралдың" синтаксиске арналған 3-кітабы менересектердің сауатын ашуға арналған әліппе - "Сауаташқыш" деген кітапта орын алған. Бұларда авторҚожанасыр, Алдаркөсе әңгімелерінен бастап, халықаузындағы аңыз-әңгімелерді, билер сөздерін, бұрынғыөткен ақын-жыраулар мұраларын, Абай, Ыбырай жәнеөзінің өлеңдерін, аударма және төлтума мысалдарды,Жуковский, Красновский сияқты орыс ақындарынанжасалған аудармаларды, Ыбырай Алтынсариннің"Хрестоматиясындағы" кейбір әңгімелерді, Нысанбайақынның "Кенесары - Наурызбай" поэмасынан алынғанүзінділерді пайдаланған. "Сауат ашқыш" - әдістемелікжағынан әр түрлі тақырыпта кеңінен берілгендидактикалық материалдарымен көзге түсетін еңбек.Мұнда автордың нақтылы көздеген мақсаты өзіндік сөзжүйесінен, тапсырмалардың берілу амал-тәсілдеріненбайқалады. Жалпы алғанда, тұңғыш тiл бiлiмiнiң негiзiнсалушы ғалым, лингвист А. Байтұрсынов артына көпмұра қалдырып кеттi. Оның мұрасы өшпейдi, өлмейдi.Бүгiнгi ұрпақ пен келер ұрпаққа үлгi-өнеге болыпқалады.

А. Байтұрсынұлы хат таныту, сауаттандыру, тілдімеңгерту әдістемесін жетік білген. Бұған әліппе, тілқұралдарының құрылымы, ондағы материалдар,қолданылған әдіс-тәсілдері, сүйенген принциптері дәлелбола алады. Тұжыра келгенде, Ахмет Байтұрсынұлыәліппе, оқулықтары әдістемелік иірімдерге толы.Бұлардың бүгінгі оқыту ісімізде пайдасы шексіз.

ӘДЕБИЕТТЕР:1. Салқынбай А. Қазақтың тілші-әдіскер тұлғалары. - Алматы: Нұр-пресс, 2006.2. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас негіздері. Алматы: Print-S, 2005.3. Байтұрсынұлы А. Ана тілі. -Алматы, 1914.4. Қыдыршаев А. Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік мұрасы: фил. ғыл. канд. автореф. //Қыдыршаев А. - Алматы,1995


¹2 (2) 2015

76

Қ Ұ Р М Е Т Т І Ә Р І П Т Е С Т Е Р !"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian educa-

tion. Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (ҚазақстанРеспубликасының инвестициялар мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөзбасылымын есепке қою туралы №14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады.

Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журналжарияланымдарының тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білімберу мекемелері үшін).

Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері.

Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай жәнеЕвроодақ елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер меноқытушылардың, әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері,мақалалары, сабақ жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады.

Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар,сабақ жоспарлары қабылданады:

Жаратылыстану ғылымдары;Гуманитарлық ғылымдар;Әлеуметтік ғылымдар;Техникалық ғылымдар;Экономикалық ғылымдар;Педагогикалық ғылымдар;Білім беру мәселелері.

Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылғанжұмыстар жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс.

ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР:Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft

Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатынА4 форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбірабзацы жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қоюшрифтпен жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақ-дәрежесі жазылады. Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейінжаңа жолдан мақала мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес,мақаланың соңында жазылады. Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегінөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме (цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі(мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер, таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелеркомпьютерлік редакторларда жасалып, мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орысжәне ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылғанқысқаша аннотация берілуі керек.

Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес жәнемазмұны жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдардықабылдамауға құқылы.

Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсетеотырып, [email protected] электронды поштасына жіберіледі.

Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағысканерден өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түріндетүсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдықфотосурет қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды.

Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралысертификат береді.

Журналға мақала жариялау жөніндегі барлықсұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына

келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: [email protected]

Редакцияның мекенжайы:071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3

77

¹2 (2) 2015

У В А Ж А Е М Ы Е К О Л Л Е Г И !Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации

в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийскоеобразование" (свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от14.11.2014 г. выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан)

Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическаянаправленность публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (дляучреждений образования и науки).

Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье.

Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей,докторантов, магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работниковучреждений образования и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины,Грузии, Турции, Китая и стран Евросоюза.

К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработкиуроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям:

Естественные науки;Гуманитарные науки;Социальные науки;Технические науки;Экономические науки;Педагогические науки;Вопросы образования.

От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве,принимаются наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек.

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ:Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft

Word шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной страницеформата А4 с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацнымиотступами в 1 см. С середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименованияего места работы (учебы), должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом.После заголовка через один интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается списокиспользованной литературы. Литература указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случаеиспользования цитат, в обязательном порядке в прямых скобках указывается страница первоисточника (пример:[1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы, диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуетсявыполнять с помощью компьютерных редакторов и размещать в статье по мере их упоминания. В случае, еслиработа написана на ином языке, кроме казахского, русского и английского, к работе прилагается краткая аннотация,написанная на английском или русском (казахском) языке.

Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематикежурнала и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующемузаконодательству Республики Казахстан.

Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eur-asian education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данныхавтора(-ов) на электронный адрес [email protected].

Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускаетсясканированная копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества,выполненной в виде портретной фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимаетсяодна коллективная фотография, сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а такжете, на которых нельзя различить лица авторов, к публикации не принимаются.

Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование".

По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале "Еуразия білімі. Eurasian education.Евразийское образование" обращайтесь в Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: [email protected]

Адрес редакции:071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3

¹2 (2) 2015

78

Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала.Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher.

Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті.При использовании материалов ссылка на журнал обязательна.

While using materials reference to the journal is obligatory.

Редакцияның мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address0 7 1 4 0 0

Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе.г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3.

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25e-mail: [email protected]

Басылды / Напечатано в / Journal is published "ImPress" баспасы / Издательство "ImPress" / Publishing house "ImPress"

071400 Семей қаласы, Найманбаев к-сі, 163, 2 офисг. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2

Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editorAzamat Azatov

Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка /Design and Desktop Publishing

Didar Kambarova

Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print:05.04.2015

Пішіні / Формат / Format60х84 1/8

Тираж / Copies100 дана / экземпляров / number

Тапсырыс / Заказ / Order No727

Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс,ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып,

№14770-Ж куәлігі берілген

Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи,информатизации и информации Министерства по инвестициям

и развитию Республики Казахстан№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan,Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж

81

¹2 (2) 2015

eurasian education №2

Documents