• • D.INI DANI·~MANLII(

.vE · 0 • •

DIN HIZMETL.ERI

Editorler:

Prof. Dr. Nurullah 1\LTA~ Prof. Dr. Mustafa KOYLU

•• •• GUNDUZ EGiTiM ve YAYINCILIK

ISBN: 978-605-5584-41-2

©Tum haklan GONDOZ EGITiM ve YAYINCILIK, TURIZM SANAYI TICARET LTD. ~tne aittir. Bu kitabm tamamr ya da bir krsmr 5846 sayrh yasanrn hukumlerine gore, GONDOZ EGITIM ve YAYINCILIK, TURIZM SANAYI TICARET LTD. ~l:nin izni olmaksrzm elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayrt sistemi ile ~ogaltrlamaz, yazrh, sozJG, gorsel-i~itsel kitfe ileti~im ara~lan yoluyla yayrnlanamaz, depolanamaz.

Baskt HaZJrltk: Turker $enaltun

Ilk Baskr: 2012

Baskt: HERMES TANITIM OFSET Buyuk Sanayi 1. Cad. No: 1 0.? lskjtler- ANKARA Tel: 0312 384 34 32

GUNDUZ EGiTiM ve YAYINCILIK TURiZM SANAYi TiCARET LTD. :?Ti. Gevizlidere Mahallesi 1218. Gad. 6/8 Balgat- ANKARA Tel: 0312.472 66 62 • Faks: 0312.472 66 08 www.gunduzyayincilik.com bilgi@gunduzyayincilik.com

ENGELLi <;OCUGA SAHiP AiLELERE YONELiK MANEvi

DESTEI< EGiTiMi NaciKllLA

Toplumsal yapmm varhglDl si.irdi.irebilmesi ic;in hayati bir on erne sahip olan

aile, evlilik ve kan bagma, kart koca, ana baba, c;:ocuk ve karde~ler gibi ili~ki­

lere dayah olan, en kii<;:iik toplum birimi, bir ileti~im grubu ornegidir. insa­

ru hareket noktas1 kabul ederek gruptan kitleye yonelen bir dizi toplumsal

olu~umlarm ilk a~amastnda rnikro- sosyal c;evre olarak aile bulunur. Aile,

olu~umuna gerekc;e olan "biyolojik" boyutu a~an. "psiko-sosyal" bir gerc;ek­

liktir. Eger boyle bir gerr;eklige ula~ma~aych, kendi ch~mdili b_eraberlik or­

neklerinden farkWa~arak c;aglar boyunca insan toplumlarma temel olan etki

ve giiciini.i si.irdi.irmesi mi.i.n'l;kiin olamazch. Bu ilk toplumsal i.initede in_san­

lar ya kendilerinden dogd~ar1 ya da kendilerifiden dogan insanlarla, yin_e

tamamen insana ozgii bir birlikteligi payla~maktachrlar. Boylece aile top- ·

lumsal, ekonomik, kiilti.irel nitelikleriyle, kiic;iik bir toplum olma ozelligini

ta~rmaktachr. Bu yonleriyle insanhk tarihinde sosyal hayattn vazgec;ilmez bir

unsuru olan ailede, c;:ocugun onernli bir yeri varchr. <;Unkii c;oculdar anne

babalar1 ic;in onernlidir. Baz1 aileler ic;:in c;:ocuklart, kendilerinin bir uzanbst­

chr. Ve ken~ hayat siirec;leri ic;inde gerc;:ekle~tiremedikleri durumlarm onlar

tarafmdan ba~arllmaslDl arzu ederler. BazilarL i<;:in de kendilerirLin ana baba

'Dini 'Danl$manlrk ve 'Db! Hizmetleri I 271

olarak rollerini yeterince yerine getirebilecelderinin ispat1 olarak degerlen­

dirilmektedirler. Bununla beraber, c;oculdar ailede hazen bir sevincin, hazen

de derin i.izi.inti.ilerin kaynagt olabilmektedirler.

Ailede engelli olarak bir c;ocugun dogmast ya da bir c;ocugun daha sonra

hastahlc, kaza vb. nedenlerle engelli olmas1, ailenin var olan dengesini bozar.

Bu c;erc;evede ailenin c;ocugun engelini inkar etmesi, c;ocuga yonelik kar1~1k

duygular, klzgtnllklar, c;ocugun engeli ile ba~ etmeye ili~kin yetersizlilder,

ozel egitime gereksinim duyan c;:ocuga yonelil< yas ve suc;luluk duygular1,

c;ocugu a~m korumast, aile sisteminin dengesini bozan ve normal geli~imi­

ni ketleyen durumlara hirer ornektir. Bu nedenle, engelli c;:oculdarla c;ah~an

uzmanlar, c;ah~maya bu c;oculdarm yarn sua ailelerine ve oncelilde ebeveyn­

lerine yardim ve destek sunaral< ba~lamah.dtrlar1 •

Aileye yonelil< yardim ve destek faaliyetleri i<;erisinde psiko-sosyal nitelildi

yardim ve destegin yarn sua manevi destek saglamak da son derece onem­

lidir. <;:iinki.i aile, c;ocugun engelliligi sebebiyle oncelildi olarak "neden boyle

bir durum"la kar~ua~ngw anlamak ister. Ayru zamanda aile, engelli c;ocuga

sahip olmaktan kaynaklanan baz1 sorunlar ve duygusal karma~alarla ba~a

c;:Ikmada, c;ocugun sosyal uyumunu saglamada ttbbi rehabilitasyon, psil<o­

sosyal yardim ve desteklerle b~lil<te manevi destek ihtiyacw da hissede­

cel<tir. Bu nedenle engelli c;ocuga sahip ailelere yonelil< verilebilecek manevi

destek konularmm neler olacagt da aynca i.izerinde drirulmas1 gereken bir

husustur.

Bu boli.imde, engelli c;oculdarm ya~am ve baktm becerilerini artmct, sosyal

!Jyumlarma ailenin katlasw saglaytci ve engellilil<ten kaynaldanan sorun­

' lar1 a~maya yardimc1 ttbbi yardim ve psiko-sosyal destek yarunda, manevi

destegin onemi ve bunun nasu gerc;ekle~tirilebilecegi i.izerinde durulacal<tlr.

Bu c;erc;evede yaptlgmuz bir ara~tuma yapuan diger ara~tirmalara dayana­

rak engelli c;ocuga sahip ailelerin ya~adiklar1 sorunlar ile bunlart a~mada

ba~vurduldar1 c;ozi.im yollar1 ve bunlar arasmda manevi destegin yeri belir­

lenmeye c;ah~uacaktlr.

Sibel Yarg1c1, "Ozel Egitime Gereksinim Duyan <;ocuklannrn Aileleri ile <;ah~an Uzmanlann Kar~1la~1klan Sorunlara ve Bu S.orunlann <;ozumune Yonelik Onerilere Genel Bir Bak1~· Ozel Egitim ve Rehabilite Hizmetlerine lhtiyat; Duyan Birey/er ve Aileleri,( Ed. Said Demirel & Kamil Alptekin) Zihinsel Engelli <;ocuklan ve Aile)eri Dayan1~ma ve Yardrmla~ma Dernegi Yay., Ankara, 2005.

272 I 'Dini 'Danr.smonlrk ~e 'Djn Hizmelleri

A. Engelli <;:ocugu Ol an Ailelerin Ya~adJldart, Hissetti.lderi ve ilk Tepkiler

Ailede engelli bir c;ocugun varhgt, aile iiyelerinin hayatlanru, duygularllU,

dii~iincelerini ve davraru~lanru olumsuz yonde etkileyen bir durumdur. <;o­

cugtin engeli nedeniyle suc;luluk ve keder duymak, ozriin c;:e~itli yonleriyle

ba~ etmede yetersizlik duygusu ya~amak, uzmanlarm yonlendirmelerine

a~m derecede bag1mh olmak, c;:ocugu a~m koruyup kollamak ya da ozrii

inkar etmek gibi olums uz ya~antuar ailenin alr~Jlnu~ geli~imini bozabilir. Ai­

leler i<;in engelli bir c;:ocuga sahip olmak ya~amlarmm en zorlu deneyirnidir.

Engelli bir c;:ocuga sahip olduklarmda anne babalar ilk olarak hayal klrlkhg1

ya~amakta ve biiyiik bir endi~e duymaktadlrlar.2 A~agtda yer alan ~u ifade­

ler, engelli c;:ocuga sahip ailelerin neler hissettiklerini ve ilk anda verdikleri

tepkileri, kendi ifadeleri ile ortaya koyucu niteliktedir:

"Doktor 9ocugumda zeka geriligi olabilecegini soyleyip

bir takzm testier yaptzrmak uzere bize doktor adresi ver­

diginde hayatimm ilk $Okunu ya$adtm ... Daha ilk gun­

den 90k sarsddzm, buyuk bir panik ya~adtm. Duramu

sadece anneme anlatnm. Buyuk bir ayzpmt$ gibi butiin

akrabalanmdan sakladtm ... Daha sonraki gunlerde tek

fOZum yolunun· fOcugun Olmesi oldugunu dii$iindum.

Bunun ifin dualar ettim. Ancak yine de fOcuk agladtk­

fa emzirmeyi ihmal etmiyordum. E$im bu konuda daha

kotUydu. c;ocugu emzirmeme'!!i.istiyordu. Bu olayi ka­

bul etmesi fOk zordu ve benim de durumu kabullenme­

mi zorla$tmyordu .. .'TJ

Yuakar1daki ifadelerde zihinsel engelli c;:ocugu olan bir annenin, durumu

kabullenmede zorlandlguu, ya~adlg1 ~oku ve c;:ocuga ili~kin olumsuz tutu­

munu yans1tan baz1 davraru~lar1 gormek miirnkiindiir.

"Norolojide ilk muayenede hi; $ey pkmzyor. O~adan c;o­

cuk Geli$imi Bolumu' ne sevk ediliyoruz. iferiye G., e$im '

2 Kemal Gokcan, uozurlii c;:ocuga Sahip Ailelerin Genel Ozellikleri ve Oziirlu c;:ocuklarrn Ya~am

Becerilerinin Geli~irilmesi" Ozel Egitim ve Rehabi/ite Hizmetlerine lhtiyaf Duyan Bireyler ve

Aileleri (Edt.Said Demirel& Kamil Alptekin) Zihinsel Engelli c;:ocukfarr ve Aileleri Dayan1sma ve

Yard1mfa~ma Dernegi Yay., Ankara 2005, s. 56.

3 Fusiin Akkok, Bayan Per~embeler, ODTO Yay., Ankara 1997, s. 23.

Vini 'Dam[manhk ie 'Din Hizmetleri I 273

ve ben giriyoruz .. /(zsaca G'yi tamtzyoruz. Ondan sonra

testier uygulanmaya ba~lamyor. G:nin yaptzklarma ba­

kzyoruz ve testier bitiyor. Sabzrszzlzkla soruyoruz, sonuf

ne olabilir diye. G.'ye bakan egitimci ba~ltyor konu~ma­ya: '<;o~ugunuzun zeka geriligi var' diyor (0 szrada kz­

zzm dart bufuk ya~mda). Ardz ardma szraltyor. j[kokulu

zor bitirir; evlenemez, surekli bakuiza muhtaf biri ola­

rak kalacak vb ... d anda hani derle~ ya 'Ba~zmdan a~agz kaynar sular dokUldu: diye, i~te oyle olau. Karz ~oca goz­

lerimize baktzk. 0 bakz~larda bo~luk, fOk buyuk hayal

kmkltgt vardz. Damarlarzmdaki kan dahi durmu~tu.

$oktaydzm. Bir an once eve gitmek istiyordum. Eve gider

gitmez kari koca aglamaya ba~ladzk. jki 'saat sureyle ag­

lamaya devam ettik. G:ye aczdzm. Onu bir zavalh olarak

gordum:"~

ifadelerinde de ~ocugunda zeka geriligi oldugunu ogrenen anne babarun ilk

tepkileri~ goriiyoruz. .. .

Engelli yegeni olan bir teyzenin ~u ifadeleri de engelli ~ocuga kaqt nasll

yakla~Ildigtru gosteren 6rneklerdendir. '1tirazlar, isyanlar ve haykzrmalar

vardz ... <;ok bencilce am a ilk zamanlar tam fOcuklardan ne.fret ettim. Hatta

diger yegenlerimden bile .. :-s Yme, ~ocugu dogduktan aln ay sonra mon­

gol te~hisi ko.!_l.an bir annenin ilk zamanlar hissettikleri, 6ziirlii ~ocuga sahip

anne babanm olumsuz davrant~larma tipil< bir 6rnektir;

"<;ocugumun ozurlU oldugunu ogrendigimde kendimi

fOk degersiz hissettim. E~im focugumuzun bu durumun­

dan son· derece utamyor, fakat bunu mumkUn oldugu

kadar gostermemeye falt$zyordu. Bense duydugum SUf­

luluktan otaru aczma duygusu ile beraber a$m koruyu­

cu ve kollayzcz davramyordum."6 ·

Ayru ~ekilde anket uyguladiglffilZ ailelerin de ~ocuklarmm engelliligi sebe­

biyle iiziintii, act, endi~e vb. ~ekilde birtaktm duygu ve dii~iinceleri ya~adtk­

lart ve ~ocuklaruun engelliligini kabullenmede zorlandtklart goriilmektedir.

4 Akkok, a.g.e, s. 26.

s Akkok" a.g.e, s. 31.

6 DOrdane Uluata, 6ziirlii Bir<;ocugun Annesiyim, Esin Yaymevi, istanbul 2001, ss. 8-9.

274 I 'Dini 'Dan!jmanlzk ~e 'Din Hizmetleri

"Bunu ogrenince dunyamtz ytlaldt, 90k uzulduk; ama o

benim bir par9amdt, ne yapabilirdim. Bir anne olarak

onunla ya$amak zorundaydtm" ( 45 ya~mda zihinsel en­

gelli 90cugu olan ortaokul mezunu anne).

"Ben 9ocugumun engelli oldugunu bir y~mdayken ogren­

dim. 0 zamana kadar bir $eylerin eksikligini hissediyor­

dum. Ama kesin olarak bir ya$tnda ogrendim, ilk olarak

90k uziildum. r:;evremdeki engellileri fark etmeye ba$la­

dzm. 0 zamana kadar hi9 Jark etmemi$tim. Once kabul­

lenemedim. Belli bir sure sonra kabullendim. Bu engelle

ya$amayz da ogrendfm" (Egitilebilir ve ogretilebilir zihin-

. sel engelli 90cugu olan 43 ya~mda, ortaokul mezunu bir

anne).

"llzii.ldii.m ama isyan etmedim. Allah'm takdiridir deyip

elimden geldigi kadar egitim aldzrmaya 9all$tzm. 2001

ydmdan beri egitim aldmyorum"(Egitilebilir ve ogreti­

lebilir zihinsel engelli 9acugu alan 46 ya~mda, fakiilte

mezunu bir anne).

"Her veli gibi ii.zii.ldum. Psikolojik olarak yzprandtm.

J(abullenip rahatladzm ama doktorlara ktzgmltgzm var.

r:;unkii. beni Ankara'ya 4.5 ya$mda yonlendirdiler. Bana

'doktor bey, 90cuk 2 ya$tna geldi, hala konu$amzyor'

dedigimde ileride konu$Ur. Gayet normal dediler. Ge9

kalmama sebep oldulaf.' (37 ya~mda egitilebilir ve i)g­

retilebilir zihinsel engelli 9acugu alan, Fakiilte mezunu

bir anne).

"r:;ocugum $anszzltk nedeniyle 1.5 ya$tnda iken onun en­

gelli oldugunu ogrendim. Tabi ki dunyam yzktldt . . r:;un­

kU omii.r boyu o diyetli, her $ey onun i9in serbest degil,

mama ve sebze, ozel undan ekmekle besleniyor" (43 ya­

~mda· ogretilebilir zihinsel engelli 9acugu ·alan, ilkakul

mezunu bir anne).

"r:;ocugum 9 ayltkken hastaneye yattz. Orada tedavi go­

ruyordu ama durumu iyiye gidiyordu. Ak$amustii. bir­

den bire 90k kotii. oldu. Doktorlar bize 90cugumuzun An-

'Dini 'Danl/manhk ~e 'Din Hizmetleri 1275

karaya giitUrun deyince hemen giitUrduk. Orada beyin

felci geyirdigini ogrenince ~ok oldum. 0 anda ben olmek

istedim. c;unkii. fOcugum bir ay yogun bakzmda kalde:'

(36 ya~mda ortopedik ve konu~ma oziirlii <;:ocugu olan,

ortaokul mezunu bir arme).

Engelli <;ocuga sahip arme babalarm ya~achldart duygulardan biri.de, bu du­

rumu yapttldart bir hatarun ya da giinahm bedeli olarak ya~adtldartru dii~ii­

nerek, kendilerinin cezalandrrtlmt~ olabilecegini hissetrrieleridir.

Ara~trrmamtza kattlan 41 ya~mdaki ogretilebilir zihinsel engelli <;ocuga sa­

hlp olan armenin ~u sozleri de, <;ocugunun durumunu cezalanduma olarak

gordiigunii gostermektedir:

"Ben bir yanll~ yaptem da Alla!z'em onun ifin beni mi

cezalanderdz diye soruyorum kendirne."

Ayru ~ekilde 25 ya~mdaki egitilebilir zihinsel engelli <;ocugu olan bir arme de;

':Allah'zm niye bunu bana verdin, ben sana ne kotUlUk yaptzm. Beni cezalan­

dmyor musun? Gene de sendengelen her ~eye razzyzm" sozleri ile <;ocugunun

engelliligi sebebiyle cezalandutldigrm dii~iinmekte; bir yandan da durumu­

na· nza gosterme egiliminde oldugunu dile getirerek, karma~lk duygular

i<;inde oldugunu anlatmaktadu.

30 ya~mda spastik <;ocugu olan bir arme de <;:ocugunun durumunu giinah

olabilecek bir davraru~m sonucu olar~k gorme egiliminde oldugunu ~u ifa­

delerle dile getirmi~tir.

"Kom~umun biri bana Kandil gecesin¢e e~imle birlikte

olup olmadegzmz, bu yuzden fOcugumun engelli olabi­

lecegini soyledi. Bu benim kafama takzlzyor Gerfekten

boyle bir ~ey var me? Mubarek gecelerde cinsel ili~kide

bulunmak gunah me?"

Bu orneklerden de anla~tlacagt gibi, oziirlii .<;:ocuga sahip olan ailelerde ~ok,

red, a~m iiziintii ve depresyon, kar~tt duygular ya~ama, su<;:luluk, ktzgmhl<,

utanma-slktlma davraru~lart gozlenrnektedir. Eger aile rehabilite hlzmetle­

rinden yararlarur, <;:evresindekilerin destegini alrr, olumlu tutum ve davra­

ru~larla kar~tla~rrsa, uyum ve yeniden diizerueme ile oziirliiliik halini kabul­

lenrne durumunu daha rahat ger<;:ekle~tirebilir. Ailelerin ya~adtklart bu du­

rumlar, engelli <;:ocuga sahip ailelerin tepkilerini a<;:Iklayan ve en yaygm olan

276 J 'Diui 'Dalll/lllanlrk ve 'Din Hiznretleri

"A~ama Modeli" ile a~Ikl.anmaktad!r. Buna gore farkh ozelliklere sahip ~o­

cugu oldugunu ogrenen anne babalar, ilk a~ama olarak duygusal bir karma­

~tkl.Lk i~ine girerler, davr~lar1 ve dii~iinceleri karm~lkt:tr, yogun bir ~ok,

karma~tkl.Lk ve ~a~kmhk ya~anmaktad!r. Daha sonra yas, a~m iiziintii, hayal

kmkligf kayg1, red, su~luluk ve savunma mekanizmalarmm yo gun ya~anrugt

"tepkisel a~ama" gelir. Bunu ise, "Ne yapuabilir?" "Neier Yapabilirim?" soru­

larmm sorulmaya ba~lanc:hg1 "uyum ve duruma ah~ma a~amas1" takip eder.

Aileler daha sonra bu konuda bilgi ve becerilerini geli~tirmeye, ~ocuklan ve

kendileri i~in planlar yapmaya ve gelecegi dii~iinmeye ba~larlar.

Engelli ~ocuga sahip ailelerin tepkilerini a~Iklayan ikinci model ise, "Surek­

li iizuntU Modeli"dir. Bu yakla~Ima gore, aileler gerek aile i~i ya~antllara

ve ~ocugun farkliligma, gerekse toplumsal tepkilere bagll ol~ak siirekli bir

iiziintii ve kayg1 i~indedirler. Bu dogal bir siire~ olaral< algu~;:Ucta ve pa­

tolojil< bir durum olarak dii~iiniilmemektedir. <;ocugun farkliligmm kabulii

ve bu iiziintii bir arada ya~anabilir ve ailenin uyum siireci boylece geli~ir.

D~iincii model alan "Ki~isel Yapzlanma Modeli" ise, duygulardan ~ok bili~i

temel almakta ve ailelerin farkli tepkilerini, bu durum kar~1smda yapttkl.ar1

farkll yorumlara ve farkh alguara baglamaktad!r. Ba~ka bir ifade ile anne ba­

balarm kendilerine ve ~ocuklarma ili~kin ge~mi~ deneyimleri ve beklentileri

ailelerin tepkilerini belirlemektedir.

Engelli ~ocuga sahip ailelerin tepkilerini a~Iklayan dordiincii model ise,

"<:;aresizlik, GuysuzlUk ve AnlamsLzltk" modelidir. Engelli bir ~ocugun arme

babada olu~turdugu duygular, yakm ~evrenin (yakm akrabalar, arkada~lar,

kom~ular) tepkileriyle ~ok yakmdan ilgilidir. Onlarm durumu olumsuzluk

ve ~aresizlil< olarak algtlamast, arme babanm da benzer duygulara sahip ol­

masma neden olmaktad!r.

Tiim bu modeller, bize ailelerin ~ocuklarmm engeli nedeniyle ya~ad!klar1

konusunda ipu~larl vermektedir. Bununla beraber, her ailenin kendine ozgii

oldugu, ya~adtkl.armm ve geli~imlerinin de kendine ozgii oldugu hatlrlan­

mahd!r.7

7 Akkok, a.g.e. ss. 17-18; Fiisun Akkok, *Farkh Ozelliklere Sa hip <;:ocuk Ailelerl ve Ailelerle Yap1lan <;:ah$malar"; Ozel Egitime Giri~. (Ed. Ay$egUI Ataman) Giiridiiz Yay .. Ankara 2003, ss. 122-123;

Akkok & Ozer, Ya~amrn Diger Penceresi, OzgOr Yay., istanbul 2005, ss. 12-13.

'Dini 'Danqmanlrk ~e 'Din Hizmetleri j277

B. Engelli <;ocuga Sahip Ailelerin Ya~a<hg1 Baz1 Stkmtl ve Zorluklar

Aile en kii<;iik sosyal grup olarak dii~iinilldiigiinde, aile i<;inde anne baba ve

c;ocuklarm yogun bir etkile~im ic;inde oldugu goriiliir. Ozel egitim gerekti~

ren c;ocuklarm oldugu aile ortarnmda c;ocugun engelliligi nedeniyle ya~anan baz1 zorluldar ve slkmt:J..larla birlikte ailenin c;ocugun bakuru ve tedavisi ic;in

ayudtgt zaman ve harcamalar, ailenin hayat:J.nda onemli bazt degi~ikleri de

beraberinde getirir. Aile ortarnmda c;ocugun huzurlu ve saghkh bir ~ekilde ya~ainml siirdiirmesinde oncelilde c;ocugun ozelliklerinin tarunmast, c;ocu~

gun kabul edildigi bir ev ortamt olu~turulmast, ba~ta devlet tarafmdan ve

sivil toplum orgiitlerince ailenin psiko~sosyal ac;tdan desteldenmesi ve bu

konularda egitilmesi son derece onemlidir.

Aileye verilecek manevi destek ac;tsmdan da, ailenin engelli bir c;ocuga sa~

hip olmasmdan kaynaklanan bazl ~lkmt:J. ve zorluklaruun bilinip tanmmasl gerekir. Bu nedenle ailenin engelli c;ocuga sahip olmas1 sebebiyle kar~ua~a~

bilecegi sunnt1 ve zorluklar; c;ocugun bal<lllU, ihtiyac;lar1 ve tedavisiyle ilgili

olanlar, ailenin hayat:J.nda meydana gelen degi~ikler; ailedeki diger c;ocuk~

larm engelli karde~le ili~kileri ve onlarla ilgili ailenin ya~ayabilecegi baz1 s1~

kmt:J..lar; c;evrenin tutum ve davrant~larmdan kaynaldanabilecek sll<U1t:J..lar;

engelli c;ocugun gelecegi ile ilgili bazt endi~eler ~eklinde srralanabilir.

Engel tiirii ne olursa olsun, engelli bir c;ocugun tedavisi, bakrrru ve ihtiyac;lart ac;tsmdan ailenin birtatam gorev ve sorumluklart bulunmaktadrr. Bu gorev

ve sorumluluklar yerine getirilirken, bazt slkmb ve zorluklarla kar~ua~mak miimkiindiir.-i~te bu konuda ya~anan zorluk ve soontllar, aileler tarafmdan

a~agtdal<i orneklerde oldugu gibi dile getirilmi~tir.

"E~im benden daha r;ok etkileniyor. B'nin duzenli bir uykusu olmadzgz ir;in 24

saat anneye bagzmll bir r;ocuk. Ben sabahlara kadar bekledigimizi hatzrla­

rtm. 1-2 saatlik uykuyla i~e gittigimi hatzrlarzm>«

"Bizim ilk szkzntzmzz saglzk problemleriyle ba~ladz. 0 sagllklz bir bebekti.

E~im goreve ba~ladtktan sonra O:da bir gerileme oldu, dokuz aydan sonra.

Bir ya~zna geldiginde evimize gelen bir misafir vasztaszyla hareketlerinin di~

ger r;ocuklardan jarklt oldugunu jark ettik ve e~imin onerisiyle doktorumuzu

deg~tirdik. Ebey; "Demir noksanllga var" dedi. Bir yzl Oya szvz yiyecekler

yanznda demir igneleri vuruldu. Diger buyuk oglumuzda bunlarzn hir;birini

ya~amadzgzmzz ir;in bize r;ok zor geliyordu:19

8 Akkok & 6zer, a. g. e., s. 36.

9 Akkok & 6zer, a.g.e_, s. 42_

278 I 'Dini 'Donlfmonlrk ~e 'Din Hizmetleri

Anne babalar da engelli c;:ocuklanrun bakun, ihtiyac;:lar1 ve tedavileri nokta­

smda kar~ua~IJ.klan slktnhlar1 ~u ifadelerle dile getirmi~tir.

"Rahatstzltgz sebebiyle dogru durii.st yemek yediremiyo­

rum, oturtamlyorum, surekli bakzm gerektiren bir durumu

var. Sag,. solu dagzttyor, fevredekilere bazen zarar veriyor.

Bir topluma girdiginde 'bu sakat mt?' diye soruyorlar" {47

ya~mda spasti.k c;:ocugu olan, okur yazar bir anne).

"9ocugum engelliltgi ile birlikte diyet oldugu ifin onu her ·

yerde serbest bzrakamzyorum. Surekli ilgilenmek duru­

mundayzm:' ( 43 ya~mda ogreti.lebilir zih.insel engelli c;:o­

cugu olan, illcokul mezunu bir anne).

"Yemek yeme ve tuvaletle ilgili sorunlar yafadtk. Fakat ~u

anda kendisiyle iletifime ge9tim. En biiyuk sorun istegini

soyleyememesi, konufamamast" (38 ya~mda egitilebilir ve

ogreti.lebilir c;::ocugu olan, fakiilte mezunu bir baba).

"Elbiselerini kendisi giyemiyor. Ona yardtmct olmak giy­

dirmek zorundaytm. Evde rahat durmuyor. Etrafta olan­

larz dagzttyor. Usandtm. Ne yapacagzmz bilemiyorum. Bu

konuda yardzmct olunmasmt istiyorum:' (36 ya~mda zi­

hinsel engelli c;:ocugu olan, okur yazar bir anne).

Engelli c;:ocugu olan arme babalar, c;:oculdarmm bakrm ve ihti.yac;:lar1 ile il­

gilenmek, hatta yukar1daki orneklerden de anla~uacag1 iizere c;:ogu zaman

siirekli onlarm yanlarmda olmak durumunda olduklarmdan, gi.inliik ya~am

tarzlarmda da onemli degi~ikler olmakta, sosyal ili~kileri ve kendilerine

zaman ayrrma ac;:1smdan da baz1 si.kmtuar ya~amal<tadular. Otisti.l< c;:ocugu

olan bir baba, bu konuda ya~adlldarrm ~oyle <ipe getirmektedir:

"Benim i9in zevk diye bir ~ey yok her ~ey fOcuklartm i9in.

Misafirlige gidemiyoruz arttk, ben kimseye yuk olmak is­

temem, zaten gittigimiz insanlarda da seficiyim. Az kifiy­

le ailecek goriifuyoruz, aramzzda kznlmtfm, dokiilmiifun

hesabt olmuyor, buna ragmen ben huzursuz oluyorum.

Ornegin gittigimiz yerlerde bilgisayarz kurcaltyor, otur­

dugumuzdan key if alamtyoruz, huzurumuz bozuluyof.'10

10 Akkok & 6zer, a.g.e., s. so.

'Dini 'Danljnumltk re 'Din Hizmetleri I 279

"Sosyal ya~antzmzz bitiyor, mesela akrabalara gittiginiz­

de rahat olamzyorsunuz. Kom$uda, tatilde, bir eglence­

de akhmzda hep bu var. Bir ~ey anlatamzyorsunuz da,

merak var, 'A.caba·$U anne yaptyor. Eger geldiyse gozii.­

nuz hep ustUnde olacak; her $eyden ~lSltlanmak zorun­

dasmtz. Merak ediyorsunuz, fOcugunuzu frenlemek zo­

runda kallyorsunuz. Gozii.nii.z hep fOcugunuzun ii.stUn­

de. Bir dii.gunde rahat edemiyorsunuz, gittiginiz yere de

ayak uyduramtyorsunuz. Sonra kenqinizi i$inize verip

konsantre olamzyorsunuz. Unutkanlzk ba$fadz bende ve

yorgunluk var tabii. Rakamlarz akltmda tutamamaya

ba~ladtm,fiziksel ve zihinsel yorgunluk var.'

E~i ve kendisi opera sanat<;:ISI olan bir baba, <;:ocugunu11 engelli olmast nede­

niyle onunla ilgilenmek ve ihtiyac;:lanru gidermek zorunda kaldtklarmdan,

bu durumun sanat hayatlarnn ilasil etkiledigini ~oyle anlatmalctadtr:

"Bizim, ~imin de benim de sanat hayatzmtzt bitirdi. Yapa­

bilecegimiz fOk fey vardz. Artzk eskisi gibi degil. Ben jazla

dl$anya pkamadzgzm if:in sanatsal anlamda dostlarzmz

kaybettim, aramamaya ba$laymca fOk dogaldzr, aramz so­

guyot; ili$kiler kopuyor. Sanatsal ve sosyal yonden hayatz­

mzz degf$ti. Yakzn ili~kilerde oldugumuz aileler, arkad~la­

rz,;;~z vardz, ancak B'yle ilgili olmaya karar verdigimizden

itibaren bu dostlardan, bu arkad~lardan koptuk .. :'

<;ocugu engelli olan bir ba~ka baba. ise, giinliik hayatlarmm ve sosyal ili~ki­

lerinin c;:oculdarmm durumu sebebiyle nasil ~ekillendigini ve etkilendigini

-~u ifadelerle dile getirmektedir.

''Artzk e$_im zamanmm % 90'tm, ben de i$ten arta ka-.

Zan zamanzmm % BO'ini i'ye aymyoruz. Dersine zaman

aymyoruz, gezdiriyoruz, fOcuk eglencelerine gotUrii.yo­

ruz. Bizim sosyal faaliyetlerimiz yok denecek kadar az.

izne gittigimde moralim bozuk donii.yorum artzk. (:ii.nkii.

akranlarmt gordii.gii.mde moralim bozuluyor, artzk izne

memleketime gitmiyorum. "11

11 Akkok & Ozer, a.g.e., s. 60.

280 I 'Dini 'Dan!lman/,k ~e 'Din Hi<metleri

Anl<et uyguladJguruz anne babalar da engelli c;:ocuga sahip olrnarun ya~am-·

larm1 olumsuz yonde etkiledigini ifade etmektedirler.

"Kendime ayzracak zaman bulamzyorum" (28 ya~mda

spastik c;:ocugu olan Ukokul mezunu bir baba).

"Zaten bir yere gittiginizde hareketleri fark edildigin­

de horlamyorsunuz ve orada durmak istemiyorsunuz.

Ama hazen bir yere gitmek zorunda kalzyorsunuz. <;o­

cugunuz sebebiyle gidemiyorsunuz" (Ya~lffi belirtmemi~.

egitilebilir ve ogretilebilir zihinsel engelli c;:ocugu olan

bir anne).

"Zamanimm {:Ogunu r;ocugumla ilgilenerek ve onun ya­

mnda bulunarak gefiriyorum. KolnfUlarzma dahl gidemi­

yorum. Onu gotiirdugumde etrafi. dagtttlgt ir;in ho#arma

gitmiyor. Ben de bir yere gitmeye fekiniyorum" (35 ya~mda

zihinsel engelli c;:ocugu olan, Ukokul mezunu bir anne).

Engelli c;:ocuga sahip anne babalarm ya~adJg1 onemli s1kmblanndan ve kar­

~ua~b.klarl zorluklardan bir digeri de, aile bireylerinin, yakm akrabalarm ve

c;:evrenin olumsuz tutum ve davraru~lar1dir. A~a~daki ornekler bu noktada

anne babalarm ya~adJ.klaruu ortaya koymaktadir.

"Nerelere ba~vuralzm, nerelerden yardzm almz?" diye

ara~tzrmaya ba#adzk. Bize dogumevinin onerisi, genetik

yonden geli~mi~ bir universite hastanesi oldu. E~e dos­

ta sorarak genetik konusunda dii.nya r;apznda bir dok­

tor oldugu siiylenen ve bize yararz olacagz dii.~ii.nii.len bir

bayan doktora gittik. Am an Tannm!... Gitmez olaydzm.

Kapzdan girer girmez, henuz ~ikte iken 'Neden geldiniz?'

diye bir soru ile kar~zla~tzk. iki gozii. iki r;e~me ben, 1<;o­

cugun kromozom jazlasz varmz~' deme gajletinde bulun­

dum. 0 kii.ltii.rlii., bilgisi dii.nya olfusii.ndeki doktor ~ekil

degi~tirdi ve avazz r;zktzgz kadar bagzrarak 13o$a dogur­

mu~sun, bu r;ocugun kalbi de hasta, bu r;ocuk ya~amaz,

olur. Neden dogurdun?' Hir; mi doktora gitmedin?" gibi

abuk, sabuk onyargzlz birtakzm cii.mleler soylemeye ba$­

ladz. Zaten $a$kzn ve ii.zgii.n olan ben yzkllml$tzm. Artzk

duymuyor; du~ii.nmii.yor; sadece aglzyordum."

'Dini 'Danl[nf~nilk -le 'Din Himzetleri I 281

"E$im taraftndan 'Sag/am bir r;ocuk doguramadm' sur;­

lamaszyla kar$L kar$zyayzm:'

"Bir iki ytl r;ok sarstldzm. Aileminfazla yardzmcz olma­

YL$L, e$imin r;ocuga ve bana kar$t duyarstzlzgt iiziintii.lii

giinler ger;irmeme neden oldu"

"E$imden tam destek alamadzm. Yakmlanm da maddi

ve manevi olarak yeterince destek olmadt" (41 ya~mda,

spastik c;ocugu olan lise mezunu bir anne).

"Oncelikle toplumumuzda hor goriildiigiimiize ve a$a­

gtlandtgtmzza $ahit oldum, ama imktmlanm olr;iisiinde

toplumun ban a ve r;ocuguma bunu yapmasma izin ver­

memeye r;alz$tzm" ( 43 ya~mda, egitilebilir ve ogretilebilir

zihinsel engelli c;ocugu olan ilkokul mezunu bir anne).

"Sokakta arkada$farz taraftndan alaya almdtgmz gor­

diim ve r;ok iiziildiim. On/arm anne babalarmtn bun­

dan haberi yok mu acaba? f:;ocugumu aralarma allp

oynatsalar iyi olmaz mz?" (28 ya~mda, egitilebilir ve og­

retilebilir zihinsel engelli c;ocupu olan ortaokul ~ezunu

bir anne).

Engelli c;oc:uga sahip anne babalann ya~adtg-t onemli endi~elerden biri de

c;ocuklanrun gelecekleri ile ilgilidir. Anne babalar, c;ocuklanrun engeli se­

bebiyle kar~Ila~t:J.klan slkmt1 ve zorluklart d~iinerek onlarm gelecegi ile il­

. gill kaygtlanmakta ve kendilerinden sonra c;ocuklarmm ne olacagma ili~kin

· endi~elenmektedirler. Nitekim, otistik c;ocugu olan bir baba, bu konudaki

endi~elerini ~oyle dile getirmektedir:

"Bizim ilk r;ocugumuz Y. Altz sene.r;ocugumuz olmadt.

Yyi isteyerek. diinyaya getirdik. ·Get; konu$tu, doktorla­

ra gotii_rdiik, o zaman Ankara'da degildik. Doktor 'Her

r;ocuk, her $eyi aynz zamanlarda yapamayabilir' dedi.

Sonra t~his kondu, ogrendik; r;ok etkilendik; karamsar­

lzga kaptldzk. 'Gelecekte ne olacak?; 'Biz oliince ne yapa_­

cak?' diye dii$iinmeye ba$ladzk"12

12 Akkok & Ozer, a.g.e., s. 33.

282 l Vini Von&~ma.nltk ~e Vin Hizmetleri

"Bir fOcuk goruyordum; belki B: den daha kiifuk, ama

normal bir fOcuk ve 'Niye' diye isyan ediyordum. 'Niye be­

nim fOcugum ozurlu veya digeri gibi algzlayamzyor?' ve

inamn eger_fok gUflu duygularzm olmasaydt, ben i1J.tiharz

bile. du~unmii{;tiim, size yemin ediyorum. Sonra kurtulu~

olmadzgzm fark ettim, filnkii benden sonra o fOcuk ne

olacaktt ve hala surekli du~uncem, 'Ben yarm oldugum

zaman bu fOcuk ne olacak?' annede de bende de bu:'13

Ayru endi~eleri, ankete katlian 65 ya~mda bir babaanne ~oyle d.ile getirmek­

tedir:

"tlzuldum, elimden geldigi kadar tedavisi ifin ugr~aca­

gtm diye d~undum. Ben babaannesiyim. Ana baba ayn,

fOCukla ilgilenen kimse yok. Ben hastayzm. 65 ya§tnda­

yzm. Maddi ve manevi her konuda ilgilenemiyorum. % 70

zihinsel engelli bir fOcuga aybk baglanmaszm istiyorum.

Heyet raporunu teslim ettim. Bir sonuf alamadzm. Y~i~

kart her yerde geferli degil, fazla ilgilenemeyecegim. Ben­

den sonra bu fOcuk ne olacak? r;;ok uzUluyorum." .

Ayru ~ekilde spastik c;:ocugu olan 41 ya~mdaki lise mezunu bir anne de c;:ocu­

gunun kendisinden sonra ne olacagma ili~kin endi~elerini ~u sozlerle ifade

etrni~tir:

'~cz, buyuk bir acz, hif ge9meyen, hifbir agrz kesicinin

iyile~tiremeyecegi bir acz, ya~adzgzm surece bende kala­

cak, e~degeri olamayacak kadar buyuk bir acz. Her ~eye

ilaf olan zamanm dahi, hafiflemedigi ifimi hep kanatan

bir acz. Yavrum ifinse mahrumiyet, mecburiyet, bundan

sonra ya ben olursem o ne yapar?"

Engelli c;:ocuga sahip ailelerin ya~ad.t.klan stkmtl ve zorluklardan biri de, en­

gelli c;:ocuk ile karde~leri arasmdaki ~kilerden kaynaldanandtr. Engelli bir

karde~le biiyiime, normal karde~lerin giinliik ya~amlarmda pek c;:ok yonden

degi~iklige yol ac;:makta; psikolojik uyum v~ geli~melerinde bazt gi.ic;:liikler

ya~amalarma neden olabilrnektedir.14 Aynca, anne babarun, engelli c;:ocuk-

13 Akkok & Ozer, a.g.e, s. 3.

14 J. M. Kauffman & DP. Hallahan, Exceptional Children: Introduction to Special Education. Boston: •

Vini Vanl$manlrk ~e Vin Himretleri I 283

Ian ile baktm ve ihtiyac;lan c;erc;evesinde daha fazla ilgilenmek zorunda kal­

dlldarmdan, diger c;ocuklartyla yeterince ilgilenememekten kaynaklanabile­

cek bazt st.kmlllar da bu konuda dil<kat c;ekmektedir.15

Otistil< karde~iyle daha fazla ilgilenilmesinden dolayt onu klskanan karde­

~inin yaptlgt ~u davraru~. bu konuda ya~anan sorunlart anlamaya yardunct

olabilecek niteliktedir:

"Engelli olmayan karde~ annesinin olmadzgz bir zamam

kollaytp karde~ini banyoya sokar ve bir guzel yzkar. Tam

bu olaym uzerine anne gelince; 'ben yapmadzm o girmek

istedi diye kendini savunur' anne de 'ama biliyorsun

onun otizmi var deyince r;ocuk da bende de yzkamatizm

var' diye cevap verit'16

Otistik c;ocugu olan bir baba da klzmm, karde~inin otistik oldugunu kabul­

lenmek istemedigine dil<l<at c;ekerek, engelli olmayan c;ocugunun ya~adtg1

stkmtlyt dile getirmi~tir. "J(zzzmzza da karde~inin otistik oldugunu soyledigi­

mizde 'Yok benim karde~im otistik degildir' dedi. Kabullenemedi:'17

Ankete kattlan diger anne babalar da sagW<h c;oculdarmm engelli karde~leri

sebebiyle ya~adlidart soontliar1 ve ailenin kar~tla~tigt zorluklart ~oyle ifade

etmi~lerdir:

"Stk szk hastaneye gidiyoruz. c;ocugumu egitmekte zorla­

myorum. Karde~iyle sorunlar ya~zyor" ( 43 ya~mda, egiti­

lebilir zihinsel engelli c;ocugu olan okur yazar bir anne).

'1(endisinden ya~r;a buyuk abisi karde~i ile ilgilendigi­

miz ir;in aglzyor, hzrr;mla~zyor. Onun e~yalarzm elinden

alzyor. Abisine nastl davranacagzmzzz, ne yapacagzmzz

bilemiyoruz iki r;ocukla ugra~mak beni yoruyot' {37 ya­

~mda, ogretilebilir ve egitilebilir zihinsel engelli c;ocugu

olan ilkokul mezunu bir anne).

Allyn and Bacon. Publisher 1994, ss. 499-501.

15 Emine Ahmetoglu, Zihinsel Engel// c;ocuklarm Kardq fli$kiferinin Anne ve Kardq Afg1farma Gore Degerfendirlfmesi, (YDT) Ankara Oniversitesi Fen Bilimleri Enstitus(l 2004, s. 23-28.

16 lnci Vural Kayaalp, Otizm ve fleti~im Probfemi, Evrim Yay.,lstanbul2000, ss. 68-69.

17 Akkok & Ozer, a.g.e., s. 23.

284 I 'Dini 'Dan1Jnumltk re 'Din Hiznrelleri

C. Engelli <;:ocuga Sahip Ailelere Yonelil< Manevi Destegin 6nemi

Engelli c;ocugu olan ailelerin kar~ua~tlklan stkmtl ve zorluklar ile ya~adtk­

lart karma~Ll< duygularla ba~edebilmeleri ayru zamanda ya~adtklart durumu

daha makul bir ~ekilde anlarnlandtrabilmeleri ve c;ocuklartrun engellilik du­

rumunu kabul etme siirecinin daha lasa siirmesi i«;:in manevi destegin ge­

rekliligi kendiliginden onem kazanmaktadtr. Zira bir problemle kar~ua~an

birey, sahip oldugu manevi degerlerinden ve dini inancmdan, problemin

c;oziimiine ili~kin bir c;tkt.~ yolu bulmaktadtr.

Nitekim yaptlan ara~t1rmalarda, insanlarm % 45'inin stresli zamanlarmda

birtalam dini davraru~lan gerc;ekle~tirerek sorunu a~maya «;:ah~tlklart, has­

tahk, oliim vb. olumsuz bir durum kar~tsmda ise insanlarm % 78'inin dini

degerlere yoneldikleri tespit edilmi~tir. Bu ve benzeri ara~tlrmalar, insanla­

nn stresli ve problernli zamanlarmda dine miiracaat ettiklerini, dini inanca

ve uygulamalara yonelerek problemlerinin «;:oziimiine yonelik bazt metotlar

uyguladtklartru gostermektedir. Stres arunda ya~anan durum veya olayla

ba~edebilmek ic;in insanlarm bu ~ekilde dine yonelmeleri, bilinc;:li bir yonel­

medir.18 Zira stresli bir dururnda insanlarm anlama, davraru~lartru kontrol

etme ve kendilerine olan giiven duygusu tehlike ic;ine gir!p.ektedir. Bu ne­

denle insanlar stkmtllt anlarmda dine ve maneviyata yonelmektedirler.

Ayru ~ekilde afet, kronik hastahk, sakathl< veya zuliimle kar~tla~an insan, bir

yandan tJbbi veya hukuki yollarla bundan kurtulmaya «;:ah~trken, o~e yandan

da c;ogu kez "neden bu olaylar ba~1ma 1 ba~uruza geldi" ~eklinde zihinsel bir

sorgulama, a«;:lklama getirme ve anlam bulma c;abast i«;:ine girebilmektedir.19

Ya~adtgt durumu ari.lama ve anlarnlandtrma c;:abast, ayru zamanda bireyin

bu durumu kabullenmesine yardtmct olacakttr. Bu itibarla bireyin, ya~adtg1

beklenmedil< bu olayla ilgili sordugu "ni«;:in ben?'; "neden boyle bir durumla

kar~ua~tlm?"sorularmm cevabtru bulmada yardtmct olacak nitelikte manevi

destege ihtiyact bulunmaktadtr. <;:iinkii ya~anan olay, ki~i i«;:in hayatlru al­

ti.ist edebilecek, giinliik ya~arntru zorla~tlracak bir nitelikte ise, buna ili~kin

sorularm cevaplartru bulmada birey zorlanabilecektir. Ya~anan dururnun

nastl meydana geldigini ac;:udayabilecek cevaplardan ziyade "nlc;:in" boyle bir

durumla kar~tla~udtgma yonelik sorularm cevabt, pek kolay bulunabilecek

18 Charles A. Schafer, Richard L Gorsuch, "Situational and Personal Variation Coping~ Journal for The Scientific Study of Religion, 32 (2), 1993, s. 136.

19 Cafer Sad1kYaran, Kotiiliik ve Teodise, Vadi Yay.lstanbul1997, ss.?-8.

Vini 'Donl(riiDIIlzk ie Vin Hiznzetleri I 285

nitelikte degildir. i~te, istenmedik ve beklenmedik bir olayla kar~tla~an hire­

yin, ya~ad1g1 olayla ilgili anlama, anlamlandrrma c;:abasma yardJ.mc1 olacak

~ekilde bilgilendirici ve rehberlik edici ~ekilde manevi destege ihtiyac1 bu­

lunmaktadrr. Bu nedenle ya~adJ.g1 olay. anlama ve anlarnlandrrma ac;:1smdan

dini referansh anlatrm, birey ic;:in onernli bir bilgi kaynagt olabilir. Ni.tekim

Kose ve Ki.ic;:i.ikcan tarafmdan, 1999 depremi sonras1 yaptlan ara~t~rmada,

depremzedeler tarafmdan deprem olaymm, ':Allah'm i~i, uyar1, imtihan, ib­

ret, ceza, ki.ic;:i.ik klyamet, klyamet provas1, kader, mukadderat, Si.inettullah"

gibi kavram ve kelimelerle dini mahiyette algtlandtgt ve anlarnlandrrtldtgt

gozlenmi~tir.20 Ayru ~ekilde, Pargament ve arkada~larmm 586 l<i~i i.izerinde

yaptlklan bir ara~tlrmada, dini inanc;:larm bazt olaylan anlamaya yardrmct

oldugu belirlenmi~tir.21

Dini inanc;:lar, en azmdan, sorunlann i.izerine gitmenin en bi.iyiik engeli olan

belirsizlikleri ve ku~kulart ortadan kaldtrrr. Klsaca dini inanc;:lar insanlara

hayatm sorunlarmm c;:ozi.imlenebilecegini anlatlr. <;i.inki.i anlama, bilgi sahi­

bi olma ve farkmdahk, insanda bir ~eyler yaptlabilecegi duygusunu uyandJ.­

m.22 Bu itibarla engelli c;:ocuga sahip aileler de c;:ocuklarmm "neden engelli

oldugunu" anlamaya c;:ah~~rken, dine ve manevi degerlere ba~vurarak "ne­

den" sorusunun cevabllli bulmaya <;ah$Irlar. Anl<ete kattlan anne babalar,

c;:ocugunun engellilik durumunu Allah'm takdiri ve bir imtiharu olarak de­

gerlendirmi~ler gozlenmi~ ve ya~adJ.klar1 durumu bu ~ekilde ac;:lklarru~lardrr.

"Allah insanlan degi~ik yollarla stnav yapzyor. Engelli

r;ocuk sahibi insanlarz da bu yolla szmyor Onemli olan

bu smavdan ba~anlz bir ~ekilde r;zkmak" (28 ya~mda,

egitilebilir ve ogretilebilir zihinsel engelli c;:ocugu olan

lise mezurm baba).

'1lk olarak r;evremdeki normal r;ocuklara baktzkr;a '.ltl­

lah'zm neden benim r;ocugum?" diye du~undiim. Sonra

demek ki Rabbim bana bunu layzk giirmii~ beni boyle

imtihan ediyor" (43 ya~mda, egitilebilir ve ogretilebilir

zihinsel engelli c;:ocugu olan ilkokul mezunu bir anne).

20 Ali Kose & Talip KOc;Okcan, Dogal Afetler ve Din, Emre Yay:, Istanbul 2006, s. 86.

21 · J. Newman & K.Pargament, "The role of religion in the problem solving process~ Review of Religious Research, 31,1990, s. 390.

22 Kose & KOc;Okcan, a.g.e., s. 17.

286 I 'Dini 'Danl$manlrk Ve 'Din Hizmetleri

"Allah'tan gel en oldugu ve belki de bu dunyada bu bizim

smavtmtzdtr diye du~unduk': (38 ya~mda, egitilebilir zi­

hinsel engelli c;:ocugu olan ilkokul mezunu anne).

Ankete katllan 57 aileden 38'inin, ya~ad1g1 zorlul< ve sllcmblan a~mada, c;:o­

culdanmn saghl<h olmas1 arzusu c;:erc;:evesinde, baz1 dini il;:erildi manevi des­

tel< davran1~larma ba~vurduklar1 goriilmektedir. Aynca aileler, kendilerine

manevi destegin verilmesinin, ya~adlldar1 durumu kabullenmelerinde ve

sorunlanyla ba~a c;:ll<malarmda etkili olacagllll belirterek, uzmanlar tarafm­

dan bu konuda bilgi verilmesini istemi~lerdir.

"Hani derler ya beterin beteri vardtr diye aile/ere bu ko­

nuyu manevi noktalanyla daha guzel anlatabilecek cd

veya bro~ur haztrlansa ve en az yzlda 2 kez seminer ve­

rilse moral ve manevi ar;:zdan daha iyi olur" (28 ya~mda,

egitilebilir ve ogretilebilir zihinsel engelli c;:ocugu olan

lise mezunu baba).

"Moral ve manevi destek istiyoruz" (41 ya~mda, ogre­

tilebilir zihinsel engelli c;:ocugu olan ortaokul mezunu

anne).

"Manevi destek saglayacak seminerlere daha fazla yer

verilmelidir. Bunlara ihtiyaCLmtz var" (32 ya~mda, egi­

tilebilir ve ogretilebilir zihinsel engelli c;:ocugu olan lise

mezunu baba).

"Engelli ailesi olmak ki~inin elinde degildir. Egitimin,

manevi destegin de aile ile birlikte olmast gerekir. Engel­

li ki~ilere bakmamtz zor olmast nedeniyle devletimizin

bu tar ailelere maddi ve manevi yardtm elini uzatmast

gerekir ve bu konudaki egitimin surekli olmasmt istiyo­

rum:' {47 ya~mda, egitilebilir ve ogretilebilir zihinsel en­

gelli c;:ocugu o[an fakiilte mezunu bab.a).

D. Engelli <;::ocugu Olan Ailelere Verilebilecek Manevi Des tel<

Engelli c;:ocuga sahip ailelerin ya~adlldar1 slkmtr ve zorluklarla ba~etmede

yararlanabilecekleri onemli destek imkanlarmdan bi!i de manevi destek

olabilir. Zira gerek c;:ocuklarmm bakun, tedavi ve ihtiyac;:larllll giderirken,

gerekse aile ic;:indekilerin ve c;:evredekilerin olumsuz tutum ve davraru~la-.

'Dini 'Domsmonlrk 'le 'Din Himretleri I 287

n nedeniyle kar~ua~ttklan baZl su<1ntllar, ailelerde moral a<;tsmdan iiziintii,

s:okiintii, usanma, kendilerini kotii hissetme, yetersiz gorme vb. bazt duy­

gusal durumlara yol as:maktadlr. Ailelerin moral diizeyini yiikseltecek ve

ya~adtklar1 stkmtdarla ba~ edebilme giicii kazandlracak onemli vasttalardan

biri de, din ve maneviyattu. <;:iinkii dini inanc;:lar ve bu <;ers:evede algdanan

manevi destek, bireye Tann'nm yardlm edecegi inancm1 a~uayarak, bireysel

mutluluk ve huzurun elde edilebilmesinde ve ya~ama arzusunun giis:lenme­

sinde merkezi bir rol oynamalctadlr.

Nitekim 66 ya~ ve iizeri 41 ki~i iizerinde yapdan bir ara~trrmada, ya~Warm

biiyiik bir boliimii; "her ~eye giicii yeten': "~ifa veren'; "yol gosteren'; "ogre­

ten" , "koruyan bir varhga" yani Tann'ya inanmaktadlr. Ayru zamanda onlar,

hastaltklara ~ifanm Tann'nm istegi ile ger<;elde~ecegi (doktorlarm ve ila<;la­

rm bu siires:te sadece, Tann'nm muradma.aracllik edebilecegi) dii~iincesiyle

ruhsal ve bedensel rahatstzhldara dua ile ~ifa bulacaldart kanaatindedirler.

<;:iinkii onlar Tann ile iyi ve giizel bir ~ekilde kurulan diyalogun kendilerine

mutlulul< ve huzur verecegi inancw ta~tmaktadlr. Bu sonu<;lara gore, sag­

lam ve saghkh bir Tann inanc1, ki~inin kendisini mutlu ve huzurlu hissetme­

sinde onemli bir paya sahiptir. Dolaytstyla, bireyin manevi destek algtsmm

ruh saghgm1 koruyucu bir i~lev iistlendigi soylenebilir.23 Ayru ~ekilde iman,

maneviyat ve sagllk arasmdaki etkile~imi ara~trran Walch ve ekibinin tespit­

leri 1~1gmda, manevi tecriibelerin psilmlojik yillderin ortadan kaldlrdmas101

kams:dayan .bir etkisinin olabilecegi sonucuna varilml~trr.24 Bu itibarla, en­

gelli <;ocuga sahip ailelerin ya~adddar1 zorluk ve stl<1ntllar1 a~ma giicii olu~­

turmada manevi destek, yararlanabilecekleri ve ba~vurabilecekleri onemli

bir destek unsuru olarak degerlendirilebilir. Ayru zamanda manevi degerler

· ve dini inans:Jar, insana giiven duygusunu kazandlrmas1 ve hayatm anlarru

ile ilgili onemli a<;tklamalar sunmas1 sebebiyle de25 engelli s:ocugu olan ai­

lelerin ya~adtklar1 engellilik durumunu anlamada ve izah.etmede yararla­

nabilecekleri onemli vasttalardan biridir. Bu nedenle engelli c;:ocuga sahip

ailelere gerek ya~adtklart stkmtllart a~mada yardlmct olabilecek, gerekse

engellilik durumunu anlarnlandlrmada katkl saglayabile~ek ~ekilde manevi

destegin, sorunlart s:ozmeye yardtmct olucu ve anlam arayt~ma katl<1 sagla-

23 As1m Yap1c1, Ruh Saghg1 ve Din, Psiko-Sosyal Uyum ve Dindarhk, KarahanYay., Adana 2007, s. 92.

24 Ali Seyyar, Sosya/ Hizmet/erde Manevi Baktm, ~efkatli Eller Yay., Ankara, 2007, s. 57.

25 Hayati Htikelekli, Din Psikolojisi, Tiirkiye DiyanetVakf1 Yay., Ankara 1993, s. 112,116-117.

288 J 'Dini 'Danl[manlrk ~t 'Din Hizmelleri

ytct nitelikte olmak iizere iki ac;tdan verilebilmesi milmki.i.ndiir: a) sorunla-.

n, stla.nblan c;ozmeye yardunc1 olacak mahiyette manevi destek, b) engelli

c;ocugun balom ve hizmetlerini daha iyi ger<;ekle~tirmeye yardunct olucu

manevi destek.

Sorunlan c;ozmeye Yardzmcz Olacak Mahiyette Manevi Destek: Engelli c;o­

cugu olan ailelerin c;ocuklarmm engelli oldugunu ogrendiklerinde ya~adtk­

lan ve sonrasu1da c;ocuklarmm tedavisi, bal<1nu ve ihtiyac;larmi giderirken

kar~Ila~bldart stla.ntliart a~maya katla saglapct en onemli adtm, "kabullen­

me" siirecini en klsa zamanda gerc;ekle~tirmeleridir. Zira kabullenme, ya­

~anlian stla.ntJ. ve zorluklar kar~tsmda engellikle ilgili "Ne yapliabilir?" "Ne­

Ier yapabilirim?" sorularm1 sorarak cevabm olu~turulacagt, duruma uyum

ve ali~ma siirecine verilen add!!. Bu tiir bir sorunla kar~Ila~an aileler, bir

siire sonra c;ocuklarm1 oldugu gibi kabul etmeye ba~Iarlar, yardun ve bilgi

arayt~ma girerler, gel~cek ic;in plan yapmaya ba~larlar. i~te bu noktada, bu

siireci luzlandl!tcl ~ekilde manevi destek saglanabilir. <;i.inkii manevi deger­

Ier sayesinde ya~anan sllnntl ve zorluklarm daha rahat a~Ilacagt irlanc1 glic;

kazarur. Bu sebeple kar~Ila~Ilan zorluklar ve rahats12hldar, insan ic;in yi.ik

olmakran c;Ikar. Kabullenme ile birey, yalruzllk, korku, endi~e ve yabanclllk

hissiyle manen sli<Ilmaz. Kendini sorunlan a~acal< giic;te hisseder.26

Ailenin engelli c;ocugunun durumunu kabullenmesini kolayla~tmc1 nitelik­

teki manevi destekte, a~agtdaki hususlara yer verilebilir: a) Emanet duygu­

sunun a~Ilanmast, b) Zorluklarm iistesirlden gelme gliciini.i olu~turucu sabl!

deneyirni, c) Ya~anan durumdan daha kotiisiiniin olabilecegini fark ettiri­

ci ~liki.ir bilirlci, d) Karde~lerin kabullenmesirle yardm1c1 olacak karde~lik

bilincini geli~tirme ve empatik davranma. Aynca, engelli c;ocugun balom

ve hizmetlerini daha iyi gerc;ekle~tirmeye yonelik manevi destek olarak da,

a) engelli c;ocugun bakim ve hizmetinden dolayt manevi odiil arliayt~l ile,

b) engelli c;ocugun bakim ve hizmetini daha iyi gerc;ekle~tirmeyi saglaytct

sorurnluluk biliriciriden faydalanliabilir. $irndi bu alt ba~Wdart a<;:tklamaya

c;ali~alnn:

Emanet duygusunun a~tlanmasz ve guflendirilmesi: Anne babanm c;oculcla

kurduklart ile~irn, c;ocugun aile ic;irldeki degerine, roliine ve yerirle gore

degi~ir. <;ocugun ailenin admi siirdiirmesi, aile gelirine katktda bulurl!Oast,

ya~llllklarmda anne babaya bakmast, onlara gelecekte gi.ivence saglamast,

26 Seyyar, a.g.e, s. 227.

'Dini 'Dan!lmanlzk "le 'Din Hizmetleri J 289

anne babarun c;:lkarlan dogrultusundaki beklentileri arasmda yer a.lrr. Anne

babarun ve ailenin diger bireylerinin c;:ocukla kurdugu ileti~irnin temelinde,

soz konusu beklentiler onemli rol oynar. <;ocuk bu beklentilere cevap verdi­

gi olc;:iide aile ic;:inde deger kazarur; rol ve yer edinir. Aksi takdirde a~agxlarur,

horlarur v~ kiic;:iimsenir. Toplumumuzda c;:ok kullanxlan "adam olamadm"

deyimi, c;:ogulliukla c;:ocugun, anne babarun beklentileri dogrultusunda dav­

ranmamasmdan kaynaklarur. Anne babarun "adam olmak"tan anladtgt, c;:o­

cugun kendi beklentilerine cevap verecek ~ekilde geli~mesidir. Oysa c;:ocuk

"adam olmak" c;:abas1 ic;:indedir. Ancak, c;:ocugun geli~irn gorevlerine gore

davranmas1 anne baba ic;:in c;:ok onemli olmadtgmdan, beklentilerine cevap

verebilme durumuna gore c;:ocuk, anne babasmm goziinde degerli ya da de­

gersizdir.27

Ailede c;:ocul< diinyaya gelmeden ·once, aritle babarun ve c;:evrenin c;:ocukla

ilgili beklentileri, onun birey olarak, kendi geli~irn ozellikleri c;:erc;:evesinde

hayata katxlan, yeni bir canh oldugu dii~iincesiyle ~ekillenmeyip, daha c;:ok

ailenin soyunu devam ettirici, ailenin oviinc;: kaynagt olucu, ileride sosyo­

ekonomil< ac;:tdan aileye katkt ve itibar kazandtrtcl bir varllk olarak algxlan­

masma dayarur. Bu beklentilere uygun sonuc;:lar ortaya c;:tkmadtgmda ise

c;:ocugun aile ic;:indeki degeri azalabilmektedir. Elbetteki anne babalarm c;:o­

cuklan ile ilglli bazt beklentileri ve arzular1 olacaktlr. Ancak bunlar, c;:ocugu

kendine ozgii bir birey olarak gorme durumunu zedeleyecek ~ekilde. olma­

malldrr. i~te bu noktada dini inane;: ve manevi degerler, insana bakt~ta, onun -. yaratlctsl tarafmdan degerli bir varllk olarak yaratxlrugllll ve onun haklarma

saygt gosterilmesi gerektigini vurgular. Bunlarm bilinc;:li olarak kavranmast­

m saglayacak ~ekilde de, insarun ba~ta kendi hayatl olmak iizere, kendisine

v,erilen her ~eyi "Emanet Duygusu" ile gormesi ve ele alnias1 istenir. Boylece

engelli c;:ocuga sahip olan ailelere, c;:ocuklarmm engelliligi sebebiyle ya~ad!k­

lan ~ok, iiziintii, utanc;:, kaygt vb. duygularx a~arak c;:ocuklarmm durumunu

kabullenmelerini kolayla~trracak ~ekilde "c;:ocuklarmm kendilerine Tann'~

bir emaneti oldugu" anlayt~l a~Ilanabilir. Sahip olduklar1 dini inanc;:lar1 sebe­

biyle bu duyguya yogunla~malar1 saglanabilir ve bu duygu giic;:lendirilebilir.

Kabullenme durumu "emanet duygusu" ile daha la.sa zamanda saglanabilir­

se, c;:ocuklarmm bakun, tedavi ve ihtiyac;:larmdan kaynaklanabilecek soont1

ve zorluldar da kolayca a~Ilabilir. Zira anne baba, c;:ocuklarmm kendilerine

bir emanet oldugu bilinciyle onlarm ihtiyac;:larm1 daha rahat kar~Ilayabile-

27 Ozcan Koknel, lnsam Anlamak, Altln yay., lstanbul1987, ss. 289-290.

290 I 'Dini 'Danr.pllanlrk ve 'Din Hizmelleri

cek, ya~ac:Wdan bazx zorluklara daha rahat gogi.is gerebilecektir. Nitekim an­

kete kat:tlan anne babalar da bu noktada "emanet duygusu"na vurgu yaprru~­

lar, y~acWdar1 zorluklar1 a~mada ve durumu kabullenmede bunun roli.ine

dikkat ~ekmi~lerdir. .

"E~imden ve ailemden fOk destek aldzm. E~imle oturup

konu~tugumda benim uziilmemem gerektigini onun bize

Allah Tetda tarafindan verilen bir emanet oldugunu ve

o bizim imtihanzmzz, bu imtiham fOk iyi bir ~ekilde ka­

zanmamzz gerektigini soyledi." (26 ya~mda, egitilebilir ve

ogretilebilir ~ocugu olan ilkokul mezunu anne). i

38 ya~mda, egitilebilir ve ogretilebilir ~ocugu olan ilkokul mezunu bir anne

ise ~ocugunun engelli olu~unu ~u ~ekilde degerlendirerek kabullenmeyi ya­

~adxguu belirtmektedir. "A.llah'zn bize emaneti ve takdiri ilahisi, Allah'tan

gelene razzyzm:'

"Bunu kendime fazla dert etmedim. c:;unkii Hazreti Al­

lah'tan geldigini, O'nun boyle diledigini ve bu fOcugu

bana emanet olarak, bir hediye olarak verdigine inan­

ctm sonsuz. Elimden geldigince guzel bakmaya fall~zyo­

rum. (27 ya~mda spastik ~ocugu olan ilkokul mezunu

anne).

Zorluklarzn iistesinden Gelme Gucu Olu~turucu Sabzr Deneyimi: Engelli

~ocugu olan ailenin, ozellilde ~ocugunun tedavi ve bakuruyla ilgilenirken .

zorlanma ve baz1 slkmtuarla kar~ua~mas1, onun azmini, cesaretini ve dayan­

ma gi.ici.ini.i zayxflatabilir. Boylesi durumlarda ailenin zorluklarm i.istesinden

gelmesine ve dayanmasma yardxmcx olabilecek en onemli manevi destek va­

sxtalarmdan birisi de sabudxr.

Sahli, sosyal hayatta ve be~eri ili~kilerde dogabilecek pek c;:ok olumsuzluga

ve acxya katlanma, insanm kendi gi.ici.i ve iradesi dx~mda maddi ve manevi

yonleriyle degi~ik ~ekillerde ortaya c;:Lkan slkmtx, bela, musibet oliim, hasta­

ltk sal<atll.k, dogal afet, ekonornik kriz vb. zorluklara kar~1 heyecana kapxl­

madan, tedirgin olmadan, fevri hareketlerde bulunmadan, panige kapxlma­

dan ve ~ikayet etmeden sogukkanlilikla dayanma gi.ici.ini.i olu~turmastdxr.28

Sahli, ta~tdxgt bu ozellikleri sebebiyle Kur'an-1 Kerimde (2 I 156) Allah'tan

28 Seyyar, a.g. e, s. 233.

'Dini 'Danl$manlrk 'le 'Din Hizmetleri I 291.

yardun isteme yontemi olarak zikredilmi~tir. Bununla birlikte sabrr kav­

rammm tarihsel siire~ i~erisinde anlarruru yitirerek, yanh~ anla~Ilan temel

kavrarnlardan biri oldugu goriilrnektedir. Kur'an'da giri~ilen dogru, hayrrh

bir ~abada insanm kar~Ila~abilecegi zorluklara ve olumsuzluldara kar~1 da­

yanllill olma)'l, direnmeyi, metaneti ve cesareti ifade eden sabrr davraru~1,

hall< arasmda ba~a gelen olumsuzluklara kar~1 koyamama, basklya boyun

egme, yoksunlugu olumlama ve hayata dair iddialardan vazge~menin ifade­

si olarak, bir anlamda, "elimden bir ~ey gelmiyor ne yapa)'lffi yapacak bir ~e­

yim yok" ~eklinde ifade edilen ogrenilmi~ acizlik davraru~1 gibi algilamr hale

gelmi~tir.29 Bu a~1dan baklldigmda sabrr, bireyin ya~adig1 felaket ve ac1 dolu

olay kar~1smda, ~aresizlli< ve giivensizlik duygularrm olu~turucu ve artJIICl

bir fonksiyon ta~Ir. Halbuki Kur'an'da sabrm Allah'tan yardun isteme arac1

olarak ifade edilmesi, onun ola)'l aruama ye sorunlarl a~mada son derece

etkili bir yontem oldugunu gostermektedir. <;iinkii sab1rla ortaya konan da­

yanma ve direnme giicii, ayru zamanda bireyin ya~anm ola)'l a~acak giicii

kendisinde hissetmesine inanmas1dlr.

Ailelerden bazilar1 ya~adiklar1 zorluklar1 a~mada ve durumu kabullenmede

sabrm gerekliligini dile getirmi~lerdir.

"(:ocugum· biraz umutsuz iyile~me konusunda ~evrem

~ocugumu su~lamasalar da ke~ke bana sabrm imanm

ba~z oldugunu szk szk anlatsalar da ~ocugumun benim

i~i'i1 .bir mukafat oldugunu sabzrla benim cennetim ola­

cagma ~evremin destek vermesini istiyorum:' (41 ya~m­

da spastik ~ocugu olan lise mezunu anne).

"Bu konularda sabzrlz olmayz ve bu i#n egitimle · naszl

a~zlmasz gerektigi anlatzlsa da szkmtzlarzmzzz a~ma gii­

ciimiiz olsa .. :' (28 ya~mda, egitilebilir zihinsel engelli

s:ocugu olan lise mezunu baba).

Engelli ~ocugu olan aileler, ~oculdarmm baklm ve ihtiya~larrm giderirken

kar~Ila~hklar1 zorluldar1 veya ~evrenin olumsuz tutum ve davraru~lar1 sonucu

ya~adiklar1 sll<mtllar1 a~mada dayanma giicii olu~turacak ~ekilde sabrr deneyi­

mini ~oylece ger~ekle~tirebilirler: Once ya~anan sil<mh ve zorluklar. kar~Ismda

ola)'l ve sorunlar1 dogru bir ~ekilde tarumlama, (sabrm bili~sel yonii), ikinci

29 bmer bzsoy ve llhami Guier, Konularma Gore Kur'an, Fecr yay., Ankara 1996, s. 443.

292 I 'Dini 'DaiiiJmanlrk ve 'Din Himretleri

olarak olaym sars1c1 e~eri kar~tsmda dayanma giicii olu~tUrma (duygusal

yonii), son olarak da sorunlar1 a~acak ~ekilde c;:oziim iiretme ve gerc;:ekle~tirme

(davraru~sal yonii) ortaya koyacak ~ekilde uygulayabilirler.

<;:iinkii sabrr, oncelikle ya~anan olumsuz durum ve ~artlarui hemen akabin­

de, olayt dogru ve net kavrayacak ~ekilde ilk aduru atmakla ba~lar. Durumu

dogru, saghklt ve sogukkanh bir ~ekilde tarumladtktan sonra · ol~abilecek

duygusal sarstlmalart a~acak ve a~maya yardtmct direnme giicii kazarulabilir

ve sakin, serinkanlt, duygusal bir durum ya~anabilir. Son olarak da ya~anan

stkmttlar1 a~acak ~ekilde ne yapacagllll belirleyerek ve baz1 uygulanabilecek

c;:oziimler iireterek, zorluklar aglmaya c;:ah~tlrr. Boylece c;:ocugun engelliligi

kabullenilerek, duruma ah~ma ve zorluklara dayanma giicii olu~turulur.

Ya~anan Durumdan Daha KotUsiiniin Olabilecegini Park Ettirici Mevcut

Duruma jU~kin $iikiir Bilinci: Engelli c;:ocuga sahip ailenin kabullenme sii­

recini kolayla~trrtc1 onemli manevi unsurlardan biri de, ya~anan durum­

dan daha kotiilerinin oldugunu dii~iinerek, mevcut duruma ~i.ikretmektir.

<;:iinkii ~iikiir. sozliikte kadir ktymet bilmek, takdir etmek, te~ekkiir etmek,

iyilikler:e kar~t memnuniyet gostermek, memnun oldugunu bildirmek ve

hissettirmek, iyiligi iyilikle kar~uamak, bir ~eyin kar~iligllll vermek anlam­

larma gelmektedir.30 Bu itibarla baktma muhtac;: ki~i, saghk noktasmda ken­

disinden a~ag1 derecede ibulunan c;:aresiz hastalara ve ileri derecede baktma

muhtac;:lara baktp haline ~iikretmelidir. Bir bacag1 olmayan baktma muhtac;:

ki~i. iki bacagllll kaybetmi~ ki~iye hakmahdrr. Bir gozii olmayan da, iki go­

ziinii yitirmi~ gorme engelli insana bakmahdrr ve haline ~i.ikretmelidir. Ayru

zamanda, baktma muhtac;: ki~i yitirdigi beden fonksiyonlarmdan ziyade, s~­

hip oldugu biitiin diger nirnetleri, i~leyen diger bedeni fonksiyonlarllll goz

oniinde bulundurarak, bunlar ic;:in ~iikiirde bulunmahdrr. Boyle davraruldt­

gmda ise ba~ta psikolojik rahatlama, ic;: huzuru, mevcut kazantmlarllll daha

iyi kullanma becerisi vb. imkanlara· kavu~ulmu~ olur. Nitekim, Kur'an'da da

bu nokta insana hatrrlattlmaktadrr ltEger ~iikrederseniz ben de nimetimi am­

rmm. $ayet nankorliik ederseniz azabzm r;ok ~iddetlidir': (14/7)

Baktma muhtac;: ki~i ~ikayetc;:i olmaytp ~i.ikrederek durumunu kabullendi­

ginde olaylarm olumlu (manevi) yonlerini gormeye ba~layacak, iyimserligin

hazzllll tadarak daha diinyada iken manevi huzuru ve mutlulugu -yakalaya­

caktrr. Bu nedenle ~i.ikretmek, Allah' a giivenmek, hayata ve olaylara miispet

30 Ismail Dogan, Sosyo/oji: Kavmmlar ve Sorun/ar, SistemYay., lstanbul1998, s. 1243.

'Dini Vanr.smanllk ~e 'Din Hizmetleri !293

yonden balo.p iyimser olmak demektir. Bunu gen;ekle~tirmede de ki~inin ·

kendi durumuna iiziilmek yerine, kendinden daha kotii olanlara bakmas1 ya

da daha kotii bir durumda olabilecegini dii~iinerek haline ~iikretmesi etkili­

dir. Bunu, ~u ornek ~ok giizel anlatmaktadtr:

':AbdiUaziz b. Ebu Davud demi~tir ki; ''Muhammed b.

Vas'in elinde bir yara gordum. Muhammed b. Vasi be­

nim yaraya uzUldugumu gorunce bana, 'Bu yarada, Al~

lah'm benim uzerimde ne kadar buyuk bir nimeti vardzr,

biliyor musun? c;unku Allah, bu yarayz gozbebegimde,

dilimde ve beynimde kzlmamz~tzr' dedi. Bunun uzerine

onun yarasz beni rahatlattt:rJ1

Boylece engelli ~ocugu olan ailelerin ~oc~armm durumlariDl kabullenme­

lerini kolayla~tJiacak ve ya~adiklart stkmhlara dayanma giicii olu~turabile­

cek manevi destek olarak ~iikiir bilinci iizerinde durulabilir ve bunun onemi

anlat:Ilabilir. Bunun i~in de, sahip olduldarmm farkma varmalarmm gerekti­

gi ve kendilerinden daha kotii durumda olanlarm bulundugu hatiilahlabilir.

~iikriin bu rolii ve onemi ankete kat:Ilan aileler tarafmdan da vurgulanmi~tii.

"Dini a9zdan 9ogu ki~iler hayata engelsiz aile fertleriyle

devam ederken biz niye bu hale geldik. Ey Yuce Yaratz­

czm! diye de Jeryat ettik. Ama sonralarz gitgide alz~tzk.

Hayzr ve ~errin de, iyi halinde kotU halin de Yuce ya­

ratzczdan geldigine ~ukretmekten ba~ka bir ~eyin elden

gelmedigine kani olduk" (36 ya~mda, egitilebilir ve ogre­

tilebilir zihinsel engelli ~ocugu olan lise mezunu baba).

"C::ocugumun engeli ate~li hastalzkla ba~ladz Henuz bir

ya~mda idi ve ilk gii.nden beri tedavi gormekte; buyuk bir

sabzr ve ~ejkat ile yakla~tzk. Allah 'a ~ukrederek zorlukla­

n a~mayz ba~ardzk, ~u anda rahatzz. Aile olarak mut­

lu ve umutluyuz." (29 ya~mda ortopedik engelli fOCugu

alan lise mezunu baba).

Karde~lerin Kabullenmesine Yardzmcz Olacak Manevi Destek: Engelli ailele­

rin ya~adlklar1 stlontl ve zorluklardan biri de engelli ~ocuklarmm diger ~o-

31 ibnu'I-Kayy1m el Cevziyye, Sabredenler ve $Ukredenler (c;:ev. Zeynel Abidin Tathoglu), lnsan Yay., istanbul1994, s. 163.

294 I Vini Van~Smanlrk re 'Din Hiunetleri

cuklan tarafindan kabullenilmesine, onunla olan ~kilerine' ve ailenin daha

~ok onunla ilgilenmesine bagh olarak ortaya ~tkmaktadrr. Engelli karde~leri­

nin durwnu, diger ~ocuklarda baz1 duygusal tepkilere neden olmal<tadrr. Bu

tepkiler, engelli ~ocukla ailenin daha fazla ilgilenmek zorunda kalmas1 sonucu

ktzgmlzk, ktskanfl!k, ya~an~ sorunlarm kaynag1 olarak engeli gormeye bagh

d~manlzk, engelli karde~ine farkll davrmmadm kaynaklmabilecek suflu­

luk, engelli karde~leri i9in keder duyma, kendilerinin ya da ~ocuklarmm da

karde~leri gibi olacagmdan korkma, engelli karde~inden utanma ve szkllma,

karde~ine sevgi ve ilgi gostermeyerek reddetme duygular1 ~eklinde y~mabi­

lir. Ya~anan tiirn bu duygusal ve davraru~sal tepkiler, karde~ten karde~e de­

g~iklik gostermektedir. Karde~ler arasmdaki ~kide, bazen normal geli~im

ozellilderinden ve diger ~ocuklarda da gozlenen ili~l<i.lerden kaynaldmabilen,

engellilige bagh olmaks12~, olumsuz birtakun durumlarm ortaya ~lkmasma

da neden olmal<tadrr. Ancak engellilil<ten kaynaklmm karde~ler arasmdaki

duygusal tepkiler, ailenin tuturn ve davraru~lar1 ile de ilintili olabilmektedir.32

Ailenin tuturn ve davram~Iarmm ve engelliligin karde~ler iizerinde olu~tur­

dugu etkiler sebebiyle ya~anabilecek duygusal tepkilere bagh kabullenme

sorununu a~maya yardlmc1 olacak ~ekilde, saghkh olm karde~lere mmevi

destek saglmabilir. Bu noktada ozellilde karde~lik biliilcini gii~lendirici ve

empatik davrmma}'l sagla}'ICI tarzda dini inm9lar ve manevi degerlerden

yararlarul!!.bilir. Yunus Emre'nin vurgulad1g1 onemli bir mmevi deger olm,

"yaratmdan otiirli yaratllaru sevme"nin onemi 9ocuga geli~im ozellilderi

goz online almarak anlalllabilir.

Engelli c;ocugun Bakzm ve Hizmetlerini Daha iyi Gerfekl~tirmeye Yardzmcz

Olucu Manevi Destek: Engelli ~ocugu olm aile, ~ocugunun bala.m ve ihti­

ya~larlru gidermede zamm zamm zorlmabilir, yorulabilir, usmabilir, ozel­

likle de tedavisinde maddi a~1dan slkmtl ya~ayabilir. Boylesi durumlarda ai­

leye gli~ kazmdrracak, motive edecek ~ekilde sunulacak olm mmevi destek

son derece onemlidir.

Bu itibarla, aileyi motive edecek, ya~adiklar1 slkmtllar1 a~malarma katkl

saglayacak, c;:oculdarmm bak1m ve hizmetlerini daha iyi bir ~ekilde siirdiir­

melerine yardtmc1 olacak manevi destekte ~u hususlar iizerinde durabiliriz:

a) mmevi Odiil (sevap) anlayt~l b) engelli ~ocugun balam ve hizmetlerinin

daha iyi gerc;:ekle~tirilmesini saglaytcl sorumluluk (hesaba 9ekilme) bilinci.

32 Ahmetoglu, a.g.e., ss. 25-37.

'Dini 'Donqnumltk ~e 'Dill Hizmetleri I 295

Engelli (:ocugun Balam ve Hizmetinden Dolay£ Manevi Odul"Anlay~t: En­

gelli <;:ocugu alan aileye, <;:ocuklanrun bakun ve hizmetlerinde siireklilik

kazandlracak ve ya~adlk.lan soonti.lan a~malanna yardlrncl olacak, onlarl

motive edecek manevi destek, yapti.ldar101n manevi bir degeri oldugu an­

layt~Idlr. Zira, "bal<Ulla muhta<;larm duas101 almarun te~vik edildigi, c;iinkii onlarm duas101n kabul edilen dualardan oldugu"33 miijdesi ve baklma muh­

ta<;: ki~ileri memnun etmenin ve ihtiya<;:lar1ru gidermenin sadaka hiikmiine

ge<;:tigi inanc1,34 anne babarun <;ocuklar101n bakrm ve hizmetlerindeki iste­

gini arttmc1 ve onlar1 motive edici manevi bir destektir. Bu itibarla anne ba­

barun ~evkinin kmlrugi, kendilerini manen yorgun hissettikleri zamanlarda,

onlara <;:ocuklarma bakmalar101n, onlarla ilgilenmelerinin manevi birtal<llll

odiillerinin oldugu hatu"latilir ve bu konuya odaklanmalar1 saglanabilir.

Engelli (:ocugun Balam ve Hizmetini Daha iyi Gerfekleftirmeyi Saglaytct

Sorumluluk Bilinci: Anne baba i<;:in <;:ocugunun bakrm ve ihtiya<;:larl01 gider­

mek, bir yandan haz verirken, diger yandan da yeterince ger<;:ekle~tirememe

dii~iincesi veya birtakun zorlanmalar sebebiyle de iiziintii ve hayal k.tnkhgt­

na neden olabilir. Bu durumda anne babarun liziintii ve hayal k.trlkl.tg101 a~­

masma yardlrnc1 olacak ~ekilde manevi destek vermek onemlidir. Bu ~ekilde

onlarm yapti.ldan i~i onemsetecek, zorluldan a~malarma yardlrnc1 olacal<

bir bak1~ a<;:tsl kazandlrabilir. i~te bu balG~ a<;ISI, anne babarun ya~anan du­

rum kar~1smda daha iyi tercihler yapmasmda etkili olabilecek bir sorum­

luluk anlayt~~ ile ger<;:ekle~ebilir. Zira ya~anan durumlar kar~tsmda bireyler

birtakrm tercihler yaparlar. Bu tercihler, olay1 devam ettirme, degi~tirme,

btrakma, kendini ba~arislZ gorme, daha iyisini yapacak ~ekilde kararh his­

setme vb. ~ekilde olabilir. i~te anne baba i<;in de <;:ocugunun engelliligine

bagh olarak onun bakun ve hizmetlerini ger<;:ekle~tirirken ya~anan zorluk­

lar, engeller, bu durumda ne yapmalar1 gerektigine ili~kin birtakun kararlar

almalar101 gerektirecek anlardtr. Bu karar alma, oldiikten sonra yapt:Jkla­

nndan hesaba <;:ekilecegi anlayt~ma dayah sorumluluk bilinciyle olmahdlr.

Zira, zor anlarda onemli kararlar altrken ve baz1 tercihler yapilirken degi~ik

kriterler kullarulabilir. Bunlar·arasmda uzmandan yardlrn almal<, daha once

ayru deneyimi olana b~mak, kendi hislerinize ve ongoriiniize gore hare-

33 Peygamberimizin •hastalann duasmt altmz, onlann duast makbuldur" hadisi (ibn-i Mace Cenaiz

1) ba~ hasta olmak uzere baktma muhta~ ki~ileri ziyaret ederek, onlann ihtiya<;lannt gidererek

dualannt almantn onemini ortaya koymaktadtr.

34 Seyyar, a. g. e., s. 197.

296 I 'Dini 'DanJimanlrk 1e 'Din Himretleri

ket etmek, menfaatlerinizi dikkate almak veya din ve maneviyat eksenli bir

bakt~ ac;:rsmdan yararlanmak yer alabilir.

Din ve maneviyat, insana hayatm gayesi, rzdtrap ve oliim gibi hayatm kabul

edilmesi c;:ok zor ohin yonleri, engellenme ve magdur olmarun ozel ~ekilleri

kar~1smda nastl davrarulacagt vb. konularla ile ilgili onemli bilgiler, ac;:tkla­

malar sundugu ic;:in, maneviyattan yararlarulabilir. Aynca, dinde, kutsal ki­

taplarda insanm hayattnda ya~adtgt olaylar kar~1smda ne yap mast, nastl dav­

rartmast gerektigi konusunda birtaktm bilgiler verilmi~tir. Ornegin, Kur'an-1

Kerim'deki 67 I 2. ayet, hayat ve oliimiin giizel davranmarun anla~tlmas1 ve

gerc;:ekle~tirilmesi ac;:rsmdan bir smanma olarak yaratild1gmdan bahsederek,

bireye bu konuda bir bakr~ ac;:tsr sunniaktadtr. Ayru zamanda Kur'an da bir­

c;:ok yerde, insamn ve yaratilanlarm oliimiinden, varhldannm sona erece­

ginden bahsedilmektedir. insarun da oldiikten sonra yeniden diriltilip yap­

tiklarmdan hesaba c;:ekilecegi hat:Irlattlrnakta ve insan uyartlmaktadtr. Anne

babaya c;:ocugunun baklm ve ihtiyac;:lartm giderirken kar~tla~tigr zorluldan

a~mada yardtmc1 olacak ~ekilde verilen manevi destek, hesaba c;:ekilme ba­

ki~ ac;:tstyla sunulmahdtr. Boylece anne babaya, c;:ocugunun bakim ve ihti­

yac;:larrru giderirken zorluldara gogiis gerici ve onlara ellerinden geldigince

daha iyi bakim ve hizmeti saglaYJCl bir bilinc;: diizeyi kazandtrtlabilir. Ayru

zamanda anne baba, ya~adtldar1 stkmti ve zorluklan da ciddi kararlar almaYJ

saglayan 6nemli anlar olaral< degerlendirip, bu durumu sorumlu davrartma

bilincini olu~turmada bir fusat olarak gorebilirler. Bu bilinc;: sayesinde anne

baba manevi ac;:tdan kendilerini daha giic;:lii, istekli, azirnli hissedebilir ve

yaptiklarmm 6nemli oldugunu fark edici bir bilinc;: diizeyine ula~abilir.

Ankete katilan aileler ic;:inde ya~adtklart si.kmti ve zorluldart a~mada c;:ocuk­

lartmn durumunu Allah'm bir liitfu olarak goren ve bunun da onlarla daha

fazla ilgilenmelerine vesile oldugunu belirtenler olmu~tur.

"Ba~ta r;ok szkmtzlar ya~adzm. iiziildum, agladzm. Ama

sonra Allah'm sevdigi kullarzna bazz szkzntLlar verdigi

du~uncesiyle bunu Allah'm bize bir lii.tfu olarak gorup

ona bakabilecek bir anne olarak beni ser;tigini du~unun­

ce rahatladzm. Ve sorunlanmz afttm. c;ocugumu r;ok

E.Sonuc;:

. 'Dini 'Danqman!.k ve 'Din Hizmelleri I 297

seviyorum:'JS (38 ya~mda, egitilebilir ve ogretilebilir zi­

hinsel engelli c;ocugu olan lise mezunu anne).

"Bu durumu Allah'm takdiri olarak gorii.yorum. Allah

bana bir ~eyleri fark etmem ifin ve o'na bakmam ifin bir

imkan olarak verdi diye dii.~ii.nii.yorum. O'nu fOk seviyo­

rum:' (45 ya~mda, ogretilebilir zihinsel engelli c;ocugu

olan· ilkokul mezunu anne).

<;ocuk, ailenin devarmru siirdiirmede onemli bir rolii olan, evin ne~esi, anne

baba olma hazz1n1 tattlran bir varhk olarak degerlendirilebilir. Bu nedenle

her c;ift, c;ocuk sahibi olmaYI arzular. <;:ocuklar1n1n olacagw ogrenince de

bir yandan sevin<;: gozya~lan doker, digeryandan da acaba c;ocugumuz nasll

olacak endi~esi ve merakm1 ya~ar. <;ocuk saglikli diinyaya geldiginde aile

mutludur ve c;ocul< sahibi olmanm taduli c;lkarmaktadrr. Aksi bir durum­

da ·ise, aile ~ok, iiziintii, klzgmllk, c;aresizlik, isyan, reddetme gibi birtakun

duygular ya~ar. Durumu kabullenmek istemez. <;areler aramaya ba~lar, dok­

tor doktor dola~rr. <;ocugunun tedavisini yaptrrrrken, balam ve ihtiyac;larm1

g~derirken de, baz1 zorluklar ve slkmhlarla kar~lla~rr. Boylesi durumlarda

kendilerine yardrmc1 ve destek olacal< birilerinin ya da bazt imkanlarm ih­

tiyaclnl hissederler.

Engelli c;oc:uga sahip ailelerin c;ocuklarmm durumunu kabullenmede, ba­

klm ve ihtiyac;lar1n1 gidermede kar~ua~t:Iklan sorunlan a~mada kendilerine

yardrmct olabilecek onemli vasttalardan biri de manevi destektir. Zira din

. ve maneviyat, insanm ya~adtgt act ve tzdrrap durumlarma yonelik baz1 a<;:lk-

. lamalar sunmanm yanmda, ya~adtgt zorluklart a~masma da yardrmc1 ol­

maktadrr. Bu nedenle biz bu c;ah~marruzda, <;orum'dal<i engelli c;ocugu ohm

ailelere ili~kin yaptlgtrmz <;:ah~manm verilerini kullanarak, engelli c;ocugu

. olan ailelere nasu bir manevi destek saglanabilir konusu iizerinde durduk.

Bu c;erc;evede engelli c;:ocuk sahibi ailelere engellilik durumunu kabullenme­

yi sagla}'lct, c;ocul~armm bal<1m ve hizmetlerindeki zorluklart a~maya yar­

drmct ve ya~adtklar1 engelliligin anlamiru kavratlct ~ekilde man~vi destek

hususlarma degindil<

35 Down sendromlu ~ocugu olan bir anne de kendisinin ona bakabilecek en uygun anne olarak

se~ildigine inand1g1m ve ~ocuguyla severek ilgilendigini belirtmi~tir. Bu konuda bkz. Ciziirlii Kadmlaflmtz ve Ciziirlii c;ocuklaflmtzm Anneleri Pane/i, Ankara 199?, s.72.

298 I 'Dini 'Danlfmanlrk ve 'Din Hizmelleri

Engelli c;:ocugu kabullenmeyi kolayla~tmct ~ekilde, emanet duygusunu a~I­

lama ve giic;:lendirme, zorluklara dayanma giicii olu~turucu sabrr deneyimi,

kendilerinden daha kotii olanlarm farkma vararak mevcut durumlarma ~iik­

retme bilinci ve engelli olmayan karde~ler ac;:1smdan da, engelli karde~leriyle

uyum ic;:inde ileti~iffi kurmalartru saglaytct karde~lik duygulanru giic;:lendiri­

ci arllayt~ ve empatik davranma becerisi konular1 iizerinde durduk. Aynca,

engelli c;:ocuga sahip ailelerin c;:ocuklarmm baklm ve hizmetlerinde ya~adlk­

lart slkmtuan a~malarma yardrmc1 olacal< ~ekilde yaptlldarmm manevi bir

odiiliiniin(sevap), kar~wgmm oldugu anlayt~l ile hesaba c;:ekilme dii~iincesi

c;:erc;:evesinde daha iyiyi gen;:ekle~tirme arzusu ~eklinde manevi destegin ve­

rilebilecegi iizerinde durdul<. .Daha sonra da engelli ailelerin c;:ocuklarmm

durumurm anlama c;:abalarma katki saglayacak, olaytn bir smanma oldugu

ve ya~ananlarm ya~am kalitesini artmc1 bir farkmdallk bilinci olu~turdu­

gunu belirterek, bu hususlar c;:erc;:evesinde manevi destegin verilebilecegini

ifade etmeye c;:~tlk.

Sonuc;: olarak ~unu soyleyebiliriz ki, engelli c;:ocuga sahip aileler c;:ocuklarmm

baklm ve tedavileri esnasmda ya~ayabilecekleri slkmtl ve zorluklar1 a~mada,

man~vi destek c;:erc;:evesinde yul<anda ele ald1glffilz konularda egitilmelidir.

<;iirlkii engelli aile, c;:ocugunun bal<rm ve tedavisi esnasmda birtakrm zorluk­

lar ve engellerle kar~ua~maktadrr. Bu zorluklart a~mada ba~ta aile ic;:inden

ve yalnnlarmdan gelecek destek onemli olc;:iide yardrmct olabilecegi gibi,

ailenin, moralini yiikseltecek, .c;:ocugurta yaptlgt hizmetin ne kadar degerli

ve anlarnh oldugunu ona kavratacak manevi destege de ihtiyact bulunmak­

tadir. Manevi destegin, ailenin kar~ua~t1gt zorluklart a~masma yardrmct ola­

bilmesi ic;:in elbette ki bilimsel c;:erc;:evede ve prograrnh bir ~ekilde verilmesi

gerekir. Bunun ic;:in de gerek ilahiyat Fal<iiltelerinin din psikolojisi ve din

egitimi anabilim dallarmm bu konuda olu~turacagt egitici seminer ve prog­

ramlarla gerekse, sivil toplum kurulu~lart vasttastyla engelli c;:ocuga sahip

aile bireylerine egitim verilebilir. Aynca son zamanlarda saghl< ve sosyal

hizmetler alarunda da onem kazanmaya ba~layan "manevi bakrm"36 konu­

su c;:erc;:evesinde de engelli c;:ocuga sahip ailelere egitimler verilerek manevi

destek saglanabilir.

36 Bu kon.uda ornek olarak; E:rgOI ~afak& Baytk Ayla "Hem~irelik ve Manevi Baktm" Cumhuriyet

Oniversitesi Hem~irelik Yiiksekokulu Dergisi, 8 (1) 2004; Kostak Akgiin Me/ahat, "Hem~irelik.

Baktmtnrn SpirtOel Boyutu• F1rat Sagflk Hiz.mecleri Dergisi, C3, sayt6, 2007; Dasran Bostanc1 Niha/

& Buzlu Sevim; • Meme Kanseri Hastalannda Maneviyatm Etkileri ve Manevi Baktm• Maltepe

Onlversitesi Hem~irelik Bilim ve San at Dergisi, C.3, sayt 1, 2010 ~ah~malan verileblllr.

'Dini 'Danlfmanlrk ~e 'Din Hizmetleri I 299

Kaynak(,:a

AHMETOGLU, Emine; Zihinsel Engelli <;:oculdarm Karde~ ili~kilerinin Anne

ve Karde~ Algtlarma Gore Degerlendirilrnesi, (Yaymlanmanu~

Doktora Tezi) Ankara Universitesi Fen Bilimleri Enstitiisii 2004.

AKKOK F.& Ozer Bilge Uzun, Yafamm Diger Penceresi, Ozgiir Yay. istanbul

2005.

AKKOK, Fusiin, "Farkh Ozellildere Sahip <;:ocuk Aileleri ve Ailelerle Yapt­

lan <;:alt~malar'; Ozel Egitime Girif (Ed. Ay~egiil Ataman) ,Giindi.iz

yay. Ankara 2003.

AKKOK, Fusiin, Bayan Perfembeler, ODTD Yay, Ankara 1997.

AKKOK, Fusiin, Ozel Egitimde Aile Rehberligi" Tii.rk aile Ansiklopedisi,

C.2, Ba~bakanhk Aile Ara~ttrmalar1 Kurumu Yay. Ankara 1991.

ARIK, Alev, Ogrenme Psikolojisine Girif, istanbul Dn. Edebiyat Fak. Yay,

istanbul1991.

ATAY, Mesude& Dogan Ozcan, "Engelli Bireylere Sahip Ailelerin Temel

Gereksinirnleriu c;ocuk Gelifimi ve Egitimi Dergisi, Araltk 1999.

BAHADlR, Abdiilkerirn, jnsanm Anlam Arayzfl ve Din, insan Yay. istanbul

2002.

COCELOGLU, Dogan, jnsan ve Davramfl, Remzi Kitabevi, istanbul1991.

DALAI LAMA, Mutluluk SanatL Yafam jyin Bir E! Kitabz, (<;ev. Giine~ Tole­

can), Dharma Yay., istanbul2000.

DARICA, Nilifer, "Oziirlii <;:ocugu Olan Ailelerde Gozlenen Problemler';

Ozev Dergisi, Sayt3, 1997.

DOGAN, ismail, Sosyoloji Kavramlar ve Sorunlar, Sistem Yay. istanbul .

1998.

DOKMEN, Dstiin, Varolmak, Gelifmek, Uzlafmak, Sistem Yay., istanbul

2000.

EL CEVZiYYE, ibn Kayytm, Sabredenler ve $ii.kredenler ( c;:ev. Zeynel Abidin

Tatlwglu), insan Yay., istanbul1994.

FONTANA, D. Kendiniz Tamym Dilediginiz Gibi Olun, (c;:ev. Semra Eren),

HYB Yay., Ankara 1998.

300 I 'Dini 'Don!Jmanf,k •'e 'Din Hirmetleri

FROMM, Erich, Sahip Olmak Ya da Olmak ( <;:ev. A. Antan ) Antan Yay.,

istanbul1982.

GOKCAN, Kemal "Oziirli.i <;:ocuga Sahip Ailelerin Genel bzellilderi ve

Oziirli.i <;:ocuklarm Ya~am Becerilerinin Geli~tirilmesi'; Ozel Egi­

tim ve Rehabilite Hizmetlerine lhtiyaf Duyan Bireyler ve Aileleri

(Ed. Said Dernirel & Kamil Alptekin) Zihinsel Engelli <;:ocuklar1

ve Aileleri Dayam~ma ve Yardunla~ma Dernegi Yay., Ankara 2005.

HOKELEI<Li, Hayati, Din Psikolojisi, Ti.irkiye Diyanet Vakfi Yay., Ankara

1993.

IZUTSU, Toshika, Kuran'da Dini ve Ahlaki Kavramlar, (~ev. Selahattin

Ayaz) Pmar Yay., istanbul1991.

KAGIT<;IBA$1, <;:igdem, <;ocugun Degeri Tiirkiye'de Degerler ve Dogurgan­

ltk, Bogazi~i Universitesi Yay., istanbul1981.

KARAGOZ, ismail, Kurana Gore Musibetler Aftsmdan lnsan ve Toplum,

<;elik Yay., istanbul1996.

KAUFFMAN J. M. & DP. Hallahan, Exceptional Children: Introduction to

Special Education, Allyn and Bacon, Boston 199~.

KAYAALP, inci Vural, Otizm ve ileti~im Problemi, Evrim Yay;, istanbul2000.

KOKNEL, Ozcan, lnsam Anlamak, Altm yay., istanbul1987.

KOSE, Ali & Talip Ki.i~iikcan, DogalAfetler ve Din, Emre yay., istanbul2006.

KULA, M, Naci, "istenmedik ve Beldenmedil< Olaylarla Kar~ua~an Bireylere

Yonelik Moral ve Manevi Destegin bnemi; Dinbilimleri Akade­

mik Ara$ttrmalar Dergisi, VI, Sa}'l 2, 2006.

KO<;:Ul<ER, Sevgi, "Oziirli.i <;:ocuk Ailelerine Yonelik Psikolojil< Dam~ma

Hizmetleri'; Ozel Egitim Dergisi, 1, (3) 1993.

MATON Kenneth I, "The Stress- Buffering Role of Spititual Support: Cross­

Sectional and Prospective investigation'; Journal for Scientific

Study of Religion, 28 (3) 1989.

O'BRIN, E. M. Spi1tuality in Nursing Standing on Holy Ground, Jones and

Bartlett publishers, Boston 2003.

OSHO, Farlandallk Dengeli Ya$amanzn Anahtarlar1 (~ev. Amrit Sengeet),

Owo Yay., istanbul1999.

'Dini 'Danqmanltk ~e 'Din Himtelleri I 301

OZSOY, Orner & ilhami Giller, Konularma Gore Kur'an, Fecr yay., Ankara

1996.

RODGERSON, Thomas E. & Ralpp L. Piedgement, "Assessing The Incre­

mental Validity of Religious Problem Solving Scale in the Predic­

tion of Clergy Burnout'; Journal of the Scientific Study of Religion,

37, 3, (September,) 1998.

SCHAFER, Charles A. & Richard L. Gorsuch, "Situational and Personal Va­

riation Coping; Journal for The Scientific Study of Religion, 32 (2),

1993.

SEYYAR, Ali, Sosyal Hizmetlerde Manevi Bakzm, ~efkatli Eller Yay., Ankara

2007.

SEYYAR, Ali, Teorik ve Pratik Boyutlanyla Sosyal Bakzm, ~efkatli Eller Yay.,

Ankara 2007.

SHARMA, R. Ermi~, Siiifru ve Patron, (c;ev. Belkls D1~budak), Goa Yay., is­

tanbul2006.

ULUATA, Diirdane, OzurlU Bir <;ocugun Annesiyim, Esin Yaymevi, istanbul

2001.

YAPICI, Asrm, Ruh Sag1Ig1 ve Din, Psiko- Sosyal Uyum ve Dindarllk, Kara­

han Yay., Adana 2007.

YARGICI, Sibel, "Ozel Egitime Gereksinim Duyan c;ocuklarmm Aileleri ile

Gah~an Uzmanlarm Kar~Ila~hklar1 Sorunlara ve Bu Sorunlarm

c;oziimiine Yonelik Onerilere Genel Bir Bakl~·: Ozel Egitim ve Re­

habilite Hizmetlerine ihtiya9 Duyan Bireyler ve Aileleri (Ed. Said

Demirel & Kamil Alptekin), Zihinsel Engelli c;ocuklan ve Aileleri

Dayaru~ma ve Yardlmla~ma Dernegi Yay., Ankara 2005.

YAZGAN, Gi.iltekin, Kiir U9u~, ileti~im Yaymlar1, istanbul 2002.

YILDIRIM, ~~ek, Sosyal Bilimlerde Nitel Ara~tlrma YOntemleri, Sec;kin

Yay., istanbul2003.

YOR~<OGLU, Atalay, Degi~en Toplumda A.ile ve <;ocuk, Ozgiir Yay., istan­

bul1989.