• • D.INI DANI·~MANLII(

.vE · 0 • •

DIN HIZMETL.ERI

Editorler:

Prof. Dr. Nurullah 1\LTA~ Prof. Dr. Mustafa KOYLU

•• •• GUNDUZ EGiTiM ve YAYINCILIK

ISBN: 978-605-5584-41-2

©Tum haklan GONDOZ EGITiM ve YAYINCILIK, TURIZM SANAYI TICARET LTD. ~tne aittir. Bu kitabm tamamr ya da bir krsmr 5846 sayrh yasanrn hukumlerine gore, GONDOZ EGITIM ve YAYINCILIK, TURIZM SANAYI TICARET LTD. ~l:nin izni olmaksrzm elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayrt sistemi ile ~ogaltrlamaz, yazrh, sozJG, gorsel-i~itsel kitfe ileti~im ara~lan yoluyla yayrnlanamaz, depolanamaz.

Baskt HaZJrltk: Turker $enaltun

Ilk Baskr: 2012

Baskt: HERMES TANITIM OFSET Buyuk Sanayi 1. Cad. No: 1 0.? lskjtler- ANKARA Tel: 0312 384 34 32

GUNDUZ EGiTiM ve YAYINCILIK TURiZM SANAYi TiCARET LTD. :?Ti. Gevizlidere Mahallesi 1218. Gad. 6/8 Balgat- ANKARA Tel: 0312.472 66 62 • Faks: 0312.472 66 08 www.gunduzyayincilik.com bilgi@gunduzyayincilik.com

HASTANELERDE DiNi DANI~MANLII( HiZMETLERi

Numllalz ALTA$

Hastalara yonelik dini rehberlik hizmetleri hem islam ve hem de Hlristiyan

geleneklerinde mevcut olan uygulamalardir. Hasta ve hastahk kavramlar1

tfun insan topluluklarmda kar~lia~liabilecek ortak sorunlar oldugundan do­

layt dinlerin olu~turdugu ve etkiledigi her kiiltiirde dini bir yalda~tmm geli~­

mesine sebep olmu~tur. islam kiiltiiriinde ti.im dinlerde ortak olan hedefler

olarak yer almt~ olan be~ esastan - dinin, aklm, neslin, maim ve carun ko­

runmast- birisi de aklm korunmastdir. Aklm korunmast, sagllgm korunmast

kavrarruru da ic;:ine ahr. Bummla birlikte tiim dinlerde sagllkll bir ya~antmm

onerni vurgulanrru~ ve hastalarm sagllgma kavu~mast, ruhen desteklenmesi

on plana c;:lkart.l.rru~tlr. Dinlerin konuyla ilgili ahkammm iizerinde bir analiz

yapmaktan c;:ok dini rehberligi kurumsalla~tlran Hlristiyan geleneginin ve

model ol~turmaya c;:alt~tlgtmtz islami gelenegin dini dayanaldanru belirle­

meye c;:alt~acagtz.

A. Hlristiyan Geleneginde Hastalara Dini Balam

Bir Hlristiyan ic;:in diger insanlarm da c;:ektigi bir actya ve agnya dayanmal<,

acmm strnru anlayabildigi ve imanma destek yapabildigi oranda daha kolay­

dir. <;ii.nkii onun ic;:in hastahgm, biitiin diinyanm kurtulu~u ic;:in bir anlam ve

'Dini 'Danljmanlrk ~e 'Din Hizmetleri 1173

degeri vardrr. Hz. isa'run ya~anu boyunca hastalarla ozel olarak ilgilenmesi ve

bazuarmm tedavileriyle me~gul olmas1, O'nun misyonuyla kendisini gorevli

sayan Katolik Kilisesi'n.iil de hastallk ve oliime sevgiyle bakrria konusunda in­

sanlart egitme, orgarlize etme ve hastalara bizzat yard!m etme hususlarmda

go rev yiiklenmesine sebep olmu~tur. Bundan dolaYidrr ki tarih boyunca Kili­

se, ac1 c;:eken bir insan ic;:in Tann'run yard!m! olarak alguanmi~t:Jr

Katolik anlaYI~ta, hastahgm insanm giinahkar yap1s1 ile bir bag1 :var gor~­

se de bunu giinahlarm bir cezas1 olarak gormek yarili~trr. $ahitleri ondan

sordular, Rabbi bu adamzn kor dogmas£ it;in kim giinah i~ledi, bu mu yoksa

anast l!abasz mz? jsa cevap verdi, ne bu gunah i~ledi, ne de anast babast; an­

cak Allah'zn i$feri onun uzerinde gosterilsin diye oldu (Yuhanna 9:3-4}. Yme

Katolik anlaYI~ma gore cemaatin iiyelerinden birisi ac1 c;:elctiginde digerleri

de ac1 c;:eker ve bu ac1ya katlanrr. Eger actll_U" ebedi alem ic;:in bir hazrrhl< ola­

rak telakki edilirse k1sa siirer ve taharnmiil giicii a:rtar. (:unku gorUlen ~eylere

degil, gorUlmeyenlere bakarak bir an it;in alan szkzntzmtzzn hafijligi, bizim

it;in izzetin ebedi agtrlzgznz t;ok ve daha t;ok httszl eder (Pavlosun Mektubu,

4:17}. Katolik hasta bak!m geleneginde bir diger onemli motif de hastahk­

larla miicadele etme gerekliligidir. Sagllga kavu~ma ic;:in dua ile birlikte ya­

puacak miicadele Allah'm mal<sadl olarak degerlendirilir.

Katolik geleneginin kurumsalla~masiru saglayan en onemli faktorlerden

birisi hastalarla yaplian ozel sal<ramentlerdir. Kaynagtru Hz. isa'run uygu­

lamalarmdan alan bu sal<ramentlerin en onemlisi hastalarm yaglanmas1

ayinidir. Yalmb'un mektubunda Hz. isa'dan ~oyle bir ornek verilir. jt;inizden

biri me~akkat mi t;ekiyor, dua etsin. Biri ne~eli midir? Terennum etsin. jt;i­

'nizden biri hasta mzdzr? Kilisenin ihtiyarlarzm t;agzrtszn ve onu Rabbinin

, ismiyle yagla mesh ederek dua etsinler. Ve iman duasz hastayt kurtaracak ve

Rab kaldzracaktzr ve eger gunahlar i$femi~se kendisine bagz§lanacaktzr (Ya­

kub'un Mektubu, 5:13-16). Ciddi bir hastalllda muzdarip olan .ins an, ne~esiz

olmamas1, giinaha davet edici ~eylerin etrafiru sarmamas1 ve inancmda bir

azalma olmamas1 ic;:in ilahi merhametin c;:ok ozel bir yarduruna muhtac;:trr.

Yaglama ayini bu destegi saglar. Ayinin temelinde olmek iizere olan hastalar .

ic;:in uygulartmasi esas1 varsa da son donemlerde daha yaygm olarak tiim

hastalara uygulartmasi egilimi vardrr. Ameliyata girecek hastalar da ame­

liyat oncesi meshedilir ve yaglama ayinine tabi tutulur (Hrristiyan inanc1,

Sent Antuan Kilisesi, istanbul1994}.

174 J Vini Vanr.smardrk ~e Vin Hizmetleri

Hrristiyan Katolik geleneginde incil'e dayalt olarak hastalarla yaptlan ayin­

ler ve torenlerle birlikte onlara okunacak ozel dualarrn bulunmast ve uygu­

lamalarrn yalruzca, kendilerine Hz. isa ve havariler aracwgtyla ilahi gorev

verilen din adarnlart tarafmdan yaptlabilmesi hastanelerde din gorevliligi

kururnlarrnm dogu~unda ana faktor olmu~tur.

B. Hlristiyan Kiiltiiriinde Hastanelerde Dini Rehberlik Hizmetleri

1. Ameril<a Birle~il< Devletleri Ornegi: Ameril<a Birle~il< Devletlerinde has­

tanelerde yi.iriitiilen din ve moral hizmetlerinin gene! adt chaplaincy servi­

ces (din ve bp ortaldtgt hizmetleri)'dir. Hizmeti yi.iriiten uzman gorevlilerin

adt ise chaplain (Hastane din gorevlisi)'dir. Hastalara Profesyonel Dini Bakrm

Servisleri bu yiizyilin ilk yartsrnda Boston'da geli~tirildi. Massachussets Gene!

ve Massachussets Aktl Hastanesindeki ruhbanlar ve psikologlar tarafmdan

ruhi bakmun beden bakrmt kadar onemli oldugu fikri hizmetin dogumunu

hazrrlayan fal<tor olmu~tur. Bugiin arttl< A.B.D'de bu i~ c;:ok ge~mi~, profes­

yonel bir hizmet alarudrr. Eyaletlere gore degi~melde beraber, genellilde yiiz ve

iizeri yatal< kapasiteli hastanelerde ful-time <;alt~an bir din gorevlisi gorevlen­

dirilmektedir. Daha biiyiik hastanelerde ise dini bakrm biirosu kurulmal<tadrr.

Sadece Pensilvanya eyaletinde 1500 civarrnda hastane, bunlardan 300 tane­

sinde ise bu tiir biirolar bulunmal<tadrr(Alta~, 1997, 43).

Hastanelerdeki dini baktm birirnleri biiyiik hastanelerin yonetirnleri tara­

frndan kurulmakta, daha sonra ise projesini sunarak ve iicretini odeyerek

ilgili miifetti~lerce gerekli incelemeyi talep etmektedir. inceleme sonrasmda

uygun bulunan birirnlere izin verilmel<tedir. Denetim ve kontrol i<;in zama­

nmda ba~vurmayan ve ruhsat almayan hastanelerin federal hiikiimetc;:e tah­

sisatlart kesilmektedir. Bu odenekler, federal hiikiimetlerce toplanan sosyal

giivenlik vergisinden kar~tlanmal<ta; aynca bu birirnlere oldukc;:a onemli

miktarlarda bagt~lar yaptlmaktadrr.

Ameril<a Birle~ik Devletlerinde hastane din gorevlisi olabilmek i<;in en az

fal<iilte veya papaz okulu mezunu olmal<, din adarnltg1 tecriibesine sahip

olmal<, dini bir cemaat tarafrndan teldif edilmi~ ve onaylanmt~ olmal< ile

bbbi bakrm ic;:in yeterli bilgi ve biril<ime sahip olmal< ~artlar1 aranmaktadrr.

Hastane din gorevlileri, saglik ekibinin bir parc;:ast olup hastane gorevlileri­

nin fonksiyonunu yiiklenmekte; astl hiiviyetlerini, din adarru olarak kendi

rollerinden almaktadrrlar. Gorevliler sadece hastalarrn degil, ayru zamanda

onlarrn aileleri, arkada~ ve diger sosyalc;:evreleri ile de ilgilenmektedir. Olen

Vini Vanllmanlrk Ve Vin Hizmetleri 1175

hastalarm yakmlarma ba~sagl.J.g1 vermek ve onlarla ilgilenmek de bu gorev­

lilerin hizmet alaru i<;inde kabul edilmektedir (Alta~, 1997, 44).

2. Bel<;ika Ornegi: Bel<;il<a genelinde hastanelerdeki hastalarm dini ihtiya<;­

lanm ka~liamal<, onlara moral vermek, ibadetlerini eksil<siz yerine getirme­

lerine yard1mc1 olmal< ve ya~ama diren<;lerini desteklemek maksad1yla su­

nulan din hizmetlerinin yasal dayanag1; 12.7.1970 tarihli Kraliyet Kararna­

mesi ve bu kararname <;er<;evesinde o giiniin Saghl< ve <;evre Bakanllgmca

hazrrlanan genelgedir. Soz konusu genelgeye gore Bel<;il<a'daki hastanelerde

hastarun istegi iizerine ailesince belirlenen din gorevlisi, hastalar1m serbest­

<;e ziyaret edebilecek, bu konuda hastane sorumlular1 gerekli biitiin onlem­

leri alacaktrr. Resmi gorevlisi bulunmayan hasta hastanelerdeki din hizmet­

lerini fahri gorevliler yiiriitecek; rum gorevlilerin hizmet yiiri.itmesi ancak

bagh bulunduldar1 dini temsil eden resmi makamlarm gorevlendirmesiyle

miimkiin olacaktrr. Kararnameye dayah olaral< <;li<arllan genelgelerden biri­

sinde ise degi~en ~artlar <;er<;evesinde hastanelere gelen farkl.J. din ve gorii~

mensuplarma da hizmet moral hizmet verilmesinin saglanmas1 istenmekte

ve gerektiginde i~birligine gidilmesi amac1yla Protestan, !ail< ve Yahudiler

i<;in de moral hizmeti sunan organizasyonlarm adresleri bildirilmektedir.

Bel<;il<a'daki uygulamaya gore hasta, hastaneye almuken hangi dine men­

sup oldugu, din gorevlisi isteyip ·istemedigi ~eldinde sorular sorulmal<ta ve

bu konuyla ilgili bir form kendisine doldurulmal<tad1r. Hatta farkl.J. dinlere

mensup hastalar goz oniinde bulimdurularak, <;e~itli dinleri ana hatlanyla

tamtan bir--de ki.i<;i.ik kitap<;li< farld1 dinden olan hastalara sunulmaktadu.

Bel<;il<a hastanelerinde yiiriitiilen din hizmetleri iizerine Din Hizmeti Veren

IG~ilerin Dini A~tdan Konumu isimli bir <;ah~ma yapan Alphonse BORRAS,

. din gorevlilerinin bilmesi ve yerine getirmesi gerekli ~artlar1 ;;oyle srralar;

a. Yaptlldan gorevin bilincinde olmak,

b. Kilise ba~karuna bagh olaral< hizmet verdiklerini bilmek,

c. Hastalara refakat etmek ve ibadetlerini val<tinde severek yerine ge­

tirmelerine yardimc1 olmak,

d. Onlara dua ve tovbe ettirmek, dini giinleri geregince ya~amalarma

irnl<an saglamak,

e. Hastanm ailesi ile koordineli <;ah~mak,

f. Adalet sahibi, ketum, liyakatli, fi.zil<i ve insani a<;1dan yeterli, dinle­

mesini iyi bilen, sadlk ve muttaki olmak.

176 I 'Dini 'Dan~manlrk ve 'Din Hizmetleri

Belc;:ika'da, bastanelerde gorevyapan personelin sec;:irninde son de~;ece titiz dav­

rarulchgt, gorevlinin mesleki bilgisinin yarunda tecriibe, liyakat, fiziki ve ruhs.al

yapiSma da biiyii.k onem verildigi, bepsinden onemlisi liseden sonra 6 yil sii­

reyle c;:ok ciddi bir ~ekilde bu konu iizerinde egitim gordiikten sonra goreve

ba~latllchklan Belc;:ika uygUlamasuu belirleyen yaz~malarda vurglllanmaktachr.

Belc;:il<a uygulamas1 bakkmda bilgi veren kaynaklar bu alanda hizmet vere­

cek din gorevlilerinin sec;:im.inde c;:ok bassas davrantldlgtnill belirlemekte­

dir. Bu gorevlilerin mesleki ve sosyal bilimler dahnda ozel egitim aldlklar1,

dln psikolojisi, insan psikolojisi ve be~eri miinasebetlerde uzmanla~ffil~ ve

ehil ki~iler olduklaruu belirtilmekte ve Tiirkiye'dekl uygulama ic;:in sec;:ilecek

elemanlarm muhal<kak ktsa vadeli ·de olsa hizmet ic;:i egitim kurslarmdan

gec;:irilmelerini onerilmektedir (Alta~, 1997, 44-45).

3. Fransa Ornegi: Fransa'da bastanelerde ve diger spsyal amac;:h kurum­

larda da din hizmetinin bulundugu ve bu bizmeti yiiriiten rahiplere Abbe,

Pretre, Pasteur veya Aumonier isirnleri verilir. Hastanelerde ve ya~Warm

kalchgt buzurevlerinde genellilde din hizmetlerinin yiiriitiildiigii ozel bir

servis bulunmal<~a ve Aumonerie ismi verilen bu servis, dernek statiisiinde

kurulmu~ bir kilise te~kilatl niteligi ta~rmaktadrr.

Bu servislerin c;:ah~anlar1 goniillii hizmetlilerdir. <;iinkii bu servisler, basta­

ne ic;:inde bir veya bir kac;: odada c;:ah~makla beraber dernek statiisiindedir.

Hastane ve buzurevi idaresiyle ve bastane personeli alan bir papazla i~bir­

ligi yaparak c;:ah~maktadrr. Hastane veya buzurevinin biiyiikliigiin~ gore bu

yerlerin c;:ogunda bir veya bir kac;: papaz, bastane veya huzurevi personeli

olarak c;:ah~makta, maa~larm1 da buradan almaktadrr. Aynca basta bane­

lerden maa~ almayan kiliseye bagh papazlar .da zaman zaman ve genellikle

program veya istek iizerine basta baneye gelerek hizmet verebilmektedir.

Papazlarm yaptlklar1 hizmetler, bastanenin kilisesi diyebilecegimiz alanlarda

veya bastane bahc;:esindeld kiliselerde baftarun belirli giinlerinde, belli konu­

Iarda vaazlar vermek ~eklindedir. Bu vaazlara genellikle psikolojil< bastaltklar1

bulunanlar, ya~War veya papaz1 dinlemek isteyenler katllmaktachr. Aynca bas­

talarm gor~mek istE~mesi sonucu, papazm odasmda veya papaz bastarun yaru­

na giderek bastarun odasmda gorii~mek ve bastarun sorularma cevap vermek

~eklinde, sobbet tarzmda da din hizmeti verilmektedir. Oliim durumunda dini

gereklerin yerine getirilmesinin yarunda bastalarm okumas1 ic;:in bro~iir, dergi

ve kitap temini de bastanede gorev yapan papazlarm. gorevleri arasmdachr.

'Di_ni Vanr.smonlrk ~e Vin Hizmet/eri 1177

Hastanelerde din gorevlisi olarak <;:ali~an papazlarm ogrenim durumu, lise

tahsilinden sonra 5-6 yillJ.k papaz okullarxdrr. Bunlar Seminaire adi verilen

ve ozel mahiyetteki kiliselere bagh yiiksek ogrenim okullarxdrr. Bu ogreni­

min yakmda iiniversite statiisiine kavu~turulmasx i<;:in <;:ali~malar yapilmak­

tadrr. Papaz okullaruu bitirenler, l<ilise tarafmdan papaz olarak tayin edil­

mekte, papaz olduktan sonra da 2 ila 5 yil arasmda degi~en siirelerde hizmet

i<;:i egitim kurs ve stajma tabi tutulmaktadrr (Alta~, 1997, 46-47).

4. Hollanda Ornegi: Hollanda Hastaneler.Birligi, Dini ve Moral Bakim Ko­

misyonu, 1987 yxb mart aymda yayxnlanan, dini ve moral bakim .gorevinin

organizesi ve yonetirni ile ilgili son raporunda hizmetin amacuu, insanlara

inan<;: ve diinya gorii~leri dogrultusunda resmi ve profesyonel rehberlik et­

mek ve yardimc1 olmak olaral< belirle~tir. Hastanelerde arzu eden has­

talara din hizmeti sunulmasuu zorunlu hale getirmi~tir. Bu raporda ozetle

~u hususlara yer verilmektedir. Dini ve ruhi bakim, t:lbbi balam gibi gerekli

ve ka<yuulmazdrr. Hastane biinyelerinde kurulan Dini ve Ruhi Bakim bolii­

mi.i, hastanenin diger boliimlerinden ayn dii~iiniilemez, diger boliimler gibi

onernli ve gereklidir.

Her hastanede bu hizmetin ifa edilmesinin zorunluluguna i~aret edilen ge­

nelgede, hastanede gorev yapacak· din gorevlisinin gorevleri de ~u ~ekilde

belirieniyor:

1. H~~tanm ihtiyacx oldugu anda dini ve ruhi yardun sunmak,

2. Gerektiginde hasta ve onun cemaati arasmdaki ili~kiyi saglamal<,

3. Gerektiginde hasta ve onun ailesi-yakmlar1 ile ili~ki kurmak, gere­

kirse oliim arunda ve yas anmda yardimc1 olmak,

4. Dini torenlerin, toplantilarm yapilmasmda ve organize edilmesin­

de <;:ali~mak,

5. Hastarun istegi sonucunda hastanedeki go~evlilerle hasta arasmda

koprii kurmak ve hastalig1 hakl~da bilgi ali~ veri~ini saglamak,

6. Hastane i<;:erisinde ibadet yerleri olu~turmak ve bu mekanlarm

hizmete a<;:lk tutulmalaruu saglamak,

7. Hastane i<;:erisindek:i ibadethane ve toplant:l yerlerinin hizmete

a<;:lk tutulmasmda hastane yetkili ve gorevlileriyle bilgi ali~ veri~in­

de bulunmak,

8. Bu hizmetlerin gerektiginde diger personel tarafmdan da yiiriitii­

lebilmesi i<;:in hastane personeline kurs ve seminerler diizenlemek.

178 I 'Di11i 'Damsma11lrk Ve 'Di11 Hizmetleri

Hallanda hastanelerinin duyuru panalarmda, hastanede go rev yapan daimi

din gorevlilerinin ve gerektiginde ~agrilmak iizere Musliirnan din gorev­

lilerinin isimleri, ada numru;alan ve telefanlan yazthdu. Hastanede gorev

yapan din gorevlileri Htri~tiyan ilahiyat Bilim Fakiiltesi Mezunu alup, Kil!­

seler Birligi te~kilatmdan ~~abilir belgesi alanlar arasmdan se~ilmektedir.

Ucretleri ise; hastanede slirekli gorev yapan elemanlarm hastam~ tarafm­

dan, belli zamanlarda gelen gorevlilerin de daimi gorev yaphgt kurumu ta­

rafmdan odenmektedir.

Hemen her hastanede kiic;iil< bir kilise ve mescit bulunmaktadtr. Hastabalact.lar

tara.fi.ndan insanlarm inan~ durwnlarma gore kendi dillerinde yaz~ kutsal

kitaplar, arzu eden hastalara ~eyyar lctlttiphaneler vasttastyla Odlin~ kitaplar ve­

rilebilmektedir. Hastabalactlara insanlarm inan~. orf ve adetleri kanusunda za­

man zaman gerekli bilgiler verilmekte, yemeklerde kullantlan et ve yaglara bile

inan~ esaslar1 dogrultusunda dikkat edilmektedir (Alta~, 1997, 47-48).

C. islam Geleneginde Hastalara Dini Balam

islam gelenegini ~ekillendiren ana kaynaklardan birisi olan Kur'an-1 Kerirn,

insan hayatma buyiik onem atfetmi~, bu hayatm saghgm bir nirnet aldugu­

nun goz onlinde bulundurularal< dikkatli degerlendirilmesini .Ongormu~tlir.

Kur'an'm 102. suresi olan Tekaslir Suresi'nin 7 ve 8. ayetlerinde nihayet o

gun dii.nyada kazamp harcadzgzmz nimetlerden hesaba fekileceksiniz den­

mekte ve saghgm bir sorumJuluk gerektirdigi vurgulanmal<tadtr. Ger~ekten

de bu ayetleri a~t.l<lar nitelikteki bir hadisinde Hz. peygamber, iki.nimet var­

dzr ki insanlarm fOgu bunlarm degerinden habersizdb; saglzk ve bo~ vakit

buyurarak inanan bir insarun hayatuu iyi bir ~ekilde degerlendirmesinin bu

iki nimete bagh olduguna dikkat ~e~tir.

Kur'an hal<stz yere bir insarun hayatuun sana erdirilmesini butiin insanllgm

yak edilmesiyle e~ deger gorr:nu~, bir carun kurtaruarak hayata dondii.riil­

mesini ise insartltgm kurtarilmas1 olaral< degerlendirmi~tir (5. Maide 32).

Kur'an'da hastalara yonelik olaral< verilecek dini balo.ma ait sistematik bilgi­

ler bulunmamakla birlikte onlarm hastalt.l<larla ilgili tutumlarnn belirleyen

unsurlar yer ahr. Bunlart ~u ~ekilde maddele~tirebiliriz:

1. insaru rahats1z eden maddi ve manevi tUrn stkmttlarm insarun

kendi elleriyle yaptt.l.darmm bir sanucudur: Ba~IIllZa gelen her mu­

sibet, kendi ellerinizle i~ledikleriniz yiizlindendir. (Bununla bera­

ber) Allah ~ogunu affeder.

Vini Van&SmDnlrk fe Vin Hizmelleri 1179

2. Ti.im s1kmtt ve rahats1zWdara katlanabilme terbiyesine sahip olmak

gereldidir. <;i.inki.i korku, a~llk, mali stkmtl ve bedeni rahatslzhlda­

rm ti.imi.i bu diinyamn aynlmaz parc;:alandtr. Yaradu1.~tan itibaren

diinya hayatlnm geregi olarak var olmu~lardrr ve diinya hayat1 si.ir­

diikc;:e farkll ~ekillerde de olsa insanm hirer parc;:as1. olmaya devarn

edeceklerdir. Bunlarm, hayatm bir parc;:as1. oldugunu ve kendisini

de yaratan Allah'm bu sil<mtuarl. yaratt1gm1 bilen insan, bunlara

sabredebilme egitimini kendisine vermek zorundadtr: Andolsun

ki sizi biraz korku, ac;:W<, mallardan ve canlardan ve iiri.inlerden

biraz eksiltme ile imtihan eder, deneriz. (Ey peygamber) sen sabl.[ll

davrananlart mi.ijdele. i~te o sabredenler, kendilerine bir bela gel­

digi zaman "biz Allah ic;:in vartz ve biz sonunda O'na donecegiz"

derler (2. Bakara 155-156). (Ey l'y1i.i'minler)Yoksa siz, sizden once

gelip gec;:mi~ kavimlerin ba~larma gelenler sizin de ba~Ullza gelme­

den cennete gireceginizi mi sandmtz? Yoksulluk ve stkmtl onlara

oylesine dokundu ve oyle sarsudllar ki peygamber ve onunla iman

edenler "Allahm yardnn1 ne zaman gelecek?" dediler. i~te o zaman

(onlara), "$i.iphesiz Allah'm yardnn1 yal<m" (denildi) (2. Bal<ara

155-156).

3. Hastallgt yaratan Allah ~ifaslill da yaratmi~m. Ke~di elleriyle yap­

ffil~ olduklart putlara tapman milletine Hz. ibrahim, tek olan Al­

l~m ozellilderini anlatuken ~oyle der: Ki o beni yaratan ve bana

dogru yolu gosterendir; beni ye<;liren ic;:irendir; hastalandtg1m za­

man bana ~ifa verendir (2. Bakara 155-156).

flastalara dini baktmla ilgili gelenegin ~ekillenmesinde asu Hz. Peygam-

' ber'in uygulamalar1 ve sozleri etkilidir. Hz. Peygamber'in uygulamalart ve

sozleri hakkmda bize kaynakllk eden hadis kiilliyatmm hemen hepsinde bu

konu ile bilgiler~ yer aldtg1 T1bb1 Nebevi isimli boliim ve ba~Wdar vardrr.

Bu b~Wdar altmda elimizde Hz. Peygamber'den n~edilen yiizlerce rivayet

mevcuttur.

Her hastallgm c;:aresinin oldugu, tedavi yollarmm ara~milmasnn te~vik, has­

taltk anmda uzman hekime mi.iracaat, cahil <l;oktorlardan uzakla~ma, bula­

~lCl hastallklardan korunma, koruyucu hekimlik, tedaviye giivenmek, vb.

ba~llklar altmdaki bu hadislerin ge~ bir c;:'erc;:evede tahlili gerekmektedir.

Soz konusu hadisler c;:ok geni~ bir yelpazedeki ttbbi konular1 ic;:ermekle bir-

180 I Vini Vamsnlalllrk ve Vin Hizmetleri

likte daha <;:ok doneminin sosyo-kiiltiir~l ozellikleriyle t1bbi anlay1~1ID bize

yans1tmas1 a<;:1smdan degerlidir. Bununla birlikte bu rivayetlerin donemin

yanll~ tlbbi uygulamalan diizeltmesi, t1p anlayr~ma ilmi bir kimlik kazan­

drrma <;:abas1 i<;:inde olm~s1 ve daha sonralan tiim orta<;:aga hakim olacak bir

islam Tib.b1'ru dogurmas1 a<;:Ilarmdan onemli bir i~levi vardrr. Metinler iize'­

rinde yapilacak incelemeler sonucunda gene! ba~hklar halinde .~u sonu<;:lara

ula~mak miim.kiindiir;

1. Hastahg1 da ~ifayr da veren Allah'trr,

2. Allah her hastahgm ~ifaslill yaratm.l~trr,

3. Hastalanmca ~ifa aranmail.drr,

4. $ifa ivin ba~vurulacak <;:e~itli tedavi yollar1 bulunabilir.

Yukarda, gerek Kur'an'da ve gerekse Hz. Peygamber'in uygulamalarmda

hastalara yonelik dini daru~ma hizmetlerinin sunulmas1yla ilgili metodik

bOliim.lerin bulunmadiglill ama bu konuyla ilgili diizenlemeler esas olacak

ilkelerin bulup.dugunu belirlemi~tik. Bu il<i kaynag1 bir arada degerlendir­

digimiz zaman aslmda tiim dini hizmetlerin yerine getirilmesi ile ilgili Sl­

rurlari belli bir diizenlemenin ~oz konusu olmadig1 gibi hi~metleri yerine

getirmekle sorumlu bir suufm da bulunmadig1ru goriiriiz. Ancak, baz1 hiz­

metlerin varlig1 ve bu hizmetlerle ilgili bir takrrn ilkelerin konulmu~ oldugu

da bir ger<;:ektir.

Kur'an'a gore islam toplumu karde~lik esasma dayarur. Toplumu olu~turan

her bir fert bir digerinin de dostudur ve elemanlan harvla birbir!ne kenet­

lenmi~ duvar gibi bir yap1 olu~tururlar. Bu ilkelerden hareket eden Hz. Pey­

gamber' de ogutleri ve davraru~lariyla elemanlarl birbirine kenetlenmi~ bir

toplum modeli olu~turabilmek <;:abas1 iyinde olmu~tur. Miisliiman'm Miis­

liiman'm karde~i oldugu, ona zulmetmemesi, tehlike anmda yalruz brrakma­

masl, tiim ihtiyaylarlill kar~Ilamas1 ve sila.ntlli anmda onun yanmda olmas1 ·

gerektigi yoniindeki buyruklan farkh metinlerle bir<;:ok hadis kitabmda yer

alrm~trr. islam karde~liginin fertlere kar~llikh olarak yiikledigi gereklerden

birisi de hasta olan bir karde~in ziyaret edilmesidir.

Hasta olan bir · insanm ziyaret edilmesinin, kar~lligmda kazarulacak ilahi

miil<afatm yaru srra, hastanm moral a<;:1smd;m kuvvetlendirilmesi yoniiyle de

onemi vardrr. Hasta ziyaretini gereklilikten ba~ka ilahi miikafat a<;:Ismdan te~­

vik eden hadislerd~ ziyaret eden ki~inin giinahlarmm bag1~lanacagr, diinya

Vini Vanl/monl1k re 'Din Hizmetleri 1181

hayati i«;in meleklerin dua edecegi gibi te~ unsurlan bulunur. BII ba~ka ha­

diste ise hastarun ziyaret edilmesi ve ona saghk, uzun omiir ic;in dua edilmesi

ile onun rahatlati.lacagl, gonliiniin ho~ tutulm~ olacag1 vurgularuru~tlr.

Ziyaret maksadiyla bir hastarun yaruna gidip de onun bu hastahktan klsa

bir si.ire ic;inde kurtulacag1 ve uzun bir ya~ama saghk ic;in de sahip olacag1

iimidinin verilmesini degerlendiren Hz. Peygamber, boyle bir temenninin

hastarun iyile~me siirecini etkilememesine ragmen hastarun gonliinii ferah­

latacagliD ve moralini yiikseltecegini belirtmi~tir.

Hz. Peygarnber'in, hasta ziyareti srrasmda elin, hastarun eline veya alruna

koyulmasm1 ve konu~marun bu ~ekilde siirdiiriilmesini tavl!iye etmesi, has- ·

tayla duygusal bir ile~ime gec;ilmesi bakrmmdan onemlidir. <;i.inkii o anda,

hastarun ic;inde bulundugu slkmt:J.h durum goz oniine almdigmda, elin tu­

tulmasl veya alna koyulmas1 hastayla bir ileti~im saglayacak ve o anda hasta­

run yarunda oldugumuz, onun aClSliD hissettigimiz mesajm1 peki~tirecektir.

Hz. Peygarnber'in bu uygulamalar1 daha sonraki donemlerde yapuan faali­

yetlere bir temel te~kil etmi~tir. Mescid-i Nebevi'nin c;ok arnac;h kullanlffil,

takibeden devirlerde cami merkezli kiilliyeleri dogurmu~tur. Cami etrafm­

da medrese, kiitiiphane, imarethane, kervansaray gibi birirnlerle kurulan bu

kiilliyeler ic;inde yer alan yer alan daru~~ifa ve bimarhanelerdeki din hiz­

metlerinin yiiriitiilmesinde cami merkezli kurumlar olmalar1 hasebiyle bir

problem goriilmemi~tir. Din, bu donemlerde sosyal hayatm merkezinde yer

alan bir kurumdur. Kiilliyenin merkezinde yer alan cami, bu merkezde ol­

marun bir sembolii olmakla birlikte, kurumlar ic;inde gereklilik ifade eden

c;lini hizmetleri de yerine getiren vas1tadir .

.Gorilldiigii gibi islam geleneginde, hastalara yonelik dini rehberl.i.l< hizmet­

leri bulunmakta ve bu hizmetleri yerine getirebilecek din gorevlileri de has­

tane ic;inde gorev yapmaktadir. Ancak, islam gelenegini Hrristiyan gelene­

ginden aytran en onemli fark, toplumun iistlenmesi gereken bir gorevi dini

iyi bilen ve anlatan bir din hizmetlisinin iistlenmi~ olmas1dir. Din gorevli­

si, islam geleneginde tiim dini hizmetleri toplum adina yiiriitiir. Kendisini

toplumdan soyutlayan hie; bir ilahi yarulmazhk ve giinahs1zhk vasfi yoktur.

Hizmet, dini ve insani bir ihtiyac; oldugundan dolayt yerine getirilmek zo­

rundadir. Hrristiyan geleneginde ise hat1rlanacag1 iizere din gorevlisi, ilahi

bir misyon geregi bu hizl_lletleri yerine getiren, sec;ilmi~, giinahslZhk ve ya­

rulmazhk ozellikleri bulunan bir suu.fm mensubudur.

182 I 'Dini 'Danqmanlrk 1'e 'Din Hizmelleri

D. Hastanelerde Dini Daru~manhk ihtiyac1

1. Sosyo-Kiiltiirel A'r1dan. inan~-Saghl< ili~ldsi: Bugiin artllc, saghl< siste­

mindeki hasta merkezli.yalda~Im sonucu hastahlc yoktur, hasta vardrr anla­

Yl~l agll'hl< kazanmaktadrr. Bu anlayt~a gore kavramlar, toplumlarm kendile­

rine ozgii sosyo-kiiltiirel ozellilderine gore farkl.J.W.dar ifade etmektedir. Bir

hasta, saghk sistemi ic;:ine gelirken, tutum ve davram~larrm etkileyen inane;:,

bilgi, kanaat, deger ve kiiltiiriinii de beraberinde getirmektedir. Tiirkiye'de

hastalarm kiiltiiriiniin doktor-hasta ili~kisi ve tedavi siirecindeki etkisiy­

le ilgili bir <;al1~ma yapan Tiirkdogan, bu ili~kinin hastanm killtiirii, saghk

inancl, gelenek ve diinya gorii~ler'i ile ilgili olarak degi~tigini belirlemi~ ve

Person'a dayanarak dini inanc;larm saghl< sistemlerine tesir ettigini soyle­

mektedir (Tiirkdogan, 1991, 31-89).

Psil<iyatrist Goka, Almanya'da ~izofreni tani.styla 9 ay tedavi goren bir has­

tasmdan bahseder. Hastada, ~izofreni tarus1 konmasma sebep olan adinami,

ic; huzursuzluk, hareket isteksizligi, konsantrasyon ve kavrama eksildigi, dii­

~iince iiretiminde yava~lama, davraru~larmda sinirlilik ve tepkilerinde zaylf­

lama belirtileri gorillmii~ili. Hastadal<i bu belirtileri de goz online alaral< ilac;

tedavisini kesen ve izlemeye alan Goka, ashnda hastanm ~izofrenilc ozel­

Wder gostermekten ziyade islami literatiirde itil<af olaral< isimlendirilen bir

ibadetin geregi olaral< boyle davrandlg1n1 tespit etti. Alrnanya'dal<i psil<iyat­

ristler, hastanm kiiltiiriinden getirdigi bu davraru~larr sebebiyle yanl.J~ tarn

koymu~lardl. Goka, bu baglantlyt kurduktan sonra iki ay izledigi hastada hie;

bir psil<opatolojil< belirtiye rastlamadl (Goka, 1994, 153).

Sudan'h psil<iyatrist Bedri, kendisine klldlg1 namazlardan tatrnin olmayarak

tekrar tekrar laldlgt ~il<ayetiyle gelen bir hastasm1, dini killtiiriiniin yardl­

rmyla tedavi etmi~ti. Bu obsesyonel hastasma Bedri, tek ba~ma. namaz lal­

rnamaslnl, cemaatle lalmastm tavsiye etti. Zira islam inancma gore, cema­

atle kthnan namazlarda imama tabi . olundugundan, ibadetin sorumlulugu

da irnama aitti. Hasta, bu ~ekilde cemaate devarn ederek rahatstZltgmdan

kurtuldu (Bedri, 1984, 75-77).

Grupla psil<olojil< daru~ma ve grup rehberliginirl kanserli hastalarm kaygt­

lan, benlik tasarll'nlar1 ve psil<olojil< rahatstZhldarr iizerine etl<isi iizerine bir

ar~tlrma yapan Dre, iizerinde c;al.J~tlgt orneldern iizerinde ~u sonuca vardl.

Hastalarm biiyiik bir c;:ogunlugu, hastahldarryla ilgili olaralc destegi dl~ardan

almaktadlrlar. Onlara gore hastahl< Allah'm vergisidir ve insanm bu konuda

Vini 'Dam.jttwnlr~ Ve 'Din Hizmetleri 1183

yapacagt fazlaca bir ~ey yoktur. Boyle bir inanc;:taki hastaya rehberlik veya

grupla psikolojik daru~ma ile hastahldan konusunda fazlaca bir ~ey yapx­

lamamaktadrr. Ore'nin c;:all~masmda, lizerinde uygulama yapllan grubun

dindarlll< durumu lizerine bir test uygulanmam1~ olsa bile, hastalarm kendi

killtiirlerinden getirdilderi anlayt~m tedavilerini nasll olumsuz etkiledigine

dair onernli bir bulgu soz konusudur (Alta~. 1997, 650).

Ara~trrmalardal<i ornelder, hastalarm tedavi slirecinde inanc;:larmm ve de­

gerlerinin onemini ortaya koymalctadir. bzellilde, yiizyillardan beri k~ndi­

ne has bir geleneksel tlp anlay:t~t olu~turmu~ olan Miisliiman toplumun bu

anlayt~mm yanh~ bilgilerin diizeltilmesi ac;:xsmdan da bilinmesi gereklidir.

Din egitimi slirecinde oldugu gibi tlbbi tedavi slirecinde de gelenegin bilin­

mesi ve anla~Ilmasx, sadece uyulmak ic;:in degil, kar~x olmak ve ortadan kal­

drrllmal< istendiginde de gereklidir. Saghl< Meslek Lisesi'nde okutulan Din

Killtlirli ve Ahlak Bilgisi Derslerinin degerlendirilmesine yonelik dol<tora

tezi yapan Nural Ylldirrm'm ula~tlgt sonuc;: da, sosyo-killtiirel ac;:xdan dini

inanc;:larla saghl< arasmda bir ili~kinin varhgirU ve bu ili~ki c;:erc;:evesinde has­

tanelerde dini rehberlil< birirnlerinin gerekliligini ortaya koymaktadir. Has­

tadan kaynaldanan ve hastane ortamina hastayla geleh dini moti.fli problem

v~ ihtiyac;:larm varhgx, he~irelik egitirninin bir boyutunu ilgilendirdigi .gibi

hastanelerde verilecek dini rehberlil< ve moral hizmetleri birimini gereldi

ktlmal<tadir . ..

Hastanm killtiirlinli ve bu kiiltiirli ~ekillendiren dini kaynaldart bilerek dok-

tor-hasta arasmda ileti~im saglama gorevini iistlenen bir dini daru~man,

!)aghk kurwnlarmda olwnlu ve onernli bir rol oynayacaktlr. <;:agda~ saghl<

bakmu anlay:t~t da bu ~ekilde farkh inane;: gruplarirU anlay:tp kapsayarak sag­

hl< diizenlemelerine al<taracak txbbi profesyonellere ihtiyac;: bulundugunu

kabul etmektedir. Bu inane;: sisternlerini, aile organizasyonlarirU, gruplar

arasx farldllll< arz·eden ileti~imi, saghl< balarru anlaminda anlayan ve yorum­

layan, hastanelerde go rev yapacal< olan dini daru~manlardir. Bundan dolayx

c;:agda~ saghl< anlay:t~mda dini daru~manlarm, ayru zamanda hirer killtiir an­

tropologu olarak gorev yaptlgt kabul edilir.

2. Tedavi Siirecinde Yardrm Kaynagt Olarak Dini inane;:: Her hastanm,

hastallgt kar~t yardtm aldtgt kaynaldar farkhdir. Ashnda asll giic;: kendisidir.

Kaynaldardan yararlanarak, kendisine yardrmc1 olacak etkenlerin diizenini

kendi kurar. Dolay:tstyla hastadan hastaya, kendi gliciinden, kendine ozgii

184 J 'Dini 'DanJ.$manlrk ve 'Din Hizmetleri

bir ~ekilde yardun alc:hgmdan dola}'l da yard1m kaynaklarmm kWlarurmnda

far.kl.Jhklar goriiliir. Kullarulan bu k~ynaklar i.izerinde bir ara~tlrma yapan

Illinois General Hospital din gorevlilerinden Carey, dini inane;, e~ veya aile

yakrnlart, hastanm kendis.i ve gi.ivendigi doktorunun yardun kaynaklart ara­

smda oldugunu ifade etrnektedir (Alta~, 1997, 56).

Psikolog Kimberly Sherill ve David Larson ise i.izerinde ara~tlrma yaptlk­

lart bir grup hastada, dinin bir yardun kaynag~ olarak aile i.iyelerinden bile

onenili oldugunu belirlediler. Levin ve Schiller, il<i yiiz hasta iizerinde yap­

tlklart ara~tlrmada, dini inane; ile fiziksel saghk arasmda bir ili~ki bulundu­

gunu belirlediler. Pressman ise kalc;_a kmgt bulunan ya~lt bayanlardan dini

inane; ve pratigi bulunanlarm digerlerine oranla daha h1zlt iyile~tigini, ·daha

az ilac; ve he~ire isteginde bulundugunu ve hastallktan kaynaklanan moral

c;oki.intiiyii daha az ya~adlklanru tespit etti (Alta~. 1997, 700).

Dinin yardun kaynagt olarak kullarulmast killtiirden kiiltiire farklilildar arz

etrnesine ragmen genel itibanyla tiim kiiltiirlerde mi.i~ahede edilebilmekte­

dir. Kenneth I. Pargament yonetiminde otuz kadar farklt dini inane;: ve anlayt~

i.izerinde y~llan bir ara~tlrmada dinin ti.irn bu farklt kiilti.irlerde yardun kay­

nagt olarak kullarulc:hgt ve bu yardlrm ortaya c;lkaran farkh ifade ve yonternle­

rin bulundugu belirle~tir. Pargament'in bulgulartru inceledigimiz zaman;

Bili~sel Degi~irn: Ola}'l Allah'tan gelen bir uyart olarak degerlen­

dirmek,

• Duygusal Degi~irn: Qlay1 Allah'm bit gazabt olarak degerlendirme

veya i~lenen gi.inahlardan dola}'l olaym vuku buldugu di.i~i.incesi,

• Pasif Davraru~: Allah'rm problernlerirni c;oz ~eklinde bir tepki veya

mucize beklentisi,

• Tann ile i~birligi: Elden gelenin yapilip gerisinin Allah'a havale

edilmesi veya bulunan c;:ozfun onerisinde Allah'm yardururun da

oldugu ~eklinde anla}'l~larm ortaya c;:lkngtru ve bunlarm bizirn top­

lurnumuzda da farkh ~~killerde de olsa yans:llTlalarmm gozlenebile­

cegi anla~llabilir. Pargament, c;:alt~masmda dinin, yardun ola}'lfllfl

bir parc;as1, yardun sfuecinde bir kaynak veya yardun siirecinin bir

fui.inii olarak da ortaya c;lkabileceginin sayler (Alta~. 1997, 712).

Yurdurnuzda, hastalarm dini hangi oranda yardun kayna~ olarak kabul et­

tikleri ve nasll kullandlklart yoni.inde bir ara~ruma heniiz .yapllrru~ degildir.

'Dini 'Danljmanlrk ~e 'Din Hizmetleri 1185

Ancak, hastalara yardun k~nusunda imam veya psikologun i~levlerini be­

lirlemek amac1yla yaptlan bir ara~tlrmada, odaya bir imam girmesi duru­

munda hastalarm %80'e yakuu oltimti hanrlachklarm1 soylemi~lerdir. Ayru

ara~trrmaya gore hastalarm %42'sinin imam gelmesini hi<;: istemedigi, insan

olarak yarrumc1 olacaldar srrasmda imam1n son mayt alcb.g1 ve imam kavra­

ffiffiln oliim veya oliime yakm olmalda ozde~le~tirildigi sonu<;:larma ula~tl­

rm~trr (Alta~, 1997).

Dini kendisine bir yardun kaynag1 olarak gormeyen, ailesi veya doktoru vb.

din ru~1 yardun kaynaldarm1 kullanan bir hasta i<;:in imam veya din gorevlisi

hi<;: bir ~ey ifade etmeyecegi gibi, imam1 yalruzca cenaze ba~mda goren ve

oliim ru~mda ona bir fonksiyon yiildemeyen insan i<;:in de oliim veya oliime

yal<m olmalda ozde~le~tirilecektir.

Dolayts1yla din gorevlisinin etkisi, hastanm kafasmda din ve din gorevlisi

imaj1yla yakmdan ilgilidir. imarm, hastalarma Kur'an okuyarak ~ifa kaynagt

olarak gorenler oldug~ gibi oliimciil hastanm ba~mda son duayt yapan veya

bizzat doktorlarm ifadelerine gore, oliim haberini yakmlarma vermek iizere

<;:agr.tlan bir ki~i olarak da gorenler vardlr. Her iki gorii~ de u<;: noktalar1 yan­

Sltlr ve imanun imaj1yla bir ilgisi yoktur. imam, toplum tarafmdan yerine

gelirilmesi gereken bir takim dini hizmetleri toplum adma yerine getiren

bir mahalli gorevlidir. Hastanelerdeki dini hizmetleri yerine getirmek res­

men imamm gorevleri arasmda degildir. Bununla birlikte hastane ortarm,

dinle ilgili bir takim hizmetlerin sunumunu gerekli ktlmaktadlr. Bu hizmet­

lerin sunumu ise sadece imamla smirh degildir. Bu hizmetler, vaiz, miiftii,

Kur'an kursu ogreticisi vb. din hizmetlileriyle yerine getirilebilecegi gibi,

dini egitim almi~ ve hastanelerde go rev yapacak uzman dini daiu~manlarla

·da yerine getirilebilir.

186 IVini Van~Imanlrk # 'Din Hi<nietleri

Kaynal((;:a

Alta~, Nurullah, Hastanelerde Din ve Moral Hizmetleri, (1997), Ankara:

Ankara Oniversitesi SBE, Yaymlanmanu~ YL Tezi.

Ataseven, As~, Batt lllkeleri ve Ulkemiz Hastanelerinde Din Hizmetleri,

(1994), istanbul: Bezmi Alem Valide Sultan Vakil Gureba Hastanesi Dergisi,

Sayd8.

Bedri, Malik Babikir, Mus!Uman Psikologlarm (:zkmazz, (1984), istanbul:

<;:ev. H. !;)encan, insan Yayrnlan.

Burton, Laurel Arthur, The Profes~ional Health Care Chaplain, (1992), Illi­

nois: Chaplaincy Services in Contemporary Health Care, College of Chap­

lains.

DiYANET i!;)LERi BA!;)KANLIGI, Hastane!erde Din ve Moral Hizmetleri

Yurtdz~z Uygulama Raporu ve Yurti9i Uygulamasz Ara~tzrma Sonu9larz,

(1995), Ankara: Din l:fizmetleri Dairesi Ba~kanhgt.

Goka, Erol, Dindar Hastaya Psikiyatrik Yakla~zm ve Yardzm, (1994), Anka­

ra: Tiirkiye Giinliigii, Sa}'l 31, Kasun-AraW<.

Jung, Carl Gustav, Din ve Psikoloji, <;:ev. Cengiz !;)i~man, insan Yay. istanbul

Seh;:uk, Ziya, Psikolojik Yardzm ili~kilerinde injormel Kaynaklar, (1992),

Ankara: Egitim Dergisi, MEB Yaymlar1, Sa}'l 2.