cebir ve kader problemi-mevdudi

http://huysuzkitapci.com

Giri . .................................................................................................................................. 2 Cebir Ve Kader Probleminin yz. ............................................................................. 6 htiyar Ve Iztrr (Yetki Ve Yetkisizlik) n lk Etkisi .................................................. 6 Cebir Ve Kader Probleminin k Noktas .................................................................. 7 Metafizik Gr . ............................................................................................................... 8 Felsefenin Baarszl . ................................................................................................. 11 Fizik Gr . .................................................................................................................. 11 Fen Ve Bilimin Baarszl . ......................................................................................... 13 Ahlaki Gr . ................................................................................................................. 14 Ahlk Biliminin Baarszl . ....................................................................................... 17 Tanrbilimsel Gr . ...................................................................................................... 17 Doru slam Gr . ...................................................................................................... 18 slm lhiyatlarnn Mezhepleri . .............................................................................. 19 Kadercilerin nanc . ....................................................................................................... 19 Kadercilerin Kur'an'dan Sunduklar Deliller ............................................................. 20 Cebirci Gr . ................................................................................................................ 22 Cebrilerin Kur'an'dan Sunduklar Deliller ................................................................. 24 Tanrbilimcilerin Baarszl . ..................................................................................... 27 Meselenin Tetkiki . .......................................................................................................... 28 Kur'an'm Metafizik Veya Doast leri Belirtmekteki Asl Amac ...................... 29 Kaza Ve Kader Meselesinin Anlatlmasnn Amac .................................................... 30 Pratik Hayatta Kader nancnn Yararlar ................................................................. 31 elikinin Analizi . .......................................................................................................... 32 1) Tm lerin Allah- Teala'ya Balanmas ............................................................. 35 2) yi Fiilin, Kula Balanmas . ..................................................................................... 35 3) yi Fiilin Kula Balanmas . ...................................................................................... 36 4) Kt Fiilin Allah'a Balanmas . .............................................................................. 36 5) Kt Fiilin eytan'a Balanmas . ........................................................................... 36 6) Kt Fiilin Kullara Maledilmesi . ............................................................................ 37 7) Hayrn Balangc nsandan Ve Tamamlanmas Allah'tandr .............................. 37 9) nsann Kendi Gnahnn Sorumluluunu Allah'a Ykleyip Kurtulmaya alrken Yalanlanmtr . ............................................................................................................... 37 10) Ve Ne Zaman Ki nsan Her eyi Kendine Mal Etmeye alt Ve "Takdir- lhf'yi nkr Etti, O Zaman Da Yalanland . ...................................................................................... 37 Gerein zerindeki rtnn Kaldrlmas ................................................................ 38 Mahlkat Veya Yaratklarda nsann Sekin Konumu ............................................. 38 Hidyet Ve Dallet . ........................................................................................................ 40 Adalet, Ceza Ve dl . .................................................................................................... 41 Cebir Ve Kader . ............................................................................................................. 42

Giri


Bu kk kitabn meydana geli nedeni, 1352 Hicri (1933) de benim Tercman-i Kur'an dergisini henz yeni yaynlamaya balamken bir ztn1[1][1] bana uzun bir mektup yazarak, Kur'an- Kerim'i okurken cebir ve kader meselesiyle ilgili ortaya kan sorunlarn zm iin ricada bulunmasdr. Ona gre baz ayetler cebriyeti vurgularken bazlar da ka-deriyete arlk veriyor ve bu iki tr ayetler arasnda yle bir eliki grlyordu ki, kolay kolay ortadan kaldrlamazd. Ben bu mektubu olduu gibi dergimde yaynladm ve buna cevap olarak ayrntl bir yaz yazdm. te bu mektupta sorulan sorular ve verilen cevaplar imdi bir kitap haline getirilmitir. Mektupta yle deniliyordu: "nsann dle ve cezaya tabi olmas zaten fiil ve hareketlerinin iradesine ve niyetine bal olmasn ve bu irade ve niyeti zerine baka bir gcn tasarrufunun olmamasn gerektiriyor. Kur'an- Kerimin tm retilerinin z zten, insann amellerinden sorumlu olarak sorguyatabi tutulmas, dalalet ve hidayet, azap ve sevap, nikbet ve servet, musibet ve rahatlk gibi, dnya ve hiret tartlarnda tartlmalar ve bunun iin baz zel ilke ve kriterlerin olmasdr. Ancak, Kur'an'm baz ayetlerinden de insan iradesinin, lhi iradeye tabi olmas anlam da kmaktadr. rnein, dalalet ve hidayet konusunda baz ak ve net ayetler bulunmaktadr. Bunlarda nur ve zulmet, iman ve kfr, hidayet ve dalalet yollarn semenin insann kendi irade ve abasna bal olduu kaydedilmitir: "Gerekten biz ona yol gsterdik. ster kredici olsun, ister nankr." (Ei-insan: 3) "Ona her iki yolu gsterdik" (B-Beled: 10) "Bizim yolumuzda mcadele edenleri doru yolumuza hidayet ederiz" (Ei-Ankebt 69)"steyen iman etsin, dileyen iman etmesin" (Ei-Kehf: 29) Dier tarafta yle yetler var ki, onlarda bu eylerin lahi iradeye bal olduu aklanmtr.rnein: "Allah dilediini saptrr, dilediini de hidayete erdirir." (brahim: 4) "Alah istemedike iman edecekdeiHerdir"(Ei-Enam: i) "steyen ondan t alabilir" (El-Mddesir: 55) "O Kur'an, btn lemlere bir ttr. Sizden, doru yolda gitmek isteyenler iin" (Et-Tekvin 27-28)

Grld gibi, yukardaki ayetlerde insan iradesinin Kur'an'dan hidayet almas istenmitir. Bununla birlikte aadaki yetlerde ise insan iradesine pranga vurulmu ve Allah'n iradesine tabi tutulmutur: "Allah istemedike, t alamazsnz" (Mddessir: 56) "Allah istemedike bir ey isteyemezsiniz" {Ei-insan: 30) Sapklk iin yle bir kuraldan bahsedilmektedir: "Bununla (Kur'anla) biroklarn dalalete drr" (Ei-Bs-ki All "Allah zlimleri dallete drr" (ibrahim: 27) Hayr; Allah, inkarlar dolaysyla ona (Kalplerine) mhr Vurmutur." (Nisa: 155) "Allah onlarn kalplerini, anlamaz bir kavim olduklar iin hakk kabulden evirmitir." (Et-Tevbe: 127)

Ve hidayet iin u artlar aklanmtr: "Allah bir topluluu doru yola ilettikten sonra saknacaklar eyleri kendilerine aklayncaya 1[1][1] Kayda gesin diye bunu aklamakta saknca grmyorum ki, bu zat av-duri Gulam Ahmed Pervez'di.


kadar onlar saptracak deildir." {Tevbe: 115) "Allah dilediini saptrr kendisine ynelenide doru yola letir" (Er-Ra'd: 27) "Bizim yolumuzda mcadele edenleri doru yolumuza | hidayet ederiz." {Ei-Ankebt: 69)"Doru yolu bulanlara gelince Allah onlarn hidayetlerini arttrr ve saknmalarn salar." (Muhammed: 17)

Buna benzer baka Kur'an ayetleri bulmakla birlikte baz ayetler var ki, bunlarda herhangi bir art ileri srlmeden dallet ve sapkln Allah'n iradesine veya fazlna tabi olduu aklanmtr. rnein: "Allah kimi isterse dallete sevk eder, kimi isterse hidyete erdirir" (brahim: 4) "Allah istemedike, siz bir ey isteyemezsiniz." Ayn ekilde, azap ve mafiret konusunda baz ak ve net kurallar belirlenmitir: "Bir zerre kadar arlkta hayr ileyen onu (mkfatn) grr" (Ez-zizt: 7) * ai L^j "Allah her ahs ancak gcnn yettii lde mkellef klar." (El-Bakara: 286} "Salih amel ileyen, kendi lehine; ktlk eden de ken di aleyhine fenalk eder." (Ei-Casiye: 15)

Dier tarafta Kur'an'da yle denilmektedir: "O dilediini balar, dilediini azaplandinr" (l-i mran:129) Yani azap ve mafiret de lhi iradeye tabidir. Mafiretle ilgili denilebilir ki, Allah Teala, er-hamer'rhimin (merhamet edicilerin en merhametlisidir) kendi rahmetiyle gnahkrlar balayabilir. Ama "*&* ja Om (O dilediini balar dilediini azaplandrir)nin bu tevili zordur. En fazla diyebiliriz ki, Yce Allah gnahkrlardan bazsn balar ve bazsn azaplandrr, ancak tm yetin karinesi bunu kuvvetlice kantlamamaktadr. Yoksulluk ve sefalet varlk ve servet hakknda Kur'an- Kerim'de gemi milletlerle ilgili tarihi kaytlar da u ilke teyid edilmitir: kbl, tantana ve hret aslnda iman ve takva, drst bir hayat, slih amel ve doa yasalarna uymaya baldr ve buna aykr davrananlara felaket, fet, sefalet, zillet ve lhi gazap inmektedir. Nitekim yle buyurul-maktadr: "Eer onlar Tevrat ve ncil hkmlerini ve Rabbleri tarafndan kendilerine inzal olunan eyleri dosdoru tutsalard (tatbik etselerdi) stlerinden ve ayaklarnn altndan yerlerdi (Her taraftan Allah'n nimetlerine gark olurlard.)" (El-Maide: 66) Ancak te yandan, Kurfan- Kerim 'de yle yetler de vardr: "Allah dilediine hesapsz nzk verir." (El -Bakara: 212) "Allah dilediine rzkn bollatrr." (Rad: 26) "Dilediini aziz ve dilediini zelil eylersin." (i-i imran: 26) Skntlar ve rahatlkla ilgili de ak buyruklar vardr: "Banza gelen her musibet, kendi ellerinizin kazand yzndendir." (E-um: 30) Ancak dier tarafta u yet de vardr: "Eer onlara bir bir iyilik dokunsa: "Bu, Allah katndan-dr" derler. Eer onlara bir fenalk dokunsa: 'Bu senin yzndendir" derler. De ki: Hepsi Allah'tandr." (En-Nisa: 78) Ancak bunun yan sra baka bir yette yle denilmitir: "Sana gelen her iyilik Allah'tandr. Sana isabet eden her ktlk kendindendir." (En-Nisa: 79) Kur'an-i Hakim'den sonra hadislere baktmzda, bunlarn birounun insann aresiz ve yetkisiz olduunu gsterdiini grrz. rnein: "Eer bir dan yerinden oynadn duyarsanz, onun yle olduunu domayabilirsiniz; ama


bir kiinin kendi huyundan farkl davrandn duyarsanz, bunu hi dorulama-yn, nk bir kii ancak kendi hamuruna gre yaplr," "Kalpler Allah'n iki parmaklan arasndadr; onlar diledii ekilde deitirir." Ya da, bir hadis-i erifte yle denilmitir: "nsanlar da yaratlmtr, bunlardan bazs Mslman yaplmtr." Ben bu itirazlar buraya biraz zetle ama aynen aktardm. phesiz, takdir veya kader meselesi dnyada dinler doduundan beri vardr ve imdiye kadar kesin bir zme kavumamtr. Her din bununla ilgili olarak bireyler sylemitir, ama ifrat ve tefritle. Eer Hindistan'da ve Yunanistan'da yeniden dou (re-enkarnasyon) ve hayat veya kader izgisi insan tamamen aresiz ve yetkisiz hale getirmise, ran'n ate ocaklarnda da Tanr adeta gereksiz veya yarar-sz bir varla dnmtr. Batl filozoflarn bir blm Yaradan'i bir saat yapmcs dzeyine indirgemitir ve onlara gre bu yapmc, saati yaptktan ve ilke ve kurallarn getir-dikten sonra ie yaramaz bir organ haline gelmitir. Bizde de cebir ve kaderle ilgili tartmalar hiddet ve iddetten uzak deildir. Gayet tabii ki, nazar adan terazinin iki yannda bulunan iman ve akl arasnda bir denge kurmak hayli zordur, ama bunu kendi haline brakmak da mmkn deildir. Geri benim grme gre kaza ve kader imann bir paras deildir ve sadece tartlan bir konu niteliindedir; ancak baz itirazclara gre Kur'an-i Kerim'in ayetlerinde grnrde bir eliki bulunduu iin bunu ciddi olarak ele almalyz. Mesele her ne kadar ok eski ve lehine ve aleyhine birok ey yazlmsa da, Bu devirde mey ayr, kadeh ayr, Cem ayr olduu iin amzn istidlal ve istinbat sonularna (tartma yntemlerine) gre bu konunun ele alnmas gerekmektedir." Bu kitapk ilk nce yukardaki mektuba cevap olarak kaleme alnmt ve bunun amac, Kur'an-i Hakim 'in baz ayetleri arasnda grnrde grlen elikiye son vermekti. Ancak bu vesile ile tartlan konular, felsefe, etik, sosyal bilimler ve dier bilim dallarnda cebir ve kader meselesiyle karlaan herkese dmn zmnde yardmc olabilir. te bu yarar gz nnde bulundurularak bu risale imdi bir kitap olarak yaymlanmaktadr. Bunun sonuna, meselenin daha da aklk kazanmas iinde baka bir makalemi ilave olarak ekliyorum.2[2][2]

Cebir Ve Kader Probleminin yz

Sorulan soruyu cevaplamak iin aslnda u kadar sylemek kfidir ki, Kur'an- Kerim ayetlerinin uygulama nedenleri anlatlarak grnrdeki elikilere son verilebilir. Ancak bu uygulama nedenleri ve biimleri anlatlrken baz noktala-nn ayrntl biimde ve ak olarak anlatilmamas halinde, asl meseleyi anlatmak zorlaabilir. O nedenle, Kur'an- Kerim 'in buyruklarn ele almadan nce cebir ve kader meselesinin asl mahiyeti ve ilgili noktalara gz atmann daha doru olaca kanaatindeyiz. 3[3][3]

htiyar Ve Iztrr (Yetki Ve Yetkisizlik) n lk Etkisi

Herkes, hi dnp tanmadan srf vicdanen, insann kendi iradesine bal fiil ve hareketlerinde zgr olduunu, kendi irade ve yetkisiyle yapt hareketler iin kendisinin

2[2][2] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 9-17.

3[3][3] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 19.


sorumlu ve ykml olduunu, iyi davran ve karakterleri iin vgye ve dle layk, kt hareketlerinden dolay da knama ve cezalandrlmaya tabi olduunu sanmaktadr. Bu sade ve vicdan dnce ve kavramda insann kendi iyi dnd ve bildii hareketlerinde bir d veya i g nedeniyle mecbur ve aresiz kald, konusunda en ufak bir kuku bulunmaz. Nerede fiilen mecburiyet ve aresizlik etkileri grlyorsa, orada irade veya ihtiyar yerine ztrar ve aresizlik hkm veriliveriyor. Bu noktada insann sorumluluk ve ykmlnn olmad, dolaysyla vg ve dl veya knama ve cezaya da yer olmad kansna varlyor ve bu gibi durumlarda, insann iyi veya kt olmas hakknda karar vermeye elverili olmad dnlyor. Bir kii baka birine ta att veya kfr ettii zaman onun bu hareketi baka bir gcn cebriyle yapt hi dnlmez ve madur kii, onu bu hareketinden sorumlu tutup ayn ekilde ta ve kfrle karlk veriyor. Ancak ta atan ve kfreden kiinin akli dengesi bozuk ve kendisi deli divane ise, kimse onun bu hareketi kasten yaptn sylemiyor, onun zavall ve aresiz biri olduunu belirterek hareketinden dolay cezalandrmyor ve affediyor.te nceden zihnimizde olan bu yetkili ihtiyar, gayri ihtiyari, yetkisiz, iradeli ve iradesiz hareketlerin farkyla ilgili kavram, bizim insann iyi ve kt oluu ve ceza veya dle layk klnmas iin belirlemi olduumuz llerin temelini oluturmaktadr. Biz bir ocuun veya delinin plak dolamasn knamayz, ancak yetikin, akl banda bir kiinin rlplak dolamasn nefretle knarz. Bir kiinin yz irkin-se, ondan tiksinmeyiz, ona kt bakmayz, ama yz gz yerinde ve dzgn olan birinin bize yzn gzn oynatmasndan holanmayz. Atei yksek kendinden gemi bir hastann sama sapan eyler sylemeye ve sayklamaya balaynca, onu sulamayz; ama akl ve bilinci yerinde olan biri byle eyler sylemeye balaynca, onu knarz. Gz grmeyen bir kii, bakasnn eyasn eline alrsa, ona hrszlk sulamasnda bulunmayz, ama gz gren biri ayn hareket yaparsa, onu yakalar cezalandrnz. Bir kii, herhangi bir bask yznden hayrl bir i yaparsa herhangi bir vgye layk grlmez, ama herhangi bir baskya uramadan iyi bir i yaparsa onu herkes metheder. Bir ocuk gnah ilemezse iyi ve temiz olduu sylenmez, ama bir gen slih amel ilese, onun iyi olduu sylenir. Bunun nedeni, bizim grnrdeki koullar ve durumlara bakarak insannbaz fiillerinde zgr bazlarnda mecbur olduunu dnmemiz-dir. Ayrca, vicdanen sorumluluk ve hesap verme ve buna bal olarak vg ve knama ile ceza ve dl hakknn, ztr-r fiiler deil, ihtiyar fiillerden doduu grn de tarz. 4[4][4]

Cebir Ve Kader Probleminin k Noktas

Ne var ki, insan biraz dnp tannca ve grlenlerin altndaki, gerekleri renmeye alnca, kendisinin aslnda sand kadar zgr, gl ve yetkili olmadn, yzeysel olarak kendi mecburiyeti ve aresizlii iin koyduu snrlarn aslnda ok geni olduunu grr. te cebir ve kader meselesinin k noktas budur. Bu meselenin temeli u sorular zerine bina edilmitir: 1. nsan kendi amelleri veya hareketleri bakmndan tamamen mecbur mudur, yoksa belli bir zgrle mi sahiptir? 2. nsan mecbur eden yahut zgrln kstlayan g hangisidir ve insann hayatn ne kadar etkilemektedir?

3. Eer insan aresiz, yetkisiz ve mecbur ise, fiil ve hareketlerinin sorumluluu, 4[4][4] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 19-21.


deerlendirilmesi ve ahlk kavramlarmzn dayand ve toplumsal dzenimizin iyilii ve doru gelimesiyle refahnn garantileri olduu vg ve knama ile dl ve cezann tahakkuk kural hangi temele dayanacaktr? Dnyann dnr ve filozoflar bu sorular eitli ynlerden ele alm, bunlarn cevaplanmas ve sorunlarn zmlenmesi iin eitli yntem ve yollar benimsemi ve de-giik delil ve kantlara dayanarak deiik ideoloji ve grler gelitirmitir. Bu hususta bilim adamlar ve aratrmaclarn o kadar ok yazlan, incelemeleri ve aralarndaki gr ayrlklar o kadar oktur ki, bunlar tek tek tartmak ok zordur, ancak ilke olarak biz bunlar drt snfa ayrabiliriz: 1) Bu meseleye metafizik adan yaklaanlar 2) Bu meseleye fizik veya doa asndan yaklaanlar 3) Bu meseleye ahlk adan bakanlar 4) Bu meseleye din adan yaklaanlar Gelin bu deiik ynlerden deiik gruplarn bu meseleye nasl baktklarn, bahis ve istidlalin hangi yollarn benimsediklerini ve en son, hangi sonuca vardklarn grelim. 5[5][5]

Metafizik Gr

Metafizik veya fiziktesinde cebir ve kader meselesi iki ynyle ele alnr: 1) Doadan kastmz, herhangi bir fiilinin meydana geldii veya gelmedii varlktr, baka bir deyile, bu varlk herhangi bir yapabilir veya yapmayabilir. Doann bu tanmn kabul etmemizden sonra u soru aklmza gelir: Fiili terk etmenin veya tercih etmenin yahut bunun kuvveden fiile gemesinin bir nedeni var mdr, yoksa yok mudur? Bu tercih veya hareketin bir nedeni yoksa mreccihsiz tercih veya msebbibsiz sebep gibi bir durum ortaya kar ki, bu akla ve manta aykr bir eydir. Ve eer bunun iin bir mreccih veya sebep gerekiyorsa, o kimdir? Cebirciler veya cebir grn savunanlar diyorlar ki, mreccih, insann elinde olmayan neden, etken ve sonulardr. Bunlar ister kendisine Tanr, illet-l alil, msebbib-l esbb, doa yasas veya baka bir ey denilen stn bir gtr. Kaderciler veya kadere inananlar bunun insann kendi iradesi olduunu savunurlar. Cebircilerin inanna gre hayr ve errin mercii veya kayna Allah'n ztdr; insanlar salt madde veya nebat gibidir ve insann hibir sorumluu yoktur. Kadercilere bakarsak, insan iradesinin Allah'n yaratma ve ibda dairesinin dnda yaratlmam veya gayri mahlk baka bir ey olduuna inanmamz gerektir. Zira, insann iradesinin yaratcs Allah deilse, insan da onun yaratcs deildir; yle ki, insann kendisi .Allah'n mahlku ve eseridir ve dolaysyla bir mahlkun iradesinin gayri mahlk olmas gerekir ki, bu kabul edilmez bir husustur. 2) Aklc kantlar gsteriyor k, evrenin yaratcsnn "alm" (bilgili) ve "mrd" (irade sahibi) olmas arttr. Zira, bir yaratc veya sanatkr yapmak ve yaratmak istedii eyi bilmiyorsa veya onunla ilgili bir tasan yapamyorsa, bir yaratc veya sanatkr deildir. Bu kurala gre unu kabul etmemiz gerekiyor ki, evrende olup bitenleri Allah nceden biliyordu ve buna niyetlenmiti. imdi eer Allah falanca ahsn falan saatte veya zaman diliminde falanca fiili ileyeceini biliyorsa, o fiilin o ahs tarafndan o zaman ilenmesi r arttr. nk byle olmazsa, Allah'n bilgisinin doru olmadn kabul etmek lazm gelir ki, bu zor bir eydir. Ayn ekilde Allah'n iradesi belli bir zamanda belli bir kii tarafndan belli bir fiilin 5[5][5] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 21-22.


ilenmesi ynnde ise bu irade gereklemelidir. Aksi takdirde lahi iradenin batl olmas gerekir. Bu istidlalden hareketle cebirciler u sonucu karr: Vacib-l vcud olmayan ihtiyar fiil, hibir eyde mtehakkk deildir; geriye kalan muhtarlarn hepsi muhtar gibi grnen muztar (aresiz) dr. Kaderciler ise buna yle itirazda bulunuyor: Yani buna gre Allah'n hayr ve errin faili olmas gerekir. nsann tm ktlklerinin sorumluluu Allah'a aittir ve bu adan insan, maddeler ve bitkiler arasnda herhangi bir fark yoktur. Ancak bu itiraz ne kadar ciddiyse, cebircilerin lahi bilgi ve irade hakknda sunduklar delil ve kant da ciddidir. Ve gerek u ki, Allah ile insann yetkilerinin dengeli bir biimde kullanlmas ve Allah'n bilgi ve irade sahibi olmas bakmndan nedenler ve gereklerden insann zgrlnn korunmas ok zordur. Kadercilerin bu grten kurtulmak iin benimsedikleri yollarn ou, cebircilere ynelttikleri sulamalar ve eletirilerin daha arna layktr. rnein, bazlar Allah'n bilgi ve irade sahibi olmasn bile inkr etmektedir. Bazlar ise lahi bilgi ve iradeyi teslim etmelerine ramen Allah'n sadece genel eyleri bildiini, ayrntlar bilmediini ileri srerler. Bazlarna gre Yce Allah insana bahettii g ve yeteneklerden sadece iyilii kastediyordu ve bunlarn kt biimde kullanlacan bilmiyordu. Ancak bunlar ylesine zayf fikir ve delilerdir ki, bir yana braklmas iin fazla dnmemize gerek yoktur. Kaderciler tarafndan Cebircilere cevap olarak sunulan belki de en byk delil udur: Allah'n nceden bilgi sahibi olmas ile insann zgrl arasnda grnte ne kadar byk fark ve eliki grlrse grlsn, gelecekte herhangi bir olay hakknda bilgi sahibi olmak, bu bilginin o olayn meydana geli nedeni olmasn gerektirmez, rnein, eer biz hava tahmininde bulunuyoruz, falan saatte falan yerde yamur yaacan belirtiyoruz ve bu tahminimiz doru knca bilgimizin yamurun nedeni olarak kabul ediyoruz. Ne var ki, bu delil grld kadar salam deildir. nk bir ey hakkndaki kesin bilgi ile tahmin ve kyas iki ayr eydir. Tahmin ve kyasn doruluunun, tahmin ve kyas edilen olay veya ey ile herhangi bir lgisi yoktur. Oysa, gerek kesin ilim ile malm arasndaki etki-tepki ve neden-sonu ilikilerini inkr etmek mmkn deildir. Bu ilkesel grlerin dnda metafizikle ilgili cebriyet ve kaderiye ile ilgili olarak sunulan baz birtakm ksmi grler de vardr, ama bu her ikisinin zorluk ve engelleri ayn deildir. Hi phe yok ki, cebriye insann irade zgrln yok sayarak nefsimizde birincil ve vicdan olarak bulduumuz eyi inkr etmitir. Ancak kaderiyenin benimsedii gr bundan daha da ktdr. nk bu bir yandan, Allah'tan ^m, irade ve kudret gibi kmil sfatlar gasbedip insana devreder ve dier yandan, Allah yahut illet-l alil ya da evrenin tmarnn varln hepten inkr eder ve bu iki durumda da, az" yle imknszlklar meydana gelir ki, bunlarn gereklemesi felsefe ve mantk kanununda evveliyat ve vicdaniyt inkr etmekten daha kt hatta en ktdr. Bundan dolaydr ki, metafizikte kaderiye ayan basacak salam bir temel bulamamtr ve dinsizlerin kk bir zmresinin dnda filozof ve dnrlerin byk bir blm cebriyeci olmutur. Aneximander Platon (Eflatun) ve Stoaclarn ou cebriye mezhebine balyd, islm felsefecilerinin ou da bu mezhebi desteklemitir. Nitekim, en byk Mslman filozof, bn Sina "Ta'likt'i-ifa" adl eserinde yle demitir: "Genellikle, muhtar (zgr)dan, bil-kuvve muhtar (gl ve zgr) kastedilir ve bil-kuvve muhtar, mreccih ister kendi kiilii ister bakas olsun, yetkilerini kuvveden fiile geirecek bir mreccihe muhta olur. Bu nedenle, bizlerden muhtar olan biri aslnda muztar (aresiz, gsz) biridir." Ayn ey Avrupal filozoflar iin de geerlidir. Pomponaz-ze Tanrnn hayr ve errin faili olduuna karar verir ve akim tamamen cebirden yana olduunu ifade eder. Hobbes diyor ki,


insan kendi doas ve doal gereksinimleri bakmndan mecbur ve aresizdir. Nefis ile beden yahut ruh ile maddenin ayrmndan yana olan Descartes, maddeci dnyada sadece cebir yasasnn geerli olduunu belirtmektedir. Ona gre bata insan olmak zere tm evren bir makina gibi almaktadr. Bununla birlikte nefiste mkemmel zgrlk gcn saptamasna ramen benimsedii grn mantksal sonucu da cebirdir. Nitekim, Descartes' veya Kartezyen ekolnn dier ncleri ki, bunlarn en tannm Malebran-che'dir, nefsin her niyetiyle Tanrnn insann bedenini hareketlendirdiini ve bedenin her hareketi veya gelimesiyle nefiste bilin ve duyarllk yarattn kaydetmektedir. Madde ve ruh yahut imtidd ve fikir arasnda tanrsal balant arttr. Zira bir balant veya arac olmakszn bu iki mstakil ve kalc cevher arasnda teaml (gei, balant) dnlemez. Demek ki, Tanr tm iradelerin ve hareketlerin gerek failidir. Spinoza'ya gre insan kendisinde ne kadar faaliyet veya hareketlilik hissederse etsin, aslnda fail deil, mnfail (pa-sif)dir. Dolaysyla, tamamiyle yetkisiz ve gszdr. Ona gre bu cebriye bir filozof iin huzur ve mutluluun kaynadr. Leibnitz ise bireylerin kendi balarna zgr olduuna inanmaktadr, ama bu bireyler arasnda nceden kurulmu uyumun Allah tarafndan yaratldm sylemektedir. Bu nedenle, o da cebre rcu etmektedir. Hatta cebriyetine "halis veya salt ceberiyet" diyebiliriz. Locke ise irade zgrln anlamsz olarak nitelendirmekte ve Descarte'm felsefesinde varolan kaderciliin yanl olduunu belirtmektedir. Aka cebriyeyi kabul etmemesine ramen "biz bir eye niyetlenme veya niyetlenmemek konusunda zgr deiliz, niyet veya irade nefisle belirlenir ve nefis te mutluluk duyar" dedii zaman bu felsefe dnp dolap kaderiyeden cebriyeye ulaverir. Schopenhaure ise iradenin insanlardan maddelere kadar her eyde varolduunu ifade etmektedir, ama bu irade, zgrl zerinde kaderiyetin bina edildii irade deildir. Hi phe yok ki, Kant, Fischte ve Hegel gibi nde gelen filozoflar kadercilie olan eilimlerini gstermilerdir. Socrates iradenin zgrln savunmutur. Platon, insann seme yetkisini kullanmasn benimsemitir. Aristo ise ihtiyar ve ztrri fiiller arasnda ayrm yaparak insann bir dereceye kadar zgr ve bir nebze de mecbur olduunu ifade etmitir. Bir baka dnr, Chrysippus cebriyet ve ahlki sorumluluk arasnda bir denge kurmaya almtr. slam dnrlerin bir blm ise "la cebir ve la tafvid ve lakin emr beyn'un amreyn" yolunu benimsemi, ama bunu nazar hikmet uruna deil, pratik bir gr olarak yapmlardr. Yoksa salt metafizik gre gelince, buna gre cebriyenin kefesi, kaderiyeye gre daha aadadr. Ve filozoflar arasndaki gr ayrl cebriye ile kaderiye arasndaki gr ayrlndan ok salt cebriye ve orta cebriye arasndaki gr ayrlna dnktr. 6[6][6]

Felsefenin Baarszl

Ancak bu bahiste cebriye kefesinin kaderiyenin kin den daha daha ar olmas demek felsefenin bu sorunu zmlemi ve bunu cebir lehine sonulandrm olmas demek deildir. Hayr, bu sadece unu gstermektedir: nsan bu muazzam kainat ve akllara durgunluk veren dzeni tkr tkr ileten varln zelliklerini yakndan izleyince ylesine dehete kaplr, beyni ve yrei yle bir duyguyla dolar ki, kendi gznde kendi varl tamamen deersiz ve nemsiz hale gelir. Onun akn akl kendisine diyor ki, kudreti bu snrsz evreni kuatan, iradesi bylesine muhteem saltanat zerine hkm sren, bilgisi bu varlk dzeninin en ufak 6[6][6] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 23-28.


parasndan en byne kadar her eyi ezelden ebede kadar kuatan tutan varla kar senin varln ufak, kck, aresiz, zavall, gsz ve mecburdur, senin gcn, bilgin ve iradenin hibir deeri ve nemi yoktur. imdi bunun tesinde biri felsefenin kaza ve kader meselesini anladn sanyorsa, byk bir yanlg iindedir. Kaza ve kader sorunu aslnda Rabb'l lemin'in grkemli imparatorluunun anayasasnn ne olduu sorunudur. Yce Allah'n ilmi ve bilgileri, kudreti ve gleri, Allah'n iradesi ve muratlar arasnda ne gibi bir iliki olduu sorunudur. lhi emrin ne anlam tad meselesidir. Bunun, O'nun mahlklarna nasl uyguland sorunudur. Mahlklarnn eitli snf ve kategorilerinde emirlerinin hangi ilke ve kurallara gre uygulanma sorusudur. Ve evrenin tm varlk ve nesnelerinin ne ekilde ve nasl Ona bal olduu meselesidir. imdi eer bir kii kalkp bu sorunlar zmlediini iddia ediyorsa, baka bir deyile, onun Tanry ok iyi tand ve tanrln ok iyi bildiini ve kavradn iddia ettiini syleyebiliriz. Aslnda, bu kaderciler ile cebircilerin birbirlerine ynelttikleri eletiri ve sulamalardan daha ar bir eletiri ve sulamay haketmektedir ve daha vahim bir eydir. Ve eer bu bir iddia deil, sadece kendi tahmin, kyas ve istidlallerine dayanarak byle bir gr ileri sryorsa, cebir ve kaderle ilgili olarak kesin hkm vermesini mmkn klan salam ve gvenilir bilgi ve inancn noktasna nasl varabilir? 7[7][7]

Fizik Gr

Fizikte bu mesele, tm evrende olduu gibi insann fiillerinin de nedenler silsilesine bal olduu ve yapt her eyin bir veya birka nedeni ve etkeni olduu asndan ele alnr. Eer bir fiilin meydana gelmesi iin gereken nedenler ve ortam olumazsa, o fiilin gereklemesi mmkn deildir; nedenler ve ortam oluursa, onun gereklemesi gereklidir. Bu her iki durumda insan tamamen mecbur ve aresizdir. Bu adan fizik veya doa her zaman cebre meyilli olmutur. Nitekim eski fizikiler arasnda mstesna bir mevkiye sahip olan maddecilerin babas Democritus bundan 2500 yl nce aka evrenin tm eyasnn doa kanununa bal olduunu ve bunun dna kamayacaklarn ifade etmiti. Buna ramen, doaclar nefis ile madde arasndaki cevher farkn inkr ettikleri ve nefis glerini maddeler leminden u veya bu ekilde ayr saydklar srece fizik veya doa biliminde kadercilik iin bir yer bulunabilirdi. Ancak 18. yzyln banda oluan fizik bilimindeki ba dndrc gelime ve fen ile bilimin dier dallarnda ki aratrma, inceleme ve keifler yeni kaplar almaya balaynca nefis ve ruh tm gleriyle beraber maddi oluum ve maddenin kimyasal karmlarnn sonulan olarak grlmeye baland ve insan nefisl ve manevi varlk yerine salt bir mekanik varla dnt. Bylece, kadercilik fizik snrlarnn tamamen dna karld ve fen btn arln cebrin kefesine koydu. Biyoloji ve fizyolojinin yeni aratrmalar ki bunlar sayesinde nefis ilmi artk bu iki bilimin bir dal haline gelmitir. beynin biimi, yaps, ekirdei ve sinir sisteminin durumunun insann doasn ekillendirdiine hkm edilmektedir. Beyin veya zihnin kt olmas insann doasn ve ruhsal yapsn bozar ve bununla kt eilimler ve hareketler meydana gelir. yi oluu, insann tabiatn iyiletirir ve daha sonra iyi eilimler ve iyi amellerin meydana gelmesini salar. Gayet tabii ki, beynin ekirdei ve sinir sisteminin yapsnda insann zgr iradesinin herhangi bir rol yoktur. Dolaysyla, bu maddi gr kabul ettikten sonra, insann 7[7][7] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 28-29.


doasnda zgrlk diye bir eyin olmadn da teslim etmemiz gerekir. Buna gre nasl ki, demirden yaplm bir makine belli baz metot ve kurallara gre alr, insan da doann muazzam bir yasasna gre yaamakta ve faaliyet gstermektedir. Ahlk ve fazilet dilinde iyilik ve gzel karakter olarak tanmladmz eyler fen szlnde salt dzgn bedensel yap ve iyi sinir sisteminin unsurlar demektir. Ahlk ve etiin ktlk ve ahlkszlk olarak nitelendirdii eyler bilim dilinde beyin yaps ve sinir sisteminin bozuk oluu olarak kabul edilmektedir. Bu adan iyilik ve salk, ktlk ve hastalk arasnda bir fark kalmaz. Nasl ki, bir kii kendi iyilii ve sal iin vgye ve hastal iin knamaya layk deilse, ktl, ahlkszl veya drstl ve fazileti bakmndan da vgye veya knamaya layk olmamaldr. Bunun yansra, cebircilii teyid eden baka nemli bir kanun da kaltm yasasdr. Bunun temelini Darvvin ve Rus-sel Wa!lace ile takipileri atmtr. Buna gre herkesin doas ve kiilii ile karakteri dnyann kuruluundan beri kuaktan kuaa geen bir kalba girer ve bu kaltsal kalp doa ve karakteri hangi ekle sokarsa, onu deitirmeye hibir insann gc yetmez. Bu bakmdan eer bugn bir kii herhangi kt bir i yapyorsa, o aslnda, onun atasnn 100 yl nce att tohumun bir meyvesidir ve atasmdaki bu ktlk te eski nesillerden ileri gelmektedir. Bu meyvenin olumas veya olumamasnda ilgili kiinin irade veya yetki-sinin hibir rol yoktur. Bunun olumas veya olumamas, tpk bir mango aacnn eki bir mango ekirdeinden karak eki meyve vermeye mecbur olmas gibidir. Tarih teorisi de cebri dorulamaktadr. Buna gre d etkenlerin etkileri genellikle, o ortamn iinde bulunan tm bir insan toplumunun doas ve karekterini etkilemektedir. Ve bu nedenle, belli bir nedenler topluluu altnda yaayan bir ulusun zellikleri, baka bir nedenler topluluu altnda kalan bir ulusunkilerden farkl olur. Meseleye daha derin bir ekilde baktmzda bu iki ulusun miza ve karakterleri arasndaki farkn kaynann, onlarn inde yaadklar farkl d etken ve ortamn olduunu anlayabiliriz. Ayn ekilde, eer d etkenlerin nda bir milletin zelliklerini anladmz zaman onun hangi durumlarda nasl davranacan salkl bir biimde tahmin edebiliriz. Bir bireyin kiisel irade ve yetkisi iin bu kapsaml yasann belirledii yoldan ayrlma imkn yoktur. Bireylerin kiisel zgrlnn kabul edilmesi ha-linde, yzyllardan beri bir milletin hareket ve karakterlerinde grlen zellikler mthi bir ekilde benzerlik arzetmesi iin ortada herhangi bir neden veya gereke kalmaz. nk bir milletin tm fertlerinin szbirlii ederek kendi iradeleriyle ayn ekilde hareket etmeye karar verdikleri hibir ekilde tasavvur edilemez. statistik bilimi de deneysel temellere dayanarak cebri savunmutur. Byk yerleim merkezleri ile ilgili olarak deiik artlar ve ortamlarda elde edilen veriler ve rakamlar, o art ve ortamlarn olumasna neden olan d etkenlerin nda incelendiinde her toplulukta baz zel nedenlerin etkisiyle belli baz durumlarn ortaya kt ve bu durum-srda ok sayda insanlarn hareket ve davran biimlerinin ""birlerine benzedii grlmtr. Bu gibi deneyimlerle istitstik ve tipografi o kadar ilerlemitir ki, bu bilimlerin bir uzman byk bir yerleim merkezi veya insan topluluunun falanca durumlarda falanca hareketlerde bulunabileceini geree ok yakn bir tahminde ve kehanette bulunabilir. Byle bir uzman bir yl iinde Londra ehrinde ka kiinin intihar edebilecei ve rnein, Chicago'da ka tane hrszlk olaynn meydana gelebileceini tahmin edebilir. Eer bir lkede baka bir lkeye oranla cinayet says fazla ise, bu cinayetlerin hangi maddi, ekonomik ve sosyal nedenlere dayand ok salkl bir biimde ortaya konabilir. Bir lke veya byk bir yerleim merkezinde yllar yl lm, doum, sular ve dier olaylar ortalama nasl meydana geliyor ve


toplumsal duruma paralel olarak bu olaylarla ilgili istatistikler srekli olarak iniyor veya ykseliyorsa, bunun aklamas, d etkenlerin insanlarn byk yerleim alanlarna, bireylerin iradelerinin baka bir biimde hareket etmeyecek ekilde mthi bir g ve iddetle etkili olduundan baka bir ey olamaz. 8[8][8]

Fen Ve Bilimin Baarszl

Bu ksa bahis gsteriyor ki, insann zerinde kendi bykl ve stnln bina ettii fen ve bilim, onun tm hayal gcn kullanarak inceleme, aratrma ve keifler sonucunda oluturduu sermaye ve iftihar vesilesini bir kalemde ortadan kaldnveriyor ve insan kendi bilgi ve aratrmalarna dayanarak kendisinin, maddeler, bitkiler ve cansz makineler gibi aresiz ve yetkisiz bir varlk olarak kabul edi-veriyor. Ancak bu kabul ve itiraf, bilimin kaza ve kader meselesini gerekten hallettiini kesinlikle gstermez. Aksine, bu bilimin bizim vicdanen kendi iimizde hissettiimiz yetki gc ve irade zgrlyle ilgili tatmin edici bir aklama getirmediini gsterir. Oysa biz gece gndz yetki gc ve irade zgrlnn belirtilerini grr ve buna gre ihtiyar ve gayri ihtiyari fiillerimiz arasnda ayrm yapabiliyoruz. Sa-j dece bu deil, varlna insann zgr ve egemen bir irade J sahibi, oluu bal olan nefsin bile bilimsel aratrmalarn | tesinde bir ey olduu kantlanmtr ve hibir bilimsel | aratrma metodu, bugne kadar, insann maddi varlnda J herhangi bir maddi karm veya kimyasal bir forml ile ilgisi olmayan belirti, fiil ve zellikler yaratan eyin ne olduunu ortaya koyamamtr. Her ne olursa olsun, eer bir fiziki, insann karakterinde sinir sistemi ve beyin ekirdeinin yapsnn nemli bir rol oynadn ileri sryorsa, bunu kabul edebiliriz. Ancak bedensel zelliklerinin, ruhsal zelliklerinin tek illet veya sebepleri olduu yolundaki iddias kabul edilemez. Ayn ekilde evrim kuramnn bir savunucusu, insann kendi zelliklerinin ounun irs veya kaltsal olarak miras aldn sylyorsa, bunu kabul etmekte hibir saknca yoktur. Ancak, insann her eyinin kaltsal ve kendisine ait hibir eyin olmadn ileri sryorsa, biz dier gerekleri gzmzn nnde bulundurarak bunu kabul edemeyiz. Ayn ekilde tarihe ve istatistie dayanarak ortaya atlan grn ancak insan kiiliini byk apta, uluslar ile topluluklar geni apta etkileyen d etkenlerin mecbur kld kadar salkl olduunu syleyebiliriz. Bununla toplumsal durumlarn ini-klarnda fertlerin kiisel iradelerinin hibir zgrle sanp olmad ve toplumsal yaam mekanizmasnda insanla-nn salt cansz birer para gibi hareket ettiklerine ilikin iddia ise ispatlanamaz. bilimleri ve takipileri aslnda meseles'ni halletmemilerdir. Ama ortaya oyduklar, incelemeler, gzlemler ve deneyimler hayatmz-c rm snrlanmn ne kadar geni olduunu gstermitir. 9[9][9]

Ahlaki Gr

Salt etik veya ahlk snrlarnn iinde insann mecbur veya yetkili olduuna likin sorun, d koullarn altnda i gerein ne olduu eklinde ele alnmaz, aksine, burada insann kiilii




ve karekterine ilikin hkmn ve iyi veya kt davranna gre vlme veya knanma istihkak ve iyi veya kt amellerine gre dl veya ceza verme kararnn neye dayand gr zerinde durulur. lk bakta burada kadercilerin stn olduu, cebircilerin ise yenilgiye mahkum olduu gibi grnr. Zira insann tamamen aresiz olduu ve yaptklarnda irade ve yetkisinin hibir rol olmad kabui edilirse, onun sorumluluk kavram tamamyla ortadan kalkar, iyilik ile ktlk anlamn yitirir, drstlk ve ahlkszlk anlamsizlar. Ne en drst kii vgye layk olur ne de, en ahlksz ve gnahkr kiiye lanet yadnlabilir. Ne insanla ynelik en byk hayr lerlini yapan kii dle layk grlr, ne de en ar su ileyen biri cezalandrlr. Mahkemelerimiz, yasalarmz, polisimiz, cezaevi erimiz, okullarmz, ahlk ve terbiye merkezlerimiz, vaazlarmz, konumalarmz, yazlarmz, ksaca, insann irade ve yetki sahibi farzedilerek slh, cezalandrlmas, ibret ve telkin amacyla meydana getirdiimiz tm kavram ve kurumlar tamamen gereksiz ve yararsz hale gelir. Ancak bahis ve tetkik alannda biraz ilerlediimizde grrz ki, burada cebriye ve kaderiye arasndaki farkla ilgili karar sadece bu noktaya dayanarak verilmez. Etikte amelin deeri, karekter ve davran etkenlerine gre llr ve ka-rekter ile etkenler szkonusu olur olmaz, insann karekterini oluturan unsurlarn aratrlmas ve karekter ile davran biiminde ortaya kan igdlerin saptanmas vazgeilmez hale gelir. Bu noktaya varldktan sonra tartmann yn yine fizik, psikoloji ve metafizik sorunlarna dnveriyor. Cebrin taraftarlar insann kiilik ve karekterinin iki byk unsurla olutuunu belirtir. Birincisi doal yaps, ki bununla doar. kincisi, d etkenler ki, bunlardan her an etkilenir ve her an kalplarna girer. lk husus tamamen vehbdir ve bir insann elinde deildir. Bir kii anakarnndan hangi doa zerine doarsa, o onun kiilii ve karakterinin mayasn oluturur. Kt bir doadan iyi amellerin domas mmkn deildir, ayn ekilde iyi bir doadan kt amelle-rin domas de dnlemez. D etkenlere gelince ki bunlara gerek doal gerekse toplumsal etkenler dahildir, onlar doann ekirdeini veya zn gelitirir, yetenek ve eilimlerine gre de ekillendirir. yi bir tabiata sahip olan bir kii, iyi bir ortamda neredeyse bir evliya oluverir, kt huylu bir kii de kt ortamda bir eytan. Ayn ekilde, kt bir ortam iyi bir doann meziyet ve erdemlerini azaltr, iyi bir ortam ise kt bir huyun ktlklerini. Doa ile ortam arasndaki balant, tpk bir tohumun toprak, su, iklim ve iftilik veya bahvanln tr arasndaki ba gibidir. Bitki veya aacn z ekirdek veya tohumdur ve bu saydmz unsurlar onun yetimesi ve meyve vermesini olumlu veya olumsuz biimde etkiler, insann durumu da pek farkl deildir. O, bu her w gcn etkisindedir. Ne kendi doasn deitirebilir ne kendi isteiyle d ortam benimseyebilir ne de ortamn etkilerin-en etkilenip etkilenmemesi elindedir.

Kadercilerin ar grl bir grubu bu gr hi kabu etmez. Onlara gre aslnda doa ve ortamn etkenleri, insann karakter ve davrann ancak gayri ihtiyar hareketleri bakmndan etkileyebilmektedir. nsann dnp tanp, ayrm etme yetenei ve karar verme gc ve iradesiyle yapt ilerde ise bu ikisinin hibir rol yoktur, hatta bunlar ilaili kiinin kendi seim ve yetkisinin sonulandr. Bu baz kimselerin benimsedii tamamen kaderci grtr. Ne var ki, bu gr kabul etmek ok zordur. nk bir insann ihtiyar fiillerinin temelini oluturan bilin, akl, sezgi, anlay, seim yetenei ve karar gc zaten vehb (Allah vergisi)dir. nsan ne kendi yetenei ve gayretiyle bunlar elde edebilir, ne bunlarda zerre kadar bir deiiklik yapabilir. O halde, bu glerin etkisiyle kendi davranlar iin hangi yolu seerse sesin, onu zgrce setiini nasl syleyebiliriz?


Ilml kadercilerin gr ise bu hususta yledir: phesiz, insann kiilii ve karakterinde asl doas ve d etkenlerin rol ok byktr. nsan iyi ve kt eilimler ve iyilik ile ktlkle ilgili yeteneklerle doar, doal ve toplumsal ortamn kalbna girip, karakteri belli bir biim alr. Ancak bu ikisinin yan sra, karakterini etkileyen nc bir ey de vardr ki, o da insann mukadder olmayan yetkisi ve zgrldr. Biz bir insann iyi veya kt oluuyla ilgili hkmmz, doas veya yetitii ve yaad ortam ve koullara gre deil, bu mukadder olmayan yetenei ve zgrlne gre veririz, ilk iki eye baklrsa, insan aresizdir ve kiiliinin hangi yan ve blmleri bunlarn etkisinde ise onlar ahlk adan tamamen deersizdir. Aslnda, ahlk deer ve insann iyi veya kt oluuyla ilgili deerlendirmeler ancak nc ey yan mukadder olmayan yeteneine gre yaplr. Bir gr veya kuram olarak bu gayet tutarl bir eydir. e var ki, bu hususta nemli bir glkle kar karyayz. nsann karakterindeki asl huy, d ortam ve mukad-er olmayan yetki blmlerini ayracak ve kendi ahlki emir e kurailanmiz yalnz nc blmle snrlandracak bir lmz yoktur. Eer ahlk deer sadece bu blm veya unsurun miktarna balysa, bizim iin bir kii hakknda iyi veya kt yargsna varmamz kesinlikle imknszdr. Herhangi bir letle lerek, herhangi bir tartyla tartarak veya herhangi bir analiz yntemiyle drst ve temiz bir kiinin ne kadar kendi mukadder olmayan ihtiyariyle iyi olduunu be-lirleyemeyiz. Ayn ekilde, kt bir kiinin mecburen ne kadar kt ve iradesi ve yetkisiyle ne kadar kt olduunu bilemeyiz. Yani, bu kaderiye grn kabul etmemizden sonra bizim iin tm ahlk kurallar geersiz olur ve sadece geersiz olmaz; bununla beraber, ayn zamanda tm ceza kanunlarmz iptal etmemiz, mahkemelerimizi ortadan kaldrmamz ve cezaevlerine kilit vurmamz gerekir, nk yakaladmz sulular ve hakmlerimizin haklarnda eitli ce-zalar verdii hkmller ve hapse attmz mahkumlarla ilgili hibir hakimimiz, iledikleri sularda gayri mukader ihtiyarlarnn ne kadar rol oynadn bilmez ve bu esas ey bi-linmedikten sonra ceza tr ve miktarnn sulunun ihtiyar veya yetki miktaryla eit olmas hibir ekilde mmkn deildir. Bu aamada kaderiye bilinmeyen bir diyara ve kapkaranlk bir alana girer. Burada kaderiyet ne kadar urarsa urasn ve ne kadar dikkat ederse etsin, dikenli ve engebeli yolda her an ve her admda yuvarlanmaya, bir eye arpmaya mahkumdur. Nihayet geri dnp cebriyeye der ki: "Eer benim grm ahlk kurallarn hie sayyor, yarg dzenini geersiz klyorsa, senin grn ayn, hatta daha kt sonular veriyor. Senin kuramna gre insan yaptklarnn hibirinden sorumlu saylmyor. O halde, iyi ve kt ayrm niye? Kimi vecek veya knayacaksn? Ceza veya dl karar niin? Sorumlu olmayan bir kiinin iyi veya kt olmasyla ilgili hkm ancak bir kiinin hasta veya salkl olmasna hkm verilmesi gibidir. Eer bir kii hasta olmas veya atei kmas nedeniyle cezalandrlmiyorsa, bir kii hrszlk yapt diye niin cezalandrlsn?" Bu sorunun tutarl bir cevab cebriyede de yoktur. En ok unu syleyebilir: "Dnyada her fiil ve hareket baz doal sonular verir. Nasl ki, hastaln doal sonucu ar ve sancdr ve salnla rahat ve huzur, nasl ki, drstln doal sonucu vg ve dldr ve ktlnki knama ve ceza, nasl ki, elin atee sokulmasnn doal sonucu yanma-sdr, bir kiinin sorumluluu kendisine ait olsun veya olmasn, suu nedeniyle bir ekilde cezalandrlmas gereklidir."

Ama ancak bu cevap bizim nsan akl ve ruh sahibi bir varlk deil sadece maddi bir varlk olarak kabul etmemiz ve insanda akl, nefis, ruh diye bir eyin bulunmad, sadece kendi kural ve yasalarna bal olan doann varolduu ve insann tpk bir aa, bir nehir, bir da veya


baka bir nesne gibi onun etkisinde olduunu teslim etmemiz halinde doru olabilir. Ne var ki, insan yaamnn belirtileriyle ilgili bu mekanik yorum ve deerlendirme hibir ekilde kabul edilemez. Burada anlatlmak in yeri olmayan delilleri ok zayftr. Bu gr kabul etmenin ilk sonucu, yasalar, ahlk, dinler ve inanlar hepsinin deerlerini yitirmeleri ve geersiz ol-malar ve bizzat insann, insan olarak dier varlklar ve nesnelere kar akl ve ruh gibi onurlu stnln kaybederek onlardan biri haline gelmesidir. 10[10][10]

Ahlk Biliminin Baarszl

Btn bu bahsi zetleyecek olursak, etik veya ahlk bilimi cebriye ve kaderiye ile ilgili olarak bir hkm vermekte baarsz kalmtr. Salt ahlk delil ve gzlemlerle insann kiilii ve karekteri konusunda cebirci grn m yoksa kaderci grn m doru olduunu sylemek mmkn deildir. Yani, insann kendi sz ve hareketleri bakmndan sorumlu ve yetkili saylmas lehine ne kadar delil varsa, hemen hemen ayn deliller onun tamamen sorumsuz ve aresiz saylmas lehinedir. 11[11][11]

Tanrbilimsel Gr

imdi bu meselenin sadece sonuncu yn, yani tanr-bilimsel gr kalmtr. Tannbilim veya ilahiyatta bu mesele aa yukar felsefede yer ald gibi yer alr. Ancak burada daha ok zorluk ve engeller vardir. Felsefenin gz sadece metafizik veya doatesindedir ve insann pratik yaantsna bakmaz. Yani, insann yaantsyla doa bilimi veya ahlk bilimi kadar bile ilgili deildir. lahiyat ise u veya bu ekilde gerek fizik ve doa bilimi gerekse metafizikle ilgilidir ve retileri ikisini de kapsar. Din bir yandan insan emir ve nehiyler (yasaklar)den sorumlu tutar ve itaat ile itaatsizlik iin dl ve ceza yasasn getirmitir ki bunun iin insann belli bir lde sorumlu, yetkili ve zgr olmas gerekir. Dier yandan, bata insan olmak zere tm evreni kuatan ve iyi ve kt her varl ve nesneyi elinde bulunduran insanst bir varlk veya doast bir yasa kavramn da ortaya koyar. Bu bakmdan tannbilim veya ilahiyatta bu mesele, felsefe, fizik ve ahlk bilimi her nden daha zordur. nk bu , sorunun sadece bir ynn ispatlamak ve dierlerini ona uydurmak ve ona gre deitirmek veya arptmak konusunda serbesttir. Din ise bu her ikisini ispatlamaya ve birbirleriyle eliir durumda olan bu grlerde orta bir yol semeye ve bunun akla uygun olduunu gstermeye mecburdur.

Dnyann dier dinlerinin bu dm zmek iin ne gibi bir hal are nerdiklerini anlatmak iin yerim yoktur; nk bana yneltilen soru slmiyet'le ilgilidir. Bahsin az ve z olmas iin de aklamam sadece bununla snrl tutacam. 12[12][12]

Doru slam Gr

Metafizikle ilgili meseleler hakknda slm'n doru gr udur: Neyin ne kadar bilinmesi





gerekliyse, Allah ve Resul bize anlatmtr. Bundan fazlasn merak etmek, haklarnda bilgi edinmek iin elimizde herhangi bir kaynak bulunmayan, bilinmemelerinin bize herhangi bir zarar olmayan hususlar ve nesneleri bilmeye almak ve aratrmak hem gereksiz hem tehlikelidir. Nitekim Kur'an- Kerim'de yle buyrulmutur: "Ey m'minler! Size aklanmas halinde fenanza gidecek olan eylerden Resule sormayn." (El-Maide: oi) "Peygamberin size verdiini aln. Sizi, kendisinden neh-yettii eyden de saknn." (Ei-Har: 7)

Ve bu nedenle, hadis- nebev'de sk sk soru sorulmas ve sama sapan konularla uralmasnn ho olmad kaydedilmitir. Nitekim bir hadisinde, Resulullah yle buyur-mutur: "Bir kiinin slm iin iyisi gereksiz eyleri brakmasdr."13[13][13] "Takdir" veya kader meselesi de bu konulardan biridir. Nitekim Hz, Peygamber (a.s.) sk sk bu meseleyi tartmaktan saknilmasn istemitir. Bir defasnda sahabiler aralarnda bu meseleyi konuuyordu. Derken Resulullah (a.s.) geldi ve bu tartmay dinleyince yznde kzgnlk belirdi. Hemen, "Byle eyler iin mi size emrverildi? Bunun iin mi ben size gnderildim? Bu gibi eyler yznden gemi milletler helak oldu. Kanmca, siz bu konuda kavga etmeyin."14[14][14] Yani kendisi yle demek istemitir: Bu, sizin iin ill bir kanya varlmas gereken erl bir konu deildir. Yani, bununla ilgili herhangi bir aratrma yapmaz ve konumazsanz, kyamette bundan sorumlu tutulmayacaksnz. Bu konuda azmz aarsanz, ister istemez yanl yahut doru bir ey syleyeceksiniz. Bylece, tartmamanz gereken bir konuda tartrsanz, banz derde sokarsnz. Sizin anlayacanz, sizin konumanz size zarar verebilir; oysa, konumamanzn hibir zarar yoktur. Baka bir defasnda Hazreti Peygamber, gece vakti Hz. Ali ile Hz. Fatma (r.a.)nn evine gitti ve Kendilerine, "Tehec-cd namaz niye klmyorsunuz?" diye sordu. Hz. Ali, "Ya Resulullah nefislerimiz Allah'n elindedir; O ne zaman isterse u-yanrz" diye cevap verdi. Bunu duyar duymaz oradan ayrld ve bacana elini vurarak dedi ki, "nsan (btn mahlklarn) en kavgac (s)dr."15[15][15] Bundan dolaydr ki, muhaddis ve fakihlerin byk bir blm "yi veya kt kader Allah'tandr" gibi genel inan zerine ittifak etmi ve bu hususta fazla aratrma ve inceleme yapan veya cebir ve kader hakknda kesin hkm verenleri iddetle16[16][16] knamtr. Ne var ki, Hazreti Peygamber (a.s.) ile gemiteki din byklerimizin yasaklamalarna ramen, baka milletlerin felsefe ve fizikle ilgili sorunlarn inceleyen Mslmanlarda bu konu geni apta tartlmaya baland; yle ki, bu slm'da kelm ilminin en nemli konularndan biri haline geldi. 17[17][17]

13[13][13] Bu hadisi mam Zhri, mam Zeyn'l-bidin vastasyla rivayet etmitir (Tirmizi)

14[14][14] Bu hadis eitli biimde Hz. mer, Hz. ie, Hz. Enes, Hz. Ebu Hureyre ve

15[15][15] Hz. Abdullah bin mer bin As (r.a)tan rivayet olunmutur (Bk. Tirmizi, bn Mce)

16[16][16] Bu hadisi Zhri, mam Zeyn'l-abidin'den ve o da, Hseyin bin Ali (r.a.) den rivayet etmitir. (Buhar, Nesei). Muhaddisler, Resululfah (s.a.v.)'in Hz. Ali (r.a)'nin

evinden dnmesi ve bu yeti okumasyfa ilgili eitli aklamalar da bulunmutur. Ama benim bundan anladm, Hz. Peygamberin (a.s.) hayatn pratik sorunlar

konusunda kader meselesine bavurmasndan holanmaddr.



slm lhiyatlarnn Mezhepleri

Mslman mtekellimin veya ilahiyatlar bu konuda kaderci ve cebirci diye iki byk mezhebe ayrlmtr. Bu her iki grubun tm tartmalarn buraya aktarmak mmkn deildir. Bunun iin ok hacimli ayr bir kitap yazlabilir. Burada ise bu iki grubun grlerinin zetini sunmaya alacam, 18[18][18]

Kadercilerin nanc

Mutezile ve baz dier mezheplerin inanc udur: Yce Allah insan yaratt, ona filleri zerine g ve kudret bahetti ve iyilik ile ktlk arasnda ayrm yapma yeteneini verdi. Artk insan kendi gcyle ve zgr iradesi dorultusunda iyi veya kt iler yapmaktadr ve yine bu yetkisine gre dnyada vg veya knama, hirette de sevap veya azaba layk olacaktr. O Allah tarafndan ne kfr ve gnaha mecbur edilmi, ne man ve itaate zorlanmtr. Aksine, Allah Teala resullerini gnderir, mushaflar indirir, iyi amel ileme emri verir, ktlkten meneder, doru ile yanl, Hak ile Btl arasndaki kesin fark belirtir ve insanlara, doru yolda yrrseniz kurtulacak, yanl yolu tercih ederseniz, kt sonucunu grrsnz diye uyarr.Bu mezhebin ilke ve retilerini ilk nce Vsl bin Ata el-Gazzal belirlemiti. El-GazzaFe gre Allah dil bir hakimdir. Allah'a err veya zulm maletmek caiz deildir. Ayrca, Yce Allah'n emir ve nehiyleriyle donatt kullarn, kendi irade ve glerine aykr olarak iler yaptrmaya kalkmas caiz olmad gibi, kendi emriyle iledikleri herhangi kt bir ey iin onlar cezalandrmas da caiz deildir. O halde, kulun kendisi hayr ve err failidir. Kendisi istedii gibi iman ile kfr ve itaat ile ma'siyet (gnah) yolunu seer ve Allahu Teala ona btn bunlar iin g ve yetenek vermitir. brahim bin Sey-yaru'n-Nizam buna, Allah'n sadece hayr zerine yetkisi olduu, err, sknt, eziyet ve gnahlarn O'nun kudretinin dnda olduu savn eklemitir. Muammer bin badu's-Sele-mi ve Hiam bin Amru'l-Fevzi ise bu kural daha iddetle savunmu ve iyi veya kt kaderin Allah'tan olduuna inananlarn kfir ve sapk olduunu ileri srmtr. Zira bu inan, Allah'n iyi ve merhametli olma vasfna aykrdr ve O'nun zlim ve cbir olduunu gstermektedir. Bundan sonra Chiz, Hayyat, Ka'bi, Ciyayi, Kad Abdl Cebbar v.s. gibi ne kadar byk mutezile alimi varsa hepsi, kullarn fillerinin ynlendiricisinin Allah'n deil, bizzat kullarn olduunu kuvvetli bir biimde savunmu, Allah'n kullarna istemedikleri eyleri zorla yaptrmadn kaydetmitir. 19[19][19]

Kadercilerin Kur'an'dan Sunduklar Deliller

Mu'tazile kendi inanlarn dorulamak iin Kur'an- Ke-im'in birok yetinden deliller sunmaya almtr. rnein 1) Kullarn fiillerinin kendilerine ait olduu hususunun vurguland yetler "Allah'a nasl kfrederseniz ki, siz llerden iken sizi diriltti?" (El-Bakara: 28) "Elleriyle bir kitap yazp sonra "Bu Allah katmdandr." Diyenlere yazklar olsun" (El-Bakara:

18[18][18] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 46.



79)

"Allah bir kavine ihsan ettii nimetini, o kavim nefislerinde olan deitiirinceye kadar, deitirici deildir." (El-En-fal:53) "Fenalk ilemen onunla cezalandrlr." (En-hfea: 123) Herkes kendi kazancna baldr." (Et-Tr:2i) 2) nsann kendi amellerine gre di veya cezaya layk olacann belirtildii yetler"Bugn herkes kazand ile karlanacaktr" (El-Gafir: 17) "Bugn, ilediiniz eylerin karl verilecek." (El-Casiye: 28) "Yaptkannizdan bakasyla m cezalandrlyor sunuz?." (Nemi: 90)

3) er, zulm ve dier kt eylerden Allah Tel'nin mnezzeh olduu anlatlan yetler"O hangi eyi yarattysa, ok gzel yaratt" (Es-Secde: 7) Ve gayet tabii ki, kfr gzel bir ey deildir. "Biz gkleri ve yeri ve aralanndakiieri ancak hak ile yarattk". (El-Hicr: 85) Gayet tabii ki, kfr "hak" olamaz! "Rabbin kullanna zulmedici deildir." (Fussilet: 46) "Allah, lemlere zulmetmek istemez.1' (M-i imran: 108) 4) Kafirler ve gnahkrlarn ktlkleri ve ahlkszlklar nedeniyle knand ve onlarn, iman ve itaat yolunu benimsemelerinin Allah tarafndan engellenmedii ifade edilen yetler "nsanlara hidayet rehberi Peygamber geldiinde, onlar iman etmekten meneden ey. "Allah bir insan m Peygamber olarak gnderdi?" demeleridir." (Ei-isra: 94) "Yarattm eye secde etmekten seni nneneden hedir?" (Sd:75) "O halde o lara ne oldu ki, iman etmiyorlar?" (Ei-ini-kk:20) "Siz niin o mran: 99) ilan Allah'n yolundan alkoyuyorsunuz?" (li Eer gerekten Allah insanlar iman etmelerinden al-koysayd ve onlar kfre ve gnaha mecbur etmi olsayd, onlara byle sorular sorulmazd. Tpk bir kiinin bir kiiyi bir odaya kapatp, "oradan niye kamyorsun?" gibi bir soru soramad gibi. Byle bir durumda Allahu Teala'nm bir yandan insanlar Hak yolundan alkoyduu ve dier yandan, onlara, "siz Hak yolundan niye dndnz?" diye sorduu dnlemez. Allah'n insanlar doru yoldan saptrp kendilerine, "doru yoldan niye saptnz?" diye sorduu dnlebilir mi? Onlar kfre yneltip "niye kfr benimsediniz?" diye sormas tasavvur edilebilir mi? Onlar Hakkn yerine Btla sevkedip, "siz niye byle yapyorsunuz?" diye sormas beklenebilir mi? 5) man ve kfrn insanlarn iradelerine bal olduunun akland yetJer "Artk isteyen iman etsin, dileyen kfir oIsun."(Ei-Kehf: 29) "Artk isteyen, Rabbine bir yol tutar." (Ei-Mzzemm: 19) Sadece bu deil, kendi kfr ve masiyetlerini lhi irade ye maledenler de knanmtr,rnein: "Mrikler derler ki: "Eer Allah istemi olsayd, ne biz ve ne de babalarmz irk koardk." (Ei-En'am: 148)

"Kendi davalarn Tagt'a gtrmeye niyet ederler; halbuki, kendilerine onu inkr etme emri verilmiti" (B-Nisa:60) "Mrikler: "Eer Allah dileseydi, ne biz ne de babalarmz Allah'tan bakasna tapmazdk."


{En-Nahh 35)

6) Kullarn iyi amel ilemeye davet edildii yetler "Ve Rabbinize mafiret iin koun" (Ai-i mran:i33) "Allah'n davetisine icabet edin." (Ei-Ahkf: 3i) "Rabbinize dnn" (Ez-Zmer: 54) Gayet tabii kullarda g ve yetenek olmadka, onlar itaate, Rabblerine komaya, dnmeye v.b. davet edilemez. Bir felliden ve bir ktrmden ayaa kalkp komas istenebilir mi? 7) Kullarn, Allah'n kendilerine emrettii fiiller ilediklerinin beyan edildii yetler 'Allah hibir zaman ktl emretmez." (Ei-A'raf: 28) "Halbuki, onlar ancak Allah'a ibadet etmeleri ile emroIunmulardl." (El-Beyyine: 5) ^%"O kullannn kfrne raz olmaz." (Ez-Zmer: 7) Ancak Allah'a kulluk etmekle emrolunmulardr." (Be- 8) Insanlann kendi yaptklarnn cezasn ektiklerine ; dair yetler "nsanlarn kendi ellerinin yaptklar yznden karada, ve denizde fesad meydana kt." (Er-Rm: 4i) "Banza gelen her musibet, kendi ellerinizin kazand yzndendir." (E-ra: 30)"phesiz, Allah insanlara hibir eyle zulmetmez. Fakat insanlar kendi nefislerine zulmederler." (Yunus: 44)

"Biz, halk zalim olan memleketlerden bakasn helak edC deiliz." (El-Kasas: 59) 9) Allah'n insanlar hidayete veya sapkla mecbur etmedii, aksine insanlarn kendilerinin bu yollardan birini setiini gsteren yetler "Semd kavmine gelince: Onlara da, doru yolu gsterdik. Onlar ktl hidyete tercih ettiler." (Fussilet: 17)

"Artk hidayeti kabul eden kendi faydas iin hidayete ermitir" (Yunus: 108) "Dinde zorlama yoktur. man ile kfr apak meydana kmtr. Tagtu tanmayp Allah'a iman eden yle salam bir ipe sarlmtr ki, onda ek yeri ve kopukluk yoktur." (Ei-Bakara: 256)

10) Peygamberlerin kendi hatalarn kabul edip kendileri tarafndan ilendii ifade edilen yetler rnein, Hz. Adem diyor ki: "Ey Rabbimiz nefislerimize zulmettik." (El-A'raf: 23) Hz. Yunus diyor ki:

"Seni tebih ve takdis ederim. Gerekten ben hakszlk edenlerden oldum." (Ei-Enbiya: 87) Hz. Musa diyor ki:

"Ey Rabbim, ben nefsime zulmettim." (El-Kasas: 16) Hz. Nuh diyor ki:

"Ey Rabbim, bilmediim eyi senden istemekten sana linirim." (Hd: 47) 20[20][20]

Cebirci Gr

te yandan, Ceberiye veya Cebirciler, insan veya dier canllar ve nesnelerin ister kendileri veya sfatlar olsun, hibir canl veya eyin Allah'n iradesi dnda olumadna inanyor. nanlarna gre evrende her zerrenin hareketi kaza ve kadere baldr. Vcut ve icatta Allah'tan baka kimsenin herhangi bir rol veya etkisi yoktur. Yaradl ve ibdda Allah'n hibir orta yoktur. Ancak Allah'n diledii olur, dilemedii olmaz. Hibir ey veya canl 20[20][20] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 48-55.


O'nun emri olmadan zerre kadar kprdayamaz. Alah Teala'nn emir ve icraatna iyi veya kt damgasn vurmak akl ii deildir. Mevla ne eylerse gzel eyler. Dnyada olaylarn nedenleri olarak tanmladmz eyler aslnda grnteki nedenlerdir, yoksa gerekte her ey Allah'n iradesi ve emriyle olur ve yer ile gklerdeki tm olup bitenlerin asl faili O'dur. Bu temel gr ve inantan baz zimn veya cz' grler de domutur rnein Ceyhem bin Safvan ve eyban bin Mesleme Haricnin gr udur: nsan kendi fiilleri asndan tamamen mecbur ve aresizdir. Ne iradeye ne de yetkiye sahiptir. Cenab- Allah nasl cansz nesneler, bitkiler ve dier eyay hareketlendirirse, insanlarnda kprdanmalarna neden olur. nsanlarn fiil ve hareketlerinin kendilerine mal edilmesi sadece mecazi anlam tamaktadr. Sevap ve gazaba gelince, fiilleri cebren olduu iin dl ve cezalar da cebren olmaktadr. Yani, nasl cebir ve zorlama ile bir insan iyi veya kt harekette bulunuyorsa, cebir ve zorlama ile dllendirilmekte veya cezalandrlmaktadr. Yani, Mu'tezile'-nin halis kaderiyesine kar halis cebriye fikridir.

Aralarnda Hseyin En-Neccar, Beir bin Gyas-l Merisi, Darar bin Amru, Hafsu'l-Ferd, Sbu Abdullah Muham-med bin Kerrm, uayb bin Muhammed el-Harici ve Eba-diyye mezhebinin kurucusu Abdullah bin Ebad vb.nin bulunduu baka bir grup ise Allah'n insanlarn iyi veya kt fiil ve amellerinin yaratcs olduunu kabul ediyor, ancak ayn zamanda, kullarn bir eit g ve iradeye sahip olduunu ve bunlarn, onun hareketlerinde bir rol oynadna da inanyor. Bu role "kesb" adn veriyorlar. Bu kesb nedeniyle insana emir ve nehy ile ilgili talimat verilmi ve buna gre o azaba veya sevaba layk olacaktr. mam Ebu'l Hasan el-E'ari, "kesb"i kabul etmi ve insann bir hareket kudreti olduunu da ispatlamtr, ancak bunun tersini inkr etmitir. Yani, kendisine gre Allah, kuluna hangi fiil veya hareketi yaptrmak istiyorsa, o kulun hareket kabiliyetiyle gereklemi oluyor, ancak bu kabiliyet, kudret veya g sadece lah iradenin hayata gemesinin bir aracdr; gerekte ise bu g veya yetenek, herhangi bir fiilin meydana gelmesine neden olan bir etkiye sahip deildir.Kad Ebu Bekir Bakln'nin gr ise bundan biraz farkldr. Ona gre bir insann her hareketinin iki yn vardr. Bir yn, iyilik ve ktlk, hayr ve serden soyutlanan hareketin kendisidir. Bir baka yn de itaat ve gnah veya isyan ile ilgilidir. rnein, namaz ve oru. Bu ilk yn, Yce Allah'tan kaynaklanr, nk bu O'nun kudretiyle meydana gelir. kinci yn ise kuldan kaynaklanr, nk bu ynyle herhangi bir fiil onun g ve yeteneiyle ilenir ve buna gre dl veya cezay hak edebilir. stad Ebu shak sfrayini ise bu gre kar kmtr. Ona gre fiilin kendisi ve fiilin nitelikleri, yani iyi veya kt oluu, ikisi hem kul hem Allah'n g ve yeteneiyle meydana gelir.

mam-l Haremeyn ise bu ki gr de reddetmitir. Kendisine gre Alah Teala, kulu hem kudret hem irade ile donatmtr ve bu kudret ve rade ile kul ama ve hedeflerine ular. En son olarak cebir grnn ateli savunucusu mam Rzi ile karlayoruz. Kendisi, kulun g ve yeteneini bir eyin etkilediini kabul etmiyor. "Kesb"i, ism-i bi msemma olarak kabul ediyor. Allah'n, kullarn tm fiillerinin yaratcs olduunu belirtiyor ve kfr, iman, itaat, isyan, hidayet ve dalalet hepsinin Allah tarafndan kullarda yaratldn aklyor. Kendisine gre, Allah'n birinden kfr ilemesini isterken onun, m'min olmas mmkn deildir, ayn ekilde, Allah'n defterinde "m'min olarak geen birinin kfir olmasna imkn yoktur. Yahut birinde itaat ve sadakat istemiken onun asi veya gnahkr olmas mmkn deildir, imdi, btn bunlarn nceden kararlatrlm ve kullarn bunlarn dna kmalarnn kesinlikle sz konusu olmad halde emir ve nehylerle ilgili retilerin var oluunun caiz ve makul herhangi


bir gerekesinin olup olmad sorusuna gelince; mam Rzi diyor ki, bu tr retilerin gerekelerinin aranmamas ve Allah'a ileri iin niin ve neden gibi sorularn sorulmamas gerektiini ifade ediyor. Her neyse, E'ariler ve ayn grte olanlar ister "kesb"i kabul etsin veya etmesin ve hareket kudreti zerindeki etkiye inansn veya inanmasn, ileri srdkleri delil ve grlerinin mantksal sonucu, salt cebirdir. nk eer Allah, kullarnn yaratcsysa ve onlarn iyi veya kt iler yapmalar iin iradesini ortaya koymusa, bu iki durumdan biri kesinlikle meydana gelecektir. Yani kullarda lahi iradeye kar hareket etme gc olacak yada olmayacaktr. Bu durumda kulun kudret ve iradesinin Allah'n kudret ve iradesine galip gelmesi gerekmektedir ki bu ittifakla btl bir gr ve inantr. Allah'n kudreti karsnda kulun kudretinin etkisiz ve Allah'n iradesinin yannda, kulun iradesinin nemsiz ve geersiz olmas. Bundan sonra "kesb" veya hareket yeteneinin olup olmamas hibir anlam tamamaktadr, jte bu halis cebriye veya cebirciliktir. Ve gerekten de, cebriye ile ilgili bahis ve delilleri kabul eden bir kii cebirci grn sonuna kadar gider; arada veya ortada bir yerde durmas hi mmkn deildir.21[21][21]

Cebrilerin Kur'an'dan Sunduklar Deliller

ok ilgintir, cebriler de kendi inanlar lehine Kur'an- Kerim'den deliller sunmaktadr ve bir deil, iki deil, kaderiyeye kar cebriyeyi kuvvetle destekleyen yzlerce yeti rnek gstermektedirler: 1) Allah Teala'nn tm kuvvet ve kudretlerin sahibi, her eye kadir ve her eyin yaratcs olduunu kantlayan yetler Bu yetlerde dnya da hibir eyin Allah'n izni olmadan gereklemedii belirtilmitir: "Btn kuvvetin Allah'a ait olduunu" (S-Bakara.-165) "Sihirbazlar, Allah'n izni olmakszn sihir le kimseye bir zarar veremezler." (H-Bakara: 102) "Haberin olsun ki, yaratmak da emir de O'na mahsustur." (Et-A'raf: 54)

"De ki: "Her eyi yaratan Allah'tr. O, birdir. Her eye galip ve hakimdir." (Er-Ra'd: 16) "Halbuki, sizi de, yaptnz eyleri de Allah yaratmtr." (Es-Safft: 96) 2) Her olay hakknda Allah'n kararnn nceden verildii ve dnyada olup bitenlerin tmnn O'nun emriyle olduunu gsteren yetler "Hibir dii hamile kalmaz ve dourmaz ki, Allah onu bilmesin. Kendisine mr verilenin mrnn artmas veyahut eksiltilmesi muhakkak bir kitapta yazldr." (Fatn i) "Kitapta srail oullarna u haberi verdik: "Siz, arzda : sad karacak ve byklk taslayp serkelik yapacaksn; (Ei-sra: 4)

21[21][21] Hristiyan ilahiyatlar veya tannbilimcilerinin durumu da tamamen ayndr. Onlarn byk bir blm de E'arilerin grndedir. Aziz Augustine salt

cebriyeden kurtulmaya ok abalamtr, ancak Allah' Hakiki Fail ve insan sadece nesnel bir varlk olarak kabul etmesiyle bite salt cebircilik grnden

kurtulamamtr. Scotus Erigena Hristiyanlkta skolastik felsefenin kurucusudur. Kendisi Tanrnn fail efl'I- ibd (kuilarn fiillerinin faili) olmas konusunu ok

abartmtr. Ona gre Tanr tm evrenin ruhudur, zdr. Tanr hayat, g, k ve akf olarak dnyadaki varlklarda kendini gstermektedir. Aziz Anseim genel

Hristiyan inanlarna gre insann doutan gnahkr olduuna Tanrnn Mesih eklinde indiine ve insann, gnahnn kefareti olduuna inanmaktadr. Ve gayet

tabii ki, bu inanta cebirliin dnda baka bir eye yer yoktur. Abelard ve Aziz Thomas (Agiuin'Ii) her ikisi lahi iradenin vcub ve cebri olduuna inanmaktadr.

Onlara gre, Yce Allah, kullarn tm amellerinin yaratcsdr. Hatta Aziz Thomas, E'ariierin Allah'n her trl eletiri ve sorgulamadan mnezzih olduu grn

de benimsemitir, nde gelen skolastik dnce savunucularndan yalnz Duns Scotus, Mu'tezileler gibi kadercilik grn benimsemitir. Ona gre insanlar,

iradelerini kullanma veya kutlanmama ve fiillerini gerekletirme veya gerekletirmeme konusunda tamamen zgr ve yetkilidir ve Tanrnn kudreti insann seim

yapma veya yetkisini kullanma zgrln kstlayamaz.

Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 55-58.


"ki ordu karlat gnde size isabet eden ey, / lah'n izniyledir." (i-i imran: 166) "Size yeryznde veya nefislerinizde herhangi bir mu: bet gelmez ki, ancak biz onu yaratmazdan evvel bir kitap (levh-i mahfuzda) yazlm olmasn." (E!-Hadd: 22) 3) Cenab-i Allah'n her ey iin bir yazg belirledii; rzl eref, haysiyet, servet, rahatlk, sknt, lm ve hays her eyin bu yazgya bal olduu ve bunda herhang bir deiikliin mmkn olmadnn ifade edildii yetler "Gerekten biz her eyi bir takdir ile yarat "Gkleri ve yeri yaratan O'dur. Size, kendi cinsinizden eler yaratt....Gklerin ve yerin anahtar O'nundur. Dilediinin rzkn yayar, (dilediininkini de) ksar." (E-sra: 11-12) "Fakat O, istedii miktar indirir."


"Eer Rabbin dileseydi, yeryzndeki kimselerin tamah birden iman ederlerdi. Byle olunca sen, insanlarn tamam mmin olsunlar diye zorlayacak msn? Allah'n izni olmadka hibir kimsenin iman etmesi mmkn deildir." (Yunus: 99-100) Bu hususta, pek ok kimsenin Cehenneme gitmeleri iin yaratldnn beyan edildii yetler de vardr: "Biz, cehennem iin cinlerden ve insanlardan biroklarn biraktlk." (El-A'raf: 179) 7) Allah'n kfir ve mnafklar iman ve iyi amelden alkoyduu, bu gibi insanlarn doru yola gelemeyecei, ama ayn zamanda, emir ve nehylerle sorumlu tutulduklar ve itaatsizlik ve isyan durumunda azapla ten dit edildikleri yetler "Kfirleri azapla korkutsan da, korkutmasan da birdir; onlar iman etmezler. Allah onlarn kalpleri ve kulaklar zerine mhr vurmutur. Onlarn gzleri zerinde de perde vardr, onlara byk azap olacaktr." (Ei-Bakara: 5- "Onlarn kalplerinde hastalk vardr, Allah hastalklarn artirsin." {El-Bakara: 10) "Biz, Kur'an' iyice anlamamalar iin kalplerine perde ve kulaklarna sarlk koyduk." (El-En'am: 25)

"Ancak Allah onlarn kalkmalarn beenmedi ve dolaysyla onlar tembel hale getirdi." (Et-Tevbe: 46)

"Biz, kalpleri zerine mhr vururuz; bylece kulaklar duymaz." (El-A'raf: 100) 8) Kfirler, hangi kt amelleri nedeniyle dnya ve hirette azaba sokuluyorsa, onlarn Allah'n emir ve iradesiyle onlar tarafndan ilendii belirtilen yetler "Bir memleketi helak etmek istediimiz zaman, onun marm elebalarna emrederiz de, onlar itaatten karlar." (El-sra: 16) "Bylece her ehir ve kasabada hilekrlk etmeleri iin gnahkrlarn byk adamlar yaptk." (El-En'am: 123)

"Amellerini kendilerine ssl gsterdik. Onlar, krler gibi hayret inde dolarlar." (En-Nemi: 4)

''Kalbine, bizi anmaktan gaflet verdiimiz, hevesine uymu ve iinde haddi am kimselere boyun eme." (el Kehf: 28)

9) Allah'n insana eytanlar ve er liderlerini musallat etlii ve onlarn da onu kandrd ve aldattnn ifade edildii yetler "Grmedin mi ki, biz, eytanlar kfirler zerine gndeririz. Onlar gnaha tevik ederler." (Meryem: 83)

"Biz, onlar, insanlar Cehennem'e davet eden ncler (El-Kasas: 41) "Biz, onlara bir takm dostlar musallat kldk, nlerinde ve arkalarnda olan eyleri onlara ssl gsterdiler." (Ei-Fus-silet: 25) 22[22][22]

Tanrbilimcilerin Baarszl

slm ilahiyatlar veya tannbilimcilerinin bu iki ekolnn ifade ve grlerine baktmzda, cebir ve kader meselesinin halli konusunda ikisinin de baarsz olduunu gryoruz. Ancakbu baarszlklarn nedeni Kur'an- Kerim deildir. Yani, unu diyemeyiz ki, onlar Kur'andan 22[22][22] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 59-68.


hidayet almak istemi ve bu hidayeti orada bulamamlardr. Oysa nedeni udur: Onlar Kur'an- Kerim'den yararlanmak ve oradaki emirlere gre hareket etmek yerine felsefeye ve derin dncelere dalarak, iki kart grten birini benimsediler ve kendi benimsedikleri gr ve inanlar iin deliller bulmak amacyla Kur'an' taradlar, hangi yetlerini kendilerine uygun bulduysaar onlar tevil etmeye altlar. Her iki grubun delil olarak gsterdii yetleri yukarda grdnz. Baz yetler kesinlikle kaderi savunuyor ve bunlardan Cebir lehine herhangi bir anlam karmak mmkn deildir. Ancak Cebriler bunlar tevile kalkyor ve bunlara yle anlamlar vermeye alyorlar ki, akl ve manta hi uymuyor. Ayn ey kaderciler iin de geerlidir. Kesinlikle cebir lehine olan yetlerden kaderci anlamlar karmaya alyor ve bunu yaparken bu yetlerin salt szcklerine de dikkat etmiyorlar. Sonu olarak bu iki grubun bahislerinden ancak nceden dnce ve inancn belirlemi ve Kur'an'n sadece teyidini isteyen bir kii tatmin olabilir. nceden herhangi bir gr olmayan ve Kur'an- Kerim'i inceledikten sonra bir gr belirlemeye alan birine gelince, o cebriler ile kadercilerin bahislerinden hi tatmin olamaz ve belki de, Kur'an'dan tamamen kopabilir. Zira bu iki mezhebe bal kimseler Kuran ayetlerini ele alarak birbiriyle yle atm ve yle-sine deiik inanlar savunmutur ki, bu konulara yabanc olan sradan bir kii Kur'an- Kerim hakknda yanlabilir ve ifadeleri ve aklamalarnda maazallah, eliki ve ayrlk olduu kansna varabilir. 23[23][23]

Meselenin Tetkiki

Geen blmlerde anlatlanlardan u husus aka ortaya kmtr ki, insann bu meseleyi anlamak iin imdiye kadar harcad abalarn hepsi boa gitmi ve kendisi byk bir baarszla ve yenilgiye uramtr. Btn bu baarszlklarn sadece tek bir nedeni vardr: nsann, bu usuz bucaksz evrenin ynetimi ve akllara durgunluk veren, muhteem lhi saltanatnn kanun-u essi'si veya anayasasn renme ve kavrama imkn ve kaynaklarndan mahrum olmasdr. nmzde muazzam bir fabrika ilemektedir. Biz bu fabrikann birer ufak paralaryz ve dier, cihaz, ark ve paralar gibi hareket etmekteyiz. Biz sadece bunu bilmek-teyiz. Bu fabrikay altran gler ve eitli organlarn ynetenlere varmamzn herhangi bir yolu yoktur. Ne duyularmz, ne duygularmz, ne aklmz onlara ulaabilmektedir. Duyu, duygu ve idrak tesi gerekleri bir yana brakn, biz daha evrenin, duygu ve idrak snrlarnn iinde olan pekok eyi bilmemekteyiz. Duygularmz ve akl ile zekmzla imdiye kadar ne renebildikse, o doa belirtilerinin byk okyanusunda bir damla gibidir. Demek ki, bilgimiz ve bilgi kaynaklarmz iie bilgisizliimiz ve bilgisizlik nedenlerimiz arasndaki balant tpk geici ve kalc ile sonlu ve sonsu-zunki gibidir. Bu artlarda, bu fabrikann i dzenini ve iin-aeK gerek konumumuzu anlamamz hibir ekilde mmkn deildir. Biz kendi bilgi aralar ve imknlarmzla bunu anlamamz yle dursun, Allah Teala tarafndan bize anlatlm olsayd bile, snrl ve kstl aklmzla anlamn kamazdk. imdi dikkatimizi asl soruya evireceiz. Soru uydu: Kur'an- Kerim'de cebir ve kader meseline yaplan deinmelerde grnte bir eliki vardr. Bazen kul kendi fiillerinden sorumlu tutulmu ve buna dayanlarak iyi ve kt oluuna karar verilecei ve dl veya cezaya layk olaca belirtilmitir. Baz yerlerde ise kulun tm hareket hak ve zgrlnn Allah'a ait olduu kaydedilmitir. Yine baz yerlerde, ayn fiilden hemen kul hem Allah sorumlu 23[23][23] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 68-69.


tutulmutur. Bazen kul hidayeti kabul edip dalletten kurtulmaya yle bir ekilde arlm ki, benimseme ve brakma hakk kendisine ait olduu izlenimi verilmitir. Bazan da, hidayet ve dalletin Allah'n elinde olduu, Allah'n doru yolu gsterdii veya doru yoldan saptrd aklanmtr. Baz ayetlerinde kulun irade sahibi olduu aklanm, bazlarnda ise kulun iradesinin asl sahibinin Allah Teala olduu bildirilmitir. Yine baz yerlerinde er ve gnahn kula ait olduu, bazan bunlar eytann yaptrd belirtilmitir. Bazen, hayr ve err her eyin Allah'tan olduu. Bazen, Allah'n izni olmakszn hibir eyin olamayaca aklanmtr. Yine baz yetlerinde, itaatsiz kimseler sulanm, Allann verdii emirlere uymamak gafletinde bulunduu kaydedilmitir. Grld gibi, eer btn bunlar birbiriyle eliiyorsa, bu kadar tezat ve tenakuzlerin bulunduu bir kitaba Allah'n Kitab diyebilir miyiz? Ve eer bunlarda bir farkllk bir eliki olmad belirtiliyorsa, bunlar arasnda birlik ve uyum nasl salanabilir? 24[24][24]

Kur'an'm Metafizik Veya Doast leri Belirtmekteki Asl Amac

Bu meseleyi ele almadan nce, u hususu gzmzn nnde bulundurmalyz ki, Kur'an- Aziman'da sadece cebir ve kader meselesi deil, dier btn metafizik veya doast konulara yaplan atflarn asl amac bunlarn iyzn gstermek veya lahi srlar zerindeki perdeyi aralamak deildir. nk bu muazzam kaintin her santiminde bulunan byk ve derin gerekler ne insann okuyabilecei bir kitaba sabilir ne de insanlarn konutuu herhangi bir dil byle bir anlatm ifade edebilir. Bu gereklerin anlatlmas ve anlalmas iin ezel ve ebed bir hayat gerekir, saysz sayfalara ihtiya duyulur, ifade edilmesi iin imdiye kadar akln icat edemedii bir dil ve dinlemek iin sessiz akl iitme gerekir. "De ki: "Eer Rabbimin kelimelerini yazmak iin btn denizler mrekkeb olsa, muhakkak ki, Rabbimin kelimeleri tkenmeden denizler tkenirdi, bir o kadar daha yardmc getirsek bile." (Ei-Kehf: 109)

Ayrca, bunlar aklansaydi bile, yukarda belirttiimiz gibi, kendisine bahedilen snrl zihinsel g ve yetenekle insan bunlar anlamazd. nsan akln sununla kyaslayn ki, eer Aristo ve Pisagors zamannda bir kii 20. yzylda hepimizin bildii ve tank olduu telefon, sinema, radyo ve u-aklarn ayrntlarn aklasayd, bugn aklclk ve aydnlanmann nderleri olarak grlen bu dnrlere delilik yaftas yapitnlrd. Ve eer bugn, bundan bin yl sonra ortaya kacak eya ile ilgili bir aklama yaplsa, bizim en byk felsefeci bilim adam ve dnrmz bile bunlar anlaya- maz. Bilinmesi ve anlalmasyla ilgili g ve yetenein insanda bulunduu eya ve meseleler ite byledir. Yani burada fark sadece kuvve ile fiil arasndadr. Ancak, insanda bilme ve anlama yetenei zaten olmayan ve tasavvur bile edemedii eylerin ona anlatlmasnn ne yarar olabilirdi? Nitekim Kur 'an yle buyuruyor: "Yarattklarnn nnde ve arkasnda olan (geleceklerini ve gemilerini) bilir. nsanlar O'nun ilminden, O'nun istediinden bakasn kavrayamazlar. Krss gkleri ve yeri alr. Onlarn korunmas O'nu yormaz." (Ei -Bakara: 255) Yani, bu gibi meselelere Kur'an- Kerim 'de yaplan iaretlerin amac gerei anlatmak deil, insanlarn ahlk ve amel menfa atlaryla ilgili gaye ve hedeflere yardmc olmaktr. Geri, baz yerlerde ve zamanlarda, bunlarla, gerei grebilen gzler ve yksek ruhan basirete sahip 24[24][24] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 71-72.


olanlara biraz bilgi de balanr ve baz yerlerde ise baz iaretler vardr ki biraz kafa yorma ve doru dnce ile bunlarn anlalmas mmkndr. 25[25][25]

Kaza Ve Kader Meselesinin Anlatlmasnn Amac

Bundan anlalyor ki, Kelamllah'ta kaza ve kader meselesine yaplan iaretlerin asl amac bize, zaten bizde anlama yetenei ve gc bulunmayan eyleri bize anlatmak deildir. Asl amalanan sadece udur: nsanda inan, tevazu, Allah'a tevekkl, sabr, diren, kararllk ve dnyevi glere kar cesaret ve korkusuzluk gibi meziyetlerin yaratlmas onun umutsuzluk, karamsarlk, korku, haset, rekabet ve hrs gibi duygulardan uzaklaabilmesi iin gl bir kiilige ve ahlka sahip olmas ve bu kiilii ve gze! ahlk sayesinde hak, doruluk ve drstlk izgisinden ayrlmamas, bu erdemlerin benimsenmesi iin dier kimselere davet ve teblide bulunmas, bu ama uruna en zor engelleri amaya almas, her trl skntlara gs germesi ve her trl zorluk ve snavlardan baaryla gemesi, Allah'tan baka kimseden zarar geleceine inanmamas, kimseden zerre kadar bir yarar ummamas, imknszlklar ve zorluklarda umudunu yitirmemesi, sahip olduu mal ve mlke ve imknlara gereinden fazla gvenmemesi, hayatn eitli d-nemelerindeki baarszlklarndan dolay d krklna u-ramamas ve baarlarndan dolay bbrlenmemesi ve ba1 kaldrmamasdr. rnein, aadaki ayetlerde bu asl ama aka dile getirilmitir: "Baz insanlar vardr ki, Allah'a e ve ortak edinir, onlar Allah' sevdikleri gibi severler. man edenler, Allah iin daha ok sevgi beslerler. Btn kuvvet ve kudretin Allah'ta olduunu, azabnn ok iddetli bulunduunu anlayp grdkleri zaman nefislerine zulmedenleri grsen.1' (Ei-Bakara: 165) "Ey insanlar, siz Allah'a muhta olanlarsnz. Allah ise Gani ve bizzatihi hamde lyktr." (Ftr: 15) "Rabbinin adn an. Btn varlnla ona ynel. O, Ma-rkn da Maribin de Rabbidir. O'ndan baka ilh yoktur. yleyse yalnz O'nu kendine vekil edin." (Ei-Mzzemm: 8-9) "Bilmez misin ki, gklerin ve yerin sahibi Allah'tr. Sizin iin Allah'tan baka dost ve yardmc yoktur." (El-Bakara: 107)

"Eer Allah size yardm edecek olursa size galip gelecek yoktur. Eer sizi malup ve yardmsz brakrsa O'ndan baka size kim yardm edebilir? M'minler Allah'a tevekkl etsinler." (Al-mran: 160) "De ki: "Ey mlkn sahibi olan Allah'm, Sen istediine mlk verirsin, istediinden de alrsn. Dilediini aziz ve dilediini zelil eylersin. Hayr senin elindedir. Sen her eye kaadrSn." (l-i mran: 26) "De ki: "Ltuf ve inayet Allah'n elindedir. stediine verir. Allah'n lutfu boldur ve O, her eyi bilicidir." Rahmeti ile istediine imtiyaz verir. Allah, byk fazl sahibidir." (Ai-i imran: 73-74)

"Gklerin ve yerin anahtar O'nundur. Dilediinin rzkn bolca verir, dilediinin rzkn ll olarak verir. O her eyi bilendir." (E-ura: 12) "Allah, rzk hususunda sizin bir ksmnz bir ksmnza Stn kildi." (En-Nahl:71) "Eer, Allah sana bir zarar isabet ettirirse onu O'ndan baka giderici yoktur. Eer sana bir hayr da dilerse, O'nun fazln geri eviren bulunmaz. Allah, ihsan ve fazln kullarndan dilediine 25[25][25] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 73-74.


nasib eder. Allah Gafurdur, Rahimdir." (Yunus:

"Sihirbazlar, Allah'n izni olmakszn sihir ile kimseye bir zarar veremezler." (Ei-Bakara: 102) "De ki: "Bize, ancak Allah'n yazd isabet eder. O, bizim mevlmzdr. M'minler Allah'a tevekkl etsinler." "Bir kimseye Allah'n izni olmadka lm yoktur. Bu, va'desiyle yazlm bir yazdr." (ai-i mran: 145) "Onlar sana aklamadklar eyi nefislerinde (ilerinde) gizlerler. Eer bize bu ite bir ey olsayd burada ldrl-mezdik derler. De ki: "Eer siz evlerinizde kalm olsaydnz, zerlerine ldrlme yazlm olanlarnz ldrlp, decekleri yerlere kendiliklerinden kp giderlerdi."(!-i imran: 154) O halde, Kur'an- Kerim'de kadere iman etmekle ilgili olarak yer alan retinin asl amac, insann dnyada hibir gcn kr veya zarar verme yetkisine sahip olmamasna inanmasn, sadece Allah' fail, etkin, kr veya zarar verici olarak kabul etmesini, btn ilerinde sadece O'na gvenmesini, mahlkata kar rezil- rsva olmamasn ve eer rahata ve refaha kavumusa, bundan dolay bbrlenmemeini, kibir ve bencillii kendi nefsine yerletirmemesini ve Allah'n dnyasnda isyan ve tuyan etmemesini salamaktr, te bu husus, Hadd Sresinde yle dile getirilmitir: "Size yeryznde veya nefislerinizde herhangi bir musibet gelmez ki, ancak biz onu yaratmazdan evvel bir kitapta (!evh-i mahfuz) yazlm olmasn. Bu da Allah'a gre kolaydr. Bunun, nceden mukadder ve yazl olduunu bilip elinizden kan eylerden dolay zlmemeniz ve elinize geen ile de sevinip imarmamanz iin (size beyan eyledik). Allah, dnya nimeti ile bbrlenen kibirliyi sevmez." {Ei-Hadd: 22-23) 26[26][26]

Pratik Hayatta Kader nancnn Yararlar

Hazreti Peygamber (a.s.) Mslmanlarn hayatlarnn tm ilerinde bu ruhu yaratmaya alyordu; zira bu ahlk ve fazileti derinden etkiler. Eer insanlarn yreklerinde bu fikir iyice kk salarsa, birok byk siyasi ve sosyal sorunlar kendiliinden zmlenir, hatta domaz bile. rnein, u iki hadise bakn: Hz. Ebu Hreyre'nin bir rivayetine gre Resulullah yie buyurmutur: Bir kadn iin, temettlerinde ve nazlarnda baka birisi ortak olmasn ve nzk kasesi sadece kendisine kalsn gibi bir dnce ile dier kardei, yani kumasnn boanma talebinde bulunmas hell deildir. nk o zaten mukadder olan alacaktr."27[27][27] Dier hadis-i erif Ebu Said el-Hudri (r.a.) tarafndan rivayet edilmitir. Buna gre bir gazvede Mslmanlarn eline birok cariye geti. Mslmanlar onlarla temett etti (onlardan yararland, onlarla yatt), ama ocuk olmasn diye "azl"28[28][28] eyledi. Sonra herkes Resulullah 'tan bunun hkmn sordu. Resu-lullah olay rendikten sonra, "Siz gerekten byle mi yapyorsunuz?" diye sordu. Ayn soruyu kez tekrarlad. Daha sonra yle buyurdu: "Kyamet gnne kadar doacak olan ocuklar zaten doacaktr." 26[26][26] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 74-79.

27[27][27] Buhar, "Kitab-n Nikah, Bb- urtu'l letiy la tahl-i fi'n-Nikah". Hemen hemen ayn rivayeti Beyhiki ve Ebu Kaim Isbahan baka ekilde naklet-mitir.

Allame ibn Abdul Berr diyor k, ilim adamlarna gre bu hadis "takdir" veya kader konusunda naklolunan hadislerin en iyisidir. Burada kastedilen udur: Bir koca,

karsnn lfn dinleyip, rzkna ortak olduunu iddia ettii kumasn boarsa bile, hibir maddi yarar elde edemeyecektir. Ku-masnn boanmasn isteyen kars,

ancak ksmetinde olan pay alacaktr. Onun iin, kocasnn, dier karisini boamas meseleyi halletmez." Buhar: c.9, s. 219

28[28][28] Azil: Erkek hanmla birletikten sonra uzvunu karp menisini darda bo-altmasdr. Buhari: c.9, s.305.


Bu iki hadiste iaret edilen ilkeleri yayarak kendi yaantmzla ilgili konularda uygulamaya balarsak, dnyann huzur ve sknunu bozan ekonomik ekime ve mcadele dnn ne kadar abuk sona erecektir? Byle bir durumda ne kimse kendi rzknn bakas tarafndan gasp edildiini dnecek, ne kendi rzkn korumak iin mcadele edecek, ne sermayeci ve ii sorunu ortaya kacak ve nede ifti-toprak aas kavgas kacak, ne Kruger ve Besil Zuharov ve ne de Lenin ve Stalin ortaya kacaktr. Ne ekonomik ve sosyal zorluklarn halli in krtaj veya aile planlamasna bavurulacak, ne de Allah'n dzeninde reform yaplmaya allacaktr.Bu ve buna benzer saysz ahlki ve pratik yararlar slm'n kaza ve kader retilerinden salanr ve zten bu yararlarn elde edilmesi ama edinilmiti. Ama talihsizliimize bakn ki, biz bunun pratik ve ahlk ynn gz ard edip btn dikkatlerimizi felsef ynne evirdik ve kafa yapmza ve keyfimize gre halkn dilinden doan felsef meseleleri Allah'n ve Resulnn kelmyla zmlemeye baladk. Oysa ne Kur'an- Kerim bize doatesi retiler iin indirilmiti ne de Hz. Muhammed'in (a.s.) bi'setinin gayesi onun bir felsefe profesr gibi davranmasyd. Ayrca, Allah ve Resul hi bir zaman kendi yaantlarmzn amel ilerini bir yana brakp din ve dnyaya hibir yaran olmayan bu doatesi veya metafizik sorunlarla uramamzdan holanmamt, 29[29][29]

elikinin Analizi

Bu temel ilkeyi gznzn nnde bulundurarak gelin imdi u soruyu cevaplamaya alalm Kur'an- Kerimin asl kader meselesinden bahsetmeden nce dier konularla da, bu konuyla ilgili olarak yapt baz iaretler ve tesbitlerde gerekten elikiler var mdr? Eer bir eyin eitli nedenlere bal olduu syleniyorsa, eliki, ancak sadece tek bir nedeni gsterildii zaman sz konusu olur. Eer o eyin gerekten eitli nedenleri ve gerekeleri varsa, onu bazen bir nedene bazen de baka bir nedene balamak eliki dourmaz. imdi, mesel, diyelim ki, biz bazen bir kt parasnn suyla slandn, bazen atele ve bazende toprakla slandn sylyoruz; byle bir durumda ifademiz elikili olur. nk bir kdn slanmasnn sadece bir tek nedeni olabilir. Ama diyelim ki, biz bir lkenin zaptedilmesinden bahsediyoruz. O zaman biz diyebiliriz ki, o lkeyi filanca kral fethetti yahut falan general veya komutan fethetti; ayn zamanda, o lkenin fethini ilgili orduya, devlete ve hatta ordudaki her askere ml edebiliriz. imdi bu deiik ifadeler iin tenakuz veya eliki hkm verilmez, zira fetih olay bu nedenlerden hepsine veya tek birine balanabilir. Sonra eer bir eyde deiik illet veya nedenlerin etkileri ylesine birbirine karm ise, muhatabn akl o nedenlerin her birinin etkisini ayr ayr belirleyemez veyahut byle bir analiz veya hesab anlayamazsa bu durumda mtekellim (konuan) iin en iyi yol genel olarak onu her nedene balamak olacaktr ve eer muhatap herhangi bir yanl anlama nedeniyle o eyi sadece bir illete veya nedene balyorsa, onu dzeltecektir rnein, bu fetih olayn ele alalm. Bunda kral, bakomutan, ordu, devlet ve bireysel olarak her askerin gleri bir araya gelmitir, ama bunlar birbirine ylesine karmtr ki, biz herhangi bir analiz, hesap veya deerlendirme ile bu olayda her birinin ne kadar pay olduunu sap-tayamayz. Dolaysyla, en dorusu, bu olay genelde hepsine mal etmek ve eer bir kii bunu sadece tek bir unsura maletmeye alyorsa, onun bu hareketini dzeltmek ve yalanlamak olacaktr. Ayn durum insann fiilleri iin de geerlidir. Bir insandan sadr olan her fiilin eitli nedenleri 29[29][29] Mevdudi, Cebir Ve Kader Problemi, Hilal Yaynlar: 79-81.


olur ve bunun ortaya kmas veya gereklemesinde her nedenin bir pay olur. rnein, u anda ben bir eyler yazyorum. Benim bu yazma fiilimin analiz edilmesi halinde bunda bir dizi nedenlerin bulunduu grlecektir, rnein, yazmak iin benim iradem ve zgrlm, bu iradeye gre zihnim ve bedenimin tm glerinin almas ve snrsz ve hesapsz olan d alerin, ki bunlarn bir ounu ben de bilmiyorum, bana yardmc olmalar. Sonra bu nedenleri ayr ayr analiz edin. u anda bu fiilimin yardmcs olan bu saysz d glerden hibirini ne ben yarattm ne saladm ve ne de onlar bana yardmc olmalar iin mecbur klacak gcm vardr. Bunlar yaratan Yce Allah'tr ve onlar yle salamtr ki, ben yazmaya niyetlendiim zaman btn bu gler bana yardm etmeye balar ve bana yardmc olmadklar zaman da ben bir ey yazamam. Ayn ekilde kendime baktm ve kendimi incelediim zaman da u gerekleri, gryorum: Benim varolmam, benim yaamam, benim "ahsen-i takvim" zerinde olmam, yazma iine katlan bedenimin organlarnn sapasalam olmalar, bende bu fiili yapmam iin kullandm doal glerin bulunmas ve kafamda hafza, tefekkr, ilim ve dier baz zelliklerin bulunmas, bunlarn hibiri ne ustalmn bir sonucudur ne de yetkilerimin iindedir,Bunlarn hepsini Allah Teala yle yaratmtr ki, ben yazmaya kalknca btn bu eyler bana yardmc olur ve eer bunlardan herhangi bir ey bana yardmc olmazsa ben yazma ilerinde baarl olamam. Benim beeni, irade ve yetkime gelince, bunun gerekten ne olduunu da bilmiyorum. Benim nce sadece baz d etkenler ve baz i etkenlerle yazma isteim douyor. Sonra, bunu kayda geirip geirmeyeceirni dnyorum. Sonra iki ynn ltkten sonra yazma seimini ya-pyorum. Yazma ii kuvveden fiile geerken organlarm hareketlendiriyorum. Ksacas, yazma isteimden balayarak fiilen yazmaya baladm an arasnda geen hibir eyin yaratcs ben deilim. Hatta ben istek ve fiile balama arasnda ka adet i gcn bulunduunu ve bu ite onlarn ne kadar paylan olduunu da bilmiyorum. Ancak vicdanen kendimde u hususu buluyorum ki, istek ile fiile balama arasnda benim fiili gerekletirme veya o fiili terketme arasnda bir eyi zgrce benimseyeceim bir nokta kesinlikle vardr. Ve ben bir ynn zgrce benimsedikten sonra kendimde, benimsediim ie gre kendi i imknlarm ve kaynaklarn ve d nedenlerini kullanma gcn hissediyorum. Ben bu yetki ve irade zgrlm herhangi bir delile ispatiayamam. Ancak hibir delil benim veya herhangi bir insann zihninden bu vicdan duyguyu silemez, hatta ar cebirci olan kendi felsefi gr nedeniyle bunu ne kadar inkr ederse etsin, bir kiinin vicdan bile bu duygudan yoksun deildir. Bu bahsimizden anlalyor ki, yazma fiilinde yer alan neden ve etkenler ayr noktada toplanabilir:

1) Benim yazmaya niyetlenmemden nce olumalar gerekli olan i ve d nedenler dizisi. 2) Yazma kararn vermemle ilgili iradem. 3) Yazma fiilimin gereklemesini mmkn klan i ve d nedenler dizisi. Bu dizi ile ilgili olarak yukarda belirttiimiz gibi, birinci ve nc dizide yer alan nedenleri Ailah Teala salamtr ve bunlardan hibiri zerinde tasarrufum yoktur. Bu '

cebir ve kader problemi-mevdudi

Documents