kader,muhammed İkbal'in kader anlayışı-109s-eyyüp yıldırım

7/31/2019 kader,Muhammed kbal'in kader anlay-109s-Eyyp Yldrm

1/106

II

T.C.

ERCYES NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

MUHAMMED KBALN KADER ANLAYII

Tezi Hazrlayan

Eyyup YILDIRIM

Tezi Yneten

Do. Dr. Ramazan ERTRK

Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dal

Din Felsefesi Bilim Dal

Yksek Lisans Tezi

HAZRAN - 2009KAYSER


2/106

II

NSZ

Tanr ile insan arasndaki ilikiyi anlamaya alrken ilk olarak gz nnde

bulundurmamz gerekenler arasnda phesiz kader kavram nemli bir yertutmaktadr. Dnce tarihi boyunca btn toplumlar belli bir inanc benimsemilerdir.

Sahip olduklar inanlar dorultusunda birbirinden farkl kader anlaylar ortaya kmtr.

Kader dncesini Muhammed kbalin bak asyla ele almak istememizin sebebi ise

onun son dnemde slm dnyasndaki nemli bir yere sahip olmasnn yan sra dnce

tarihinde nemli bir yere sahip olan kader meselesi hakkndaki farkl ve orijinal

grleridir. Bu almamzda biz, kbalin kader anlay ile ilgili grlerini batakbalin eserlerini ele alarak incelemeye altk. Bunun yan sra yer yer

karlatrmalara giderek kbalin kader anlaynn dnce tarihindeki yerini

belirlemeye altk Ayn zamanda ada dnrlerin yaklamlarn ortaya koyarak

kbalin gnmzdeki yerini tespite gayret ettik.

almamz giri, iki blm ve sonu ksmlarndan olumaktadr. Giri ksmnda

Ana Hatlar tibariyle Klasik slam Dncesinde Kader Anlayn ele almaya

altk. Birinci blmde M. kbalin Kader Anlay ile bu anlay dorultusunda

Tanrnn Bilme ve Yaratma Sfatlar Balamnda nsann zgrl Problemini

inceledik. kinci blmde ise, nce Muhammed kbalin Kader Anlaynn Klasik

slam Dncesindeki Kader Anlayndan Farkn ortaya koymaya altk; daha sonra

ise Sre Felsefesinin M. kbalin Kader Anlayndan Ayrld ve Uzlat Noktalar

zerinde durduk

Bu almann hazrlanmasnda pek ok kimsenin katks oldu. slam dncesindeki

kader anlay ile ilgili yardmlar ve eletirileri dolaysyla Yrd. Do. Dr. Murat

SERDARa, deerli hocam, Prof. Dr. Turan KOa, bu tezi ynetme ltfunda bulunan

ve her konuda yardmlarn esirgemeyen kymetli hocam ve danmanm Do. Dr.

Ramazan ERTRKe, katklar dolaysyla Eime ve netice olarak bu tezin olumasnda

katkda bulunan herkese teekkr bir bor bilirim.

Eyyup YILDIRIM

Mays2009


3/106

III

MUHAMMED KBALN KADER ANLAYII

Eyyup YILDIRIM

ZET

Bu tezin konusunu 20.yyn byk dnrlerinden olan Muhammed kbalin kader

anlay hakkndaki grleri oluturmaktadr. Bizim amacmz kbalin dnce

dnyamzdaki yerini ve onun konuyla alakal orijinal grlerini ortaya koymaktr. Bu

amac gerekletirmek iin mmkn olduunca bizzat Muhammed kbalin kendi

eserlerine mracaat edilmitir.

almamz bir giri, iki blm ve sonu ksmndan olumaktadr. Giri blmnde

Klasikslam Dncesinde Kader Anlayn ele aldk. Birinci blmde kbalin Kader

anlay ve kader probleminin esasn oluturan Tanrnn sfatlar balamnda insan

zgl meselesini ele aldk. kinci blmde ise Muhammed kbalin kader anlay ile

klasik slam dncesi ve Sre felsefesi arasnda karlatrmalar yapmaya altk.

Byle bir gayret kbalin kader anlaynn daha iyi anlalmasna yardmc olacaktr.

almamzn son blmnde ise, kbalin konu ile ilgili temel yaklamn sunmaya

altk.

Anahtar Kelimeler: Muhammed kbal, Yaratma, Kader, Hrriyet. Sre


4/106

V

NDEKLER

ONAY...................................................................................................................I

NSZ.................................................................................................................II

ZET....................................................................................................................III

ABSTRACT ......................................................................................................... IV

NDEKLER....................................................................................................V

KISALTMALAR.................................................................................................VII

GR

Ana Hatlar tibariyle Klasik slam Dncesinde Kader Anlay ..................1

1.Kader Kelimesinin Szlk Ve Terim Anlam ........................................... 2

2.Selefiyyenin Kader Anlay ........ 2

3. Cebriyenin Kader Anlay................................................................................ 4

4.Kaderiyenin Kader Anlay.............................................................................. 6

5.Mutezilenin Kader Anlay .............................................................................. 7

6.Ehl-i Snnetin Kader Anlay............................................................................ 11

6.1.Earilerin Kader Anlay.......................................................................... 11

6.2. Maturidilerin Kader Anlay ........................................................................ 14

I.BLM

1.1.M. kbalin Dnce Dnyasnda Erken Ve Ge Dnemler....................... 17

1.1.1. Erken (lk) Dnemi ..................................................................................... 17

1.1.2. Ge (Son) Dnemi ..................................................................................... 21

1.2. M. kbalin Kader Anlay ..........................................................................22


5/106

VI

1.3.Tanrnn Bilme Ve Yaratma Sfatlar Balamnda nsann zgrl

Problemi. .............................................................................................................. 36

1.3.1Tanrnn Bilme Sfat ................................................................................... 36

1.3.2 Tanrnn Yaratma Sfat................................................................................ 40

1.3.3 nsann zgrl Problemi.......................................................................... 52

II. BLM

2. M. kbalin Kader Anlaynn Klasik slam Dncesindeki Kader

Anlaylarndan Fark.......................................................................................... 65

2.1.1. Srekli Yaratc Ulhiyet Anlay................................................................ 65

2.1.2. bn Arab ve Halk- Cedid........................................................... 75

2.1.3. Tanrnn Gelecei Bilmesi.............................................................. 78

2.2.Sre Felsefesinin M. kbalin Kader Anlayna Etkileri ........................... 88

2.2.1Kader Konusunda M. kbalin Sre Felsefesinden Ayrld ve Uzlat

Noktalar ................................................................................................................. 88

SONU...................................................................................................................93

BBLYOGRAFYA ............................................................................................. ..95

Z GEM. ....................................................................................................... ..100


6/106

VII

KISALTMALAR

a. g.e. Ad geen eser

a.g.m. Ad geen makale

A.. . F. D. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

Bkz. Baknz

c. Cilt

ev. eviren

D. E. . . F. D. Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

Der. Derleyen

Haz. Hazrlayan

Kr. Karlatrnz.

s. Sayfa

sy. Say

ss. Sayfalar aras

T.D.V Trkiye Diyanet Vakf

trsz. Tarihsiz

vd. Ve devam

Yay. Yaynlar


7/106

1

GR

ANA HATLARI TBARYLE KLASK SLAM DNCESNDE

KADER ANLAYII

Tanr kavram ile dorudan balantl olan kader konusuna, tm insanln ortak

problemi demek sanrm yanl bir ifade olmaz. nk en ilkelinden en modernine, en

basitinden en karmana kadar tm inan sistemlerinde bir stn g (Tanr) anlay

vardr. Dolaysyla kader problemi sadece slam dncesine zg bir problem deildir.

slamiyet ncesi Arap toplumlarnda, Yahudilik ve Hristiyanlkta da kader, dehr,

zaman, felek gibi isimlerle ele alnp tartlan bir konu olmutur. slam dnyasna

gelince, Hz. Muhammed hayatta iken veya daha sonra halifeler dneminde ciddi birkader problemine rastlamyoruz. Sadece Hz. mer dneminde veba salgn olan

blgeye gitmek istemeyen halifeye; Allahn kaderinden niye kat, oraya gitmesinin

daha isabetli olaca sylenince, Hz. merin Allahn kaderinden yine Allahn

kaderine snyorum eklinde bir cevap vermesi dikkat ekicidir. Kaderle ilgili,

sistematik olmasa da nemli diyebileceimiz ilk grlerin, Emevi Halifelerinden

Abdulmelik b. Mervan (685705) dneminde ortaya ktn syleyebiliriz.1

Kader meselesi, slm dnrlerini megul eden itikd ve fikr problemlerden biri

olmutur. Bu problem, bir yandan mutlak ilim, mutlak irade ve mutlak kudret sahibi,

her eyin yaratcs olan Allahn hkimiyetini; dier yandan ise, lemde bir

eyler yapmakla grevli olan ve bu grevi de kendisine zaman zaman peygamberler

vastasyla bildirilen insann hrriyetini ilgilendirmektedir.2 ncelediimiz Tanr ile

insan arasndaki ilikinin dourduu baz sorular vardr; Tanr ile insan arasndaki

ilikide fiiller noktasnda roller nasl gereklemektedir? Fiillerin neticesi, Tanrya m,yoksa insana m aittir? Eer Tanrya ait ise, insann sorumluluu nasl izah edilebilir?

1 Cihat Tun, Kelamlminin Tarihesi velk Kelam Okullar, NetForm Matbaaclk, Kayseri 2001, s. 292 Halife Keskin, slm Dncesinde Kader ve Kaz, Beyan Yay., stanbul 1997, s. 7


8/106

2

Tanrya ait deil de, insana ait ise, bu kez Tanrnn mutlak hkimiyeti nasl

temellendirilecektir? te bu tr sorular, kader probleminin temelini tekil etmektedir.

Biz giri blmnde bu sorulara Klasik slam Dncesinin ana omurgasn

oluturduunu dndmz slam Kelam ekollerinin kader anlay zerinden cevap

aramaya alacaz. Ekollerin grlerine gemeden nce ksaca kader kelimesinin

szlk ve terim anlamlarna deinelim.

1. KADER KELMESNN SZLK VE TERM ANLAMI

Arapa ka-de-ra fiil kknden tremi olan kader kelimesi, lgatte; miktar, l,

paylamak, paylatrmak, gc yetmek, kuvvetli olmak, imkn olmak, sahip olmak,

hkimiyeti salamak, takdir etmek, planlamak, rzk daraltmak, hikmete gre yapmak,

bir eyin miktarn ve deerini aklamak, bir eyin eklini ve niteliini belirlemek,

yaratmak gibi anlamlara gelir.3 Kader kelimesinin dilimizde kullanld anlam ise daha

ok aln yazs, olacak ey, deitirilmesi mmkn olmayan Allah buyruu, ksmet

gibi anlamlarda kullanlmaktadr.4

Kader kelimesi, terim olarak ise Allahn nesneleri ve olaylar, zellikle de sorumlulukdouran insann fiillerini, ezelde planlayp zaman gelince var etmesi, yaratmasdr.

Yani olacak eylerin yerini, zamann, eklini, miktarn Allahn bilmesi ve

yaratmasdr.5 Kader, her bir varl kendisine ait zellikleriyle tayin ve tespit etmektir.

Bu zellikler iyilik, ktlk, fayda ve zarar gibi eyler olabilecei gibi o varla ait

zaman ve mekn unsuru ile insan iin gerekli dl ve cezay da kapsamaktadr.6 Kader

kelimesinin szlk ve terim anlamlarn incelememizin ardndan klasik slam

dncesindeki kader anlaylarna geebiliriz.

2-SELEFYYENN KADER ANLAYII

Selefiyye denilince nceden geip gitmi topluluk yahut yaaylar itibari ile nde

giden topluluk akla gelmektedir. Genel olarak ise sahabe, tabiun ve onlarn mezhebini

3 bn-i Manzur, Lisanl Arab, c. 5, Beyrut 1990, kdr mad. s. 7478, Yusuf evki Yavuz, kaderT.D.Vslam Ansiklopedisi, c. 24, stanbul 2001, s. 58, erafettin Glck, Sleyman Toprak, Kelam, TekinKitabevi, Konya 1998, 4. bask s. 2624 mer Nasuhi Bilmen,Muvazzahlmi Kelam, Ergin Yay., stanbul 1959,s. 2245 Yusuf evki Yavuz, a. g. m., s. 586 Nureddin Es-Sabuni,Maturidiyye Akaidi, ev. Bekir Topalolu, D..B Yay., Ankara 1982, s. 161-162


9/106

3

benimseyip onlar gibi dnen ve onlarn yolundan giden slam limleri

anlalmaktadr.7

Sfatiyye ve Eseriyye de denilen Selefiyye, iman esaslaryla alakal konularda ayet

ve hadislerde bildirilenler ile yetinip, -mteabihler de dhil- bunlar olduu gibi kabul

edip, tebih ve tecsime de dmeyen bunun yan sra tevil yoluna da gitmeyen Ehl-i

Snnet topluluudur. Selefiyye tikadi konularda akl ve reye asla mracaat etmezler.

Kuran ve snnette bildirilen konular yorum yapmadan aynen kabul ederler. Allahn

sfatlar ve kader konularnda tartmay ve konumay asla uygun grmezler. nk

Selef limlerine gre tevil aklla yaplr. Kader gibi itikadi meselelerde akln hkm

veremeyeceini, ancak ahit olabileceini belirtirler.8

Selef limleri bu fikirlerinitemellendirmek amacyla Kurandan delil ortaya koyarlar.

O, sana Kitab indirendir. Onun (Kurann) baz ayetleri muhkemdir, onlar kitabn

anasdr. Dierleri de mteabihdir. Kalplerinde bir erilik olanlar, fitne karmak ve

onun olmadk yorumlarn yapmak iin mteabih ayetlerinin ardna derler. Oysa

onun gerek manasn ancak Allah bilir. limde derinlemi olanlar, Ona inandk,

hepsi Rabbimiz katndandr derler. (Bu incelii) ancak akl sahipleri dnp

anlar.9

Selefiyye kadere iman, imann rknlerinden biri olarak kabul etmektedir. Kader

meselesinde tartmay hatta konumay bile kabul etmezler, Selef limlerine gre, her

ey Allahn oluturmas iledir. Allahn ilmi, olmu ve olacak tm olaylar kuatmtr.

Onun ilmi dnda bir eyin kalmas veya Onun ilmi dhilinde olmayan bir eyin

gereklemesi mmkn deildir; eer Allah her eyi bilmez dersek bu takdirde bu

durum ilim deil, cahillik olur demektedirler. Selefiyyeye gre ise Allah Tel bu

durumdan mnezzehtir.10

Selefiyye limlerinden Ebu Hanifenin kader hakknda syledikleri Selefiyyenin

genel kanaatini ifade etmektedir. yle ki; Allahn eyay yaratmas, yoktan yaratma,

Allahn eyay bilmesi, onlar yaratmasndan nce, yani ezelde bilmesi eklindedir.

Allah varl takdir eden ve oluturandr. Allahn dilemesi, ilmi, kazas, takdiri ve

levh-i mahfuzdaki yazs olmadan dnya ve ahirette hibir ey meydana gelmez. Ancak

7 Bekir Topalolu, Kelamlmi, Damla Yay., stanbul 1981, s. 1138. Glck, S. Toprak, a. g. e., s. 519 l-i mran, 3/710ah Veliyullah Dihlev, Huccetullhil-Blia, terc. Mehmet Erdoan, Cilt: I, z Yayclk, II. bask,stanbul 2001, s. 243244


10/106

4

Onun levh-i mahfuzdaki yazs, hkmen deil, vasf olarak yazldr. Yani belirlemek

eklinde olmayp sadece insan fiillerinin zellikleri eklinde var olduunu ifade

etmitir. Selefiyye bu yaklamla insan hrriyetini kurtarmay amalamtr. Allah

varla gelmemi her eyi yokluu halinde bilir, eyay yaratt zaman ileride nasl

olacan bilir. Varla gelmi her eyi, varla geldii halinde var olarak da bilir.

Onun yokluunun nasl olacan da bilir.11

Selefiyyenin kader anlay hakknda u netice ortaya km olmaktadr. Selefiyye ilk

dnem Mslmanlarnn yani, sahabe ve tabiunun dncelerini takip ederler. Bunu

yaparken de slam dncesinde nemli bir yer igal eden kader meselesi hakknda

mzakere etmenin uygun olmad kanaatini tarlar. Akln, itikad konularda ancakteslim olabileceini savunurlar, ayrca ayet ve hadislerin zahirine bakmakla yetinerek

bunun aksi bir dnce ve tavr ise sapkla dmek olarak nitelendirirler. Selefiyye ne

Cebriyenin insan fillerinde mecburdur anlayn ne de Mutezilenin insan fiilerinin

yaratcsdr anlayn redderek nassta var olan tebih, tecsim ve tevile gitmeden

aynen kabul ederler.

3-CEBRYENN KADER ANLAYII

slam dncesinde, kader meselesinde birbirinden farkl yaklamlar bulunmaktadr.

Kader meselesindeki farkl yaklamlardan birisi de Cebriyenin dnceleridir Bu

frkann kurucusunu Cehm b. Safvan (1281745) olduu iddia edilmi, bu yzden

Cebriyeye Kurucusuna nispetle Cehmiyye ad da verilmektedir.12 Cebriyeye gre,

kullarn hr iradeleri olmad gibi kudret ve istitaatlar da yoktur. Fiillerin meydana

gelii Allahn ezeli kudreti ile olmaktadr. Cebriye insan iin kudret kabul etmedii

iin bu dncelerinin doal sonucu olarak insann fiillerinin tamamen Allahn

yaratmas ile meydana geldiini kabul etmektedir. Cehm bin Saffan, Biz

fiillerimiz iin birer zarf gibiyizdir. Bu fiiller bizde ne zaman yaratlrsa o zaman var

olurlar, yaratlmazsa da olmazlar demitir.13 Cebriye fiilin gereklemesi ve ondan

sorumlu tutulmasn insana atfetmi olmasna ramen, eylemin gereklemesi iin

11 Ebu Hanife, el-Fkhul- Ekber, ev., Mustafa z, (mam- Azamn Be Eseri iinde), MF Yay.,stanbul 1992 s. 5612 Muhammed Ebu Zehra, slamda Siyasi tikadi ve Fkhi Mezhepler Tarihi, ev. Sbatullah Kaya, raYay. stanbul 1996, s. 11113 Saim Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yay.,1984 stanbul. s., 198199


11/106

5

gerekli olan kudreti ve btn fiilleri Allaha izafe etmi ve gerek anlamyla insana

herhangi bir fiil hakk tanmamtr. te buradaki sorunun ise fiilin insana nispet

edilmesiyle yaratan (Halik) ile yaratlm (mahlk) arasnda benzeme meydana gelir

tarznda bir endieden doduu ifade edilmitir.14

Sfatlar meselesini bu ekilde deerlendiren cebriyenin kader anlay bu bak as

erevesinde olumutur. yle ki; lemdeki her ey Allah tarafndan nceden takdir

edilmitir. nsann hibir irad hrriyeti yoktur. Kul Allah tarafndan takdir edilen fiili

yapmaya mecburdur. Cebriye Allahn mutlak kudreti karsnda kulda hr bir irade ve

ihtiyar bulunmadna inanmaktadr. Allahn mlknde ancak Onun diledii olur.

Zamannda meydana geleceini bildii eyin zaman gelince meydana gelmesinidiledii gibi, olmayacak eyin de meydana gelmemesini dileyen yine Allahtr. Genel

karakter olarak belirttiimiz bu dncelerinden dolay kendilerine cebriye denilmitir.

Cebriyeye gre, insanlar bir robot gibidir. Baka bir deyimle Allahn mutlak iradesi

karsnda insanlar havada rzgrn nnde oradan buraya srklenen bir yaprak

gibidir.15 Cebriye bu anlaylarn temellendirmek iin kullarn irade ve hrriyetten

yoksun olduunu ifade eden nasslar argman olarak gstermilerdir.

~ Eer Allah dileseydi onlarn hepsini hidayet zere toplard. O halde sakn

cahillerden olma.16

~ te Rabbiniz Allah budur. Ondan baka lah Yoktur. O her eyin

yaratcsdr.17

~ Sizi de yaptklarnz da Allah yaratmtr.18

Cebriye bu ve benzeri ayetleri delil olarak gstererek bir gr ortaya koymu ve

grn esasn u ekilde ifade etmitir. Kul fiillerinde mecburdur, onun kendisine has

hibir g ve kudreti de yoktur. Bunun yan sra Cebriye kader konusunda baka

trl inanan kimsenin kfre dtn de sylemitir.19 Grlyor ki Cebriye, iine

gelen ayetleri grlerine dayanak olarak alrken, kulun iradeli ve sorumluluk sahibi

olduu ile ilgili onlarca ayeti grmemezlikten gelmitir. Dier taraftan yukarda delil

14 Maturidi, Ebu Mansur, Kitbt Tevhid, Kahraman Yay., stanbul s. 28715 Saim Yeprem, a. g. e., s. 19816 Enam,6/3517 Enam, 6/10218 Saffat, 37/9619 Bekir Topalolu, a. g. e., s. 286.


12/106

6

olarak ileri srdkleri ayet Cebriyenin grleri iin bir dayanak olamaz. Ayette

cahillerden olunmamas emredilirken aka kuldaki iradeye atfta bulunulmutur.

Netice olarak; Cebriye insan, hr iradeli bir varlk olarak grmenin ona yaratc ve icat

edici bir zellik atfetmemizi gerektirebilecei gibi bir endie tamaktadr. Bu nedenle

onlar insann fiillerinde hr olmayp, her eyin Allahtan olduu gibi bir gre

sahiptir. Onlara gre insann ne iradesi ne de kudreti vardr. Her ey Allah katndadr ve

insan hrriyeti diye bir ey sz konusu deildir. nsann kendi kaderini belirleme

noktasnda herhangi bir fonksiyonu sz konusu deildir, kaderi belirleyen, tayin eden

Allahtr.

4-KADERYENN KADER ANLAYII

Kaderi dnceyi ilk olarak savunan kiilerin Mabed el-Cheni (80/699) ve Gaylan ed

Dmak (83/702) olduu sylenir. Bunlar kader yoktur dedikleri iin yahut kaderi

insana nispet ettikleri iin bu ismi aldklar ileri srlmektedir.20

Cebriye insana ait fiillerin gerekletirilmesini Allaha atfederken, Kaderiye ise fiillerin

gerekletirilmesini tamamen insana atfeder, Kaderiye fiillere ait btn ynetimiyaratklara vermitir. lemin oluup tamamlanmas insann ynlendirmesi ve

ynetmesiyle gereklemitir. Allahn kyametin vaktini, cennet ve cehenneme girecek

olanlar dzenleyip ynetmesi insanlarn ldrmesi ve yaratmas sayesinde olmaktadr.

Allahn bu konudaki tasarrufu sadece bildirmekten ibarettir.21 Kaderiye lemdeki

gerekleen ve gerekleecek olan tm fiillerde Allahn hibir etkisinin olmadn

savunur.

Kaderiye, amellerin Allah tarafndan nceden planlanmasnn sz konusu olmadn,

her eyin fiilen yapld anda ortaya ktn, kulun, Allahn iradesinden

bamsz bir iradesi bulunduunu ve onun fiillerinin kendine ait olduunu savunur.22

Btn canllarn ihtiyari fiilleri kendi icatlaryla meydana gelir; bu fiillerin, Allahn

yaratmas ve kudretiyle bir alakas yoktur.23

Kaderiyebu grlerini delillendirmek iin u ayetleri ileri srer;

20 Saim Yeprem, a. g. e., s. 175, . Glck, S. Toprak, a. g. e., s. 4121 Maturidi, a. g. e., s. 40640722 Ebu Zehra, a.g.e., s. 13523 Sabuni, a. g. e., s. 139


13/106

7

~Biz insana doru yolu gsterdik, isterkredici olsun, ister nankr.24

~O kullarn kfrne raz olmaz.25

Bu ayetlerin ifade ettii gerein; Allah insanlarn kfrn istememesine ramen, kulunkredici ya da nankr olmas kendi elindedir eklinde olduunu belirtirler.

Grld gibi Kaderiyye de Cebriye gibi kader konusunda u noktada fikirler ne

srmtr. Cebriye nasl ki insan iradesini hie sayarak hata yapmsa Kaderiye de

Allahn insanlar zerindeki tasarrufunu yok sayarak benzer hatay yapmtr. Cebriye

insan robotlatrrken Kaderiye de Allahn tasarrufunu yok sayarak insana gcnn

zerinde bir yk yklemitir. Her ikisinin de kader konusunda ularda olduklarn

grlerinde Allahn kudreti ile nsann sorumluluu ve zgrl noktasnda bir

denge kuramadklarn syleyebiliriz. Kader mevzuunda, insani ve ilahi olann

ayrmn yaparken Cebriye insana ait fiillerin gerekletirilmesini tamamen Allaha,

Kaderiye ise fiillerin gerekletirilmesini tamamen insana atfederek ciddi hatalar

yapmlardr. Vardklar sonular dikkatlice incelenirse her ikisinin de kmaza

dtkleri grlecektir. Cebriye iin cebir konusunun, Kaderiye iin ise insan hrriyeti

konusunun gl bir temellendirmesi yaplamayan bir inan olduunu grmekteyiz.

Kaderiyye isminin kaynaklarda Mutezileye de verildiini, yan sra baz almalarda

Kaderiye ve Mutezilenin ayn balk altnda ele alndn grmekteyiz. Biz bu

yaklamlarn farknda olarak, Kaderiyye ekol, Mutezile ekolnden ayrdr, nk

Kaderiyye sadece kader meselesinde kendini gsterirken, Mutezile bir ekol olarak

kelamn btn meselelerinde gr sahibidir26 yaklam dorultusunda Kaderiyye ve

Mutezileyi ayr ayr balklarda ele almaya altk.

5-MUTEZLENN KADER ANLAYII

Kaynaklarda Mutezilenin bir ekol olarak Hasan Basrinin byk gnah ileyen

mminin durumu konusunda rencisi Vasl b. Atann kendisine muhalefet edip

ayrlmasyla ortaya kt belirtilmektedir.27

Mutezile, dini meselelere aklc bir metot getirmi, iinde bulunduu toplumun dini

meselelere baknda problem grm, bu problemler ierisinde yer alan kader

24Dehr,79/ 3

25Zmer,39/ 9

26 Ebu Zehra, a.g.e. s. 13727

Saim Yeprem, a. g. e., s. 176177


14/106

8

konusuna da aklc bir bak asyla zm bulmaya almtr. inde yaad

toplumun akl geri plana itip salt kabulleni anlaynn yerine, insan zgrln

ortadan kaldran, sefalet, rza, kanaat, gibi dncelerinin aksine insana sorumluluk

veren ve insanlarn her anyla sorumlu olduklar aktif bir yaam modeli izmeye

almtr.28 Mutezile Bu dncelerini olutururken fikri anlamda Cebriyeyle

mcadeleye girimi, bu mcadele sonucunda kaderle ilgili grlerini ortaya

koymutur. Mutezile, Cebriyenin grlerinin Allahn adaleti ile badamayaca

noktasndan hareket ederek insann btn fiillerinden kendisinin sorumlu olduunu,

bunun iin de hr bir iradeye sahip bulunduunu iddia etmitir.29

Mutezileye gre kader beyan anlamna gelmektedir. Bunun zerine onu ve ailesini

kurtardk, yalnz karsnn geride kalanlardan olmasn takdir ettik30

(Fe enceynhu ve

ehleh illemreetehukaddern-h minel gbirn) ayetinde geen kadderna kelimesinin

bu manada olduunu sylemilerdir. Mutezileye gre kaza ve kaderden Allahn

yaratmas kastediliyorsa, kullarn fiillerini Allah yaratyor demek kfr ve ilhaddr.

nk kullar fiillerini dilerlerse yaparlar, dilerse yapmazlar tm sorumluluk ve eylem

hrriyeti insana aittir ve eylemlerin sonucunda ceza ve mkfat vardr. Buna ilaveten

kullarn fiillerinin hepside Allahn rzas var demenin kfr olduunu belirtirler.

Mutezilenin Kuranda geen kaza ve kader kelimelerini kendi grleri

dorultusunda deerlendirmeleri, kaderin genel manasnn terk edildii ayetlerin de

tevil metoduyla ele almalar onlarn kaderi inkr eden bir grup olmalarn

dourmutur. Mutezilenin be temel prensibi arasnda yer alan adl prensibinin

gerekletirilmesi iin kurduklar dnce sisteminin zaruri sonucu da bu olmutur.31

Mutezileye gre iyilik ve ktlk insan eseridir. nsan fiillerini, Allahn mdahalesiolmadan kendi hr iradesiyle kendisi meydana getirir. Bu hr irade ise Allahn insana

balangta bir defada verdii insanda daimi bulunan bir kudret sayesinde ortaya

kmaktadr ki insan fiillerini bu kudret ile yaratr. nsan fiillerini meydana getirirken

Allaha herhangi bir i dmez. O, yce seyircidir ve an yksek bir hkimdir.32

Onlarn bu grleri Eski Yunan Felsefesi ve zellikle Aristonun hareket etmeyen

hareket ettirici Tanr anlaylarn hatrlatmaktadr. Pasif, yaratlmlara ve evrene

28lyas elebi, slamnan Sisteminde Aklclk ve Kad Abdulcebbar, Rabet Yay., stanbul 2002, s. 357

29Saim Yeprem, a. g. e., s. 178

30Neml,27/57

31 Saim Yeprem, a. g. e., s. 19119232

erafettin Glck,Bklln vensann Fiilleri, T.D.V. Yay., Ankara 1997, s. 235


15/106

9

mdahale etmeyen, emekliye ayrlm bir Tanr anlayna sahip olduklarn

syleyebiliriz.

Mutezile insann hr bir varlk olduunu savunmaktadr. nsan kendi fiilini kendisi

yapar. Allah fiil yapma gcn kendisi vermi, bir eyi yapp yapmama hrriyetini

tamamen insann irade ve dileine balamtr. Zira insann byle bir irade hrriyetine,

bir eyi yapp yapmama hrriyetine sahip bulunmamas onun iledii iyi veya kt

fiillerden dolay ceza grmemesini yani sorumlu olmamasn gerektirecektir. Allahn

insanlar iradeleri dnda belirli ileri yapmaya zorlamas, sonra da o fiillerden dolay

kendilerini cezalandrmas, zulmdr, adaletsizliktir. Oysa Allah adildir. Bu sfat

dolaysyla kullarna hibir ekilde zulm ve hakszlk etmesi dnlemez. Adilolmasnn anlam da bunu gerektirir. rade hrriyeti bulunmayan bir insann sorumlu

tutulmas, Allahn hikmetine ve adaletine asla yakmaz.33 Bu grlerini ispatlamak

iin u ayeti delil gsterirler:

~phesiz Allah (hi kimseye) zerre kadar zulm etmez. Yaplan ok kk bir

iyilik de olsa onun sevabn kat kat artrr ve kendi katndan byk bir mkfat

verir.34

Mutezile ekol insann fiillerinin bizzat insan tarafndan yaratldnda ittifak

halindedirler. Ancak, fiilin yaplmasna imkn salayan kudret konusunda kendi

ilerinde farkllklar sz konusudur. Basra Mutezililerine gre Allah, insann fiillerini

deil insann iradesini yaratmaktadr. Badat Mutezililerine gre ise Allahn insann

ne fiillerini ne de insann fiilerindeki iradeyi yaratmas sz konusu deildir. Ali el-

Cbbai ve Haim el-Cbbai ise hem niyet, dnce, inan gibi kalbe ait hem de organa

ait fiillerin insan kudreti dhilinde olduunu sylemektedir. Bu konuda Cbbailer gibi

dnen Kad Abdlcebbar da fiilleri yaratann insann kendisi olduunu,

dolaysyla kudret sahibi insann hem kalbi hem de organlara ilikin fiilleri yaratmaya

muktedir olduunu sylemektedir. Mutezile, lahi fiilleri, insani fiillerden ayrmakta,

kullarn fiillerini, Allahn kudreti dhilinde grmemektedir. nsandaki kudret, fiilin

hem olumlu hem de olumsuz ynne isabet eder ve insan bunlardan birini tercih ederek

fiilini yaratr; Allahn bunlardan birini irade etmesi ise cebre gtrr ve insann

33Saim Yeprem, a. g. e., s. 193

34Nisa, 4/40


16/106

10

sorumluluunu ortadan kaldrr.35

Netice olarak, Mutezileye gre Allah insan yaratm, insan tm eylemlerinden dolay

sorumlu tutmu, insana hrriyet vererek tm eylemlerini gerekletirecek g vermitir.

Bunun neticesinde insan kendi hr iradesi ile istedii fiilleri kendisi yapmaktadr.

zgr braklan insan fiillerinin karlnda cezaya veya mkfata muhatap olacaktr.

Allahn adil olmas bu sonucu dourmaktadr. Allah kullarna zulmetmeyeceine gre;

insan hem fiillerinde zorunlu klp hem de onu sorumlu tutmas dnlemez.

Mutezilenin, olan eylerin nceden takdir edilii diye bir hkm tanmayarak insana

mutlak bir hrriyet verdiini grmekteyiz.

Mutezilenin kader anlayna ana hatlaryla deindikten sonra slam dnyasnda

Mutezile sonras kader anlaynn nasl gelitiini ortaya koymaya alacaz. slam

dnyas hicri ikinci asrdan balayan srete bir taraftan akla dayanan felsefi ilimler,

tercme ve telif yoluyla yaylrken, dier taraftan yine akla fazla ehemmiyet veren

Mutezile ortaya km, akaid sahasnda gr ve kanaatlerini yaymaya balamt.

Nakle ball ve teslimiyeti temel ilke edinmi Selef akidesi bu yeni oluumlara, hzla

yaylan grlere kar zm retemeyecek durumda grnyordu. slam dnyasnda

din konularna nakli esas alarak bunun yan sra akln nemini belirterek, selef

metodunun nakli yaklamyla mutezilenin akli metodunun iyi taraflarn birletirip Ehl-

i snnet erevesi ierisinde kalacak yeni izah tarzlarna ihtiya hissediliyordu. Bu yeni

ihtiyac karlayan, Ehl-i snnet ilm-i kelam adn verebileceimiz yeni oluumun

temsilcileri, Irakta Hasan el-Eari (324/936), Maveraunnehirde de Mansur el-

Maturidi (333/944) olmutur.36

6. EHL- SNNETN KADER ANLAYII

Ehl-i Snnet, Hz. Peygamberin ve sahabenin geleneklerine bal kalarak,

onlarn yolundan gidenlere verilen grubun ismidir. Ayrca Onlara snnetiler ve

gelenekiler de denmektedir.37 Biz bu balk altnda Earilerin ve Maturidilerin kader

anlayn ele almaya alacaz

35lyas elebi, a. g. e., s. 279 vd.36 Bekir Topalolu, a. g. e., s.12012137 Ethem Ruhi Flal, amzdatikadi slam Mezhepleri, Birleik Yay., stanbul 1999, s. 54


17/106

11

6.1. EARLERN KADER ANLAYII

Eari mezhebinin kurucusu Ebul-Hasen el-Eari 260/875 ylnda Basrada domu,

324/936 da Badatta vefat etmitir.38 Eari, mehur Mutezili lim Cubbainin

talebesidir. Krk yana kadar Mutezileyi mdafaa etmi, karde hve-i Selase

meselesinde hocas Cubbai ile tartarak Mutezileden ayrlmtr. Daha sonra Ehl-i

snnet metoduna gre hareket ederek kesb teorisini gelitirmi ve kader konusuna

farkl bir bak as getirmitir.39

Earinin kader anlaynda kesb teorisi nem arz etmektedir. Eariye gre tm

fiillerin, biri Allaha, dieri de insana dnk olmak zere iki yn vardr. Fiilin Allaha

dnk yn ile yaratma gereklemektedir, insanla ilikili olan ynnde ise insann

eylemi irade gereklemektedir. Allah, insann iradesi dnda gerekleen fiilleri

yaratt gibi, insann iradesiyle yapt kesbini de yaratmaktadr.40nsann fiillerindeki

rol ve tesiri, bu kesbden ibarettir. Neticede Allah insanda bir g yaratmakta ve

insan da bu g ile fiili kesb etmektedir ve insan bu kesbden dolay sorumlu olmaktadr.

Eari insann fiilinin asl itibaryla Allahn kudretiyle olutuunu, fakat fiilin

oluumunu insan araclyla meydana geldiini belirtmektedir. Her eyi Allah

yaratmtr kulun fonksiyonu ise fiilin sahibi olmasndan ibarettir.41 Eari bu tavr

dolaysyla cebriyelikle itham edilmitir. Eari anlaya cebr-i mutavasst denilmesi

de bu yzdendir. Bu anlaylarna Kurandaki u ayetleri delil olarak gsterirler.

~Allah sana bir sknt verirse, onu Ondan bakas gideremez. Sana bir iyilik

dilerse Onun nimetini engelleyecek yoktur. Onu kullarndan dilediine verir.42

~Allah hem sizi, hem de yaptklarnz yaratmtr43

~Allah dilemedike siz dileyemezsiniz44

Earinin kesb teorisinden yle bir netice kmaktadr. nsann zorunlu hareketleriyle

beraber, ihtiyari hareketlerindeki kesbini de Allah yaratyorsa, byle bir kesbin, insann

fiillerindeki roln ortadan kaldraca dnlmektedir. Bu anlayn sonucunda

insann zorunlu hareketleriyle, ihtiyari hareketleri arasnda da herhangi bir farkn

38 E. R. Flal, a.g.e., s. 7639. Glck, S. Toprak, a. g. e., s. 56, Saim Yeprem, a. g. e., s. 20140 Saim Yeprem a. g. e., s. 22041 E. R. Flal, a.g.e., s. 8642 Yunus, 10/10743 Saffat, 37/ 9644 Dehr, 76/ 30


18/106

12

olmamas gerekir. Earlere gre insann fiilleri, gerekte Allahn fiilleridir. Ancak

bu yaklama Eari u ekilde cevap vermektedir. nsan, titreme gibi hareketleri

zorunlu olarak yapar. Bu fiilleri engellemesi mmkn deildir. Hlbuki iradi fiiller

byle deildir. stee baldr. nk insan gidip gelmesinde, ileri geri yrmesinde

hastalktan titreyen kimse gibi deildir. Bu iki hareket arasndaki fark insan kendinde

de bakasnda da grr ve bilir.45 Earinin kesb teorisini bu ekilde zetledikten

sonra dier boyutlaryla kader anlaynn nasl olutuunu grmeye alalm.

Eariye gre kader, hereye ait zel karardr, hkmdr. Varlklarn birer birer

yokluktan varla gelmeleridir. Allahn, lemde ki her eyi zaman gelince, ezeli ilmi

ile irade ettii ekilde yaratmasdr. Bu da Allahn ilminin, zaman iinde varlklarn herbirinin zelliklerini tespit ederek onlar tm ynleriyle ortaya koymasdr. Dier bir

ynyle kader; Allahn ezeli olarak yarattklarnn zararl, irkin, iyi ve gzel

niteliklerini ezeli bilgisiyle bilip tespit ettii ezeli takdir, hkm ve tahdiddir.46

Earinin kader anlaynda etkin yn, kuvvetli bir iradeci anlaya sahip olmalardr.

Allahn iradesi, her eyin stndedir, insann kaderi deerlendirilirken bu irade

asndan ele alnmaldr. Earler, iradeci bir yaklamla insann kaderini Allahn

irade ve kudreti iinde deerlendirip; insana kaderini belirlemesinde daha az yetki

tanrlar; onlar iin nemli olan nce Allahn iradesidir, sonra insann iradesi gelir.47

10. asrn nl Eari kelamcs ve Maliki fakihi olan, Eari mezhebine farkl bir bak

as getiren Bakllaninin kader anlayna baktmzda ise Allahn insann her trl

ister isyan ister itaat olsun, tm fiillerini yarattn dnmektedir. Ancak isyan

biiminde olan fiilin yaratcs olan Allah, insana bu fiili yapmasn emretmez. Bu

yaklamn yle ifade etmektedir; Biz Allahn masiyetlerini kaza ve takdirini byleanlyoruz. Kullara onlar yapma emri ve farz anlamnda sylemiyoruz.

48Bakllanide

temel prensibin kadere rza gstermek olduunu gryoruz. Zira Bakllaninin bu

konudaki fikri yledir; iman esaslar, kaza ve kader inancyla erevelenmekte ve bu

inan iman dairesine girip kmakla bir l olmaktadr. Bunun iin inanmak ve

inanmamak hep kaza ve kader anlay zerinde dolanp durmaktadr. Bunun iin kaza

ve kader mevzuuna ok geni bir perspektiften bakmak ve dar kalplar iine skarak

45Saim Yeprem a. g. e., s. 217

46. Glck, S. Toprak, a. g. e., s. 262-263,

47 Saim Yeprem a. g. e., s. 221, . Glck, a.g. e., s. 220-22148

. Glck, a. g. e., s. 231


19/106

13

imana halel getirmemeye dikkat etmek icap eder.49 nsann irade ve hrriyetinin

temelinin bu noktada bulunduunu belirterek, Allahn kaza ve kaderinin her eyi

kuattn ifade etmektedir.

Eari insann hrriyeti meselesinde tek ve mutlak yaratc Allah prensibinden hareketle

insana herhangi bir hareket zgrl tanmyor. Bakllani konuya Earinin insann

fiillerindeki yaklamndan daha farkl bir ekilde yaklamakta, ancak kaza ve kader

kelimelerine kazandrd anlam Earinin yaklamndan farkl deildir. O kesbi

insana ait bir tasarruf hakk olarak kabul etmekle insan anlayn ortaya koymakta

Eari doktrinin de byk bir deiiklii haber vermektedir. Bakllani kesbi bir tasarruf

hakk olarak grmekte geni kaza ve kader dairesi ierisinde mutlak irade ve kudretsnrlarn tamadan insana hareket serbestsi tanmas onun Maturidi ekolne yaklaan

gr olmaktadr. Maturidilerin Allahn ilim sfatyla (irade ve kudreti ihmal

etmemekle beraber) insann fiilleri konusunda gerekletirmek istediklerini, Bakllani

irade ve kudret sfatlaryla (ilim sfatn ihmal etmemekle beraber) gerekletirmek

istemekte ve bu yoldan ayn sonuca; yani insann fiillerinde mecbur olmad neticesine

varmaktadr. Tabii bu Allahn kaza ve kaderi erevesinde olmaktadr.50

Eari de kader konusuyla alakal olan yaratma sfat Maturidilerden farkldr.

Maturidiler de yaratma ilimle olurken Eari de yaratma irade ile olmaktadr. Earinin

anlaynda yaratma gzel-irkin, iyi ve fena gibi eylemler dorudan Allah tarafndan

insanda yaratlr. Yaratlm fiilleri insan sadece kesbeder, ancak bu kesb de neticede

Allahn kudretinin eseridir. Kt fiillerin kesbi insana aittir, fakat o fiilin zati ynden

varl Allahtandr. Fiilin yaratcs Allahtr demektedirler.51 Grdmz kadaryla

Eari insann fiillerinin nceden takdiri ve onun hrriyeti konusunda net bir sylemiyoktur. Bir yandan kaderi kabul ve ona rza gstermekle insann fiillerinin nceden

takdir edildiini ifade ediyor, fakat fiilin insann kaderi olarak ortaya knda ii

Allaha brakp, kesb teorisiyle zm bulmaya alarak kader meselesine tam bir

aklk getiremediini gryoruz.52

Earinin kader anlayn zetleyecek olursak. Allahn ilmi, iradesi ve kudreti lemde

ki her eyi kapsamaktadr. lemde ki her eyin yaratcs Allahtr. Zorunlu ve ihtiyari

49. Glck, a. g. e., s. 23350. Glck, a. g. e., s. 237-951. Glck, a. g. e., s. 23652. Glck, a. g. e., s. 237


20/106

14

fiillerin de yaratcs Allahtr. Allah insann fiili kesb etmesini salayan gcde

yaratandr. nsan da o gle kendi eylemlerini yapmakta neticesinde ceza ve mkfata

duar olmaktadr. Netice olarak Allah ezeli bilgisiyle olacak olan her eyi bilerek levh-i

mahfuza yazmtr.Her ey Allahn bilgisi dhilinde meydana gelmektedir.

6.2. MATURDLERN KADER ANLAYII

Maturidi mezhebinin kurucusu Ebu Mansur el-Maturidi tahminen 238/852 yllarnda

domu, 333/944 ylnda Semerkandda vefat etmitir.53

Maturidi insann fiillerini ikiye ayrarak beeri ve ilahi olann ayrmn yapmayaalmtr. Biri ilahi dieri ise ihtiyari olmak zere fiil iki ynldr. lahi olana halk

denir ki bu fiil Allaha nispet edilir. Kesbi yani ihtiyari fiilleri de yaratan Allahtr.

Fakat insan kendi kudret, irade ve ihtiyaryla bu fiiller arasnda seim yapma

zgrlne sahiptir. Bir bakma fiil ortaya karken paylar farkl olan bir ortaklk sz

konusudur.54

Earide bu anlay, kesb de fiilin kendisi gibi, Allah tarafndan

yaratlmaktadr. Maturidi, Eariden farkl olarak kesbin, kulun gc ve etkisiyle

olutuunu sylemektedir. Mutezileye gre ise kulun fiilinin yaratcs kendisidir.

Kullarn fiillerinde Allahn mdahalesi yoktur. Maturidi, insann tm fiillerinin

Allahn yaratmasyla meydana geldiini ifade etmi, nk fiillerin Allahtan baka

yaratcs olmadn belirtmektedir. Bunun yan sra insann fiillerinde gerek bir irade

sahibi olduunu ve fiillerini kendisinin kesb ettiini belirterek insann fiillerinde gerek

bir irade sahibi olduu grndedir.55 te bu yaklamla insann hr bir varlk

olduunu ifade ederken Allahn mutlak yaratc olduunu vurgulamtr. Grld

gibi Maturidi, Eari ve Mutezile arasnda bir yaklam sergilemitir.

Kullarn fiillerinin yaratlmas konusunda verilen bilgilerden de aka ortaya

kmtr ki kulun fiilinin meydana gelmesinde amil, hem Cenab- Hakkn iradesi ve

kudreti ile yaratmas ve hem de kulun muhtelif klardan birini ihtiyar, kast ve

meylidir. Allahu Tel kendi sonsuz kudretiyle kula kendi fiilini meydana getirmesi

iin gerekli kudreti vermitir ve o kulun hangi istikamette tercihini kullanacan

53E. R. Flal, a. g. e., s. 78

54 S. Yeprem, a. g. e., s. 14255

Maturidi, a. g. e., s. 225


21/106

15

ezelde, ilmi ile bilmektedir. Bu ilme uygun olarak da kaza ve kaderini yrtmektedir.56

Bu noktada ezeli ilimle Allah tarafndan insann tercihinin yani ataca admn nceden

bilinmesi insan hrriyetini ortadan kaldrmaz m? Allahn kader olarak yazd eyler

insan eylemlerinde zorunluluk altnda tutmaz m? Bu problemin farknda olan

Maturidinin cevab u ekilde olmaktadr; nsanlar Allahn irade, halk ve kazas

sayesinde setiklerine ularlar, tercih ettiklerini gerekletirirler. Bu nevi fiiller insann

kar irade ve tercihleri erevesinde ve kendi faaliyetleriyle vuku bulmutur fakat onlar

iledikleri fiillerin Allah tarafndan takdir edildii konusunda hibir bilgi, belge ve

iletiimine sahip deillerdir. Ayrca Allahn takdirinde yer alan hususlarn hibiri,

iledikleri fiillere yneltmi, sevk etmi veya icbar etmi deildir. Aksine kader diye birey olmasayd insanlar yine sahip olduu konumu koruyacakt. Kaza ve kader kiileri

fiilen icbar altnda tutmam ve hibir realiteyi onlardan uzaklatrp eriilmez konumda

bulundurmamtr; nk onlarda her biri kendisini hr, tercihler yapabilen, hem fail

hem de terke muktedir diyebilmitir. Yine baka bir adan insanlar fiili

gerekletirdikleri srada kaderden tr bunlar yapyoruz diye bir his

duymamaktadr.57

Bu ifadelerle anlatlmak istenen dnce Maturidiye gre her insan

bizzat kendisinin eylemlerinin faili olduunun farkndadr. Bu nedenle fiilin

alternatifini de yapabilecek kudrete de sahip olduunu bilmektedir. Bundan dolay

insann tm fiilerinde zorunluluk sz konusu deildir.

mam Maturidiye gre kaderi iki noktada deerlendirmek gerekmektedir.

a) Bir eyin mahiyeti demektir ki bu mahiyet, hayr, er, gzel-irkin, hikmet-sefeh

bakmndan tad zellikler zere yaratmaktadr. Allahn her eyi kendi mahiyetine

uygun bir ekilde oluturmas ve her eyde ona uygun olana isabet etmesi58 gereinin

kaynann u ayette olduunu belirtmitir. Gerekten biz, her eyi kendisinin sahip

bulunduu zellie gre yarattk.59

b) Her eyin oluaca zaman ve meknn, hak veya batl olu vasfn, douraca

mkfat ve cezay belirlemektedir.60

Maturidi kader iin eyi kendi mahiyeti zere

yaratmak eklinde ifade ettii ilk anlamn kullara ait fiilleri kapsadn belirtmektedir;

56S. Yeprem, a. g. e., s. 318-319

57Maturidi, a. g. e., s. 394-395

58Maturidi, a. g. e., s. 392, Sabuni, a. g. e., s. 162, Saim Yeprem, a. g. e., s. 315316

59 Kamer, 54/4960

Maturidi, a. g. e., s. 392, Sabuni, a. g. e., s. 162


22/106

16

yle ki bu fiiller insan zihninin dnemeyecei ve akllarn takdir edemeyecei gzel

veya irkin fiiller niteliinde ortaya kmaktadr. Bu yaklamn dourduu sonu

fiillerin Allah sayesinde meydana geldii anlamna gelmektedir. Kader kavramna

yklenen ikinci mana da yine kullara ait fiiller noktasnda olup, kullarn kendi fiillerini

zaman ve mekn faktrleri asndan takdir etmeleri mmkn olmad gibi onlarn

bilgileri konunun detaylarna nfuz edemez. Bu adan da kullara ait fiillerin Allahtan

deil de kendilerinden sadr olmas ihtimal dhilinde bulunmaktadr eklinde

aklamaktadr.61

Maturidi dier kelam ekollerinden farkl olarak bu nemli meseleyi Allahn ilim sfat,

insan hrriyeti ve kesb gibi kavramlarla aklamaya alr. Bu ekilde bir izah tarzylameseleyi daha esnek bir hale getirmitir. Maturidi ilahi olanla insani olann ayrmn iyi

bir ekilde yapmtr. Netice olarak olan her eyin aslnn yaratl Allaha aittir. Fiili

Allah yaratr. lmiyle nceden tayin eder. nsan hr seimiyle bu fiillerden seim

yaparak kendisine mal eder.

Netice olarak ana hatlaryla ele almaya altmz klasikslam Dncesinde ki kader

anlayn balk altnda toplayabiliriz;

a) nsann tm eylemleri mutlak olarak ezelde belirlenmitir. Bundan dolay insannkaderi ile ilgili yapabilecei hibir ey yoktur.

b) nsan tm eylemlerinde snrsz ve mutlak bir zgrle sahiptir. Allahn insanneylemlerine mdahalesi sz konusu deildir.

c) nsann tm eylemlerinde Allahn bir n bilgisi vardr. Ancak bu ilm-i ilahi insannzgrlne engel deildir. Bunun yan sra insan fiillerini Allahn yaratmas ve izni

ile meydana getirmektedir.62

lk anlay insan irade ve hrriyetini yok sayan Cebriyeye ikinci anlay Allahn

ilmi ve kudretini hie sayan Kaderiye ve Mutezileye, nc anlay iki anlay

arasnda bir yol tutma abas ierisinde olan Ehl-i snnete aittir.

61Maturidi, a. g. e., s. 392

62H. Keskin, a .g. e., s. 24


23/106

17

I. BLM

1.1. M. KBALN DNCE DNYASINDA ERKEN VE GE DNEM

Muhammed kbalin (18771938) kader anlay hakkndaki dncelerini

incelemezden nce Onun dnce dnyas ve kader anlayndaki deiimi ortaya

koyduunu dndmz erken ve ge dnemi olarak isimlendirdiimiz iki

dnemi ifade etmeye alacaz. Sz konusu dnemlerde kbalin dnce sisteminde

farkllklar mevcuttur. kbalin dinamik lem anlay ve bu dinamik lem anlay

etkisinde oluan kader anlay hakkndaki dnceleri her iki dnemde farkldr. M.

kbalin erken dnemindeki kader anlay ile ge dnemindeki kader anlaynn

farkll ile kbalin dnce dnyasndaki deiimin bizi kader anlayna gemezden

nce bu dnemlere deinme gerekliliine gtrdn belirtmek isteriz.

kbalin Tanr anlaynn ve dnce sisteminin ayr dnem ierisinde

deerlendirildiini grmekteyiz. Ancak unu da belirtmeliyiz ki bu dnemler kesin

izgilerle birbirinden tam olarak bamsz deildirler. Bu dnemler tarihsel olarak u

ekildedir. 1- 19011908 (Yeni-Pltoncu etkilerin olduu-Tanrnn Ezeli Gzellik

olarak dnld dnem) 2- 19081920 (Saf sre ve iirsel gzelliin olduu

dnem) ve 3- 19201938 (Egopan-enteizm anlaynn olduu dnem) (kbal 21 Nisan

1938de vefat etmitir.)63

1.1.1 Erken (lk) Dnemi

kbal 1901den 1908e kadar sren dnemde vahdet-i vcut anlayn benimseyerek

Allah Ezeli Gzellik olarak telakki etmektedir: Ezeli Gzellik her varlk

derecesinde lemde tecelli etmektedir. Demir tozlar mknatsn cazibesine nasl

kaplmakta ise lem de Allahn cazibesine yle kaplmaktadr. Varlklarda grlen

63M. M. Sharif, Iqbals Conception of God in Iqbal as a Thinker, Essays by Eminent Scholars, Lahore

1973, p. 97, vd.


24/106

18

yaama gcnn, ite bu cazibenin farkl derecelerdeki tezahr olduunu syleyerek,

Ezeli Gzellii, topyekn varln gerek kayna64 olarak grmektedir. kbal bu

dnemde Yeni-Pltoncu etkileri kapsayacak ekilde birok Mslman filozof ve sfinin

eserlerinde yer alan Gzellik anlaynn etkisi altndadr.65 Yine M. kbalin bu

dnemde, tasavvuf felsefesinin byk nazariyecisi Muhyiddin bn-i Arabden vgyle

sz ettiini grmekteyiz. Erken dnemine ait dncelerinin yer ald doktora

almasnn giri blmnde bn-i Arabden u szlerle bahsetmektedir. Vahdet-i

vcd ilkesinin hereyi kapsayan bir aklamasn aratranslam tasavvufu rencisi,

retisinin enginlii karsnda kendi hemerilerininslmiyetinin kupkuru kald

Endlsl bn Arabnin kaln ciltlerini kartrmak zorundadr.66 M. M. erif,

kbalin doktora tezine yazd nszde kbalin giri blmndebn Arabden vc

bir dille sz etmesi, gelecekteki ustas ve klavuzu Mevlna Celaleddin-i Rumiye

metinde hemen hemen hi yer vermemesi, herhangi bir felsefe okulundan ok vahdet-i

vctcu tasavvuf zerinde durmasndan kaynaklandn belirtmektedir.67 kbal,

szn ettiimiz bu eserinde ran felsefesinin tarihsel seyrini sunarken kendi tavrn da

temelde nur ve gzellik kavramlar zerine kurulan vahdet-i vcd anlayndan

yana koyduunu gryoruz. kbal, Kuranda geen Nur Ayetini deerlendirirkensf yorumcularn ondan panteist bir lem anlay kardn sylemektedir. kbal,

mistiklerin varoluun iki cephesi olarak bilinen lem ile Allah koruduklarn ve

birincisini ikincisinin kendisini beyan etmesi olarak grdklerini aklarken onlarn bu

anlaylarn destekler grnmektedir.68 Bu ifadeleri kbalin o dnemdeki

dncelerinin vahdet-i vcd izgisinde olduunu akla getirmektedir.

kbalin sz konusu dnemdeki kader anlay ile ge dnemindeki kader anlay

arasnda farkllk sz konusudur. Biz bu noktada M. kbalin dnce dnyasndaki

vahdet-i vcd anlaynn etkilerinin kader anlayna da yansdn

dnmekteyiz. lk dnem kader anlaynda lemdeki her eyi, bir rya,

glge, grnt, gzellik olarak deerlendirmektedir. lemdeki her eyi nur ve

gzellik temeline oturttuu iin insann iradesi ve sorumluluu kavramlar sonraki

64 Muhammed kbal, slam Felsefesine Bir Katk,: randa Metafiziklimlerin Tekml, ev. Cevdet

Nazl, nsan Yay., stanbul 1997, s. 8865 Mehmet Aydn,slam Felsefesi Yazlar, Ufuk Yay., stanbul 2000, s. 16566 M. kbal,slam Felsefesine Bir Katk, s. 767 M. kbal, slam Felsefesine Bir Katk, s. 1768 Veysel Koar, Muhammedkbalde Vahdet-i Vcut Dncesi, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,Kahramanmara 2003, s. 57


25/106

19

dneme nazaran pek belirgin deildir. Dnrmzn erken dneme ait

dncelerinin bn-i Arabden etkilenerek gelitiini ifade etmitik. zellikle bn-i

Arabnin ktlk probleminin zmne dair sylemleri kbalin erken dnem kader

anlaynn ekillenmesinde etkin olmutur. bn-i Arab, ktlk problemini kendi

sistemine uygun bir ekilde zmeye alm, yaklam ise yle olmutur. lemde ki

her eyi Allahn tezahrleri, btn fiilleri Allahn fiilleri olarak kabul ederek, hem

iyinin hem de ktnn nihayetinde Allahtan geldiine inanmakta, olumlu varln

btn iyiliklerin kayna, olumsuz varln ise btn ktlklerin temeli olduuna

inanan Spinozaya benzemektedir.69 bn Arabnin vahdet-i vcd sistemi her eyin

kaynan Tanrda grmekte bu nedenle insan iradesine yeterince nem

vermemektedir. Sorumluluk sahibi olmayan insan dolaysyla kendi hrriyetini

gerekletirecek durumda da olmayacaktr. kbalin lk dnem sylemlerinin bu anlay

erevesinde gelitiini dnmekteyiz.

kbal bu yllarda sahip olduu dncelerinden gerek slam toplumunun iinde

bulunduu durum gerek bu dncenin slam dncesine ve Kurandaki dinamik

lem anlayna uymamasndan dolay vazgeecektir. te bu durum kbalin yeni bir

felsefe sistemi gelitirmesine sebebiyet verecektir. Eski dncelerinden zamanla

vazgemi, Benliin Srlar (Esrar- Hod) isimli eserinde her eyin kaynan ve

temelini Ego olarak grmtr. Bu eseri ile birlikte Erken dneminde ki

dncelerinden uzaklaarak Benlik felsefesini gelitirmeye balamtr. 1915

senesinde yaynlanan Benliin Srlarnda, vahdet-i vcud dncesi ile btn neo-

platonik mistik akmlar ve bu mistisizmin klasik temsilcisi olarak grd Hafz

iddetli bir ekilde eletirmektedir.70Esrar- Hodde bu dncelerini yle ifade

etmektedir.

Meyci Hafza dikkat et, onun barda lmn zehiriyle dolu.

Onun cemaatinde dindarn yeri yoktur, onun barda diriler iin deildir.

Hafzn cemaatinden uzak dur, aman h, koyuna ok dikkat et.71*

69 Ebul Ala Affifi, Muhyiddin bnl-Arabde Tasavvuf Felsefesi, ev. Mehmet Da, Krkambar Yay.,stanbul 1999, s. 15370 Muhammed kbal, Cavidname, ev. Annemaria Schimmel, Krkambar Yay., stanbul 1999 s. 1371 M. Aydn,slam Felsefesi Yazlar, s. 142den naklen*Benliin Srlar 1915 yaynland zaman bu msralar Hint-alt ktasndaki sf airlerde byk zntuyandrmtr. kbal eserinin sonraki nerinde bu msralar karm ancak fikrini deitirmemitir.


26/106

20

kbalin ngilterede eitim grd yllarda hocas olan McTaggart bu deiimi

yakndan izleyerek Esrar- Hodnin yaynlanmasndan sonra yorumunu 1920 ylnda

yazd bir mektupta phesiz, birlikte oturup felsefeden sz ettiimiz gnlerde siz

daha ziyadepanteist ve mistik idiniz72eklinde dile getirmitir.M. Aydn, kbalin erken dneminden (ilk dncelerinin olutuu) ge dnemine

geiini u ekilde ifade etmektedir:

Muhammed kbal, fikri kariyerinin ilk yllarnda vahdet-i vcdcu tasavvuf

anlayna gnl vermiti. Bu sralarda onun gzde mtefekkiri bn Arab idi. Fakat ok

gemeden kbal, bu anlayn Kuranda ve Snnette ifadesini bulan ve slm'n ilk

dnemlerinde btn arl ile tarihe damgasn vuran sade ve dinamik dnyagrne uymadn fark etti. O andan itibaren kbalin bir daha asla manevi feyzinden

ayrlmad gerek mridi Mevlna olacakt. kbalin Mevlnadan rendii ilk ve en

nemli hakikat, kayna Kuran olan dinamik bir hayat felsefesidir. kbali, vahdet-i

vcd anlayndan vazgeiren de bu hakikattir. 73

kbal genlik yllarnda vahdet-i vcd dncesini benimsemi olmasna ramen daha

sonra O bu dncelerini iddetle eletirmi ve bazlarn reddetmitir. Bu reddediin

arka plannda nazari sebepler kadar, lkesinin iinde bulunduu meskenet hali ve lkesiPakistann bamszln ilan edememi olmas gibi pratik gayelerin de bulunduunu

syleyebiliriz.74

Ancak, bize gre kbalin vahdet-i vcd dncesinin etkilerinden tam manasyla

kurtulduunu sylemek biraz gtr. Keza en bata kbalin dnce dnyasnn

tarihsel dnemlerini izah ederken bu dnemlerin birbirinden tamamen bamsz

olmadna deinmitik. Onun Tanrnn yaratma sfatnn sreklilii iin ifade ettii

Srekli Yaratc Ulhiyet fikri ile bn Arabnin Halk- Cedid dncesi arasndaki

benzerlik dikkat ekmektedir. Biz bu benzerlii almamzn kinci blmnde

kbalin Srekli Yaratc Ulhiyet anlay ksmnda ele almaya altmz

belirterek erken dnemi ile ilgili dncelerimizi sonlandryoruz.

72 Muhammad Iqbal, McTaggarts Philosophy in Thoughts and Reflections of Iqbal, ed. by. Syed AbdulVahid, Lahore 1992, s. 11873 M. Aydn,slam Felsefesi Yazlar, s. 10974 M. Aydn, Sre (Proses) Felsefesi Inda Tanr-lem likisi, lemden Allaha, Ufuk Yay.,stanbul 2001, s. 97 ( Bu esere bundan sonra Sre eklinde atf yaplacaktr.)


27/106

21

1.1.2. Ge (Son) Dnemi

kbal bu dnemde dinamik bir felsefe gelitirme gayreti iindedir. slm dnyasn igal

eden, kayna tarihsel, siyasal ve sosyolojik olan kadercilik anlayn ykmak iin

birok aba harcamtr. Bu deiim abas ve yenilik dncesi kbali, kendine has

dinamik felsefe anlayna gtrmtr.75 kbalin bu dncesi kaynan

Kurandan alr. Ona gre Kuran, fikirden ziyade eylemi vurgulayan bir kitaptr.76

Onun fikir dnyasna girmekte olan yeni etkiler, zellikle J. Ward, Bergson ve

Nietzschenin tesirleri, slam dnyasnn zellikle Hint -Pakistan alt ktasnn iinden

bir trl kamad helak edici uyuuklukkbali vitalizm* ynne ekmitir.77

Bu dneminde kbal, Mevlanadan etkilenerek Ben (ego) felsefesini gelitirmitir.

kbal ile Mevlanann grleri arasndaki yaknl u ekilde zetlemek mmkndr.

a) Hem kbal hem de Mevlna Yaratc Evrim dncesini kabul ederler ve bundan

dolay dinamik bir dnya grn savunurlar.

b) Hem kbal hem de Mevlna insan varlnn evrimi iin nefsin inkrn deil, nefsin

tasdikini savunur. nsann nihai kaderi Allahta yok olmak deil, Allah ile bk

olmaktr.

c) Her iki dnre gre de insan hr iradeye sahip bir varlktr. Bu sebeple kat

determinizm ve kadercilik dncesi doru deildir.78

Sonu olarak, ge dneminde oluturduu benlik felsefesiyle kbal, atomdan

balayarak insana kadar btn varlklara bir benlik vermektedir. Tanry ise Mutlak

Ego ya da Nih Ego olarak ifade etmektedir. kbal, Kurandaki Nur Ayeti

nda Allahn zt ve ferdiyeti zerinde srarla dururken Allah gklerin ve yerinnurudur. Onun nurunun temsili udur: Duvarda bir hcre; iinde bir kandil, kandil de

bir cam fns iinde. Fns sanki inci gibi parlayan bir yldz. Mbarek bir aatan,

ne douya, ne de batya ait olan zeytin aacndan tututurulur79 ayetinin Tanrnn

ferdiyetine iaret ettiini, ilk bakta vahdet-i vcdcu bir Tanr anlayna gtryor

75M. Aydn,Sre, s. 4647

76Muhammed kbal, slamda Dini Dncenin Yeniden Douu, ev. N. Ahmet Asrar, Birleik Yay.,

stanbul, trs., s. 15 (Bu esere bundan sonra Dini Dnce eklinde atf yaplacaktr.)*Vitalizm (Dirimselcilik): Hayat olaylarnn Fiziko-imik (Fizik-Kimyaya ait) olaylara ircaedilemeyeceini, varln canl olduunu, canl varlkta zel bir yaama gcnn varln kabul eden herdoktrin.77

M. Aydn,slam Felsefesi Yazlar, s. 10178 M. Aydn,slam Felsefesi Yazlar, s. 11679

Nur,27/ 35


28/106

22

gibi olsa da, asl olarak ayetin ifade ettii gerein Tanrnn mutlak oluu olduunu

belirtir.80 kbalin slamda Dini Dncenin Yeniden Douu isimli eserinin muhtelif

yerlerinde Tanrdan sz ederken, Nih Ben (Ultimate Ego), Mutlak Ben (Absolute

Ego) ve En Byk Ben (The Great I am) eklinde ifadeler kullanmas Onun Tanry

Zt olarak dndnn bir gstergesidir.

kbalin (bu dnemde benimsedii) gnmzde Kurana ve klasik kaynaklara

dayanarak ada felsefe ve bilimin nda gelitirdii Benlik Felsefesi slm

dncesinde nemli bir aama olarak deerlendirilmektedir. kbale gre, benlik,

ene veya hodi, sezginin bize bildirdii temel realitedir. Bu realite her trl

faaliyetin merkezidir. Her insan bamsz bir varla sahip hr bir bendir. Dnya dabir bendir. Tanr ise, Mutlak Bendir. Varlk mertebeleri arasnda yeri ne kadar

aa seviyelerde bulunursa bulunsun her atom bir bendir. yleyse kbalde, eyleri,

olaylar anlayabilmek iin benden, benlik kavramndan yola kmak

gerekmektedir.81 Ego (benlik) felsefesinde kbal, Mutlak Hakikati (Tanr) bir

ego (benlik) olarak tasavvur ederken bize onun sfatlar hakknda ayrntl bilgiler

vermektedir. kbal, btn tecrbelerimizin nihai temelinin, adna ego

diyebileceimiz, uza grebilen ve yaratc yetenei olan bir irade olduunu ifade

ederken Kurann Mutlak Egoya Allah adn verdiini belirtmektedir.82 Buraya

kadar sylediimiz fikirlerin nda, kbalin felsefesinin kesin snrlarn izmek ve

belirli bir konuma oturtmak pek kolay grnmemektedir. Netice olarak kbalin vahdet-

i vcd dncesi ve pan-enteizm bata olmak zere birok felsefi sistemden

etkilenerek eklektik bir felsefe gelitirdiini syleyebiliriz.

1.2. M. KBALN KADER ANLAYII

Deime kavram Antik Yunan Felsefesinden gnmze gelinceye kadar

nemini korumutur. kbalin yaad yirminci yzylda tabiat bilimlerinde ve sosyal

bilimler alanndaki gelimeler, deime kavramnn nemini arttrm, dinamik bir lem

ve dinamik bir toplum anlayn, dolaysyla da dinamik bir ulhiyet anlayn n

plna karmtr. Bu durum, dinin, zellikle de ilhiyatn temel kavramlarnn yeniden

80 M. kbal,Dini Dnce, s. 9381 M. Aydn,slam Felsefesi Yazlar, s. 11982 M. kbal,Dini Dnce, s. 91


29/106

23

anlalmas ve yorumlanmasna kap amtr.83 Batda, modern an Tanrsn

kaybettiini ve Onu aramakta olduunu syleyen A. N.Whitehead ile Onun en byk

takipisi C. Hartshorne, slam dnyasnda ise Hartshornenun Mslman panentehist

dedii M. kbal bu kapy daha ok aralayan ve felsefi teizme yeni boyutlar kazandran

dnrler olarak karmza kmaktadr.84 kbalin lkesini iinde bulunduu

kemeke durumdan kurtarma istei ve tm Mslmanlar bu durumdan kurtarma

istei Onun deiim kavramna nem vermesinin en temel sebeplerinden birisidir.

Bunun yan sra Mslman dnyasnda fikri kargaann olduu sz konusu dnemde

kbalin yetitii topraklarda, Ebul-Kelam Azad (18881958), Seyyid Ahmed Han

(18171898), ibli Numn (18571914), Emir Ali (l. 1928) gibi entelekteller debenzer faaliyetlerde bulunmaktaydlar. Ayn dnemde, Cemaleddin Afgn (1839

1897), Muhammed Abduh (l. 1905), Reit Rza (l. 1935), Mehmet Akif Ersoy (1878

1936) ve Said Halim Paa (18641921) gibi Mslman dnyasnn eitli blgelerinde,

fikr ve ahlk dzeyin ykseltilmesi amac iin alan dnce adamlar arasnda

gsterilmektedir.85

Bu fikri karkln olduu dnemde slam toplumunda bir gerileme sz konusudur.

Var olan bu geri kalmln en temel sebebi olarak kbal, merkeze kader anlayn

koymaktadr. kbal iin kader fikri deitirilmesi gerekenler arasndadr, deitirilmesi

gerekenleri u ekilde sralar (ve ilk olarak kader dncesini syler.) 1-Kader

dncesi, 2-Benliin tahribi, 3-Tevhide irk bulamas, 4-Tasallutu saltanat nizam ve

5-Batnn kr krne taklidi.86 Bundan dolaydr ki; kbalin felsefe sisteminde kader

fikri nemli bir konumdadr. Onun tm eserlerinde kader ile ilgili fikirlerine bu nedenle

sklkla rastlamaktayz. Bu meseleyi slam toplumunun bir yaras olarak gren kbal,gerek manzum eserlerinde gerekse konferanslarnda bunu daima dile getirmitir.

Muhammed kbal kader konusunu incelemesi ve eserlerinde ska

zikretmesinin temel iki sebebi olarakunlar sylemektedir:

1-Spenglerin Batnn k (Decline of the West) isimli eserinde slamiyetin

egonun ve insan benliinin inkr ile kadercilie dayand fikrini dillendirmi olmas.

83 brahim Kaplan, Muhammed kbalin Islahat Projesinde nsann Kaderi Problemi, KelamAratrmalar Dergisi, c.1 s.1 2003 s. 7184

M. Aydn,Sre, s. 3885

. Kaplan, a.g.m, s. 7286 Sekban Halifat, kbalin hya Projesinin Analizi, Muhammedkbal Kitab, .B.B.K..D., stanbul1995, s. 155


30/106

24

2- Sosyal, siyasi ve tarihi sebepler nedeniyle kader anlaynn yanl anlalm

olmas.87

kbalin dinamik lem anlay ierisinde gelitirdii benlik fikrinin nemi ok aktr.

Eer kader olmu bitmi gibi dnlr, benliin etkisi olmadan ekillenen bir hayatn

mevcut olduu benimsenirse kbalin ortaya koymu olduu sistem sarslacaktr.

kbalin Mevlanann Mesnevisine nfuzu arttka benlik felsefesini gelitirmesiyle

birlikte, artk ezeli ve ebedi gzellik fikri deil irade ve yaratma fikri n plana

kmtr.88 Son dneminde gelitirdii bu felsefe sistemi dinamik bir felsefe zellii

arz etmektedir. Bu felsefesinin doal gerei olarak kbal Tanr anlaynda ve kader

anlaynda slam dnyasnda yeni, dinamik fikirler ortaya koymutur.

Filozofumuzun kader anlay ierisinde zaman gerei nemli bir yer tutmaktadr.

Zaman sadece iinde yaadmz dakika ve saniyeye bldmz an olarak

deerlendirmek kader noktasnda kbalin benimsedii bir yaklam deildir. nk O,

lahi zaman ile dnyevi zaman arasndaki farka iaret etmektedir. Bunun yan sra

kbalin zaman konusundaki hassasiyeti ile ak gelecek fikri dolaysyla da kader

anlay arasnda yakn bir ba bulunmaktadr. Zaman konusundaki fikirleri ile

balantl olan ak gelecek dncesini Tanrnn sfatlar konusunda ele alacamz

belirterek bu blmde zaman konusundaki fikirlerini kader anlay zerinden

incelemeye alacaz.

Zaman konusunda kbal iki farkl gr inceleyerek kendi analizini gerekletirir. lk

olarak kbal, Mslmanlar arasnda zaman gereini felsefi adan incelemeye ilk

ynelenlerin Eariler olduunu iddia etmektedir. Onlarn zaman imdiler dizisi

eklinde grdklerini syler. Earilerin anlaynda, her iki mnferit imdi veyazaman an arasnda da igal edilmemi bir an, yani bir zaman boluu vardr. kinci

gr ise slam kelamnda ok sk tekrarlanan, Hemadanl Fahruddin rakinin

ifade ettii grtr. yle ki; seri halinde olmayan zaman anlaydr. Bu zamann

balangc ve sonu yoktur. Tanr'nn ncelii zamann bir ncelii deildir, aksine

zamann ncelii Tanrnn nceliinin bir sonucudur. Allah, lemi nce veya sonra

grmez, bir rpda ve blnmez bir idrak ile grmektedir. Bu zaman mml kitab

veya levh-i mahfuzdur ki orada btn tarih, bir tek ezeli imdi iinde

87 M. kbal,Dini Dnce, s. 15015988 M. Aydn,slam Felsefesi Yazlar, s. 160


31/106

25

toplanmtr.89

kbal ortaya konulan iki gr de eletirir. Earilerin grnn anlamszlnn

zaman gereini dtan incelemeye alm olmalarndan gelmekte olduunu syler.

Gerek Eariler gerekse amzn bilim adamlarnn zamanla ilgili teoriyi gelitirirken

bunun psikolojik ynne bakmam olduklarn vurgulamaktadr. kbal bundan

dolaydr ki biri maddi cevherler dieri zamansal cevherler olmak zere, aralarnda

herhangi bir organik ba bulunmayan, iki ayr sistem bulunduunu ifade etmektedir.90

kbal, ilk gre nazaran ikinci grnde daha ileri bir merhalede olduuna inanr.

Fakat Ona gre bu gr de tutarl bir ekilde sonuna kadar gtrlrse kapal kinat

grne ular. Kapal kinat grnde ise yenilik ve sreklilikten bahsedilemez.Byle bir lemde srekli yaratma diye bir ey sz konusu olmaz; byle bir lemde

Gelecekte diye bir ey de olmaz. nk orada istikbal t en bandan izilmi bir hat,

yaratma ise usan verici tekrardan ibaret olur. Bu sonucu nlemek iin zaman arka

arkaya gelen anlardan olumayan bir sre olarak dnmek gerekir.91

kbal zaman kavramn objektif olarak aldmzda onu ksmen anlayabileceimizi,

gerek zamannn bizim karmzda duran ve bizim kendisini saat ve dakikaya

bldmz zaman olmadn, hakiki zaman anlayabilmek iin uurlu tecrbemizin

psikolojik tahlilinden yola kmamz gerektiini sylemektedir.92 kbal, kili zaman

ayrmn Kurana dayandrmakta bir taraftan, Allahn, lemi alt gnde yarattn

bildiren Allah, gkleri ve yeri, ikisi arasndakileri alt gnde iinde (alt evrede)

yaratan sonra da Ara kurulandr93 ayeti varken dier taraftan da bu yaradln bir

anda vaki olduunu syleyen, Bir eyi diledii zaman onun emri o eye ancak Ol!

demektir. O da hemen oluverir, bir gz krpmas gibidir

94

ayetin var olduunusylemektedir. te burada zikredilen ayetlerin ilkindeki seri halindeki zaman olup,

dier ayetin bahsettii ise ilhi zamandr. kbal, Gece ile gndzn birbirini takip

etmesi Ona aittir95

ayetinin manasnn da bu ekilde anlalmas gerektiini ifade

etmektedir. kbalin bu ikili zaman anlay genellikle eserlerinin ounda mevcuttur.

Aadaki iir bu anlaynn tipik bir rnei olarak karmzdadr.

89M. kbal,Dini Dnce, s.102

90 M. kbal,Dini Dnce, s. 10691

M. Aydn,slam Felsefesi Yazlar, s. 15892

M. Aydn,slam Felsefesi Yazlar, s. 15993

Secde, 494 Yasin, 8295

Mminun, 80


32/106

26

Gece ile gndz zinciri (silsilesi) hdiselerin grn tablosudur.

Gece ile gndz zinciri, hayat ile lmn asldr.

Gece ile gndz zinciri iki renkli ipek ipliidir sanki

Bunlardan rer Zat- ilahi kendi sfatlarnn elbisesini.96

kbalin, zaman konusunda Bergsondan etkilendii iddia edilmektedir. zellikle

Bergsonun gelecein Tanr tarafndan nceden bilinmezlii zerindeki srarndan

byk lde etkilenmi ve bu anlayn Kurann kader anlay ile uzlatrma abas

ierisine girmitir. Bu nedenle kbalin, zaman anlayndaki, yalnzca olumsuz tarafnBergsonun etkisi altnda gelitii iddia edilmektedir.97 Mistik Dnya Gr ve

Bergson isimli almada Mustafa Kk, kbalin zaman anlay hakknda unlar

sylemektedir:

kbalden hareketle, belki ilah ve dnyev diye iki ayr zamandan

bahsedebiliriz. lah zaman Allahla birlikte ilah bir btnl olan zamandr, ilah

hayatla zde olan ezel ve ebed olutur. Dnyev zaman ise ilah gcn maddi

oluumun tezahrne zemin olsun diye tecelli ettii, srekli genileyen, byyen,

gemiten gelecee akan bir olutur. Byk mistik iin belki de dnyev zamanla

ilah zaman arasndaki kpr zerinde duran kimsedir diyebiliriz; aksi takdirde Hz.

Peygamberin zamana svmeyiniz zaman Allahtr szn nasl anlayabiliriz98

kbal kader meselesinde saf sre olarak zamann yan sra zamansal olarak yaratmadaki

farklla da dikkat ekmektedir. Yaratltaki hikmeti dardan incelediimizde, yani

zihnen kavradmzda bunun binlerce yllk bir faaliyet olduunu grrz. nk

Kuran Kerim ve Tevratn ifadelerine gre, tek bir ilah gn bin yla eittir. Baka

bir adan bakacak olursak, Tanr iin bu zaman bir gz krpmas kadar bir an

olmaktadr. Bizim amzdan bakldnda ise binlerce yl devam etmi olan bu yaratl

srecinin Tanr iin bir tek olan ayn zamanda blnmez bir hareket, bir gz krpmas

kadar hzl bir fiil haline geldiinin anlalmas, yaratln bizim amzdan sresi ile

Tanr asndan sresinin farklln ifade etmektedir.99

96 M. kbal,Bal-i Cibril (Cebrailin Kanad), ev. Ahmet Kzlkaya, Krkambar Yay., stanbul 2000, s. 65 97 Syed Vahudddin, Muhammedkbalinslama Yaklam zerine Tenkiti Bir Deerlendirme ev.nver Gnay, kbalin Dnce Dnyas, der. Ahmet Albayrak, nsan Yay., stanbul 2006, s. 25298 Mustafa Kk,Mistik Dnya Gr ve Bergson, Dergah Yay., stanbul 2001, s. 18599 M. kbal,Dini Dnce, s. 74


33/106

27

kbal, bu ikili zaman ayrmnn -Tanr asndan ve lem asndan- farknda olaraku

soruyu sormaktadr. Mutlak zamann bu Btn (i) tecrbesi kelimelerle nasl ifade

edilir? Seri halindeki ve Srekli zamann kalbna gre olumu bulunan gnlk dil

imknlarmzn mutlak zamana ait bu i tecrbeyi ifade etmeye yetmediinin bilincinde

olan kbal, bu dncelerini yle bir rnekle aydnlatacana inanmaktadr:

Fizik bilimine gre, sizin krmzy hissediinizin sebebi saniyede 400 milyar frekansl

bir dalga hareketinin hzdr. Eer bu mthi frekans dardan gzlemleyecek ve

saniyede n grlmesinin son snr olan 2000 frekansl bir hzla sayacak olursanz,

bu saymay ancak 6000 ksur ylda bitirebilirsiniz. Yine de ani bir zihn sezite fiilen

hesaplanmas imknsz olan frekanslar elde edersiniz.100

kbal bu rnekle saf zamann (buna ilahi zamanda diyebiliriz) soyut ve tersine

evrilebilir anlardan olumad gereini ifade etmeye almaktadr. te bu zamanda

gemi arkada braklmam aksine yaadmz, hissettiimiz zamanla hareket etmekte

ve ilerlemektedir. Henz karmzda olmayan gelecek ise kat edilmesi gereken yol

deildir, bizler gelecei sadece nmzde buluruz. Gelecein varlndan bahsetmemiz

ise sadece belirsiz bir imkn olduu iindir. Gelecek ancak bir imknlar sahas olarak

karmzda durmaktadr. 101

Zaman organik bir btndr gemi, gelecek ve imdi organik bir bala birbirine

baldr. te organik btn olarak bilinen zamanla ilgili bu kavram, Kuran-

Kerimin diliyle kader olarak isimlendirilmitir. Ancak zamann organik bir btn

olmasn ne slam dnyas ne de bunun dndaki dnyalar iyi anlayabilmilerdir. O bu

yanl anlalmay eletirerek kaderi yle aklamaktadr. kader, imknlar hala belli

olmayan zamandan ibarettir. Baka bir deyile kader, sebep-netice kurallar iinde

ilemeyen zamandr. Tecrb boyutuyla dile getirirsek, kader; bir fikir veya hesap ii

deil, hissedilen bir zamandr.102kbal bu dncelerinin daha iyi anlalmas iin

yle bir rnek ortaya koymaktadr;

Bana mparator Hmayun (Hindistandaki Timur oullar hkmdar) ile ran ah

Tahmasbn neden ayn devirde yasadklar ve iktidar sahibi olduklarn sorarsanz,

ben size bunun herhangi bir mantki sebebe dayanan cevabn veremem.

Verilebilecek yegne cevap udur: Mutlak Hakikat, nitelik bakmndan yledir ki,

100M. kbal,Dini Dnce, s. 74

101 M. kbal,Dini Dnce, s. 75102

M. kbal,Dini Dnce, s. 75


34/106

28

sonsuz var olma imknlar arasnda, bilinen iki imkn, Hmayun ah ile ah

Tahmasbn ayn devirde yaamalarn mmkn klmtr. Kader, olarak adlandrlan

zaman, eyann zn tekil eder.103 Kurandaki ifadesiyle, biz her eyi yarattk ve

her eyin kaderini tayin ettik.104

kbal, bir eyin kaderinin, bir efendi gibi dardan emreden, talihin acmasz eli deil,

her eyin i yetenei olduunu sylemektedir. Yani bunun yaratt imknlar elde

edilebilir ve i bnyesinde sakl olup herhangi bir d bask olmakszn hayatn ak

ierisinde kuvveden fiile karlar. kbalin kadere ykledii bu anlam deerlendiren

Ahmet Akbulut, Hz. mer ile Ebu Ubeyde arasnda Baksana, senin deven olsa da bir

taraf kurak, bir taraf sulak bir vadiye inse, sulak yerde otlatrsan Allahn kaderi ile

otlatm olmuyor musun? Ya da kurak yerde otlatrsan Allahn kaderi ile otlatm

olmaz msn? eklinde geen diyalogu deerlendirmi ve netice olarak kbalin kadere

ykledii anlam ile Hz. merin kader anlaynn benzer olduunu dile getirmitir.105

Bu tespitin ardndan kbalin dncelerine dnecek olursak, kbale gre, gelecek,

tespit ve tayin edilmi deildir. Gelecek belirlenmi bir zaman dilimi olarak deil, geni

bir imknlar sahas olarak dnlmelidir. Bu nedenle bir eyin kaderi, dardan o eye

bask yaparak faaliyet gsteren, nne geilmez bir talih, ans, ksmet deildir. Kader,

bir eyin kendi iinde var olan gtr ve bu g onun mahiyetinde sakldr. 106

Muhammed kbal, slamda Dini Dncenin Yeniden Douu adl eserindeki ilk

konferansna yle balar: inde yaadmz lemin mahiyeti ve umumi terkibi nedir?

Bu lemin terkip ve nizamnda daimi bir unsur mevcut mudur? Bizim onunla

mnasebetimiz ne ekildedir? Bu lem iinde biz nasl bir yer igal ediyoruz ve igal

ettiimiz yere uygun olan hareket tarz nedir?107 Buradaki son soru, kbalin nsan,

kaderi nceden tayin edilmi bir varlk deildir eklindeki bir hkme neredeyse en

batan sahip olduu inancn ele verir. gal ettiimiz yere uygun olan hareket

tarz nedir? sorusu ise insann kendi fiilini kendisinin belirleyeceini ve tercihin

insanda olduunu gsterir.108 kbale gre takdir (kader) fikrine yanl anlam

verilmektedir. Yanl yorumlanan ve deerlendirilen pek ok dier kavramla birlikte,

bu yanl anlamann etkisi Mslman mmeti gerileme anda bir cebri dnceye ya

103 M. kbal,Dini Dnce, s. 75104 Kamer, 49105 Ahmet Akbulut, Allahn Takdiri-Kulun Tedbiri,A...F.D, c. 33, Ankara 1992, s. 134106 M. Aydn,slam Felsefesi Yazlar, s. 129107 M. kbal,Dini Dnce, s. 16108 Muhammed Mnevver,kbal ve Kurani Hikmet, ev. M. Ali zkan, nsan Yay., stanbul 1995, s. 127


35/106

29

da gerek bir koyun srsne evirmitir.109

kbal, kaderin ans ya da ksmet

olarak yorumlanmasna iddetle itiraz eder. Kaderin ans ya da ksmet olarak

grlmesinin, neticesinin insann iradeli davranlara ve eylem zgrlne hakknn

olmayn ve onun snrlar belirlenmi, dna kamayaca bir hayatn olduunu

syler. Sonuta her ne izilip verilmise olmas gerekenin o olduunu zannedecektir.

Bu trl dnceye sahip olmak, bir ey yapmamak ve kanlmaz sonu beklemek

eklindeki tasvirle daha iyi bir tanma kavumu olur. Bu yaklam tarz Mslmanlar

her eyin nceden belirlenip tayin edilmi olduu fikrine sevk etmi, neticesinde bu

dnce ya da inan, insan benliinin tam bir inkr ve reddine sebebiyet verecektir.

te byle dnenleri ve yaayanlar M. Mnevver ilhamdan ve cesaretten yoksun,

bitki ve fosil halini alm kimseler olarak deerlendirmitir. Sonu olarak bu eletiriden

kurtulu iin unu syler, bireysel olarak her fert kendi kaderini semelidir.110

Her eyin belirlenmilii fikri Mslman toplumunu uyuuklua ve kadere raz olma

eklinde anlalan pasiflie itmitir. kbalin kaderin belirlenmilii ve bunun insann

iradesi dnda gerekletii fikrini iddetle eletirdii grlmektedir. Dinamik bir lem

anlayna sahip olan kbal, Kurann ruhuna lemin tamamlanp herkesin durumunun

belirlendii eklindeki bir lem anlayndan daha uzak bir ey olmayacan belirtir.

kbal, kinatn henz tamamlanmadn, kinatta srekliliin varln koruduunu

yle dile getirmektedir:

Hl ara sra kn fe yekun ars gelmektedir ondan,

Zannederim kinat tamamlanm deildir.111

kbal bu argman bir adm daha ileri gtrr. Ve tekerrr reddeder. Tm imknlar ile

kinat harici bir idare merkezi tarafndan nceden belirlenmi midir? Yoksa her eye

zamann ilerleyiine paralel olarak bir tekemml sreci geirmesi iin bir kendini

gelitirme kabiliyeti mi bahedilmitir? kbal zamann ucu ak bir imkn olduunu ve

kinat, mahiyetlerinde dercedilmi olan batini menzilleri sayesinde kendilerini tehir

ve arz eden potansiyellerden yana zengin bulduunu dnr. kbal bunu u ekilde

ifade eder. Bir zaman sreci, zaten izilmi bir izgi gibi telakki edilemez. O,

109M. Mnevver, a.g.e, s. 118

110M. Mnevver, a.g.e, s. 1267111

M. kbal,Bal-i Cibril, s. 21


36/106

30

izilmekte olan bir izgidir, ucu ak imknlarn gereklemesidir.112

kbal, kinatta srekliliin olduunu, bundan dolaydr ki herhangi bir tekrardan

bahsedilemeyeceini sylemektedir. nsann kendi kaderini yaratma istitanda

olduunu yle dile getirmektedir.

Yayor musun? Mutak ol, yaratc ol, bizim gibi ufuklar tut!

Sana uygun olmayan kr; kendi zamirinden baka bir lem kart!

Bakalarnn dnyasnda yaamak, hr insana zor geliyor.

Yaratma kuvveti olmayan herkes, nmzde kfir ve zndktan baka birey deildir.

O, Cemalimizden nasibini almam, hayat aacndan meyve yememitir.

Allahn adam! Kl gibi keskin ol! Sen, kendi dnyann kaderini yarat!113

kbale gre bir ey yaratmak kt dahi olsa bir erdemliliktir. O kadere teslimiyet

fikrini Mslmann tavr olarak deil aksine inanszln bir ifadesi olarak

grmektedir. Bireysel kadere yukarda iirinde ifade ettiimiz ekilde vurgu yapan

kbal, kolektif kadere u ekilde vurgu yapmaktadr. O, Her ferdin bireysel

sorumluluunun yannda kolektif uur gerei toplumlarn kaderinin de bireylerin

kaderleriyle oluacan vurgular. kbal Armaan- Hicazda bu gerei yle dile

getirmektedir Bir araya gelen fertlerin kaderleri de bir milletin kader yldzn

oluturacaktr. Muhammed kbal, slam dnyasnn ve Hindistan alt ktasnn (imdiki

Pakistan) toplumsal olarak yanl kader anlayn ve iinde bulunduu pasifliin

kaderin ksmet ve aln yazs olarak ele alnmasnn neticesi olduunu iirinde ironik bir

tarzda yle dile getirmektedir:

Kbedeki pak Mslmanlar iin bir cennet var,

Gayret erbab Mslmanlara da yine ayr bir cennet var,

Duyurun Hind Mslmanlarna ki, skmasnlar canlarn,

Onlar iin de durduk yerde, ylesine bir cennet var.114

slm dnyasndaki kadercilik anlaynn Grek dncesinin etkisinde olutuunu

syleyerek, ksmet anlayna ve bu terimin ifade ettii kt/alaltc kadercilie


113M. kbal,Cavidname, s. 87

114M. kbal,Armaan- Hicaz, ev. Ali Nihat Tarlan, stanbul 1968, s. 220


37/106

31

iddetle kar kmaktadr. Bu etkinin ve oluan kaderciliin sebeplerini yle

deerlendirir; Klasik gelenekte Mslman filozoflarn sebep-sonu zincirinde ilk

halkaya vararak sonsuz lk Sebepe arlk vererek arac ikincil sebepleri ihmal etmi

olmalar; byle bir abann gerisinde ise Allah, var olan her eyin tek yaratcs klmak

amac yatmaktadr. Bunun yan sra, kaderciliin gelimesine tarihsel sre ierisinde

iki sebep daha eklendi. Birincisi belli dnemlerde siyasal idarenin zulmlerini Allahn

takdirine atfetmek suretiyle onlar hakl karma aray. kincisi de, orijinal slmn

kadere bakna hi de uygun olmayarak retilmi olan hayat motivasyonu gcnn

azalmasyd.115 Kaderi bu ekilde yorumlamak, insan dnya hayatna adm attktan

sonra eylemde bulunma hrriyetine hakknn olmay ve onun, belirlenmi, dna

kamayaca bir kalp ierisine yerletirilmi olmasn gerektirir. Neticede her ne

takdir edilmise onun olmas gerektii sonucuna ulalr. Bunun neticesinde insan,

hayata gn-be gn yabanclaarak gerek yaad an, gerekse gelecek yaamn iyi ya

da ktye gtremez olur. Bu durum hibir ey yapmamak ve kanlmaz sonu

beklemekeklinde tasvir edeceimiz bir yaantya neden olur.116

kbal, bir taraftan temel din kavramlarn bir ksmn felsef dzeyde yeniden

tanmlamaya ve dinamik hale getirmeye alrken, bir yandan da iir vastasyla yanl

bir kader ve tevekkl anlayna saplanm olan, sakat bir tasavvuf anlayyla

kendilerini uyuukluk ve meskenete itmi olan halkn uyarmaya almtr.117te bu

tr iire birka rnek;

Benliini gelitir, zira her takdirden nce bizzat Allah insana senin dilediin? nedir

diye sorar.118

Grld gibi kaderin deimesinin benliin geliimine bal olduunu

savunur. Benlii yceltmenin ve onun yegneliinin srekli olarak altn izerekvurgulayan kbal, kader hususunu benlik ile ilikili olaraku ekilde anlatmaktadr:

Sevgilisine gnln kaptrm bir an kirpiklerini bir an ssleyip hemen

dmee hazr gzya gibi bir idanesi.

Susuzluktan lmek zere bulunan ku hemen gl dalna utu ve idamlasn iti.

Susuzluk atei ile yanp eriyen ku, bir bakasnn hayatn alp onu sermaye

yapt.


116M. Mnevver, a.g.e, s.1278

117 M. Aydn, slam Felsefesi Yazlar, s. 129118

M. kbal,Darb-i Kelim, ev. Ahmet Asrar (Doudan Esintiler iinde), Dnce Yay., stanbul 1981, s.28


38/106

32

Bir an benliini korumaktan fariolma, elmas paras ol, idanesi olma.119

Benliini gelitirmeyenin kaderinin yokluk olduunu vurgulayan kbal, kaderin sabit ve

belirlenmemi olduunu, eer kii kaderine raz deilse yeni bir kader talep

edebileceini syler.

Bir takdirden cierin kan olursa, Allahtan, baka bir takdirin hkmn dile

Yeni bir takdir dilemen caizdir; Allahn takdirleri bitip tkenmez

idanesi misin? Dmek senin takdirindir!

Bir derya msn? Devam senin takdirindir.120

Cevab- ikva adl iirinin sonunda Tanr,

Akl senin kalkann, iman senin klcndr.

Derviim! Yeryznde hilafet senin mirasndr.

Senin nr-i tekbirin her silahtan gldr,

Mslman olduun takdirde tedbirin takdirindir

Eer Muhammed (s.a.v)e vefal olursanz biz sizinleyiz

Bu cihann deeri ne ki Levh ve Kalem sizindir.121

Bu dnya hibir eydir, yaz ve kalem senindir bunlar sana veririz ve bu sayede kendi

kaderinizi kendiniz tayin edersiniz. nsan eer gerekten benliini Mutlak Ego ile

birletirebilirse, Tanr, kaderinin ne arzu ederse onun olaca szn verir. Ayn

fikirlerini Bang- Dera adl eserde u ekilde dile getirmektedir.

Kullukta kl ve plann ikisi de faydaszdr, iman doduu anda zincirler paralanmtr.

Bileinin ne kadar gl olacan kim tahmin edebilir? Allahn kulunun dikkatli

bakkaderi deitirebilir.122

Bal-i Cibril adl eserinde ki Ebu'l -l el Maarri isimli iirinde ise zayfln

hkmn yle dile getirir:

Bir arkada kzartlm ku eti gnderdi bir gn,

119 M. kbal,Esrar ve Rumuz, ev. Ali Nihat Tarlan, Sufi Kitap, stanbul 2005, s. 5455120 M. kbal, Cavidnme, s. 188121 Muhammed Han Kayni, Felsefe Siyaset ve iir Dnyasylakbal, z Yay., stanbul 2002, s. 114122 M. kbal,Bang- Dera, (Kervann ars) ev. Ahmet Asrar (Doudan Esintiler iinde), Dnce Yay.,stanbul 1981, s. 78


39/106

33

Bu kurnaz adam, bylece belki perhizini bozar dedi.

Bu taptaze yemei grnce sylenmeye balad.

Risaletul - Gufran ve lzumu ma la yulzem in yazar Maarri

Yazklar olsun sana ahin olamamsn yazklar olsun,

Gzlerin senin grmemi yaratln iaretlerini

Kader hkiminin hkm udur ite;

Anszn lmdr, zayf olmann bedeli!123

kbal, bu durumun insann gayreti ve benliini gelitirmesinin neticesinde elde

edilebileceini syler. Bu dncenin znn Sen baka olunca o da baka olur

sznde sakl olduunu vurgular. Bu dncelere katlmayp kendi durumlarnn

sebebini kadere ykleyenlere yle seslenmektedir.

Bana gelenler ne zaman icab, ne takdirin zulmdr,

erefini ve yerini kaybediin, kendini ve Allah unutmandandr.124

erefli gnahkrm; hizmetsiz cret almam.

una gnlm yanyor: Ki benim kusurumu takdire balyorlar.125

kbal Cavidnamede bu dnyann insann eseri olduunu dile getirirken tm

sorumluluun bize ait oluunu yle anlatmaktadr.

Grdn bu dnya, bir Tanrnn eseri deildir.

Hem krk sendedir hem de krkta dokunan iplik!

Amellerin ecri ayininin nnde secde et.

nk cehennem, araf ve cennet amelden kar.126

nsan daha yksek bir kadere kavumak ve daha da erefli bir amacn varln

kazanmak iin gereken kuvveti vermesi iin, Allaha dua ile yakarmaldr. Takdiri

123M. kbal,Bal- Cibril, s. 22

124M. kbal,Bal- Cibril, s. 35

125 M. kbal, arktan Haber ve Zebr-u Acem, ev. Ali Nihat Tarlan, Hilal Yay., stanbul 1964, s. 243126

M. kbal, Cavidname, s. 330


40/106

34

tercih etme gcne ve leme hkmetme durumuna kolayca eriilemez.127 kbal, insan

eer var olandan memnun deilse, Allahtan yeni bir kader isteinde bulunabileceini

nsan, gerek kendi kaderine, gerekse iinde yaad lemin kaderine yn verebilecek

gtedir. Bu deiiklikler meydana geldike Allah insan destekler. Yeter ki insan ilk

gayreti gstersin.128

szleriyle ortaya koymaktadr. Cavidname de bu gerei u

ekilde aklar;

Bir takdirden cierin kan olursa, Allahtan baka bir takdirin hkmn dile.

Yeni bir takdir dilemen, caizdir; Allahn takdirleri bitip tkenmez.

Kre-i arzn sekenesi Ben nakdini harcamtr; takdir mefhumunun nktesini

renememilerdir.

Bu ince remiz, bir kelimede gizlidir: Sen baka olunca o da baka olur. Toprak ol, seni

havaya nezrederler; ta ol, seniieye atarlar!

i danesi misin? Dmek senin takdirindir! Bir derya msn? Devam, senin

takdirindir.129

kbal Kurann, phesiz ki, bir kavim kendi durumunu deitirmedike Allah onlarn

durumunu deitirmez130 ayetine atfta bulunarak insann kaderi deitirecek glerle

yaratldn belirterek insann bu glerin farknda olmas gerektiini vurgulamaktadr.

Bundan dolay insan ilk gayreti gstermelidir. nsan ilk gayreti gstermezse,

bnyesinde yatan zenginlikleri ilemezse, ilerlemekte olan hayata iten gelen bir

hamleyle katlma arzusunu duymazsa ruhu sertleir, kalbi katlar ve adeta kendisi l

bir cisim haline gelir. Ancak insann hayat ve ruhunun gelimesi, iinde yaad

lemde karlat gerekler arasnda balant kurmasna baldr. Bu balant da bilim

yoluyla kurulur.131

Muhammed kbal yukarda yer yer ifade etiimiz benlik ve kaderinnemini Cavidname isimli eserinde toplu halde Hallacn dilinden yle

anlatmaktadr.

Kaderden nasibi olann kuvvetindenblis ve lm titriyor.

Cebir, himmeti olan adamn dinidir; erenlerin cebri noksansz kuvvetinden geliyor.



129M. kbal, Cavidname s. 189

130Rad, 11



41/106

35

Pimi adam cebir sayesinde daha fazla olgunlayor; hlbuki pimemi adam iin

cebir, mezar kucadr.

Erenlerin ii, teslim ve rzadr: Zayf olanlara bu kyafet yakmaz.

Ey byle diyen: Olacak bu idi -oldu!ler bu idi ve oldu yinine uydu.

Kaderin manasn anlamamsn; ne Beni ne Allah grmemisin.

Mmin, Allaha niyaz eder ki: Biz sana uyarz - sen de bize uy!

Onun azmi Allahn takdirini yaratyor; sava gnnde onun oku, Allahn oku

olacak!132

kbal insann nceden senaryosu yazlm bir tiyatro oyuncusu olmasna iddetle kar

kar ve bu davrann insana hakszlk olduunu dile getirir.

Byle dnlen insann hi bir ama ve idealinin olamayacan hlbuki insan her

zaman belli bir idealin veya amacn gereklemesi iin aba harcamakta, idealleri ve

amalar iin cann bile feda edebilmektedir. Dolaysyla, kbale gre her zaman belli

bir ideal ve amalarn peinde koan insan bir takm g ve imknlarla yaratlmtr.

Onlarn gelitirilmesi iin aba harcamak veya hi bir ey yapmamak insann kendi

elindedir.

133

Mmini ay ve yldza egemen klan Kurandan imdi dnyay terketme anlam karlyor. Gemite iradelerinde Allahn emri sakl olanlarn

davranlarnda bugn kadere ballk havas seziliyor134

te szn ettii bu yanl kader anlaynn tarihsel ve siyasi kaynan u cmlelerle

anlatr:

Batl yazarizer takm tarafndan ksmet olarak adlandrlan bu kadercilik biraz

felsef fikirlerden, biraz da politik hes

kader,muhammed İkbal'in kader anlayışı-109s-eyyüp yıldırım

Documents