kader,buhari'nin kader konusunda mu'tezile ile münakaşaları-9416

7/31/2019 kader,Buhari'nin Kader Konusunda Mu'tezile ile Mnakaalar-9416

1/22

AifOXL\II (2005), say i, s. 21-42

el-Buhar'nin Kader Konusunda Mu'tezileile Mnakaalar

H. MUSA BAGCIYRD. DO. DR., DcLE . iLAHiYATFAKLTESi

abstract

el-Bukhari's discussions on Qadar With Mu'tazila. While writing his monumental work"al-Jami' al-Sahih", al-Bukbari was influenced by religious and cultural discussion icurrents andby discussions on belief of his time. He wrote some part s in his book as a reaction iresponse to

groups of bid'a (innovative sects). One of the parts is Kitap al-Qadar (Book of Destiny), waswritten agaist Mu'tazila to criticize their interpretation of Qadar. This fact is seen in the Sharhs(Elucidations) of the elucidators who interpreted hadiths of the book.

key words

Al-Bukbari, Kitab al-Qada; Mu'tazila, Innovate Sect (The Group of Bid'a).

Bu makalede el-Buhar! (256/870)'nin el-Cami'u-s-Sahih adl eserinin Kita-bu'l-Kader blmnn tetkiki ve Ehli Hadis'i temsil eden el-Buhari ile ba-langta Kaderiyye, daha sonra Mu'tezile olarak tarih sahnesine kan frkaile kader konusundaki mnakaalarn irdelemek istiyoruz. Bu tartmadael-Buhari'nin Kitabu'l-Kader blm temel hareket noktas olacaktr. Ziraher ne kadar bizzat el-Buhari Kitabu'l-Kader blmn Mu'tezile'ye bir red-diye olarak oluturduunu aka ifade etmese de gerek kulland bab ba-lklar gerekse kader kitabnda tasnif ettii hadisler, kaderi telkin etmesi vedorudan kaderi n ispatna ynelik olmas nedeniyle, onun Mu'tezile'ye kar

yazlan bir reddiye olduu kuwetle muhtemeldir. Ayrca Kitabu'l-Kader'iniinde kullanlan ayetler ve bu ayetlerin yorumuna ilikin grler, hep ka-deri ispatlamaya matuftur.

el-Buhari'nin kader ile ilgili grlerini bab balklarndan, bu balklar-daki yorumlarndan ve mteakiben tasnif ettii hadislerden tespit etmeye


2/22

22A i fOXLV I (2005), say i

alacaz. Ayrca el-Buhari'nin el-Camiu's-Sahih'i hakknda yazlan erh-ler, onun kaderle ilgili grleri hakknda fikir vermeleri bakmndan bizcenemlidir. Bu erhler, 'el-Buhari'nin hangi bab balklarn ve bu bablarnyorumuyla ilgili ifadelJri ve hangi hadisleri Mu'tezile'nin reddi mahiyetin-de getirdiine k tudcak niteliktedir. Dolaysyla erhlerin el-Buhari'nindncelerini anlamarhz asndan byk nemi olduu aktr.

Bizim bu tartmad~ amacmz azami derecede objektif davranarak heriki tarafn delillerini ortaya koymak ve grlerini olduu gibi yanstmaktr.

Ayrca el-Buhari'nin e~-Sahih'ini ve zellikle konumuzun mihverini tekileden Kitabu'l-Kader'i Hangi amala, kimlere kar ve hangi sosyal ve klt-rel ortamda yazdn lortaya karmaktr. Bu tartmalar esnasnda el-Bu-hari'nin kader konusundaki grleri de tetkik edilmi olacaktr.

iel-Buharl'nin Kitabu'l-Kader Blmn Yazmasnn Amac

Hi bir eser, iinde bJlunduu an siyasi, sosyal, tarihi, dini ve kltrelyapsndan soyutlanariaz. Gerek el-Buhari'nin es-Sahih'i gerekse dier ha-dis klliyat, sz konulsu edilen ortamlardan azade meydana getirilmi de-

,ildir. Ehli Hadis tarafndan yazlm hadis klliyatnn telif amalarndanbiri de kendileri ashdan tehlikeli bir ekilde gelime gsteren bid'atlar

i

yok etmek, yok olma tehlikesiyle kar karya olan snneti ihya etmek vesnnetin nnde engelolan frka mensuplarnn grlerini bertaraf et-mektir. Nitekim bn Hacer, Tabiin asrn n sonlarnda asarn tedvini ve ha-berlerin konularna g're tasnif edilmesinin nedenini, alimlerin eitli e-hirlere dalmas ve Hariciler, Rafziler ve kader mnkirlerinin (Mu'tezile)bid'atlarnn oalma~yla aklamaktadr.1 Bir anlamda bn Hacer, hadisle-

rin tedvin ve tasnifini oalan bid'at tehlikesine kar bir tedbir olarak ka-bul etmektedir. Bu doru bir tespittir. Sz konusu hadis mecmualarnnblmleri ve onlarn ~lt balklar (bab balklar) mellifinin konuyla ilgiligrlerini yanstacaR niteliktedir. el-Buhari de el-Camiu's-Sahih adl eseri-ni olutururken yaad asrn sz konusu dini ve kltrel yapsndan ve o

i

dnemdeki itikadi tartmalardan etkilenmitir. Onun eseri bu atmosfer iin-de ekillenmitir. O, ~s-Sahih'inin baz blmlerini bid'at frkalara reddi-

i .

ye mahiyetinde oluturmaya almtr. bn Hacer (852/1448)'in yoru-muna gre el-Buhari! Kitabu't-Tevhid'i Kaderiyye ve Cehmiyye'ye, Kitabu'l-Fiten'i Hariciler'e, Kitabu'l-Ahkam' da Rafzilere reddiye olarak yazmtr. 2

bn Hacer. Hedyu's.sariJ (Mukaddime), Daru'I-Ma'rife , Beyrut, Tarihsiz, I, 6.l bn Hacer, Fethu'.bcirf,/ XIII, 290; .el-Kastaani, rcidu's-sciri, X, 344; M. Hayri Krbaolu,

Ashcibu'l-Hadis'in Akaid Edebiyat, Islami Ar. De; Say: 5, Ekim, 1987, s. 80 ; Kamil akn,Buharl'nin Murcie ile man Konusunda Tartmas, AF der. Ankara, 1992, XXXII,184.


3/22

el-Buharl'nin Kader Konusunda Mu'tezile ile Mnakaa/an -------- 23

el-Buhari, Kitabu'l-man' ise Murcie'ye reddiye mahiyetinde kaleme alm-tr.:! el-Buharl'nin reddiye yazd bu drt frka, yani Kaderiyye, Cehmiyye,Haridier ve Rafizller bid'at frkalannn ban ekmektedirler.4

arihlerin yorumlanna baklacak olursa el-Buharl'nin, eserindeki Kita-bu'l-Kader blmn kaderi reddeden Mu'tezile frkasna bir reddiye ola-rak yazm olmas kuvvetle muhtemeldir. nk bu blmn bab balkla-n, bu balklar ierisinde kulland hadisler, hatta bab balklan ierindeserpitirdii ayetler ve bu ayetlerin izah mahiyetinde yapm olduu ak-

lamalar bunu aka gstermektedir. el-Buharl'deki kader blm on altbabtan olumaktadr.s el-Buhari, on alt babn baln ayetlerden, hadis-lerden ve fkhi mahiyetteki ibarelerden oluturmutur. 0, kadere iman ileilgili hadislere de Kitabu'l-man blmnde yer vermitir. Bu yzden "el-Buhari'nin fkhi grleri bab balklanndadr" sz mehur olmutur. el-Buhari'nin bu zellii nedeniyle onun kaderle ilgili grlerini bab balk-lanndan, burada kulland ayetlerden, hadislerden ve bunlarla ilgili yapt- yorumlardan renmek mmkndr.

Yukanda da belirttiimiz gibi bn Hacer, el-Buhari'deki baz blmlerin

baz frkalara reddiye olduunu belirttii halde, kader blmnn Kaderiy-ye'ye reddiye olmasndan bahsetmemektedir. Oysaki bn Hacer'in de iin-de bulunduu el-Buhari arihleri, kader blmn erh ederken baz babve hadislerin Kaderiyye'ye bir reddiye olduklann ifade etmektedirler veKaderiyye'nin grlerini eletirmektedirler. rnein, el-Ayni (855/1451)kader blmnn 5. babndaki "Ameller sonlanna gredir," hadisinin, "n-san kendi iinin malikidir, hayr ve erri semekte muhtardr," diyen Kade-riyye'ye kar kesin bir hccet olduunu ifade etmektedir.u Yine o, 13. bab-ta Felak suresinin . ve 2. ayetlerini delilolarak getiren el-Buhari'nin kulunkendi fiilini yarattn iddia eden kimselere (Kaderiyye) bu ayetin bir red-diye olduunu belirtmektedir.? el-Kastallani (923/1517) ise Felak suresi-nin ilk ayetlerinin Allah'n her eyi yarattna delalet ettiini, bu suredekulun fiilini yarattn iddia edenlere (Kaderiyye) bir reddiye olduunuifade etmektedir.8 bn Hacer de el-Buhari'nin Felak suresinin ilk ayetini

3 Bu konuda yaplan bir aratrma iin bkz: Kamil ak, Buharf'nin Murcie ile man KonusundaTartmas, AF. Der. Ankara, 992, XXXII.

4 A.y.

5 el-Bhari. 82 Kader , (VII, 210).b el-Ayni, Umdetu'l-kdrf erh sahfhi'I-Buhdrf, daretu't-Tba'ati'l-Muniriyye, Msr, Tarihsiz, XI,

153.

? el-Ayni, a.g.e, XI, 60.M el-Kastallani, rddu's-sdrf li erhi sahfhi'I-Buharf, el-matba'tu'l-Meyrnene, Ms; 1306, IX, 343.


4/22

24 A ifO x l.vi (2005), say i

Kaderiyye'ye reddiye mahiyetinde getirdiini ifade etrnektedir.9 el-Ayni,16. babta geen hadisiri Allah'n hidayeti ve dalaleti yaratmada tek olduu-nu, kullara iman ve k~rden murad ettii eyin iktisabn takdir ettiini veKaderiyye'nin iddia ettii gibi bunun kullarn fiillerinin yaratcs olmad-na bir nas olduunu aklamaktadr. 10 el-Kastallani, 16. babtaki hadisi yo-rumlarken yle demektedir: Ehli Snnet mezhebinin gr udur: Allahkullarna iman ve kfurden murad ettiini kazandrmaya muktedirdir. BuKaderiyye'nin iddia ethi gibi kullarn fiillerini yaratmas eklinde deil-

dir.ll

el-Kastallani, bulbabta geen A'raf suresinin 43. ayetiyle ilgili Mu'te-zile mezhebinin insann hidayeti konusundaki grn zikretmekte vebunun tutarl olmad~n ifade ederek eletirmektedir. 12 bn Hacer, 4. bab-taki hadislerde verilen! anlayn, her ne kadar kendilerinden sadr olsa dakullarn fiillerinin Allah'n ilminde sabk olup onun takdiriyle vuku buldu-unu ifade etmekte velbu hadislerin Kaderiyye'nin grnn sarih olarakbatllna delalet ettiiini belirtmektedir. 3 Yine bn Hacer, 9. babtaki EbuHureyre hadisiyle ilgiii bn Battal'n yorumunu verdikten sonra "ByleceKaderiyye ve Cebriye'Ain gr reddedilir" demektedir. 14 Son olarak bn

i

Hacer, HZ.Adem ile HZ.Musa'nn tartmas hadisinin son ksmn Hz.Pey-gamber'in "Adem Mus~'ya galebe ald" ifadesiyle bitirdiini ve onun kade-ri inkar eden Mu'tezil~ gibi mmetinin bir ksmn uyarmak amacyla yapt-n aklamaktadr.lsl el-Buhari'nin bab balklarnda kulland ayetler vesahabeye ait grler ve onun bunlar izah mahiyetindeki yorumlaryla bir-likte arihlerin naklediimiz yorumlar, el-Buhari'nin kader kitabn Kade-riyye'ye kar yazdrin bir gstergesi olarak kabul edilebilir.

iel-Buharl'nin Mu'tezill evre ile Mnasebeti

iel-Buhari'nin gerek el-Camiu's-Sahih'inde Kitabu't-Tevhid (Kitabu't-Tevhidve'r-Red ale'l-Cehmi"ye ve ayrihim), Kitabu'l-Kader, Kitabu'l-Fiten, Kita-bu'l-man gibi blmlerinde ve gerekse bir dier eseri olan "Halku Ef'ali'l-bad"da ele ald ko~ulardan anlaldna gre, o, itikadi meselelerle ya-kndan ilgilenerek, selef inancna aykr grler ileri sren Cehmiyye, Mu'-tezile, Havark ve ia bezhepIerini tenkit eden ve bylece Ehli Snnet mez-

, ibo Ho", ""'""'bdrll "m i ,"h~i'I.b"h",',D,ru'I.M,',"" ""ru', T'riMi" XI,514.LO el-Ayni. a.g.e, XI, 63. iL I el-Kastalhini, a.g.e, iX, 345.12

el-Kastallan, a.g.e, IX, 345.13 .

bn Hacer, a.g.e, XI, 498.14 . i

bn Hacer, a.g.e, Xl, 504.15 . . bn Hacer, a.g.e, Xl, 53.


5/22

el-Buharl'nin Kader Konusunda Mu'fezile ile Mnakaa/an _25

hebinin oluumuna katkda bulunan Snni alimlerdendir. i6 el-Buhari, zel-likle Ehli Hadis-Ehli Rey mcadelesinde, Ehli Hadis kanadnda yer almaytercih etmitir. O, Ehli Rey'i temsil eden Ebu Hanife ve ashabna eletirileryneltmi ve baz konularda onlardan farkl dndn belirtmitir. 1 7el-Buhari, Hanefilerden Bilhassa iman-am el mnasebeti konusunda ima-

nn sz ve amel olduunu belirterek onlara kar tavr almtr. Onun yaa-d dnemde Kur'an'n mahluk olduu (halku'l-kur'an) ve kader meselele-ri de youn olarak tartlan konular arasndadr. el-Buhari'nin yaadmuhitteki Kelarn tartmalara baktmz zaman pek ok frka ve mezhe-bin bulunduu grlmektedir. Onun asl memleketi Buhara olmakla birlik-te Belh, Badat, Nisabur, Mekke, Basra, KOfe, am, Askalan, Msr, Cezire,Hms ve Dmak gibi ilim merkezlerine hadis toplamak iin urad vebazlarnda uzun zaman kald bilinmektedir. iB el-Buhari 6 sene Hicaz'da,5 sene de Basra'da kalmtr. 19 Onun 5 yl Basra'da kalm olmas, Kaderi!Mu'tezili evre ile mnasebeti asndan nemlidir. Bilindii gibi Basra ku-

rulduu gnden itibaren hep problemli olmu, siyasi ayaklanmalara mer-kez tekil etmi, kelami ekollere odaklk etmi ve hepsinden nemlisi riva-

yetlere septik anlayla bakan Mu'tezile mezhebinin nemli bir merkeziolmutur. 20 Baka bir deyile buras hem bilimsel ve felsefi okullarn hemde eitli dinsel ynelilerin tartld bir yer idi. Burada Kur'an'n mahlukolup olmad, amel-iman mnasebeti ve Allah'n kudreti karsnda insa-nn zgrlk alannn bulunup bulunmad (kader, ihtiyar ve cebr) gibiitikadi sorunlar youn bir biimde tartlmtr. 2 i el-Buhari'nin yaaddnemin nemli bir meselesi olan Kur'an'n yaratlmas (halku'l-Kur'an)meselesi Mu'tezile ile Ashabu'l-Hadis arasnda nemli tartma konularn-dan biridir. Bu meselenin el-Buhari'yle alakal ksmna deinmekte fayda

vardr. el-Hakim Ebu Abdillah yle diyor: el-Buhari 250 ylnda Nisabur'ageldi. Halk hadis dinlemek iin akn akn yanna gidiyordu. Bir gn adamnbirisi kendisine Kur'an'n lafz olup olmadn sordu. el-Buhari u cevabverdi: "Fiillerirniz mahluktur, lafzlarmz da fiillerimizin bir parasdr." Onun

16 Yusuf evki Yavuz, Buharf mad (Akaide Dair Grleri), DA, (st, 992) vi, 37217 Bu konuda detayn bilgi iin bkz: M. Hilmi Merttrkmen, Buharl'nin Ebu Han (fe 'yetirazlar ve

Aralardaki htlafla' (Baslmam Doktora Tezi), Erzurum, 1976.IS ez-Zehebi, Siyeru a'lami'n-nubelcl, Beynt, 1990, XII, 394; Kr: Hasan Kurt, Orta Asya'nn

slmlana Sreci (Buhara I1I ei) , Fecir yay. Ankara, 1998, s. 304 ; Kasm Kufrah, Buharfmad, MEB. A, st. 1986, II. 771; Talat Koyiit. Hadis Tarihi. s. 251.

19 Kufral. Buharf rnad. II. 771.

20 M. Emin zafar, "Polenik Tr Rivayetlerin Gerek Mahiyeti", slclmiyat i(1998) say 3, s. 32.21 elaude eahen, Douundan Osmanl Devletinin Kuruluuna Kadar slamiyet. Bilgi yay, st.

1990. s. 80.


6/22

26/ if O X J ..V I (2005) , say i

bu sz byk ihtilafa yol at. ok gemeden Muhammed b. Yahya ez-Zuhli halk onun aleyhi'ne kkrtarak: "Bunu kim sylerse bid'atidir. Onunne meclisine oturulur, rie de kendisiyle konuulur." Halk el-Buhari'nin me c-lisine gidenleri bid'athkla itham etmitir. el-Buhari'nin meclisine kendi-siyle ayn gr paylJan Muslim b. Haccac ve Ahmed b. Selerne dndakimse gelmemitir. Bi~ defasnda Muhammed bn Yahya, Muslim'e hitapederek: "Dikkat edinii! Kur'an'n yaratlm olduunu syleyen, meclisi-mizde oturmasn!" deki, Bunun zerine Muslim ridasn san n n zeri-

ne kaldrm ve ayaa kalkarak ondan (bn Yahya) yazd her eyi kendisi-ne gndermitir. el-B~hari hayatnn tehlikeye dmesinden endielenerek

Nisabur'dan aynlmt~.22Grld gibi bu lolay, o dnemde halku'l-Kur'an, kader, ihtiyar, cebir

gibi konulann nasl youn bir ekilde tartldn ak bir biimde gster-mektedir. Az nce d~ belirttiimiz gibi Basra ehrinde pek ok Mu'tezilialim yaam olup ora's i'tizalin merkezi durumundadr. Vasl b. Ata (1311

748) Basra'da tahsilidi gerekletirmitir. O burada Cehm b. Safvan (1281746), Bear b. Burd ~e Amr b. Ubeyd ile tanmtr ve Amr'n kz karde-

iyle eVlenmitir.23kr b. Ubeyd (145/162), brahim en-Nazzam (2201835) Ebu'l-Huzeyl e-'Nlaf (226/840) da Basra'da uzun sre ikamet edenMu'tezili imamlardan'dr.24 el-Buhari'nin eserinin Fiten blm 10. babnilk hadisinin senedinde "an raculin lem yusemmihi" eklinde bir ravi mp-hem olarak zikredihAitir. Bu mphemlik senedde bulunan Hammad b.Zeyd'den kaynaklanclaktadr. el-Buhari de bu mphem kiiyi tanmas kuv-vetle muhtemel olmbkla beraber onun kimlii konusunda her hangi biraklamada bulunmaltr. bn Hacer'in yorumuna gre ismi tesmiye ed il-

i

meyen kii Mu'tezile'nin eyhi ve kt bir zabta sahip olan Amr b. Ubeyd'dir. Mua1tay b. Kl el-Bekceri (762/1361)25 bu ahsn Hiam b. Hassanolduunu sylese depbn Hacer'e gre bu uzak bir ihtimaldir.26 el-Buhari'nin bu ahsn Amr b. Ubeyd olduunu bildiinden kuku yoktur. e-afiihadislere olumsuz b~kan ve kendisiyle bu konuda tartmaya giren kiininismini veya mensubJ olduu frkay belirtmedii gibi el-Buhari de Mu'tezi-le mezhebine mensup olmas nedeniyle onun ismini aka zikrederek ona

zl bn Hacer, Fethu'l-bdrf, II, 203-204.23 Neet aatay, Vasl b. Ata mad. MEB. LA, XIII, 219.24 Bu konuda geni bilgi iin bkz: Osman Aydnh, sldm Dncesinde Aklfleme Sreci, Ankara

Okulu, Ankara, 2001, s.' 93-132; Basra'da yaayan alimler iin bkz: W Montgomery Watt, sldmDncesinin Teekkl Devri, (ev: Ethem Ruhi Fah) Umran yay, Ankara, 1981, s. 131.138.

25 Haymddin ez-Zirikli, ei-Nlam, Dam'I-lm, Beynlt, 1992, VII, 275."lb bn Hacer. a.g.e, XIII. 3 2 .


7/22

el-Buhari'nin Kader Konusunda Mu'tezile ile Mnakaa/or - _27

bir deer atfetmekten kanm olabilir. Aslnda bu durum el-Buharl'ninMu'tezile'ye kar tavrn ortaya koymaktadr. Netice itibariyle gerek el-Bu-har'nin 5 yl Basra'da kalm olmas, gerekse onun Mu'tezill evre ile direk

mnasebeti, onun Mu'tezile'nin grlerini deerlendirme ve eletirmeimkann bulmasna frsat vermitir. O, gerek Basra'da Mu'tezile ile gereksegezdii dier ilim merkezlerinde Rafziler, Mmde, Cehmiyye, Hariciler veia gibi bid'at olarak kabul ettii bir ok frkalarla karlama ve temasimkan bulmutur. te el-Buhari bu youn tartmalar ierisinde el-Camiu's-Sahih adl esrini 16 yl sre zarfnda yukarda isimlerini belirttiimiz ehir-

leri dolaarak ve zellikle Basra'da ve dier ehirlerde eitli frkalarn yo-un tartma atmosferi iinde ilmi seyahatleri neticesinde oluturmutur.27

Mu'tezile'nin Kader Anlay

el-Buharl'nin Mu'tezile ile kelami alandaki tartmasna gemeden nceMu'tezile'nin kader konusundaki anlayna ksaca temas etmek faydal ola-

caktr. Kader meselesi konusunda ilk defa gr beyan eden kii Ma'bed b.Halid el-Cuheni (80/699)'dir. O, el-Hasen el-Basri (1101728)'nin meclisine

devam edenlerdendi. Basra'da bu gr yaymaya balad zaman Amr b.Ubeyd (1451762) de ona katlm, Basra halk da onun peinden gitmi-tir.2H Muslim'in es-Sahih'inde de Basra'da kaderin nefyi konusunda ilk ko-nuan kimsenin Ma'bed el-Cuheni olduu nakledilmektedir. Bu rivayete grebata Ma'bed olmak zere bu gre sahip olan kimseler "kaderin olmad-n ve her eyin yeniden meydana geldiini" (La kadera enne'l-emra unu-fun) savunmaktadrlar. 29 Ma'bed'den sonra ayn grleri savunan ve ya-yan kii Gaylan ed-Dmaki (10l/721)'dir.30 Kaderiyye frkasnn bu ikiahsiyetinin kaderin nefyi konusundaki fikirleri, onlarn takipileri olan

Mu'tezile imamlar tarafndan benimsenmi ve sistemli hale getirilmitir.Mu'tezile mezhebinde kaderin nefyi ve insan iradesinin hrriyeti meselesiadalet prensibi iinde mtalaa edilmitir. Bu prensibe gre Allah adil olupkullarna asla zulmetmez. nsan hrdr. nsan kendi fiilini kendisi yaratr.Allah kullarna bir eyi yapp yapmama gc vermitir. Eer insan her han-gi bir eyi yapmak hrriyetine sahip deilse, o insann iledii kt veya iyiamellerden dolay ceza veya sevap grmesi manasz olur. Eer Allah belirli

27 Muhammed Ebu Zehv, el-Hadfs ve'l-muhaddism, Daru'l-Fikri'l-Arabi, Msr, Tarilsiz, s. 378.28 Takiyuddin Ahmed el-Makrizi, Kitabu'l-htat ve 'I-asar, Msr, 1324, V , 181."l9 Muslim. man 1 Ho: 1 (1,36-7).:ll Erken slami dnemdeki ilk tartmalar iin bkz: lhami Gle; Allah'n Ahlakflii Sorunu,

Ankara Okulu yay, Ankara, 1998, s. 78-81 ; H. Musa Bac, Kader nancnn Siyasetle likisi veBu likinin Hadis Uydurmadaki Rol, DF der. Diyarbak; 2000, II, 105-131.


8/22

28mimX L V I (2005) , sayi

fiilleri yapmaya zorlam farz edilirse, Allah'n o fiillerden dolay bir insancezalandrmas zulm' olur. Allah'n mutlak adaletinin gereklemesi iininsan hibir tesir altrida kalmadan kendi fiilini kendisi yapmaldr. radehrriyeti olmayan birI insann sorumlu tutulmas, Allah'n adaletiyle ba-damaz.:!! Mu'tezile bu dnceyi destekleyen bir ok ayeti delil olarak

getirmektedir. 32 iMu'tezile'nin ortaya koyduu bu dnce, Ehli Snneti temsil eden el-

E'ar (324/942) ve ei-Maturidi (333/944) tarafndan iddetle tenkit edil-

mi ve bu mezhep Hk.Peygamber'e isnad edilen "Kaderiyye bu mmetinMecusileridir"33 szyle zemmedilmitir.34 el-E'ari fiillerin yaratcsnn Al-lah olduunu, insann da bu yaratlm fiilleri kesbettiini savunmutur.35

el-Maturidi ise Allah'h km iradesini kabul etmi ve kesbin kulun bir eyeniyet ve azmetmesi ile hasl olacan savunmutur.36 Bilindii gibi EhliSnnet'in akaid esasl~r Ehli Hadisi Ashabu'l-Hadis tarafndan belirlenmi-ti. el-E'ari ve el-Mat'uridi, Ehli Hadis izgisinde hareket etmi ve bunlar

i

daha nceden Ehli Hadis tarafndan oluturulan akaid esaslarn akl iledesteklemi ve Mu'te~ile'ye kar Ehli Snnet'in akaid esaslarn savunmu-

lardr. Burada el-E'a'rt ve el-Maturidi'den daha nce yaam ve Ashabu'l-Hadis'ten kabul edil~n el-Buhari'nin eserinin kader blmndeki kaderanlayn ve Mu'tezile ile olan mnakaasn irdelemeye geebiliriz.

el-Buharl'nin KaderiAnlay ve Mu'tezile ile Mnakaalar

Ashabu'l-Hadis'e gre kader, takdir manasna masdar olup, Allah'n eyayyaratmazdan nce eyann miktarlarn, ahvalini, icad zamanlarn takdiredip bilmesidir. Sabik olan bu ilmi gereince de onlar icad eder. man,

kfr, hayr, er, merifaat, zarar gibi btn durumlar Allah'n ezeli ilmi veiradesinden sad r oJr. Btn bunlarn hepsi kendisinden baka ilah olma-

yan ve yaratc buu/ayan Allah'u kudreti ve esitiyle hasl olur. Onun

31 Kadi Abdulcebbar, erliu'l-usul'l-hamse, Mektebetu vehbe, Kahire, 1996, s. 301 vd. Ayrcabkz: 336-350; Kemal Ik, Mu'tezile'nin Douu ve KeIdmfGrleri, AF yay, Ankara, 1967,s. 69; Mir Veliyyuddin, Mu'tezile, sldm Dnce Tarihi, Editr: M.M. erif, nsan yay, st, 1990,Il, 236; Muhammed Eliu Zehra, Tarihu'l-mezahibi'I-sldmiyye, Daru'I-Hadis, 1987, s. 127.

32 4, Nisa , 40; 9, Tevbe, 7 ; 30, Rum, 9; 10, Yunus 44; 2, Bakara, 281, 286.: : Eba Davud 34 Sunne, Kader 7 (lv, 222). Bu hadisin mevzu olduunu gsteren kaynaklar iinbkz: bnu'l- Cevzi, el-Mevzuat, Daru'l.Fikr, B.y.y., 1983, I, 274 ; e-evkani, el-Fevaidu'l-

mecnu'a, Kahire, 1960, s. 502; es-Suyuti, el-Led1i'l-masnu'a, Daru'I-Kutubi'I-lmiyye, Beyrut,1996, . 133, 134 ; bn Arrak, Tenzfhu '-eri'a, Daru'l-Kutubi'I-lmiyye, Beyrut, 1981, s. 316.

34 Ebu'l-Hasen el-E'ari, e'l-bdne an suli'd-diydne, Mektebetu Daru'I-Beyan, 1993, s. 39, 140.35 el-E'ari, Kitabu'l-Ium'a', s. 69.:J6 Ebu Zehra, a.g.e, s. 182.


9/22

el-8uharf'nin Kader Konusunda Mu'fezile ile Mnokaa/ar -------- 29

mlknde Onun hkm ve takdirinden baka hibir ey cereyan etmez.37

Bu konuda Abdlkerim bnu's-Sem'iin (562/1167), Ehli Snnet'in gr-n yle zetlemektedir: Bu konuyu bilmenin en iyi yolu, akl ve kyasdevreye sokmakszn kitap ve snnete bal kalmaktr. Kim kitap ve sn-netten saparsa, o snrsz sahada hayret ve daliilete der ve kalbi mutma-in olmayp ifa bulamaz. nk kader Allah'n kendisine tahsis ettii birsrdr ki, onun nne ektii bir perde ile Allah onu beerin akl ve idrakinekapamtr. Onu Allah bildirmedike ne peygamber ne de yakn melekleri

bilir.38

bnu's-Sem'iinl'nin bu ifadeleri, btn hadisilerin benimsedii birgrtr. el-Buhar de kaderi Allah'n eyay yaratmadan nce miktarlarn,ahvalini takdir edip bilmesi ve her eyin Allah'n bilgisi erevesinde ger-ekleecei anlamn ifade eden bab balklar koymutur. Kader kitabnn2. bab bal olarak o, "Allah'n ilmi zere yazan kalem kurudu" ifadesinive arkasndan "Allah onu bir ilim zere saptt" (45 Casiye 23) ayetiniserdetmitir. Bunu muteakiben Hz.Peygamber'in Ebu Hureyre'ye "Senin

karlaacan mkadderat yazan kalem kurudu" szn ve "leha siibiku-ne" (23 Mu'minun, 61) ayeti iin bn Abbas'n "Onlar iin saadet (Allah'n

ilminde) sabk olmutur"39 yorumunu nakletmitir. Bu nakiller el-Buharl'ninkaderi nasl yorumladn aka ortaya koymaktadr. Ona gre kaleminkurumas, Allah'n hkmnn deimemesi demektir. Ashabu'l-Hadis'inyorumuna gre kalemlerin kurumas Allah'n eyann miktarn ilm-i sab-knda takdir buyurmas ve levhi mahfuza yazlma iinin tamamlanmasdr.Yaz yazan kalem kurursa, onunla fazla veya eksik bir ey yazma imkankalmaz.40 O, bu grn ayetle de destekleyerek ayeti 'ezelde ilmiyle onusaptt' manasnda serdetmitir.41 el-Buhar!, bn Abbas'n "onlar hayrdayarrlar ve onlar onun iin nde gidenlerdir" (23 Mu'minun 61) ayetihakkndaki "onlar iin saadet ne gemitir" yorumunu kendi kader anlay-na bir destek olarak nakilde bulunmutur. Buna gre hayrda nde giden-lerin nde olmalarnn nedeni Allah'n ilminde ve takdirinde onlarn saa-det zere olmalarndan dolaydr.42 el-Buharl'nin bu babta serdettii hadisde nceden tayin ve tespit anlamnda bir kader inancn destekleyecek ni-teliktedir. mran b. Husayn'n rivayetine gre bir adam HZ.Peygamber'e

37

el-Kast alla ni, a.g.e, iX,328 ;

el-Ayni, a.g.e, XI,45 ;

bn Hace; a.g.e, XI,477.

38 en-Nevevi, Sahfhi muslim bi erhi'n-Nevevf, XVI, 196 ; bn Hace; a.g.e, XI, 477; el-Ayni, a.g.e,XI, 145; el-Kastallani, a.g.e, IX, 328.

39 el-Buhari, 82 Kader 2, (VII, 210).40 e-Nevevi. a.g.e, XVI, 198.41 el-Ayni, a.g.e, XI, 147 ; el-Kastallani, a.g.e, IX, 331.42 el-Kastallani, a.g.e, IX, 331 ; bn Hacer, a.g.e, XI. 492.


10/22

30 A i f O X L V I (2005) , say i

Cennet ehli ile Cehennem ehli bilinir mi diye sorduunda o, evet, diyor.Adam o zaman "ydyse (ezelde bunlar biliniyorsa) alp amel ileyenlerniin amel ediyorlar? dediinde, Hz.Peygamber "Herkes ne iin yaratlm-

sa onun iin alr,lyahut kendisi iin kolaylatr~p hazrlanan ey iinalr." demektedir.43 Muslim'de geen rivayette Imran, Ebu'l-Esved ed-Dueli'ye "Ne dersin, linsanarn bugn yapmakta olduu ve hakknda abagsterdikleri ey, on1ara takdir edilmi ve gemite haklarnda kaza buyu-,rulmu bir kader midir? Yoksa geleceklerine ait Peygamberlerinin kendile-

rine getirdii ve haclarnda hccet sabit olan bir ey midir? diye sormu-tur. O da "Bilakis haklarnda hkm verilmi ve gemi bir kaderdir" eklin-

.1

de cevap vermitir. Imran, bu zulm olmaz m? deyince, o, "Hayr her eyiAllah yaratm ve orlun mlkndedir. Ona yaptndan sorulamaz" demi-~ir. Bunu tasdik iin:de ems suresinin 8. ayetini delil olarak getirmitir.44

bn Hacer bu son rivayetle ilgili olarak Kadi Iyaz'dan unu nakletmektedir:"mran, bu rivayettJ Ebu'l-Esved'e Kaderiyye'nin phesini ihsas ettirmi-tir."45 Bu hadisten Jnlaldna gre mran'la Ebu'l-Esved arasnda geenbu diyalog, Kaderiyfe'nin 'nsan davranlarnn nceden takdir edilmediive nceden takdir edilmi olsayd bu zulm olurdu' eklindeki inancnnbir reddiyesidir. Eb~'l-Esved, ayn rivayet iinde bunu HZ.Peygamber'denbir rivayet nakletmdk suretiyle reddetmektedir.46

Bu diyalog, o dhemde sahabe arasnda Kaderiyye'nin grlerinin tar-tldnn ak bir kantdr. Bu hadis, kader tartmalarnn hadislere yan-smasnn bir iareti! olarak kabul edilebilir. Buradan hareketle sz konusuettiimiz el-Buhari l~adisi (mran'n hadisi) de Kaderiyye'nin bir reddi ma-hiyetindedir. Neticd itibariyle Ehli Snnete gre Bu hadisler kaderi ispat

etmektedir. Vaki odn her ey Allah'n kazas ve kaderiyledir. O yapt ey-lerden sorulmaz, Mhlk ona aittir, dilediini yapar ve Malike mlknde iti-raz olmaz. nk Alah'n fiilleri iin bir illet aranmaz.47 Dolaysyla Allah'nilminde olan her ey, o bilgi erevesinde gerekleecektir. Allah'n ilmindeve takdirinde bir degime sz konusu olamaz. Mu'tezile de Allah'n kainat-ta her eyi bildiini/ve zat ile alim olduunu ve her eyi nceden bildiinikabul etmektedir. Sz konusu bu mezhep ezeli ilimle insan iradesi arasn-da bir atma grrrlemektedir.4M Bu konuda Ehli Snnet ile Mu'tezile ara-

43 el-Buhari, 82 kader J (VII, 211).44 Muslim. 46 Kader 1, Hn: 10, (lv, 204).45 . bn Hacer, u.g.e, XI, 493.

46 Muslim, 46 Kader 1, Hn: 10, (lv, 2041).47 en-Nevevi, u.g.e, XVI,1196; bn Hace; a.g.e, XI, 493.48 Kadi Abduleabba; u.g.e, s. 156 vd.


11/22

el-Buharl'nin Kader Konusunda Mu'tezile ile Mnakaalar -------- 31

snda bir fark yoktur. Kanaatirnce fark ezeli ilmin insan davranlarn yn-lendirip ynlendirmediindedir. Mu'tezile ezeli ilmin insan davranlarna

bir etkisinin olmadna inanmaktadr. Nitekim Amr b. Ubeyd, Allah'n il-

minin zorlayc olmadn, ne zarar ne de fayda vereceini ifade etrnekte-

dir.49 Mu'tezile'nin ekseriyeti Allah'n ilmini, insanlarn kendi faaliyetleriy-

le fiilen yapacaklar eyin bilgisi eklinde aklamlardr. Allah bir kimse-

nin iman etmeyeceini bilmekle beraber, yine de o kimseyi inanmaya muk-

tedir klmtr. so Grld gibi Mu'tezile Allah'n bilgisinin cebir ifade et-

mediini sylerken, el-Buhari'nin de iinde bulunduu Ehli snnet ise Al-

lah'n ilminin her eyi kuattn ve onun takdirinde deimezlik vasfnn

bulunduunu savunmaktadr.

el-Buhar! 4. bab unvann "Allah'n emri takdir edilmi bir kaderdir" (33

Ahzab 38) ayetiyle oluturmutur. O, burada ayette geen kader kelimesini

nceden tayin ve tespit anlamnda yorumlamtr ve bu yorum erevesin-

de baz hadislere yer vermitir. Bu hadislere gre hi bir kadn evlenmek

amacyla bir baka kadnn boanmasn istememelidir. Zira her ikisi iin de

takdir edilen bir nasibi (kaderi) vardr. Hz.Peygamber can ekimekte olan

bir ocuun annesine "Allah'n ald ve verdii her ey kendisine aittir. Hereyin bir eceli vardr." demitir. Hz.Peygamber azil yapan sahabilerine "Ha-

kikat u ki, Allah'n (takdir edip) yazd her bir nefis, muhakkak var ola-

caktr," demitir. Bir baka rivayette ise Hz.Peygamber "Sizden her bir kii-

nin cehennem yahut cennetten otura takdir edilip yazlmtr," deyince,

Ashabtan bir adam Allah'n takdirine dayanmayalm m? diye sormutur.

o: "Hayr, sizler alp amel edin, herkese ameli kolaylatrlr," buyurmu-

tur. Daha sonra Leyl suresinin "Kim verir ve saknrsa" ayetini okumu-

tur. s arihler bu babtan amacn btn mahlukatn Allah'n kn emriyle

yaratldn, kullarn hareketleri, iradelerinin farkll, iyi ve kt amelleri

gibi bunlarn hepsinin ne bir ziyade ne bir noksan, ne vaktinden nce ne

de sonra belli zamanlarla ve va kitlerle mukadder klnm (belirlenmi)

olduunu ifade etmektedirler.s Ayn zamanda bu arihlere gre hadisler-

de amelin terkine ve sabk bir kadere dayanmann nehyine iaret olup,

bilakis, eriatin varid kld teklifler ve amellerin vacip olduu, bununla

birlikte herkes ne iin yaratld ise amelinin ona gre kolaylatrlaca,

saadet ehline saadet ehlinin amelinin, ekavet ehline de ekavet ehlinin

49 Abdullah b. Hanbel, Kitabu's-sunen, Demmam, 1986, I, 438.

so Watt. s/Qm Dncesi, s. 293.

s el-Buhari, 82 Kader 4, (VII. 211-2).

52 el-Ayni, a.g.e, XI, 150.


12/22

32 A iFD xl . v i (2005), say i

amelinin Allah tarafndan kolaylatrlaca ifade edilmitir.53 bn Hacerzikrettiimiz son hadisin Ehli Snnet'in kader konusundaki asln olutur-duunu ve saadet ve ekavetin Allah'n takdiriyle olduunu belirtmektedir.Ona gre bu hadistel Cebriye mezhebine bir reddiye vardr. nk teysir(kolaylatrna) cebri'n zdddr. Cebirde ancak mecburiyet vardr. nsannteysir yoluyla yapt~ eylerde zorlama sz konusu deildir. bn Hacer'egre bu hadiste Kaderiyye iin de bir reddiye vardr. Ona gre Kaderiyye'-nin phesinden ku:tulmann yolu udur: Allah bize ameli emretmitir.

Bizim ise amele sarkamz gerekir. Allah'n takdiri bizim bilgimiz dahilin-de deildir. Ameller IAllah'n meietinde sabk olan eye iaret olarak nas-bedilmitir. Kim bu~dan ayrlrsa dalalete ve aknla der. nk ka-der, Allah'n bir srrdr ki kendisinden baka kimse muttali olamaz. Sonuolarak bu babtaki h~dislerde her ne kadar onlardan sadr olsa da kullarnfiilleri Allah'n ilminlde sabk olup onun takdiriyle vukua gelmekt~dirler.Ona gre burada a~ka insann fiilleri konusunda Kaderiyye'nin gr-nn batll ortaya kmaktadr.54

el-Buhar! ile Kaderiyye arasnda geen tartmalardan biri de Hz.Musa

ile HZ.Adem arasnda geen tartmay ihtiva eden hadistir. el-Buhar! butartmay kader biimnde yle vaz' etmektedir: Kader blmnn .bab bal "Allah katnda Adem ile Musa'nn birbirlerine hccet getiripekimeleri" eklind~dir. O bu bab bal altnda bir hadise yer vermekte-dir. Ebu Hureyre'deh gelen rivayete gre Adem, Musa ile mnakaa etti.Musa ona: "Ey Adeti! Sen bizim babamzsn. Sen bizim ayamz kaydrpcennetten kardn,'j dedi. Adem de ona: "Ey Musa! Allah seni kelamylasekin kld ve kudret eliyle senin iin yazd. Allah'n beni yaratmazdankrk yl nce bana t'akdir ettii eyden dolay beni knyor musun?" dedi.Bylece (Hz.Peyga~ber) "Adem, Musa'ya galebe ald," buyurdu ve bunu defa syledi.55 el-Buhar! bu rivayeti kaderi ispat etmek amacyla serdet-mitir. Rivayete gr~ Adem ile Musa'nn bu tartmasnda HZ.Adem'in Hz.Musa'ya galebe ald Hz.Peygamber tarafndan defa tekrarlanmak su-retiyle onaylanm 6lmaktadr. Bundan dolay bu rivayet Ashabu'l-Hadis ileMu'tezile arasnda rnakaa konusu yaplmtr. Burada hadisin gvenirli-lii dnda youn olarak mnakaa konusu olan husus, "Hacce Adem Musa"cmlesidir. el-Buhati'nin de iinde bulunduu Ashabu'l-Hadis -Bunlarn iin-

de raviler, arihler l:e vardr- Adem kelimesini ref mahallinde fail olarak

S3 en-Nevevi, a.g.e, XVI,96.54 bn Hacer, a.g.e, Xl, 498.ss el-Buhari, 82 Kader ', (V, 214).


13/22

e/-Buharl'nin Kader Konusunda Mu'tezile ile Mnakaa/an ---- _ 33

kabulde ittifak etmilerdir.so

bn Hacer, el-Ayn ve el-Kastallan bunu bazinsanlarn nasb mahallinde merul olarak okuyup, Musa kelimesini rer ma-hallinde fail olarak kabul ettiklerini, fakat bu okuyuun az olduunu be-lirtmektedirler. S7 Bu okuyua gre Musa Adem'e galebe alm olur. Budurumda Kaderiyye'nin gr daha glenmi olup Hz.Peygamber'in onay-lad gr de bu olur. Bu arihlerin az okuyu tarzn benimseyen insan-lardan kastnn Mu'tezile olduu bir sonraki satrdan anlalmaktadr. HafzEbu Bekir b. Hassa, Mes'ud b. Nasr es-Siczl'nin Adem kelimesini nasb ha-linde ve merul kabul ettiini nakletmektedir. Ayn zaman da Ebu Bekir,

Mes'ud b. Nasr'in kaderi (Kaderi reddeden) bir kimse olduunu haber ver-mektedir.sB Grld gibi Kaderiyye'nin baz imamlar kendi anlaylardorultusunda gramer asndan baz tahlillere girierek hadisten kendilehlerine baz sonular karmaya alsalar da Ebu Ali el-Cubba (3031915) ve dierleri gibi baz imamlar da gramatik tahlillere girmeyip hadisidorudan tekzip etmilerdir. Onlara gre bu hadiste verilmeye allan me-saj, Rasullerin getirdii mesaja aykrdr. Hz.Peygamber'e dayandrlan birhadisten nceden tayin ve tespit anlamnda insann davranlarn selbe-

den bir inancn karlmas mmkn deildir. Bundan Hz.Peygamber'i ten-zih etmek gerekir. Ayn ekilde btn peygamberleri ve onlarn tabileriniAllah'a ve Rasulne isyan eden kimseler iin kaderi hccet klmalarndantenzih etmek gerekir. 59 Ashabu'l-Hadis ise onlara kar kendi yorumlarndestekleyecek baz deliller ileri srmektedirler. bn Hacer, el-Ayn ve el-Hattab (388/998) gibi arihler, Adem kelimesinin ittifakla rer mahallindefail olmasn yle delillendirmilerdir. Ahmed b. Hanbel (241/855)'in bnihab Zuhrl'den o da Ummu Seleme'den, o da Ebu Hureyre'den rivayetinegre (Haccehu Adem) "Adem ona galebe ald" eklinde bir rivayet varid

olmutur. Bu rivayet, onlara gre hadisteki mkili ortadan kaldrmaktadr.nk onun ravileri hafz imamlardr. mam Zuhri ise hafz fakihlerin b-yklerindendir. Onun rivayeti bu konuda itimada ayandr. Bu durumda"haccehu"nun manas "ona hccetle galebe ald" demektir.60 bn Abdil-ber, bu hadisin kaderi ispat konusunda Ehli Hak iin nemli bir asl olduu-nu ve Allah'n kullarn amellerini takdir ettiini ve bunlarn her birinin

56 bn Hacer, a.g.e, Xl, 509; el-Ayni, a.g.e, Xl, 159; el-Kastallani, a.g.e, iX, 341; en-Nevevi, a.g.e,

XVI, 201-202.S7 bn Hace; a.g.e, Xl, 509.; el-Ayni, a.g.e, Xl, 159; el-Kastallani, a.g.e, IX, 341.

SB bn Hace; a.g.e, XI, 509; el-Ayni, a.g.e, XI, 59.

59 Ahmed bn Teymiyye, Mecmu'u ferava, (Kader Kitab) Mektebetu'l-Mearif, Riyad, Tarihsz, s.

304.

r:.o bn Hacer, a.g.e, Xl, 509; el-Ayni, a.g.e, Xl, 59.


14/22

34 A iFD x l. v i (2 0 0 5 ), say i

Allah'n sabk ilmi erevesinde takdir edildiini ifade etmektedir. 0, (As-habu'l-Hadis'in bu o~uyu biimiyle) bu hadisin cebriye iin bir hccetolamayacan da beirtmektedir.6 el-Hattabi de baz insanlarn kadermanasnn icbar ve mlun icbar anlamnda olduunu zannettiklerini,Adem'in Musa'ya gal~be almasn da bu ekilde yorumladklarn ve fa-kat bunun onlarn vehmettikleri gibi olmadn aklamaktadr.b2 Bu sondeerlendirmelerdeni arihlerin bu hadisin Kaderiyye iin olduu kadarCebriye frkas iin de bir reddiye olduunu savunduklar ortaya kmak-

,

tadr. Fahreddin er-Razi (606/1209) de Mu'tezile'nin bu hadisle ilgili ar-igmanlarnn Ehli Snnet tarafndan bir ok ynlerden eletiriye urad-n nakletmektedir. Birincisi, bu haber (Mu'tezile'nin iddia ettii gibi Ademkelimesi mansub ok~nduunda ve Musa galebe aldnda) Musa'nnAdem'i kk gnahla zemmini gerektirir. Bu da Musa'nn cehaletini in-ta eder ki bu caiz dkildir. kincisi, Hz. Musa'nn babasna (Adem) arsz sylemesi uygun' deildir. ncs, Musa'nn, yaratklarn bahtsz

i

olmasnn ve cennetten karlmasnn Adem'in yznden olmayp bila-kis Allah tarafndan dlduunu bilmesidir. Drdncs, bu durumda Adem

hccet olmayan bir eyle ihticac etmitir. nk bu hccet olsayd, Fira-vun, Haman ve sair kafirler de onunla ihticac ederlerdi. Bu batl olunca,bu hccet de fasit ~lur. Beincisi, biz doru olmadn beyan etmekleberaber, Hz.Peygamber getirdii hccet konusunda Adem'i onaylamtr.Bu sabit olunca, had'isi u anlamdan birisine hamletmek gerekir: lki,Hz.Peygamber bu ribyeti Allah'tan veya kendi nefsinden deil, Yahudi-

i

lerden rivayet etmitir. Rasul bu hikayeyi zikretmitir, ancak ravi Hz.Pey-gamber'in huzuruna! girdii zaman Yahudilerden naklettiine dair olan

szne yetimemitir Dolaysyla HZ.Peygamber'in onu Yahudilerden deilde kendi nefsinden ~ikrettiini zannetmitir. kincisi, "hacce Adern" dekii

Adem mansub olarak okunur. Bu durumda anlam "Musa galebe ald"olur ve buna gre A~em'in getirdii ey hccet olmad gibi bir zr dekabul edilmez. dcs, kabul edilen bir yorumdur: Mnazaradan mu-rad, ne masiyetten dolay zemmetmek ne de Allah'n ilmi ile ondan zrbeyan etmektir. Bilakis Musa cennetten kmasna sebep olan bu zelleninsebebini sormutur.1 Adem de ona: "benim cennetten kmam bu zelle

i

sebebiyle deildir. Bilakis cennetten yeryzne gnderilmemin sebebi Al-

lah'n beni yeryzAe halife olarak tayin etmesidir." cevabn vermitir.

hi bn Hacer, Q.g.e, XI, 509.

62 el-Hattabi, Medlimu's-slmen, Daru'I-Kutubi'I-lmiyye, Beyrut, 1996, II, 297.


15/22

e/-Buhorl'nin Koder Konusundo Mu'tezi/e ile Mnokoo/on _35

Sonu olarak Adem'in hccetinin kuvvetli olduu ve Musa'nn da bu ko-nuda malup olduu muhakkaktr.63

el-Buhari ile Mu'tezile arasndaki tartma noktalarnn getii bablar-

dan birisi de "Meakkate ve kazann ktsne ulamaktan Allah'a snankimse" eklindeki 13. babtr. el-Buhari bu bab destekleyen Felak suresinin"De ki: Yaratt eylerin errinden sabahn Rabbine snrm." eklindekiilk ayetlerini delilolarak getirmitir. el-Buhari burada Hz.Peygamberin "Belaiddetinden, zorluk ve meakkate erimekten, kazann ktsnden ve d-mann sevincinden doacak hznden Allah'a snnz "04 szn naklet-mektedir. Buradaki tartma konusu ktnn, errin Allah'a izafe edilip edi-lemeyeceidir. Mu'tezile Allah'n fiillerinin hasen olduunu, kabih olan fiil-lerin Allah tarafndan yaratlmadn savunmaktadr.s Dolaysyla onlar,Allah'n erri yaratmayaca ve onunla hkmetmeyecei fikrini benimse-milerdir. nk eer Allah, erri yaratsa ve onunla hkmetse, ardndan dakullarna azab etse; bu, Allah'n kullarna zulmetmesi anlamna gelirdi. OysaAllah adildir ve kullarna zulm yapmas dnlemez. Ebu'l-Huzeyl el-AlIM (226/840)'a gre hem hayr hem de er Allah'n zatndadr. Allah

hayr irade eder ve onu emreder. nk hayr onun zatndadr. erri deyasaklar, nk er de zatndadr.66 Buna gre Ebu'l-Huzeyl, Allah'n kt-l ve adaletsizlii yapma gcnn olduunu, fakat onu yapmayaca te-zini savunmaktadr. Allah'n zulm ve ktl yapmamas, iyiliinden veilminden dolaydr. O, insann kt eylemlerine msaade eder; eylemlerinilenmemesine ynelik otoritesini kullanmaz.67 Kadi Abdulcebbar (415/1024) da Allah'n zulme kadir olduunu fakat bunu yaratmadn savun-maktadr. 68 Mu'tezile genel anlamda byle bir gre sahip olduu iin el-Buhari bu gr eletirmek amacyla bu bab oluturmu ve mteakiben

hadisi zikretmitir. Bu hadis ierisinde zikredilen her eyin failinin Allaholduunu tazammun etmektedir.6\) Dolaysyla el-Buhari'ye gre hayrn daerrin de faili Allah'tr. O halde bu bab bal ve mteakiben serdedilenhadis ve zellikle Felak suresinin ilk ayetleri Kaderiyye'ye red niteliinde-dir. Orada el-Buhari Allah'n erri de yaratt fikrini ne karmaktadr.

63 Fahreddin er-Razi, et- Tefsin'l-kebir, Dan'I-FikI; Beynt, 993, I, 54.64 el-Buhari, 82 Kader 13, (VII, 215).65 Kadi Abduleebba; erhu tsuli'l-hamse, s. 324.66 Osman Aydnl, sldm Dncesiilde Aklileme Sreci, Ankara Okulu, Ank, 2001, s. 204 (Kadi

Abduleabba; Frak ve Tabakatu Mu'tezile. s. 46'dan naklen); Ayrca e-ehristani. el-Milelve'n-nihal, Dan'I-Kurubi'I-lmiyye, Beynlt, 1992, i,39.

67 Aydl, a.g.e, s. 204.68 Abduleebba; a.g.e, s. 313-323.(:f) bn Hace; a.g.e, XI, 513.


16/22


17/22

el.Buharl'nin Kader Konusunda Mu'tezile ile Mnakaalart -------- 37

Allah'n bizim iin yazdndan bakas asla bize erimez" ayetini 15. babbal yapmtr. Ayette geen "Bizim iin yazd" ifadesini "kada", yani

"Bizim iin hayr ve erden takdir ve hkmettii ey vardr," eklinde tefsir

etmitir. Daha sonra Tabi alimlerden Mucahid b. Cebr Saffat suresinin

161. ayetindeki "bi farinn" kelimesini "bi mudilln" eklinde tefsir etmitir

ki bu durumda ayetin anlam yle olur: Sizler Allah'n cehenneme girece-

ini yazm olduu kimselerden bakasn dalalete drp saptramazs-

nz" Dolaysyla el-Buharl'ye gre sapma ve saptrna insann iradesinde

olmayp Allah'n kudretindedir. Yani insann saptrmasn da yaratan Al-lah'tr. el-Buhar! A'la suresinin 3. ayetindeki "kaddera fe heda" eklindeki

ifadeyi "akaveti ve saadeti takdir eden ve btn hayvanlar da otlaklarna

hidayet edip gtren" eklinde tefsir etrnektedir.?6 Dalalet konusundaki

yaklamn 15. babta veren el-Buhar! hidayetle ilgili yaklamn da 16.

babta dile getirmektedir. Bu bab n baln yine hidayet anlayn yans-

tan ayetlerle oluturmutur. Bu ayetlerden biri, "Eer Allah bize hidayet

etmeseydi, doru yolu bulamazdk". (A'raf 43) Dieri de "Eer Allah bana

hidayet verseydi, herhalde saknanlardan olurdum," ayetidir. (Zumer, 57)

el-Buhar bu bab bal altnda el-Be ra b. Azib'in HZ.Peygamber'den nak-lettii u ifadelere yer vermektedir: Allah'a yemin olsun ki Allah olmasay-

d, doru yolu bulamazdk. Oru da tutmaz namaz da klmazdk ... "?? el-

Aynl'nin ifadesine gre bu 16. bab ta her iki ayet ve nakledilen hadis, Allah-

'n hidayeti ve dalaleti yaratmada tek olduunu ve Allah'n kullar iin iman

ve kfrden murad ettii eyi iktisabna muktedir olduunu ve bunun Ka-

deriyye'nin iddia ettii gibi kullarn yaratmasyla olmadn ispat etmekte-

dir.78 el-Kastallan hidayet konusunda Mu'tezile'nin grn zikredip el-

Buhar!'nin 16. babnn Mu'tezile'ye reddiye anlamnda oluturulduunu ifade

etmektedir. Onun nakline gre Mu'tezile mezhebi, Allah'n enbiya ve evli-

ya iin hidayet ve irad nev'inden yapt her eyi, kafirler ve fasklar iin de

yaptn savunmaktadr. Onlara gre m'min ile kafr arasnda hakl ile

haksz arasndaki imtiyaz, kiinin almas ve ihtiyarna gre has l olur.

Dolaysyla kiinin kendisini vmesi gerekir, nk iman kendi almasy-

la hasl etmitir. Ki o iman da onu cennetin derecelerine ulatracak ve

cehenneme dmekten kurtaracaktr.?9 el-Kastallan, Mu'tezile'nin bu d-

ncesini eletirerek insan asla kendi nefsini vmeyip sadece Allah' vme-

76 el-Buhari, 82 Kader IS, (VII, 215).

n el-Buhari, 82 Kader 16, (VII. 216).

7H el-Ayni, a.g.e, XI. 163.

7y el-Kastall


18/22

38 A iFD X LV I (2 00 5) , soy i

si gerektiini ve hidayeti verenin yalnzca Allah olduunu ifade etrnekte-dir.80 Yani ona gre hi~ayeti kendi almasyla elde eden insan olmayp,hidayeti ona veren AlI~h'tr. nsann fiilleri de dahil her eyi yaratan Allaholduu gibi hidayeti ve' dalaleti de yaratan Allah'tr. el-KastalHini, 16. bab-taki "Allah bana hidayh etseydi, (her trl irk ve kfrden) sakn anlar-

i

dan olurdum" (Zumer,S?) ayetini yorumlarken yle demektedir: Bu ayet-te sz edilen kafir, hiclayeti Mu'tezile'den daha iyi bilmektedir. Keza tabil-lerine "Allah bize doiu yolu gsterseydi, biz de size doru yolu gsterir-

dik" diyen kafider de lidayeti ok iyi bilmektedirler. Yani diyorlar ki Allahhidayeti bize muvaffak klsayd ve doru yolu bize gsterseydi, biz de sizi,

ona arrdk. Oysaki bize dalalet ve azgnlk verildii iin doru yolu bul-makta muvaffak olam1adk. el-Kastallani kafirlerin bu yanl anlaylarnnaklettikten sonra Muitezile'nin bu konudaki anlayn yle ifade etmek-tedir: "Bilakis Allah orilara (kafirlere) doru yolu gsterdi ve baary onla-ra verdi. Fakat onlar doru yola gelmediler." Bu cmle Mu'tezile'nin hida-yet ve dalalet konusuhdaki bak asn yanstmaktadr. Sonu olarak el-Kastallani kafirlerin hldayet konusundaki tavrlarn eletirdii gibi, Mu'te-

zile'nin bu anlayn da u szlerle eletirmektedir: Ehli Snnet mezhebi-ne gre Allah iman vekfrden murad ettii eyi kullarn iktisabna mukte-dirdir ve Kaderiyye'nin iddia ettii gibi, bu iman veya kfrn kullar tarafn-

dan yaratlmas sz k~nusu olamaz.s

el-Buhari'nin kade kitabnn ilk babnda -ki el-Mustemli'nin rivayetinegre bu babn ball"babun fi'l-Kader"dir- naklettii hadisler Mu'tezile ilemnakaa konusu olan hadislerdir. Bu mnakaa konusu olan hadis, insannana karnndaki duruduyla ilgilidir. Sleyman el-A'me'in, Zeyd b. Vehb'den,

o da Abdullah b. Mekud'dan rivayet ettii bu hadise gre Hz.Peygamberyle buyurmutur: '(Sizin her biriniz anne karnnda krk gnde toplanr.Sonra bir o kadar zaman iinde kan phts (alaka) halini alr. Sonra bir okadar zaman iinde Ibir inem et (muda) olur. Sonra Allah bir melekgnderir de bu meleik drt kelime ile yani rzkn, ecelini, aki yahut saidolduunu yazmakla ~mrolunur. Allah'a yemin ederim ki sizlerden birinizyahut bir adam atd ehlinin ameliyle amel etmeye devam eder, nihayetkendisiyle cehennem arasnda bir kula yahut bir zira'dan baka bir mesafekalmaz. Kitap onunnne geer, cennet ehlinin amelini iler de oraya gi-

rer. Bu sefer o adam cennet ehlinin ameliyle amel etmeye devam eder, ni-hayet kendisiyle cendet arasnda bir kula yahut bir zira'dan baka bir mesafekalmaz. Kitap onun 'nne geer, cehennem ehlinin amelini iler de oraya

00 A.y.

H i el-Kastallani, Q.g.e, iX, 345.


19/22

el-Buhari'nin Kader Konusunda Mu'tezile ile Mnakaa/an -- _39

girer." Dier rivayet ise Enes b. Malik'ten gelmekte olup bu rivaytte "MelekRabbine erkek mi dii mi olduu, sad mi ak mi olduunu rzk ve ecelinisorar ve anasnn karnnda iken bunlar bylece yazlr,"82 ifadesi vardr.

el-Buharl'nin bu hadisi kader kitabnn bana koymas gerekten mani-dardr. Zira Mu'tezile tarafndan iddetle reddedilen hadislerdendir. Kaderkonusunda zerinde en ok tartlan hadislerden biridir. Bu adan el-Bu-harl'nin bu hadisleri baa almasnn bir anlam olmaldr. Fakat el-Buhar-'nin bu hadisler iin "Babun fi'l-Kader" eklinde bab bal koyduu anla-

lmaktadr. bn Hacer, el-Mustemll'nin rivayetinde bab bal olarak "ba-bun fi'l-Kader" ziyadesinin olduunu, fakat el-Buharl'nin es-Sahih'ini riva-yet edenlerin ou iin de byle olduunu ifade etmektedir.83 Mu'tezile'-nin bu hadislerin ilkine iddetli bir tenkit ynelttiini sylemitik. Bu ten-kidi ynelten Mu'tezill imamlarndan biri Amr b. Ubeyd (l45/762)'dir.Bata da sylediimiz gibi o, Kaderiyye frkasnn nemli simalarndan olanMabed el-Cuhenl'nin hareketine katlanlardan biridir. Onun insann annekarnndaki durumuyla ilgili naklettiimiz hadisi eletirisini burada zikret-rnek gerekir. O bu hadisi iittii zaman yle eletirmitir: "Eer bu hadisi

el-A'me sylerken iitseydim ona yalanc olduunu sylerdim. Zeyd b.Yehb sylerken iitseydim cevap vermezdim. Abdullah b. Mes'ud syler-ken iitseydim, kabul etmezdim. Peygamber sylerken iitseydim redde-derdim. Allah byle syleseydi, Ona da derdim ki: Sen bu esas zere biz-den misak almadn." 84 Bu hadis, brahim en-Nazzam (220/835)'n da eletirioklarna maruz kalmtr. O, zellikle bu hadisi rivayet eden Abdullah b.Mes'ud'u iddetli bir ekilde eletirmitir. en-Nazzam bn Mes'ud'un, Bir-va'a bnt Yask'n rivayet ettii hadis hakknda: "Bu hususta ben kendi g-rm sylyorum. Eer hata ise benden, doru ise Allah'tandr." dedii-

ni zikretmi ve : "te bu zan ve phe ile hkm vermenin ta kendisidir.Zan ile ehadet (ahitlik) haram olursa, zan ile hkm vermek daha bykbir (haram)dr. Eer bn Mes'ud, akln fetva ile megul edeceine ak(dalalette olan) niin ak oluyor, sad (hidayette olan) niin sad oluyor?Bunun zerinde dnseydi, Allah'a kar bu kadar irkin bir ey sylemez,hatas da bymezdi ve bu da onun iin daha iyi olurdu." demitir.8s Bas-

82 el-Buhari, 82 Kader I, (VLI,210).83 bn Hacer. a.g.e, XI, 477.H4 el-Hatib el-Badadi, Tarihu Badat, Msr, 1349/1931, XII, 172; Muhammed b. Halife el-

Vetani el-Ubbi, kmilu ikmali'l-mu'lim, Dan'I-Kltlbi'I-lmiyye, Beyrut, 1994, X , 7. Muslim'inarihi el-Ubbi, Anr b. Ubeyd'in bu sznn eksiz phesiz kfr olduunu belirtmektedir. A.g.e,iX. 7.

85 bn Kuteybe, Hadis Muda[aas (Te'vilu Muhtelifi'I-Hadis), (ev: M. Hayri Krbaolu), Kay-han, st, 1989, s. 88. .


20/22

40 A;fO X L V I (2005) , say i

ra'da be yl kalm olan el-Buharl'nin kendisinden nce yaam olan Arnrb. Ubeyd'in ve adalolan en-Nazzam'n bu eletirilerinden habersiz ol-mas mmkn deildir. Multezile'nin kader konusundaki grlerini Hz.Peygamber'in dilindenI geersiz hale getirecek bir hadisi kader kitabnnbana alm olmas, ohun Mu'tezile'ye aktan veya ima yollu bir cevabolarak kabul edilebilir.I el-Buhari'nin bu hadisleri mdafaa sadedinde ken-disinin sarih bir akla/nas mevcut deildir. Fakat o bu hadisi kader kitab-nn bana alm olmakla aslnda fiili bir cevap vermi olmaktadr. el-Bu-

har ile ayn asrda ya1amolan bn Kuteybe (276/889) bu hadisin mda-faas sadedinde Mu'tezile imamlarndan en-Nazzam'a uzun bir cevap ver-mektedir. Buna gre d , bnu Mes'ud'un bu hadis nedeniyle yalanc olarakitham edilmesine yl~ cevap verir: "bn Mes'ud'un byle mehur ve ycebir hadis ile Rasulullah'a yalan isnad etmesi nasl caiz olur? Pek ok ashabmevcut olduu halde ~iin hi biri onun bu szn inkar etmiyor? Hem neiin ve ne gaye ile RaJulullah'a yalan isnad etsin ki? Bunun ona ne faydasveya zarar olur, ne stiltan ve idarecilere yaklamasna vesile olur, ne demal artar. Onun bu ~ivayetini destekleyen pek ok kimsenin rivayeti var-

ken naslolur da yalari sylemi olur?" bn Kuteybe, bn Mes'ud'un hadisi-ni destekleyen dier iivayetleri ve bu konudaki ayetleri ve hatta gerek Ca-hiliye'de gerekse slain dnemdeki Arap airlerin kader konusundaki iir-lerini zikrederek bu h1adisin doruluunu kantlamaya almaktadr.86 As-lnda bu tartmalar yapan mellifler el-Buharl'nin ada olmalar ve zel-likle Basra evresind~ yaam olmalar nedeniyle kader konusundaki tar-tmalarn st seviyede yaandn gstermektedir. Doalolarak el-Buhari

i

bu tartmalardan etkilenerek es-Sahih'inin kader blmn oluturmu

olmallBdrh."' .. ik d ki d '1 '1 '1' b h d' . ki be - u ar nn nsann ana amn a urumu ie g u a s ta na

almas, onun, kiinin' doduu zaman yiyip iecei rzk, eceli, ameli, akmi said mi olaca gibi mukadderatnn yazlaca kanaatini benimsemiolduunu gstermeKtedir. el-Buharl'ye gre bunlar kaderin var olduunugsteren eylerdir. ~l-Buharl'nin de iinde bulunduu Ehli Snnet bu ha-diste saylan maddelerin hepsinin nceden Allah'n ilminde sabk olup de-imesinin mmkn' olmadn savunmaktadr. Hadiste saylan bu mad-deler konusunda MJ'tezile ile hi birinde hem fikir deillerdir. Bizim bura-

da zerinde durmaR istediimiz husus zellikle ecel konusudur. el-Buhar!hadiste belirtilen heir insan iin bir ecelin tespit edilmi olmasn benimse-

i

mitir. Bu yzden arihler Ehli Snnet ile Mu'tezile'nin bu konuda farkl

ffi . ibn Kuteybe, a.g.e, s. 98-101.


21/22

el-Buharl'nin Kader Konusunda Mu'fezile ile Mnakaa/ar ------ __ 41

bak alarna sahip olduklarn vurgulamaktadrlar. Ehli Snnet'in anlay-na gre kat'i delillerle takarrur etmitir ki ecelleri ve rzklar Allah bilir.Bilmenin hakikati, bilinen eyi bulunduu hal zere anlamaktr. Allah Zeyd'in

be yz tarihinde leceini bildii zaman, artk onun bu tarihten nce veyasonra lmesi imkanszdr. nk ilim cehle munkalip olur. Bundan dolayAllah'n bildii ecellerin artp eksilmesi imkanszdr. Dolaysyla Ehli Hakk'nmezhebine gre ldrlen kimse eceliyle lmtr. Mu'tezile ise o kimse-nin eceliyle lmediini ve ecelinin kesildiini savunmaktadr.87 Mu'tezile'-nin cumhuru, zellikle Badat ekol ve yine Mu'tezile imamlarndan Ebu'l-

Kasm el-Ka'bi (319/931)'ye gre ecel iki trldr. Birisi, katl eceli, dierilm ecelidir. Mu'tezile'nin cumhuru ve el-Ka'bi, eer insan ldrlmemiolsayd, lm eceline kadar yaayacan savunmaktadrlar. Dolaysyla on-lara gre katil maktuln ecelini kesmitir. Maktuln tek bir eceli vardr veldrme olmasayd, o da Allah'n ilminde olan vakittL ldrlmeseydi,kesin olarak yaayacakt. Aksi takdirde onu ldrenin cezalandrlmasnnbir anlam olmazd.88 ez-Zemaheri de Badat ekolnn grn savuna-rak insann tutum ve davranlarna gre mrnn uzathp ksaltlabilece-

ini savunmaktadr.89

el-Buhari Mu'tezile'nin bu grlerini reddettii iinecelin daha insan domadan yazldn veya Allah'n ilminde sabk oldu-unu bu tarihten nce veya sonra insann lmesinin mmkn olmadanlamnda bu hadisleri serdetmitir. Onun bu hadisleri semesi Mu'tezile'-yi sarih olarak ret niteliindedir.

Sonu

Netice itibariyle el-Buhari'nin es-Sahih'indeki baz blmleri eitli bid'atfrkalarn reddetmek amacyla yazd gibi, Kitabu'l-Kader'i de Mu'tezile'-

nin kader anlayn tenkit etmek amacyla oluturduu ortaya kmaktadr.arihlerin kader blmn erhleri esnasnda yer yer baz bab balklar-nn ve bu balklar iindeki ayet, hadis ve bunlara ait yorumlarn Kaderiy-ye'yi reddetmek amacyla irad edildiini sylemeleri bunun ak gsterge-sidir. Bu aratrmadan da anlalmaktadr ki el-Buhari'nin kendine has birkader anlay olmayp, daha sonra teekkl edecek olan Ehli Snnet'inakaid esaslarn belirleyen Ashabu'l-Hadis'in kader anlayn benimsemi

87 en.Nevevi, Sahfhu Muslim bi erhi'n.Nevevf, XVI. 213; el-Ubbi, kmalu ikmali'l-mua/lim, iX,

39.

88 el-E'ari, Makdlat, i,321 ; brahim b. Muhammed el-Beyci'ri, erhu cevheri't-tevhfd, Daru'l-

Kutubi'I-lmiyye, Beynlt, 1983, s. 162.

tl9 ez-Zel11aheri, el-Keaf, Daru'I-Kutubi'I-lmiyye, Beyrut, 1995, lll, 586.


22/22

42A iFD X LV I (2005) , say i

grnmektedir. Onun kader konusunda grleri kendisinden sonra ya-am olan el-E'ari'nin grleriyle de paralellik arz etmektedir. el-Bu-hari'nin kader konusuhdaki grlerini u ekilde maddeletirebiliriz:

a) el-Buhari'ye grJ. kader, Allah'n eyay yaratmadan nce miktarlar-n, ahvalini takdir edip bilmesi ve her eyin Allah'n bilgisi erevesindegereklemesi ve Allan'n ilminde herhangi bir deiikliin sz konusu 01 -

mamasdr. ib) el-Buhari'nin bab balklar altnda serdettii hadislerde her ne kadar

onlardan sadr olsa d~ kullarn fiilleri Allah'n ilmnde sabk olup onuntakdiriyle vukua gelmJktedirler. nsan fiillerini kendisi yaratmaya muktedirdeildir. Allah her eyi yaratt gibi kullarn fiillerini de yaratmaya mukte-dir. Ona gre KaderiyY,e'nin iddia ettii gibi, insann kendi fiillerini yaratt

hususu doru deildir!c) el-Buhari'ye gr~ hayr ve er Allah'tandr. Allah hayr yaratt gibi

erri de yaratmaktadL Mu'tezile'nin iddia ettii Allah'n erri yaratmadhusus u doru deildir~ Allah'n erri yaratmadn sylemek Onun gc vekudretine halel getirir~.Allah Hayr da erri de yaratmaktadr.

d) el-Buhari'ye g}e hidayet ve dalalet Allah'tandr. Dolaysyla el-Bu-hari'ye gre sapma velsaptrma insann iradesinde olmayp Allah'n kudre-tindedir. O, Allah'n hidayeti ve dalaleti yaratmada tek olduunu, Allah'n

i

kullar iin iman ve kufrden murad ettii eyi iktisabna muktedir olduu-nu ve bunun MU'tezilJ'nin iddia ettii gibi kullarn yaratmasyla olmadn

savunmaktadr. ie) el-Buhari'nin anlayna gre ecelleri ve rzklar Allah bilir. Bilmenin

hakikati, bilinen eyilbulunduu hal zere anlamaktr. Allah Zeyd'in be-

yz tarihinde leceini bildii zaman, artk onun bu tarihten nce veyasonra lmesi imkans~dr. Bundan dolay Allah'n bildii ecellerin artp ek-i

silmesi imkanszdr. Dolaysyla Ehli Snneti Ashabu'l-Hadis mezhebine greldrlen kimse eceiyle lmtr. Mu'tezile ise o kimsenin eceliyle lme-diini ve ecelinin keshdiini savunmaktadr. el-Buhari irad ettii hadislerle

Mu'tezile'nin bu andyn reddetmektedir.

kader,buhari'nin kader konusunda mu'tezile ile münakaşaları-9416

Documents