kader,insan iradesi ve kader ilişkisi-106s-tuba.altuncu

7/31/2019 kader,insan iradesi ve kader ilikisi-106s-Tuba.Altuncu

1/106


2/106

T.C.

FIRAT NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

KELAM BLM DALI

NSAN RADES VE KADER LKS

(YKSEK LSANS TEZ)

DANIMAN HAZIRLAYAN

Prof. Dr. Temel YELYURT Tuba ALTUNCU

Jrimiz, 17.02.2012 tarihinde yaplan tez savunma snav sonunda bu yksek lisans /

doktora tezini oy birlii / oy okluu ile baarl saymtr.

Jri yeleri:

1. Prof. Dr. Temel YELYURT

2. Prof. Dr. Adem TUTAR

3. Do. Dr. Mehmet ATALAN

4.Do. Dr. Selim ZARSLAN

5. Yrd. Do. Dr. Sddk NALAN

F.. Sosyal Bilimler Enstits Ynetim Kurulunun .... tarih ve .

sayl kararyla bu tezin kabul onaylanmtr.

Prof. Dr. Erdal AIKSES

Sosyal Bilimler Enstits Mdr


3/106

II

ZET

Yksek Lisans Tezi

nsan radesi Ve Kader likisi

Tuba ALTUNCU

Frat niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits

Temel slam Bilimleri Ana Bilim Dal

Kelam Bilim Dal

Elaz2012; Sayfa: X + 95

Kader konusu, slam dnce sistemi ierisinde en ok tartlan konulardan birisidir.

Dier toplum ve inanlarda da zerinde dnlen kader konusu hakknda olduka farkl

fikirler ileri srlmtr.

Kader konusu birok kavramla birlikte ele alnmtr. Bu kavramlarn ennemlilerinden birisi ise iradedir. Kaderin insan iradesine bir etkisinin olup olmad

dnlm ve bunun hakknda farkl fikirler ileri srlmtr. Bazlar insann kader

karsnda herhangi bir ekilde hareket alannn olmadn, kiinin btn fiillerinde mecbur

olduunu sylerken kaderin olmadn, bazlar da insann fiillerinde tamamen zgr

olduunu syleyen grler ortaya kmtr. Halbuki Allahn ilminde bulunan bilgilerin

insanlar tarafndan bilinmemesi, herhangi bir zorlaycl ortadan kaldrmaktadr. Bununla

birlikte, insan iradesinin ve fiillerinin g yetiremeyecei durumlar da meydana gelmektedir.

Kader hakknda Kuran ve snnete uygun olarak ortaya kan grlerin tutarll akl

ve mantk asndan da olduka uygundur. Dier ar grlerin ise aslnda siyasi kargaa

ortamndan beslendii grlr. Kader konusunun insan iradesi asndan ele alnmas konunun

anlalmasna olduka fayda salayacaktr.

Anahtar Kelimeler: Kader, rade, Fiil, Cebriyye, Kaderiyye


4/106

III

SUMMARY

Master Thesis

The Human Decision And Fate Connection

Tuba ALTUNCU

Frat University

Social Studies Institute

The Deparment of Basic Islamic Studies

Theology Deparment

Elaz2012; Page: X + 95

The fate of the Islamic ideas in the system is one of the most debated issues. The other

society and faith thought to be on the fate of the different ideas advanced argued.

Fate of the many concepts are discussed together. This is one of the most important

concepts of the will. Whether there is an effect of the will of destiny, of human thought and

different ideas about how it has been suggested. Some of the area of action is not any way in

the face of humans destiny, the person is compelled to say that all the verb, not fate, arose

from the opinions of people saying that the verb is completely free. However, the information

found by God, known by the people, eliminating any obligation. Acts of human cant be

prevented, however cases ocur.

Quran and Sunnah in accordance with emerging ideas about fate of reason and logic in

terms of consistency is very convenient. Other extreme views is fed by the media on the

political turmoil. Understanding of the subject matter to be addressed in terms of the human

fate rather will be beneficial.

Key Words: Fate, Relation, Act, Jabariya, Qadariya


5/106

IV

NDEKLER

ZET........................................................................................................................................ II

SUMMARY............................................................................................................................. III

NDEKLER...................................................................................................................... IV

NSZ .................................................................................................................................. VII

KISALTMALAR ..................................................................................................................... X

GR......................................................................................................................................... 1

ARATIRMANIN KONUSU.................................................................................................. 1

ARATIRMANIN AMACI VE NEM ............................................................................... 1

ARATIRMANIN YNTEM ............................................................................................... 2

ARATIRMA KONUSU LE LGL LTERATR.......................................................... 2

ARATIRMANIN ER................................................................................................... 4

BRNC BLM

KADER NANCININ ARKA PLANI

1.1. Kader Probleminin Ortaya k .................................................................................... 5

1.1.1. Dini Sebepler ............................................................................................................ 5

1.1.2. Siyasi Nedenler ........................................................................................................ 7

1.1.3. D Faktrler............................................................................................................. 8

1.2. slamiyetten nceki Srete Kader Problemi ................................................................ 9

1.2.1. Yahudilik ................................................................................................................ 10

1.2.2. Hristiyanlk............................................................................................................ 12

1.2.3. Cahiliyye Araplar .................................................................................................. 14

1.3. Hz. Peygamber Ve Sonraki Dnemde Kader Anlay ................................................. 19

1.3.1. Hz. Peygamber Dnemi ......................................................................................... 19

1.3.2. Drt Halife Zaman ................................................................................................ 20

1.3.3. Mezhepler Dnemi ................................................................................................. 24

1.3.3.1. Cebriyye .......................................................................................................... 24


6/106

V

1.3.3.2. Kaderiyye ........................................................................................................ 28

1.3.3.3. Mutezile ........................................................................................................... 30

1.3.3.4. Eariyye.......................................................................................................... 32

1.3.3.5.Maturidiyye ...................................................................................................... 33

KNC BLMKADER NANCI LE LGL KAVRAM VE KAYNAKLARIN ANALZ

2.1. Kader nanc le lgili Kavramlar.................................................................................. 35

2.1.1. Kader ...................................................................................................................... 35

2.1.2. Kaza ........................................................................................................................ 372.1.3. lim ......................................................................................................................... 38

2.1.4. rade........................................................................................................................ 41

2.1.5. Kudret ..................................................................................................................... 44

2.1.6. Fiiller ...................................................................................................................... 47

2.1.7. Kesb ........................................................................................................................ 50

2.1.8. Hidayet Ve Dalalet ................................................................................................. 53

2.1.9. Rzk....................................................................................................................... 54

2.1.10. Ecel ....................................................................................................................... 56

2.2. Kader nancnn Kaynaklar .......................................................................................... 59

2.2.1. Kuranda Kader..................................................................................................... 59

2.2.2. Hadislerde Kader .................................................................................................... 65

NC BLMKADER NANCI BALAMINDA BAZI PROBLEMLERN ANALZ

3.1. Kader Ve mtihan likisi .............................................................................................. 73

3.1.1. Felaketler ................................................................................................................ 75

3.1.2. Hastalklar.............................................................................................................. 78

3.2. Evlilik ............................................................................................................................ 79

3.3. Zenginlik Ve Fakirlik .................................................................................................... 80

3.4. Dua ................................................................................................................................ 81


7/106


8/106

VII

NSZ

Kader konusu slamdan sonra olduu gibi daha nceki dnemlerde de zerinde

dnlen ve ska tartlan bir konu olmutur. nsan iradesi etrafnda byyen bu tartmalar

hemen hemen her toplumda yaanm kiisel tercih ve insann kaderi arasndaki iliki ve

balant arasnda net bir uyum ortaya konulamamtr.

Kurandaki baz ifadeler, dehr kavram erevesinde tartlan bir kader anlaynn

bulunduunu ifade etmi, dnemin edebi rnleri de bu kavrama nasl anlamlar yklendiini

gstermitir. Bunun yan sra Yahudilikte ve Hristiyanlkta da bu konularn incelendii ve

farkl mezhep ve cemaatlerin olutuu da kaynaklardaki bilgilerden anlalmaktadr. Hatta ilk

a toplumlarnn inan ve yaplarnda da kader inanna dair bulgular gzlenmitir. Ksacas,kader problemi insann bulunduu her devirde incelenen bir konu olmu, dini inanlar

etrafnda ekillenerek eitli hviyetler kazanmtr. Bu inanlarn ounda da benzer ayrt

edici zellikler gzlenmitir.

Hz. Peygamber dneminde kader konusunun o zamana gelinceye dek belli bir arka

plannn olumas, bu problemin tartlmasnn baz zafiyetler dourabilecei endiesi,

Mslmanlar arasndaki birlikteliin dalabilme ihtimali ve konunun tartlabilmesi iin

gerekli olan kltrel ve fikri temelin henz tamamlanmam olmas, konuya mesafeli bir

ekilde yaklalmasna neden olmutur. slam Tarihine bakldnda Raid Halifeler

dneminde de benzer kayglarn tand gzlemlenmektedir. Bu iki dnem arasndaki

dncenin ana sebebi hi phesiz Kuran ve hadislerde bulunan ifadelerle birlikte Hz.

Peygamberin eitim metodudur. Fakat sonraki dnemlerde benzer tavrn taknldn

syleyemeyiz. Yaplan fetih hareketlerinden sonra slam topraklar genilemi ve eski

dinlerini brakp slama geen insanlarn says olduka byk bir miktarda oalmtr.Btn bunlar kltrel hayatta ve toplumsal yaantda farkllklar meydana getirmi, bu

deiimler dnsel alanda da etkileim yaanmasn salamtr. Yaanan bu olaylarn

sonucunda dier din ve kltrlere ait baz problemler slam dnce sisteminin ierisine

girmi, birok konu tartlmaya balanmtr. En ok tartlan konularn banda da kader

meselesi gelmitir.

Kader konusu kavramsal adan tek bana ele alnmam, onunla ilgili olan baz

konular da bu meselenin ierisinde ele alnmtr. Allahn sfatlar ve fiilleri, insann irade,

tercih ve eylemleri gibi konular kader problemiyle ilgili olarak ele alnmtr. Bunun

sonucunda tarihi sre ierisinde byk bir kavramsal ablon meydana gelmitir.


9/106

VIII

Kader konusunun slam dnce sistemine girmesinin sebepleri genel kanaatin aksine

siyasi sebeplere dayand gzlemlenmitir. zellikle Emeviler dneminde yaanan olumsuz

olaylar kaderle ilgili olarak u noktalara kayan frkalama hareketinin balamasna neden

olmu, yzyllar boyunca srecek tartmalarn yaanmasna sebebiyet vermitir. Fakat kader

problemi sadece siyasi olaylar etrafnda ekillenen bir konu olmamtr. En nemli sebebi

siyasi olaylar olmakla beraber bu tartmalar tetikleyen birok etken de olmutur. Bu etkenler

sonucunda ortaya kan tartmalar birok frkann teekkl etmesine neden olmu, her

mezhep itikadi adan farkl grler ortaya koyarak birbirleri ile mcadele etmitir.

Reddiyeler ile balayan tartmalar sonraki dnemlerde sistematikbir hal almaya balam,

slam dnce sistemine fikri ve felsefi adan byk bir yenilik kazandrlmtr.

Yzyllarca tartlan bu konu toplumumuzda da baz anlaylarn ortaya kmasna

neden olmu, insanlar baz kavramlar etrafnda kaderi tartarakbelli anlaylar oluturmu,

toplum ierisinde farkl dnceler meydana gelmitir. Toplumun zihni tasavvurunda bazen

cebrle nitelendirebileceimiz bir kader anlay grlebilirken bazen de mutlak olarak insan

iradesine vurgu yapan dnceler tespit edilmitir. Btn anlay ekilleri, anonim rnler

etrafnda ortaya km ve varln devam ettirmitir. Toplumumuzda grlen halk

rnlerinin bir ounda btn bu zellikler olduka fazladr.

nsan radesi ve Kader likisi isimli tezimiz giri ve blmden olumaktadr. Giriksmnda, tezimizin temelini oluturan bilimsel yntem ve yaklamlar anlattk.

Aratrmann Konusu, Aratrmann Amac ve nemi, Aratrmann Yntemi,

Aratrma Konusu le lgili Literatr ve Aratrmann erii balklaryla verdiimiz bu

blm, yapm olduumuz almann bilimsel arka plann gstermektedir. Birinci blmde,

kader inancnn arka plan aklanmtr. Bu blmde kader konusunun bir problem haline

gelmesine neden olan sebepleri, slamiyetten nceki ve sonraki dnemlerde yer alan kader

problemi ele alnmtr. kinci blmde ise kader konusu ile ilgili kavramlar izah edilerek

insan iradesi ile nasl bir ilikisinin bulunduu ortaya konulmu, daha sonra ise slamn temel

kaynaklar olan Kuran ve hadislerde konunun nasl incelendii anlatlmtr. Son blmde

ise insan ve toplum psikolojisi asndan kader meselesini Kader nanc Balamnda Baz

Problemlerin Analizi balnda inceledik. Kaderle ilgili inanlarn eitli konular etrafnda

ekillenmesinedeniyle bu blm ilgili alt balklar altnda ele aldk.


10/106

IX

Tez konusunun seimi, plan, aratrma yntemi ve tezin balangcndan sonuna kadar

karlalan problemlerin zmnde hibir desteini esirgemeyen, deerli hocam Sayn Prof.

Dr. Temel YELYURTa teekkrlerimi sunarm.

Elaz-2012 Tuba ALTUNCU


11/106

X

KISALTMALAR

age :ad geen eser

agm :ad geen makaleagmd :ad geen madde

A :Ankara niversitesi

b. : bin

Bkz. :Baknz

C. : Cilt

ev. : eviren

DE : Dokuz Eyll niversitesi

DA : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

E : Erciyes niversitesi

F : Frat niversitesi

h. : Hicri

Hz. : Hazreti

ra : Radyallahu anh

sav : Sallallahu aleyhi ve sellem

s. : sayfa

S. : Say

Thk. : Tahkik eden

trs. : Tarihsiz

U : Uluda niversitesi

Y.y. :Yayn yeri yok


12/106

GRARATIRMANIN KONUSUnsann fiil ve davranlar, sadece gndelik olaylardan etkilenmez. Btn bu davran

ve dnce sistemini etkileyen en nemli unsurlardan birisi de dini inanlardr. Kader konusu,insann doumundan lmne kadar karlat btn olay ve durumlarla balantl olarak

dnlen ve ilikili olan konularn banda yer alr.

Kader inanc ou zaman Allahn insanlara nceden takdir etmi olduu ve kiinin ne

yaparsa yapsn asla engel olamayaca bir yazg olarak dnlmtr. Meydana gelen her

olumsuz durumda tabiri caizse- kabahat, kaderin zerine atlmakta, bu olumsuz durumlarn

sebepleri ayrntl bir ekilde sorgulanmayp, gereken dersler kartlmamaktadr. Kader gibi

nemli bir konuda mevcut olan doru anlamama ve meselenin asln bilmeme gibi sorunlar,

ok byk inan boluklarnn olumasna neden olmaktadr. Kader konusunun dini boyutlar

olmakla birlikte toplumsal ve psikolojik boyutlarnn da olmas, meselenin aratrlmasn

gerekli klmtr.

Kader konusu slam dnce sistemi ierisinde Emeviler zamanndan beri tartlan bir

konu olmutur. Bununla birlikte etki alan byk olduu iin kavramsal adanda geni bir

alanda incelenmitir. Bu almada kader konusu, insan iradesi merkezli incelenerek ortaya

konulacak, sosyal hayata etkilerinin bulunmas sebebiyle bireysel ve toplumsal adan mesele

incelenecektir.

almamzn merkezinde bulunan konu Allahn mutlak kudreti karsnda insan

iradesi ve bu ikisinin birbiri arasndaki konumunu ortaya koymaktr. Bu yzden, Allahn

kudreti nedir?, nsann hr iradesi var mdr?, nsan fiillerinde zgr mdr?, nceden

verilmi bir takdir var mdr? gibisorular tezimizin en nemli sorularn oluturacaktr.

ARATIRMANIN AMACI VE NEMnsan radesi ve Kader likisi isimli bu almamzn amac, insan dier tm

varlklardan farkl ve stn klan akl ve iradenin nemini ortaya koymak, bireysel zgrln

snrlarn olduka geni belirterek kader anlay ile iradenin uyumunu belirtmektir. Bunun

yannda iradenin varlnn kadere, kaderin varlnn ise insan iradesine bir engel ve mani

olmadn anlatmaktr.

Kader konusu ile ilgili eitli dinlerde ve dnemlerde grlen inan ve inanlar

belirtip bu konu hakknda slam dnemlerinde ne gibi grlerin ortaya ktn aratrmak

ve kader konusuyla ilgili kavramlarn analizini yapmak tezimizin bir dier amacdr. Bunun


13/106

2

en temel nedeni dier din ve kltrlere ait baz unsurlarn zellikle Raid halifeler

dneminden sonra slam dnce sistemine eitli yollarla girmi olmasdr. Mesela

toplumumuzda kullanlan Zaman ne gsterir? ifadesi ile Cahiliye Araplarnda grlen dehr

anlay byk bir uyum ierisindedir. Ayrca Cebriyye ve Kaderiyye gibi mezheplerin

oluumunda Yahudilik ve Hristiyanlkla ilgili baz bilgilerin etkili olduu da kaynaklarda

gemektedir.

Toplumumuzda grlen konuyla ilgili inan ve dnceleri belirtmek, bunlarn

deerlendirmesini yapmak olduka nemlidir. nk kader inancnn izdmleri ve insan

iradesinin kadere etkisinin zihinsel tasavvurlar, topluma ait inan ve dncelerde sakldr.

zellikle anonim rnlerde bu etki gze arpmaktadr. nanla ilgili bilgilerin toplumda nasl

tezahr ettiini ortaya koymak, kaderle ilgili inanlarn nceki dnemlerde hangi evreleri

geirdiini anlamada olduka yardmc olacaktr. Bu blm asndan toplum ierisinde

bulunan her trl olumsuz durumun ve kiilerin yapm olduu, ho karlanmayan, ceza ve

meyyide gerektiren fiillerin ilenmesinden sonra kader anlaynn arkasna snlarak btn

suun kadere yklenilmesi gereinin yanll yapm olduumuz alma ierisinde

deerlendirilecektir.

ARATIRMANIN YNTEMnsan radesi ve Kader likisi adl bu almamz hazrlarken ncelikle veri

toplama tekniklerinden dokmantasyon yntemine ve ktphane taramasna bavurduk.

Dokmantasyon yntemiyle elde edilen verileri bilimsel niteliklerine gre inceleyip bunlarn

kritiini yaptk. Daha sonra ise ulatmz verileri nceden oluturduumuz tez planna gre

tasnif ettik. Tasnif edilen veriler objektiflik esasna dayal olarak Sosyal Bilimlerin deskriptif

(vasflandrc) metoduyla yazya geirdik.

ARATIRMA KONUSU LE LGL LTERATRnsan radesi ve Kader likisi isimli almamz hazrlarken birok alanla ilgili

kaynaklardan istifade ettik. almamzn en temel kaynaklar Kuran- Kerim, temel hadis

kaynaklar ve kelam eserleri oldu. zellikle ilk dnem kaynak eserlerin barndrm olduklar

nemli bilgiler, asrlardan beri yaplan almalara nclk etmi ve yzyllar gemesine

ramen isimlerini muhafaza etmeye devam etmilerdir.Konumuzla ilgili kaynaklarn en nemlilerinden birisi Ebu Mansur el-Maturidi

tarafndan kaleme alnan Kitabut-Tevhid isimli eserdir. Ebu Mansur el-Maturidinin en

nemli zellii Ehli Snnetin temel konularnda sistematik bir anlay oluturarak byk


14/106

3

kitleler tarafndan kabul grmesidir. Maturidi, nakil ve akl arasnda dengeli bir tutum

ierisine girerek ar grlerle ve u fikirlerle mcadele etmitir. Kitabut-Tevhid, kendisine

nisbet edilen Maturidiyye mezhebinin kabul ettii fikirleri sistematik bir ekilde izah eden

nemli bir ilk dnem eseridir.

Yapm olduumuz almayla ilgili olarak yararlandmz bir dier nemli kaynak,

Ebu Musa el-Earinin yazm olduu el-bane fi Usulid-Diyane isimli eseridir. Eari de

Maturidi gibi Ehli Snnet dnce sisteminin en nemli ilim adamlarndan birisidir. Bu eserde

Eariliin temel prensipleri, dini inan ve uygulamalar eitli temellere dayandrlarak izah

edilmitir. Ayrca batl kabul edilen dier gr ve dinlere de reddiye tarznda cevaplar

bulunmaktadr. Earinin dier kitab Makalatl-slamiyyin vehtilaful-Musallin ise slam

mezhepleriyle ilgili olarak kaleme alnan ilk klasik eserlerden birisidir. Bu eserde bir ok

frka, kollar ile birlikte ele alnm, ileri srm olduklar fikirler inan esaslarna vurgu

yaplarak eletirilmitir. Kitabul-Luma ise Eariliin dnce sistemini ve yntemini izah

eden en nemli kaynaklardan birisidir.

Yapm olduumuz almada istifade ettiimiz bir dier nemli eser, Kad

Abdulcebbarn erhu Usulil-Hamse isimli eseridir. Bu kaynakta Kad Abdulcebbar,

Mutezilenin dnce sistemi etrafnda ekillenen bilgileri izah etmi ve Mutezilenin temel

prensipleri izah edilmitir. Mutezilenin akl n plana karan yaklam, eserin de en temelzellii olarak karmza kmaktadr.

Yukardaki kaynaklarn yan sra Badadinin el-Fark Beynel-Frak ve ehristaninin

Kitabul-Milel ven-Nihal adl eserlerinde, bahsettiimiz frka ve ekollerle ilgili nemli

bilgilere ulatk.

Saym olduumuz temel kaynaklarn yan sra, kader meselesi ile ilgili olarak Kelam,

Mezhepler Tarihi, Tefsir, Hadis, slam Tarihi, Dinler Tarihi, Psikoloji ve Halk Bilimi

kaynaklarndan da istifade ettik. Konunun dier dinlerde nasl alglandn ifade etmek iin

Kutsal Kitap bata olmak zere eitli Dinler Tarihi kaynaklarndan istifade ettik. Bunun

yannda kader meselesinin birok frkann oluumunda etkili olmas ve bu konunun mezhepler

arasnda ayrt edici bir yn tamasndan dolay Mezhepler Tarihi kaynaklarndan da

faydalandk. Ayrca kader konusuyla ilgili olarak vahyin ve Hz. Peygamberin ifadelerini

renmekgayesiyle eitli tefsirlere ve Hadis kaynaklarna, Hz. Peygamber ve Raid halifeler

dnemindeki baz bilgileri aktarmak iin de slam Tarihi kaynaklarna bavurduk. Kaderkonusunun bireysel ve toplumsal adan etkilerini incelemek iin de Psikoloji ve Halk Bilimi

kaynaklarndan istifade etmeyi uygun grdk. Fakat btn bunlarla birlikte

deerlendirmelerimizin tm, Kelam ilminin merkezinde ekillenmitir.


15/106

4

ARATIRMANIN ERalmamzn birinci blmnde, ilerleyen konularn daha iyi anlalabilmesi iin

kader probleminin ortaya kna neden olan sebepleri, slamdan nce kader probleminin

nasl olduunu, Hz. Peygamber, Drt Halife zaman ve Mezhepler dneminde meselenin naslele alndn anlatmaya altk. Btn bunlar anlattktan sonra ikinciblmde kader konusu

ve insan iradesi ile ilgili baz kavramlar aklayp, Kuran ve hadislerde kader kavramnn

nasl ele alndn inceledik. nc blmde ise kader konusuyla ilgili olarak toplumda ve

insanlarn ruhsal dnyalarnda grlen baz inan ve dnceleri, ilgili zel balklar

etrafnda anlattk. Bu konu etrafnda eitli analizler ortaya konulduktan sonra da topluma mal

olmu anonim rnler olan ataszleri ve deyimlerden konuyla ilgili olan baz rnekler verdik.

Bu ekilde toplumun kadere ve kaderle ilgili konulara bak asn gstererek almamz

tamamladk.


16/106

BRNC BLM

KADER NANCININ ARKA PLANI

Kader meselesi btn din mensuplarnca zerinde dnlen ve tartmalarn

merkezinde olan bir konu olmutur. slamiyetten nce de konu hakknda eitli grler ilerisrlm, bu fikirlerden bazlar eitli kanallar araclyla slam dnce sistemine

girebilmitir. Meselenin iyi bir ekilde anlalabilmesi iin kader inancnn arka plan

hakknda eitli bilgilerin verilmesi gerekmektedir. Bu blmde kader probleminin ortaya

k, slamiyetten nceki srete kader problemi, bu srecin sonraki dnemlere tesiri, Hz.

Peygamber ve sonraki dnemlerde kader inancnn aklamas yaplacaktr.

1.1. Kader Probleminin Ortaya k

nceki blmlerde deindiimiz gibi kader problemi sadece Mslmanlar arasnda

mevcut olan bir sorun olmayp dier din mensuplar ve toplumlar arasnda da olduka fazla

tartlan konularn banda gelmekteydi. Kader konusunun insani bir mesele olmas bu

problemin en ilkel kabilelerden en byk medeniyetlere, en basit fikirlerden en sistemli

dinlere kadar her trl birim ierisinde tartld ve incelendii grlr. Konunun nemiasndan Yahudilik ve Hristiyanlkta kader problemini inceledikten sonra slam toplumunda

kader probleminin ortaya kn anlatabiliriz. Kader konusunun olduka fazla tartlmasnn

nedenlerini sadece bir sebebe balayamayz. Birbiriyle ilikili ve birbirinden etkilenen

olduka fazla neden olmakla birlikte genel olarak bu problemin slam toplumuna girmesine

sebep olan etkenleri balk altnda inceleyebiliriz. Bunlar, dini sebepler, siyasi sebepler

ve d faktrlerdir.

1.1.1. Dini Sebepler

Dini bir kavram olarak kader meselesinin ortaya kmasna neden olan en nemli

faktrlerden birisi Kuran- Kerimde ve hadislerde bulunan, ifadelerden bazlarnn doru ve

maksada uygun bir ekilde anlalmam olmasdr. Kurandaki baz ayetler tek yaratc olan

Allahn dier btn yaratlmlar zerindeki stnlnve gcn vurgulamak iin mutlak

bir hkimiyeti ve iradeyi vurgulamaktadr. Dier baz ayetlerde ise belli artlar dhilinde


17/106

6

insana yklenen mkellefiyetin ve kulluun bir art olarak kiisel irade ve insann zgr

tercihleri ilenmitir.1

Vahyin dili ve ileyiinde ortaya kan paradoksal anlatmn temel zelliklerinden

birisi de yukarda bahsettiimiz grnte bulunan elikilerdir. Yzeysel bir ekilde

bakldnda baz ifadelerin birbirini reddettii ve birbiri ile eliki ierisinde bulunduu gibi

bir durum sz konusudur. Aslnda bu ifadeler derin bir muhtevaya sahip bulunmaktadr. Fakat

insan zihni olaylar ve meseleleri grnd gibi yzeysel alglama eiliminde bulunduu

iin derine inmekte isteksizdir. Yukarda genel olarak ifade edilen ayetler aslnda konular

itibariyle birbirlerinin aklaycs ve farkl konularn muhtevasn tayan hkmleri ierir.2

Fakat zellikle Emeviler dneminde olmas gereken bu alg ortadan kalkmtr.

Bu ayet ve hadislerdeki ifadelerden dolay birok tartma ortaya km, hatta bu

grleri merkezine alan farkl frkalar ve mezhepler olumutur. Bunlardan bazlar insann

tm fiil ve davranlarnda mecburiyet ierisinde bulunup herhangi bir irade ve tercihe sahip

olmadn sylerken, dierleri de insann her trl fiil ve davranlarnda zgr olduunu, bu

davranlarn yaparken her trl etkenden bamsz bir tercihinin ve kiisel iradesinin

bulunduunu, kiinin kendi tercihlerinde asla bir mecburiyet ierisinde bulunmadn

sylemilerdir.

Kaderle ilgili olarak vurgulanan her iki grte de Kurandaki baz ayetlerin delilolarak ortaya konulduu, konuyla ilgili dier ayetler hakknda herhangi bir izahatn

yaplmad grlr. Bu iki gr de meseleyi sadece kendi anlaylar ve grleri

dorultusunda ele ald iin kader problemi sadece tek ynl incelenmi, bu da ortaya

konulan fikirlerin ar ularda kalarak tartmann giderek bymesine neden olmutur.

Halbuki Kurandaki ifadelerin net bir ekilde anlalabilmesi iin ayet ve surelerin siyak ve

sibak asndan incelenmesi gerekir. Kurandaki ifadelerin ayet ayet seilerek ele alnmas

konularn yanl anlalmasna, bu ifadelerin asl manasndan uzaklamasna, ayetlerin

birbiriyle elikili bir hal almasna ve dolaysyla yanl hkmlerde bulunulmasna neden

olur.3

Konuyla ilgili Hz. Peygamberin syledii hadislerin sebeb-i vrudu incelenmediinde

de benzer yanlg kendisini gsterir. Hz. Peygamberin en nemli vazifelerinden birisi de

gelen ayetleri aklamak ve asl gayeyi ashaba ifade etmekti. Bundan dolay Kuranda

bulunan farkl ifadelerin benzer ekilde hadislerde de grlmesi gayet normaldir. Bu hadisleri,

1 Temel Yeilyurt, Kuran Inda nsann Bireysel Sorumluluu (Gnah ve Sevap), F lahiyat Fakltesi

Dergisi, Elaz 2005, S. 10, s. 41.2Temel Yeilyurt, Szn Anlam, Ankara 2007, s. 69-70.

3Mehmet Soysald, Kuran Anlama Metodolojisi, Ankara 2001, s. 115, 130, 134, 138.


18/106

7

ayetleri merkeze koyarak ele almak konunun daha net anlalmasn salar. Hadislerin

syleni sebepleri dikkate alnmadan sadece lafzi adan incelenmesi yanl

deerlendirmelerde bulunulmasna neden olur. Ayrca mezhep ve frkalarn oluma srecinde

her farkl dncenin kendi grlerini temellendirmek iin ayetlerde olduu gibi- sadece tek

ynl hadisleri aktard unutulmamaldr. Hatta bundan daha arya gidilip uydurma

hadislerin sylendii de bir gerektir.

Kuran ayetlerinin ve hadislerin tek ynl ve yanl bir ekilde ele alnmas kader

konusuyla ilgili tartmalarn yaanmasna neden olmutur. Yaplan almalar, siyasi ve dini

adan kiisel tercihlerin doruluunu vurgulamak yerine doruyu anlama ve ilmi gayelerle

yaplm olsayd belki de kader problemi bu kadar etrefilli bir hal almayacakt.

Kader probleminin ortaya kyla ilgili olarak dini sebepleri akladktan sonra siyasi

sebeplere geebiliriz.

1.1.2. Siyasi Nedenler

slam tarihindeki en nemli karklklar Hz. Osmann idareciliinin son

dnemlerinde balar ve bu kargaa ve kaos ortam Hz. Osmann ehit edilmesinden sonra

artarak sonraki dnemlerde devam eder.4Hz. Osmann ehit edilmesi, Cemel Hadisesi, Sffin

Sava, Hakem olay, Hz. Alinin ehit edilmesi, meydana gelen savalarda Mslmanlarn

birbirleriyle vurumas ve birbirlerinin kann aktmas, Muaviye dneminde salanan ksmi

sulh dneminde dini ve insani adan dnlmeye balanmtr. Mslmanlar, Muaviye

dnemine kadar Hz. Ali taraftarlar, Muaviye taraftarlar, Hariciler ve hibir gruba mdahil

olmayp kesine ekilenler olmak zere eitli gruplara ayrlmt.5 Fakat Muaviye

dneminde, her grubun mensuplar kendilerinin haklln ve dier gruplarda bulunanlarn

yanllln ortaya koymak amacyla eitli deliller ne sryorlard.6

Mslmanlar arasndasavaa dayal bir mcadeleden sonra fikri adan da hakllklarn ispat etme mcadelesi

balam ve bu mcadeleler, ilk itikadi gruplarn olumasna yol amtr.

Siyasi kargaa ortamnda meydana gelen Mslmanlarn birbirinin kann aktp

ldrmesi ve hilafet meselesi, eitli kelami konularn ortaya kmasna neden olmutur.

zellikle Hz. Peygamberin en yaknndaki insanlarn ehit edilmeleri, hilafetin Emevi

slalesinde kalmas, idarecilerin tutumu ve onlarla tebaann arasndaki maddi uurum,

Mslmanlar arasnda huzursuzlua neden olmu ve olduka byk tartmalar yaanmtr.

4H. brahim Hasan, slam Tarihi, ev., smail Yiit, Sadreddin Gm, stanbul 1991, C. II, s. 26, 38.

5Ethem Ruhi Flal, amzda tikadi ve slam Mezhepleri, zmir 2004, s. 21-45.

6Mehmet Bayraktar, slam Felsefesine Giri, Ankara 1988, s. 82-83.


19/106

8

Emevi ailesi btn bu olumsuz fikirlere kar, Yaptklar her eyin aslnda Allahn bir

takdiri olduu, btn olan olaylara kar kimsenin engel olamayaca ynnde cebri bir

fikrin olumasn salamlar, bu gr sayesinde konumlarn salamlatrmaya, yaptklar

btn olumsuz fiilleri de merulatrmaya gayret gstermilerdir.7

Yukarda saydmz btn bu olaylar, insann fiilleri, kiisel tercih ve irade, Allahn

takdiri, iyi ve kt fiillerin meydana gelmesi, gnah ileyen kiinin durumu, ecel, rzk gibi

kavramlarn tartlmasna neden olmu bu kavramlar da kader konusunun sk bir ekilde

ilenmesine sebebiyet vermitir. zellikle konunun kendi doasndan kaynaklanan Kuran ve

hadisteki birbiriyle aykr grnen ifadeler, tartmalarn ve farkl grlerin olumasna

neden olmutur.

Siyasi sebepleri bu ekilde akladktan sonra yukarda akladmz nedenler kadar

etkili olmamakla birlikte bir dier nemli konu olan d faktrlere geebiliriz.

1.1.3. D Faktrlerslamiyetin geliinden sonra ok sre gememesine ramen snrlar genilemi, ran,

Irak, Suriye, Msr, Trablusgarp slam topraklar haline gelmi, yaplan fetihler Emevi ve

Abbasi dnemlerinde de artarak devam etmitir.8 Bu dnemde Mslmanlar, birok din,

medeniyet, kltr ve toplumla karlatlar. Snrlarn genilemesi sonucunda da farkl

toplumsal yaplar meydana geldi. Bunlar; -Emevi ailesinin siyasi bak as sebebiyle

saymay gerekli grdmz- Arap Mslmanlar, fethedilen blgelerde Yahudilik,

Hristiyanlk, Mecusilik, Sabiilik, Zerdtlk gibi farkl dinlere mensup iken sonradan

Mslman olup slam dinine yeteri kadar vakf olamam Orta Asya, ran ve Kuzey

Afrikadaki insanlar, slam fethinden sonra eski dinini deitirmeyenlerdir. Bununla birlikteher gruba mensup olan insanlar da sosyal statleri ve maddi imkanlar asndan eitli

snflara ayrlyordu. Sosyal tabakadaki bu farkllklar dnce sistemi ve dini bak asndan

da etkileimi beraberinde getirdi. zellikle Mslmanlarn, dier dine mensup olan insanlarla

girmi olduklar tartmalar farkl dncelerin slam topraklarnda hzla yaylmasna neden

olmaktayd. Ayrca Mslman olan dier toplumlar da yeni girdikleri bu dine hemen adapte

olamamlar, eski din ve kltrlerine ait baz inanlar srdrmeye devam etmilerdir.9

7Halife Keskin, slam Dncesinde Kader ve Kaza, stanbul 1997, s. 74.

8Ayrntl bilgi iin Bkz. Nadir zkuyumcu, Msr ve Kuzey Afrikann Mslmanlar Tarafndan Fethi, Manisa

2007.9

Bayraktar, age, s. 81-82.


20/106

9

Bununla birlikte Mslmanlarn karlat bu yeni topluluklarla zaman zaman kelami ve

felsefi konular da tartlmtr.10

nceki blmlerde kader konusunun sadece Mslmanlara has bir problem

olmadn dier birok din ve toplumdabu meselenin tartldn ve bunlar arasnda da

eitli ihtilaflarn bulunduunu ksaca belirtmitik. slam topraklarnn genilemesiyle birlikte,

bu dinlere mensup insanlarla etkileime girilmi, bu insanlarla yaanan tartmalarn arasnda

kader problemi de yer almtr. Cebriyye ve Kaderiyye frkalarndan bahsettiimiz blmlerde

de grlecei gibi bu frkalarn grlerini ortaya koyan isimlerin baz Yahudi ve

Hristiyanlardan etkilendikleri, grlerini bu gayrimslimlerden aldklar da kaynaklarda

gemektedir.

Btn bu anlatlanlardan sonra kader probleminin ortaya kn bir tek etkene

balamann, bu tartmalarn, sadece Mslmanlar veya yalnzca gayrimslimler tarafndan

oluturulduunu sylemenin yanl olduu, kesin hkm vermenin neredeyse imkansz

olduu iyi bir ekilde anlalmaktadr. Kader problemi insani konular da ihtiva etmesinden

dolay olduka farkl nedenlerden beslenmi, tarihi sre ierisinde meydana gelen olaylar bu

problemin bymesine neden olmutur. Kader tartmalarnn yaanmaya balad dnem ve

blgeleri bilmek konunun anlalabilirliine katk salayacandan dolay bu aklamalar

olduka nemlidir. Fakat bu meselenin ortaya knda olduka fazla etken bulunmasnedeniyle biz en fazla neme sahip olan bu sebepleri aklamay konumuz asndan yeterli

grdk.

1.2. slamiyetten nceki Srete Kader ProblemiKader konusu sadece Mslmanlar arasnda tartlan bir konu olmamtr. Bu

problem sadece bir topluma, bir dine has bir sorun olmad gibi insann bulunduu btnzaman dilimlerinde ve her yerde tartla gelen bir konu olmutur. slam kaynaklarndan,

cahiliyye dneminde bu meselenin tartld bilinmektedir. Fakat derinlemesine incelemede

bulunulduunda dier dinlerin ve kltrlerin de bu tartmalarn ierisinde bulunduu

grlmektedir. Bu almamzda slam toplumlar ile yakn temaslarndan dolay bu dinlerin

de kader konusuna bak alarn ksaca izah etmeyi gerekli grdk.

Cahiliyye Arap toplumunun kader konusunda sahip olduu grlerin etkileri bata

Kuran ve hadislerde yer bulmasndan dolay zaten ortadadr. Yahudilik ve Hristiyanlk

asndan kader konusunun izah edilmesinin ise nemli sebepleri bulunmaktadr. Bu sebepler,

10Bayraktar, age, s. 34.


21/106

10

Cebriyyenin kurucularndan Ca'd b. Dirhemin, kader hakkndaki grlerini, am'da

bulunan bir Yahudiden renmesi ve bu grleri Basra'da halk arasnda yaym olmas,

Kaderiyyenin kurucular Mabed el-Cheninin ve Gaylan ed-Dmakinin ise ileri srdkleri

grlerini Hristiyan asll Yunus el-Esvariden aldklarna dair baz bilgilerin kaynaklarda

geiyor olmasdr.11

1.2.1. Yahudilik

Kader konusu ve insan iradesinin hr olup olmama meselesi btn toplumlarda olduu

gibi Yahudilikte de tartlan bir konu olmutur. zellikle Hristiyanlk ncesinde, insan

iradesi ve cebr meselesi etrafnda youn tartmalarn yaand bilinmektedir. Bu iki zt

nokta arasnda birok fikir ortaya konulmu, bazlar cebr grn, bazlar insan hrriyetini

savunmu, dier bir grup ise bu iki u noktay uzlatrmaya alarak farkl grler ortaya

koymulardr.12

ou toplumda olduu gibi Yahudilikte de kader inanc vardr. Yahudilie gre btn

olaylar Tanrnn izmi olduu bir gayeye doru ve onun erevesinde cereyan etmektedir.

Eski Ahitte kader inancnn vurguland eitli ifadeler yer almaktadr. Rabbin adna

vgler sunsunlar, nk O buyruk verince, var oldular; bozulmayacak bir kural koyarak,Onlar sonsuza dek yerlerine oturttu.13Blm de bunlardan birisidir. Tanr her ii, her gizli

eyi yarglayacaktr, ster iyi ister kt olsun.14fadeleri de bu konu etrafnda ele alnmtr.

Yahudi bilginlerinden Rabbi Moe ben Maymon (Musa b. Meymun)un ortaya koymu

olduu 13 maddelik inan esaslarndan onuncusu Allah, insanlarn btn hareket ve

dncelerini bilir.15 prensibidir.

Yahudilikte Tanr Yehova, insanlara birtakm emir ve yasaklar vererek yaplan ilere

gre mkfat ve ceza vereceini vaat etmi ve insana da bu emir ve yasaklar yerine

getirebilme gc ve iradesi vermitir. nsan, asla Tanrnn bilgisi dnda bir i yapmaya

muktedir deildir. Fakat irade hrriyeti de Yahudiliin temel prensiplerinden birisidir.

Tevratta geen aadaki blmler bu anlay dorulamaktadr.

nne yaamla lm, kutsamayla laneti koyduuma bugn yeri g size kar

tank gsteriyorum.Yaam sein ki, siz de ocuklarnz da yaayasnz.16

11Muhammed Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, ev., Sbatullah Kaya, stanbul 2004, s.111, 120.

12H. Musa Bac, nsann Kaderi, Ankara 2009, s.17.

13Kutsal Kitap, Mezmurlar, CXLVIII/5-6.

14Kutsal Kitap, Vaiz, XII/14.

15Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 2002, s. 252.

16Kutsal Kitap, Yasann Tekrar, XXX/5-6.


22/106

11

Yaam sein, lm deil. Rab bizi kurtaracak diyerek sizi aldatmaya alan

Hizkiyay dinlemeyin.17

Tevratta geen bu ifadelerin yannda, Yahudiliin nemli din adamlarndan,

Kabalacln kurucusu Akiba ben Josephin Her ey nceden grlm ve bilinmi, bunun

yannda zgrlk de verilmitir.18ifadeleri Yahudilikte insan iradesi problemine kar ortaya

konulan delillerdir. Bu ifadeler Yahudilikte grlen kader konusundaki tartmalar,

uzlatrmaya almaktadr. Mutlak kudretin varl ifade edilmi, bununla beraber insann

zgr iradesi ve kiisel tercihlerinin olduu sylenerek, u noktalardaki farkl dnceler

uzlatrlmaya allmtr.

Yahudilikte, Hristiyanlk ncesi ve Hristiyanlk sonras birok mezhep ortaya

kmtr. Ferisiler, Allahn nceden tayin ve tespit fikriyle insanin sahip olduu zgr

iradesini uzlatrmaya alarak kaderle ilgili birtakm yeni fikirler ortaya koymulardr.

Onlar, her eyin Allah tarafndan kontrol edildiine, hr iradenin varlna lmden sonra

dirilip ceza ve mkfatn varlna inanmaktadrlar.19 Sadukilere gre ise Allah, insanlarn

fiillerine mdahale etmez. Yeryznde meydana gelen btn olaylar bir tesadf ve rastlant

sonucunda meydana gelir. nsann kendi kaderini kendisinin belirlediine inanmlardr.20

Sadukiler bu grleriyle determinizmi reddetmiler, hr iradenin ve insan sorumluluunun

asliyetini vurgulamlardr.21Essenilik ise genel olarak mistik bir yapya sahiptir. Essenilerinen temel zellii kaderci bir anlaya sahip olmalardr. Daha insanlar domadan nce

aydnlk veya karanlk taraflardan birisine aittir. nsann kaderi sonsuza kadar devam edecei

ekliyle belirlenmi ve tespit edilmitir. Bu kader de yldzlara yazlmtr.22 Kumran

yaztlarnn birounda Goral23ifadesi gemektedir. Esseniler kaderi, her eyin ba olarak

grmler dua kitaplarnda ve yazmalarnda Allahn mutlak iradesini vurgulayarak insann

bir hi olduunu sylemilerdir. Onlara gre insann hr iradesi bulunmamakta, onun kaderi

sadece Allahn iradesi etrafnda ekillenmektedir.24

17Kutsal Kitap, 2. Krallar, XVIII/31-32.

18

Dewey D. Wallace, Free Will and Predestination, Encyclopedia of Religion, New York 1987, C. V, s. 423.19Tmer, Kk, age, s. 233-234.20

Tmer, Kk, age, s. 234-235.21

Bac, age, s. 19.22

Tmer, Kk, age, s. 235-236.23

Kader demektir.24

Bac, age, s. 20.


23/106

12

1.2.2. Hristiyanlk

Kader tartmalar dier din ve toplumlarda olduu gibi Hristiyanlkta da olduka

fazla tartlan bir konu olmutur. Bununla birlikte bu tartmalarn sonraki dnemlerde

yapld, kader inancnn insan iradesini snrlandrd gerekesiyle ilk dnemlerde bu

tartmalara girilmedii de bilinmektedir. yiliklerin Tanr tarafndan, ktlklerin ise

Tanrnn izni ile insanlar ve eytanlar tarafndan yaratld inanc yer almaktadr.25

Yahudilikte olduu gibi Hristiyanlkta da kader konusuyla ilgili ar kaderci grler, kaderi

reddeden fikirler ve btn bunlar uzlatrmay alan dnceler ortaya kmtr.

Hristiyanln sonraki dnemlerinde bu konunun giderek artan bir ekilde

tartlmasnn en nemli sebebi, ncilde yer alan baz ifadelerdir. Bu ifadelerden bazlar

unlardr:nk Tanr nceden bildii kiileri Olunun benzerliine dntrmek zere

nceden belirledi. yle ki, Oul birok karde arasnda ilk doan olsun.26

Demek ki Tanr dilediine merhamet eder, dilediinin yreini nasrlatrr. imdi

bana, yleyse Tanr insan neden hala sulu buluyor? Onun isteine kim kar durabilir?

diyeceksin. Ama ey insan, sen kimsin ki Tanrya karlk veriyorsun? Kendisine biim

verilen, biim verene; Beni niin byle yaptn? Der mi? Ya da mlekinin ayn kil

ynndan bir kab onurlu i iin, tekini baya i iin yapmaya hakk yok mu? Eer Tanr

gazabn gstermek ve gcn tantmak isterken, gazabna hedef olup mahvolmaya

hazrlananlara byk sabrla katlandysa, ne diyelim?27

Tanrnn ona verdii yant nedir? Baaln nnde diz kmemi yedi bin kiiyi

kendime ayrdm. Ayn ekilde imdiki dnemde de Tanrnn ltfuyla seilmi kk bir

topluluk vard. Eer bu ltufla olmusa, iyi ilerle olmam demektir. Yoksa ltuf artk ltuf

olmaktan kar! Sonu ne? srail aradna kavuamad, seilmi olanlar ise kavutular. Geriye

kalanlarn ise yrekleri nasrlatrld.28

O kendi nnde sevgide kutsal ve kusursuz olmamz iin dnyann kuruluundan

nce bizi Mesih'te seti. Kendi istei ve iyi amac uyarnca sa Mesih araclyla kendisine

oullar olalm diye bizi nceden belirledi.29

Her eyi kendi istei dorultusunda dzenleyen Tanr'nn amac uyarnca nceden

belirlenip Mesih'te seildik.30

25Osman Cilac, Genel Hatlaryla Dinler Tarihi, Konya 1994, s. 103.

26Kutsal Kitap, Pavlustan Romallara Mektup, VIII, 29.

27Kutsal Kitap, Pavlustan Romallara Mektup, IX, 18-22.

28Kutsal Kitap, Pavlustan Romallara Mektup, XI, 4-7.

29Kutsal Kitap, Pavlustan Efeslilere Mektup, I, 4-5.


24/106

13

zellikle Pavlusun dnceleri etrafnda ekillenen kader inanc lahi iradenin bir

sonucu ve ltuf zerine kurulu bir irade olarak dnlm, bu dncenin neticesinde de

hibir kimsenin kendi gayretiyle kurtulua eremeyeceine inanlmtr. Sadece Pavlus deil,

sonraki dnemlerde Hristiyan teologlarndan St. Augustinede Tanrnn daha dnyay

yaratmadan nce her eyi tayin ve tespit ettiini belirtmitir.31 Fakat insan iradesinin

zgrln vurgulayan mezheplere gre yukarda yazm olduumuz ncildeki metinler

kader balamnda ele alnmayp seilmilik inanc etrafnda ekillendirilmektedir.32Bu gr

savunan Hristiyan cemaatlerin sunduu blmler ise unlardr:

Kardeler, siz zgr olmaya arldnz. Ancak zgrlk benlik iin frsat olmasn.

Birbirinize sevgiyle hizmet edin.33

zgr insanlar olarak yaayn, ancak zgrlnz ktlk yapmak iin bahane

etmeyin. Tanr'nn kullar olarak yaayn.34

Ne var ki, siz oraya gitmek istemediniz. Tanrnz Rabbin buyruuna kar geldiniz.35

inizden Rabbe kulluk etmek gelmiyorsa, atalarnzn Frat Irma'nn tesinde

kulluk ettikleri ilahlara m, yoksa topraklarnda yaadnz Amorlularn ilahlarna m kulluk

edeceksiniz, bugn karar verin. Ben ve ev halkm Rabbe kulluk edeceiz.36

Ben de sizi klca ksmet edeceim, boazlanmak zere eileceksiniz hepiniz. nk

ardmda yant vermediniz, konutuumda dinlemediniz; gzmde kt olan yaptnz,holanmadm setiniz.37

Oysa gerekli olan tek bir ey vardr. Meryem iyi olan seti ve bu kendisinden

alnmayacak.38

Hristiyanlkta, insan iradesini yahut cebr anlayn merkeze koyan birok cemaat ve

mezhep bulunmaktadr. Katolikler, ilahi iradeyi merkeze almlar, fakat Katolik mezheb i

ierisinde yer alan Cizvitler ise insan sorumluluuna nem vermilerdir. Yakubiler saf cebir

anlayn benimsemi, buna karlk Nasturiler ise insann hr iradesi olduunu

belirtmilerdir. Protestanlar ise bu konuda, ilahi takdiri n planda tutmulardr.39Fakat ayn

mezhebin ierisinde yer alan baz gruplarda bile zaman zaman birbirinden olduka u

30Kutsal Kitap, Pavlustan Efeslilere Mektup, I, 11.

31Bac, age, s. 23-24.

32 Ayrntl bilgi iin Bknz: Carlos Madrigal, Kutsal Kitapa Gre Kader ve zgr rade retilerininncelenmesi, stanbul 2006.

33

Kutsal Kitap, Pavlustan Galatyallara Mektup, V, 13.34Kutsal Kitap, Petrusun kinci Mektubu, II, 16.35

Kutsal Kitap, Yasann Tekrar, I, 26.36

Kutsal Kitap, Yeu, XXIV, 15.37

Kutsal Kitap, Yeaya, LXV, 12.38

Kutsal Kitap, Luka, X, 42.39

Bac, age, s. 26.


25/106

14

noktalarda olan grler ortaya kabilmitir. Protestanlk ierisinde yer alan Calvinizm ve

Arminianizm bunun en tipik rneklerinden birisidir. Calvinizme gre Tanr evren zerinde

mutlak bir iradeye ve egemenlie sahiptir. nsann kaderi tamamen ilahi iradenin elindedir.

Buna karlk Arminianizm ise insan iradesinin tamamen zgr olduunu, insann kaderinin

tanrsal daveti kabul edip etmemesiyle ilgi olduunu belirtmitir.40 Son zamanlarda ise

Protestanlk Mezhebi ierisinde daha ok insan iradesinin merkeze konulduu bir anlay

gelimeye balamtr. Tanrnn mutlak iradesi ile insann zgr iradesi arasnda ba

kurulmaya allarak farkl bak alar ortaya konulmutur. Protestanlar, yukarda da

belirttiimiz gibi bu dncelerini seilmilik retileriyle ifade ederek, farkl bak alarnn

meseleye bir ynden bakmaktan dolay meydana geldiini sylemektedirler.41

Btn bu aklamalardan sonra, Kader konusunun sadece slam dinine mahsus bir

tartma olmad, bu problemin insani zellikler gsterdii grlmektedir. Bu konuda sadece

slam dininde tartmalar yaanmam, Yahudilik ve Hristiyanlkta da benzer tartmalar ve

fikir ayrlklar olumutur. Kader problemine belli bir cevap ortaya konulamad gibi bu

tartmalarn sre ierisinde daha da artarak devam ettii anlalmtr. Bu problemde insani

zellik gz ard edildiinde ise sorunun cevabna ulalamayaca da olduka aktr. Bizim

amacmz konunun bu zelliini belirtmek olduu iin derinlemesine ele almadan yzeysel bir

ekilde aklamalarda bulunmay bu almamz asndan yeterli grdk.

1.2.3. Cahiliyye Araplar

Cahiliyye Arap toplumunda ezeli tespit ve tayini kabul eden insanlar olduu gibi,

insan iradesinin hr olduunu ve bunun herhangi bir tesir ve mdahale altnda bulunmadn

belirten her iki grte olmutur. Fakat Arap toplumunda kader anlay bildiimiz

manadakinden baz farkllklar tamaktadr. Bu grlerin tamamyla ilgili bilgiler dnemin

edebi rnlerinde mevcuttur. Bu rnlerde genel olarak kadercilie vurgu yapan kelimeler,

taksimata ve herkesin payna lmn dtn ifade eden kelimeler, zaman ifade eden dehr

kelimesi kullanlmtr.42 Kader grn temele alan bn Kuteybenin Tevilinde yer alan

dneme ait iirlerden bazlar aadaki gibidir:

Ey iinde endie gizleyen kimse, endielenme,Eer sana stma takdir olunmusa,

40Madrigal, age, s. 10.

41Madrigal, age, s. 15.

42Helmer Ringgren, slam Kadercilii, ev., Resul ztrk, Van 2008, s. 18


26/106

15

Muhakkak yakalanrsn.

Dan zirvesine ykselsen bile,

Kalem bunu yazdysa nasl kaabilirsin?

..

Kader bu Beni ister aypla ister brak,

Ben hata etmi olsam bile kader hata etmez.

Bir kii istediine ermi deildir,

Eer o (kaderde) yazlmamsa.43

Cahiliyye dnemi Araplarnda yaratc bir Allah inanc olmasna karn gl bir kader

inanc bulunmamaktayd. Dnemin dier inanlarna gre kader konusu olduka zayf bir

halde bulunmaktayd. Bunun en nemli nedeni, Cahiliyye Araplarnn, kendilerinin nereden

geldii, asllarnn ne olduu, balangcn nasl balad gibi sorulara inmemeleri ve bu

sorulara kaytsz kalmalardr. Onlara gre aslolan hayatn balangc deil, lmle noktalanan

sondur. Dnemin edebi rnlerine de olduka sk bir ekilde yansyan bu durum, insanlarn

zihinlerinde nemli bir hal alarak felsefi bir hviyet kazanmtr. Sava ve yama gibidnemin en nemli olaylarnn etkisiyle insanlar, sk sk karlatklar lm gereiyle ba

baa kalyorlar ve bu durum onlar olduka megul ediyordu. Bu yzden insanlar balangc

deil de lm ve kiiyi lme gtren sebepleri inceler hale geliyordu. O dnemde yaayan

blge insannn fazla ilimle megul olmamas,44olaylarn ve meselelerin gndelik yaay ve

toplumsal gerekler erevesinde deerlendirilmesine neden oluyor, bylece insan zihni

sadece gndelik olaylar ve problemlerle megul oluyordu.45 Bunun sonucunda da insann

doumundan lmne kadar dehr ad verilen bir otoritenin mevcut olduu, tabiri caizse

insann bu otorite karsnda adeta aresiz bir tutsak olduu inanc ortaya kmtr.46

Kader problemi, cahiliye toplumunda lm ve ondan sonraki hayatla ilikili olarak

dnlmesine ramen ahiret inancnn da fazla itibar grmedii bir gerektir. Anlalan o ki

bir ekilde yeryznde hayata kavuan Cahiliye insan, nasl yeryznde bir hayata

kavutuunu, amac ve gayesinin ne olduu gibi sorularla ilgilenmedii gibi, lmden sonra

kendisini neyin bekledii gibi bir problemle de megul olmamtr. Onlar iin nemli olan

43Dineveri bn Kuteybe, Hadis Mdafas, ev., M. Hayri Krbaolu, stanbul 1979, s. 44 -50.

44Ahmed Emin, Fecrul-slam, Kahire 1965, s. 140.

45Toshihiko Izutsu, Kuranda Allah ve nsan, ev., Sleyman Ate, stanbul trs., s.117.

46Halis Ayhan, Din Eitimi ve retimi, Ankara 1985, s. 157.


27/106

16

sadece bir husus bulunmaktayd. O da her eyin bittii nokta; lm. Onlarn birouna gre

insan lr, topraa gmldkten sonra rr, eti kemii toza topraa karr, ruhu ise uup

gider ve bylece her ey biter. Zaten balang problemiyle megul olunmamasnn en

nemli sonularndan birisi de lmden sonraki hayata kar kaytsz olmalardr. Allah

inancnn pasivize edilerek neredeyse ortadan kaldrld Cahiliyye Arap toplumunda dehr

kavram fikri manada olmasa bile fiili adan ilahi bir hviyet kazanm, her trl g ve

mdahaleden bamsz ve etkin bir unsur olarak kabul edilmitir.47Dnemin edebi rnleri

incelendiinde bu gereklik kendisini byk bir lde hissettirmekte, insanlarn zihni yaps

daha iyi anlalmaktadr.48

Biz (neyiz), topran altna gtrdmz bir vcutla, rzgarlar gibi uup giden

ruhlardan ibaret deil miyiz?49

Cahiliyye dneminde rzk konusu da dehr kavram ile ilikilendirilmitir. Araplar,

rzkn kendi mdahale ve iradeleri dnda bir konu olduunu, bunun dehr tarafndan nceden

belirlenip tespit edildiine inanyorlard.50 Rzkn, dehr ile ilikisini gsteren Alkamenin

aadaki beyitleri konunun anlalmas asndan olduka nemlidir.

Ve o her nereye giderse gitsin yamalad gnlerde kazand ganimetlerde

beslenmeye muktedir klnmtr. Ondan (kader tarafndan) geri tutulamayan hibir ey

kazanamaz.51

Cahiliyye dnemi Arap toplumuna gre insan varln Allahn yaratmasna

borludur. Bununla beraber insann yaratlmas ve yeryzne gelmesiyle varl, hayat, baka

bir gcn kontrol altndadr. Bu g Cahiliyye dneminde dehr diye adlandrlan

zamandan baka bir ey deildir. Dehrin insan zerindeki kontrol, onun lmne kadar

devam eder. Dnemin zihin tasavvurunda lm, dehrin insan zerindeki en son ve en ar

darbesi olarak dnlmtr. Kuranda ise Cahiliyye Arap toplumunun sahip olduu dehr

inancna vurgu yaplm, bu inan eletirilmitir. Nitekim Kuranda geen aadaki ayet bu

47Suat Yldrm, Kuranda Uluhiyyet, stanbul 1987, s. 376.

48Izutsu, age, s.117.

49Izutsu, age, s. 117.

50W. Montgomery Watt, slam Dncesinin Teekkl Devri, ev., Ethem Ruhi Flal, Ankara 1981, s.109.

51Bac, age, s. 33.


28/106

17

gerei gzler nne sererek sahip olduklarn zannettikleri bilginin aslnda bo bir zandan

baka bir ey olmad ifade edilmitir.

Dediler ki: Dnya hayatmzdan baka hayat yoktur. lrz ve yaarz. Bizi ancak

(dehr) zaman yok eder. Bu hususta onlarn bir bilgisi yoktur. Onlar sadece zanda

bulunuyorlar. De ki: Sizi Allah diriltir, sonra ldrr, daha sonra da kendisinde phe

olmayan kyamet gnnde sizi toplar. Fakat insanlarn ou bilmezler.52

Dehr kelimesi, zaman, a, gnler gibi manalara gelmekle birlikte dnya hayatnn

sresi, bin sene, yz bin sene, uzun zaman dilimi, felaket, musibet gibi anlamlar da

tamaktadr.53 Dnemin zihin tasavvurundaki asl manas ise yine Cahiliyye dnemi Arap

iirlerinden anlalr.

Dehr beni soydu (bu o dehrdir ki) komusu zelil edilmeyen gururlu dostu da zulmle

(yere vurup) soymutu.

Zira zaman kanca gibi dilerini am bekliyor.Bir ktlk zamannda dehr seni kpek dileriyle srrsa sen de srldn kadar onu

sr.54

Yukardaki iirlerde grld gibi kader kavram yerine kullanlan dehr kelimesi,btn olumsuzluklarn kayna olarak dnlm, insan felakete doru srkleyen ve ondan

intikam almak iin her an tetikte bekleyen bir unsur olarak telakki edilmitir. nsan, dehrin

acmasz kontrol ve mdahalesi nedeniyle felakete, sefalete, yoksullua ve ac ierisinde bir

lme doru ilerlemekte ve btn bunlarn sonunda ise yok olmaktadr. Aslnda bu inancn

benzerleri ou ilka toplumlarnda da bulunmaktadr. Mesela Smer inanlarnda da insan,

tanrlarn hkmne kar aresizce beklemektedir. Tanrlarn kendisi hakknda vermi olduu

kararlara hibir mdahalede bulunamad gibi onu bekleyen tek ey de sadece yok olutur.

nsan bekleyen tek ey lmdr. O yzden insann elinde kendi durumuyla ilgili feryat etmek

ve yok oluunu beklemekten baka bir ey bulunmamaktadr.55 Bu iki durum birlikte ele

alndnda ortaya kan sonucun, lm ve zamann ilerlemesiyle meydana gelen deiimler

karsnda insann aresizlii farkl dnce ekilleriyle ortaya kmtr. Smerler de tanrlar

panteonunda ortaya kan bu gereklik, Cahiliyye Arap toplumunda dehr kavramyla

kendisini gstermitir. Kavramlar ve olaylar farkl olsa da insan lm ve zamann sreklilii

52Casiye 45/24-26.

53Ebul-Fazl Muhammed b. Mkerrem bn Manzur, Lisanul-Arab, Kahire trs., C. II, s. 1439.

54Izutsu, age, s. 119.

55Abdullah Altuncu, Smerlerin Dini Tarihi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Elaz 2011, s. 65.


29/106

18

karsnda byk bir aresizlik ierisindedir. nan ve dnce sisteminde de baz

tutarszlklar varsa o zaman kiinin yapabilecei tek ey feryat etmek ve ierisinde bulunduu

durumun acmaszln ve olumsuzluunu vurgulamaktr.

Cahiliyye Arap toplumunun kaderle ilgili inanlarna vurgu yapan baz ayetler de

bulunmaktadr. Bu ayetlerde her eyin Allahn istei dorultusunda gerekletii inancna

vurgu yaplarak, bu durum eletirilmektedir.

Allaha ortak koanlar diyecekler ki: Eer Allah dileseydi, biz de ortak komazdk,

babalarmz da. Hibir eyi de haram klmazdk. Onlardan ncekiler de (peygamberlerini)

byle yalanlamlard da sonunda azabmz tatmlard. De ki: Sizin (iddialarnz ispat

edecek) bir bilginiz var m ki onu bize gsteresiniz? Siz ancak kuruntuya uyuyorsunuz ve siz

sadece yalan sylyorsunuz.56

Allaha ortak koanlar, dediler ki: Allah dileseydi ne biz, ne de atalarmz Ondan

baka hibir eye tapmazdk, Onun emri olmadan hibir eyi de haram klmazdk.

Kendilerinden ncekiler de byle yapmt. Peygamberlere den sadece apak bir

teblidir.57

Onlar bir fenalk yaptklar zaman, Babalarmz bu yolda bulduk, Allah da bize

bunu emretti derler. De ki: Allah fenal emretmez. Bilmediiniz eyi Allah'a kar m

sylyorsunuz?"58

Onlar Eer Rahman dileseydi, biz onlara kulluk etmezdik dediler. Bu konuda hibir

bilgileri yoktur. Onlar sadece yalan sylyorlar.59

Ayetlerden anlald gibi Cahiliyye dnemi Arap toplumunda nceden yazlm bir

kader anlaynn varl bulunmaktadr. Bu durum dnemin edebi rnlerinde de kendisini

gsterir.

nsan kitabn (Allahn kendisi iin yazdklarn) silemez. Nasl silebilsin ki, onun

kazas deitirilemez.

Bana bir felaket eriince kaderin bana yaptklarndan vah bana demem..Fakat (ne yapalm) onlara kitap (kader) byle yazlmtr.60

56Enam 6/148.

57Nahl 16/35.

58Araf 7/28.

59Zuhruf 43/20.

60Bac, age, s. 88-89.


30/106

19

Cahiliyye toplumunu betimleyen ayetler ve dnemin edebi rnleri birlikte ele

alndnda, Arap toplumunda kader inancnn mevcut olduu, bununla birlikte kaderi

tamamen reddeden insanlarn da olduu grlmektedir. Ayrca Cahiliyye dnemindeki kader

inancnn, slam akidesinde bulunan kader inancndan farkl olduu gze arpar. Dehr

kavramnn merkezde bulunduu kader inancnda, Allah inancnn zafiyete uramas sonucu

ar ulara gidildii gze arpar.

1.3. Hz. Peygamber Ve Sonraki Dnemde Kader Anlay1.3.1. Hz. Peygamber Dnemitikadi konular asndan Hz. Peygamber dneminin ayr bir yeri bulunmaktadr. Bu

devirde Kuran ayetleri peyderpey inmekteydi ve Hz. Peygamber de hayattayd. Mslmanlar

arasnda bir mesele ktnda ya inen bir ayetle ve yahut Hz. Peygamberin konu hakknda

vermi olduu beyanlarla mesele hallediliyordu. Ayrca Hz. Peygamber inen ayetleri bizzat

aklyor, bylece eski din ve inanlarda bulunan hata ve yanl fikirler eletirilip yeni

Mslman olanlara salam ve doru bilgiler veriliyordu. Bylece yeni Mslman olanlarn

eski inanlarndaki hatalarna vurgu yaplarak doru olana ynelmeleri salanyor, ierisine

debilecekleri yanlglardan uzaklayor, slam dinine phe ve endieden uzak bir ekilde

daha kolay adapte olmalarn salyordu. Btn bunlarla beraber, gelen ayet ve hkmler

hakknda veya ortaya kan bir problemde ashab, Hz. Peygambere durumu arz ediyor, gelen

yeni ayetler ve Hz. Peygamberin aklamalar, ilahi mesajn aslna ulalmasn salayarak

zihinlerde soru iaretinin olumasna mani oluyordu.

Kuranda geen baz ayetlerden de anlald gibi,61 yaplan btn ileri, insann

kiisel tercih ve iradesiyle meydana gelen btn olaylarn, fena ve kt ilerin Allahn ilminedeniyle meydana geldiini syleyenler bulunmaktayd. Hz. Peygamberin btn bu

sylemleri bo ve manasz grmesi, bunlarla tartmann gereksiz ve zararl olduunu

dnmesi gayet normaldir.62Zaten slam tarihi incelendiinde Hz. Peygamber dneminde de

itikadi konularda fikri mlahazalarn yapld, ashabn gelen ayetler ve varid olunan hadisler

hakknda istiarede bulunduu grlr. Baz ayetlerdegeen Sana . (falan)dan soruyorlar

ibareleri de gerek ehli kitaptan olan kimselerden gerek dier gayrimslimlerden gerekse Hz.

Peygamberin ashabndan, itikadi konularda eitli sorular geldiini gstermektedir. Fakat Hz.

61Bkz. Enam 6/148, Nahl 16/35, Araf 7/28, Zuhruf 43/20

62Osman Karadeniz, Kader Konusunda Baz Yanl Anlamalar, DE lahiyat Fakltesi Dergisi, zmir 1992, S.7, s. 193.


31/106

20

Peygamberin, Mslmanlar arasnda ihtilafa ve honutsuzlua yol aabilecek maksatl

sorular, kuru mnakaalar ve ar tartmalar ho grmemesi de gayet normaldir.

Kader konusu, Hz. Peygamber dneminde genel olarak yukarda ifade ettiimiz itikadi

konular erevesinde ele alnmtr. Hadislerde kader, imann esaslarndan birisi olarak

zikredilmi, herhangi bir bilgiye sahip olmadan tartlmas yasaklanm, mahiyetinden

bahsedilmi, kaderi reddedenler ciddi bir ekilde ktlenmi, onlarn durumu hakknda

olumsuz ifadeler kullanlmtr. Biz Hadislerde Kader konusunda ilgili hadisleri

inceleyeceimizden dolay burada sadece genel bir ereve vermeyi yeterli grmekteyiz.

Yalnz nemli bir konuyu da ele almadan gemek konunun anlalmasna mani olacandan

dolay bir eyi de belirtmek gerekmektedir. Hz. Peygamberin baz hadislerinde sonraki

dnemlerde ortaya kan Kaderiyye gibi frkalar bizzat isim verilerek eletirilmektedir.

Gerek tarihi sre ele alndnda gerekse dnemin siyasi atmosferi gz nnde

bulundurulduunda bu tarzhadislerin doruluk derecesinin pheli olabilecei grlr.63

Kader meselesi ile ilgili akla gelen sorulardan birisi de Hz. Peygamber dneminde

kader konusunun tartlmasnn yasaklanmasdr. Bu dnemde ortaya konan tavr aslnda

daha yeni slam dininikabul etmi insanlar arasnda bir phe ve teredddn girmesine mani

olmaktr. Eer bunun aksi yaplm olsayd, daha eski inanlarn zerinden atamayp yeni

girmi olduu dine tam vakf olamayan insanlar arasnda kopmalar oluabilir, slamtoplumunda zlmeler meydana gelebilir, inan sisteminde telafileri olmayacak

zedelenmeler yaanabilirdi. Ayrca vahiy devam ettiinden dolay ne tam manasyla slami bir

hviyet ve yap meydana gelmiti ne de Mslmanlar arasnda fikri birikim salanabilmiti.

Hz. Peygamber bir peygamber olarak gelen vahyi aktard gibi ayn zamanda ashabn bir

reticisi olarak onlarn her trl alanda eitilmesini ve gelimesini salyordu.64

Raid halifeler dneminde kader anlaynda nemli farkllklar olmamakla birlikte

gerek siyasi durumda olan deiiklikler, gerekse vahyin kesilmesi ve Hz. Peygamberin

ahirete intikal etmesi sebebiyle ayr bir balk altnda ele almak gerekli olacaktr.

1.3.2. Drt Halife Zamanslam tarihinde meydana gelen itikadi ihtilaflar ve frkalama dnemi, dini

dncedeki ayrmalardan ziyade siyasi olaylardan ve iktidar mcadelelerinden

63Yusuf Ziya Yrkan, slam Akaid Sisteminde Gelimeler ve mam - Azam Ebu Hanife, A lahiyat FakltesiDergisi, Ankara 1952-1953, C. II-III, s. 18.

64Kemal Ik, Mutezilenin Douu ve Kelami Grleri, Ankara 1967, s. 16.


32/106

21

kaynaklanmtr.65slam tarihi ve mezhepler tarihi ile ilgili kaynaklar bir arada incelendiinde

frkalarn ve itikadi adan farkllamann temelinde Hz. Osmann ehadeti, Cemel hadisesi,

Sffin sava, Hz. Alinin ehadeti gibi hadiselerin yer ald grlr. Kader konusundaki

tartmalarn balang noktasnn da meydana gelen bu siyasi olaylar olduunu daha nce

sylemitik.

Hz. Peygamberin vefatndan sonra dini konularda sahabe arasnda byk farkllklar

ortaya karacak derecede bir ihtilaf meydana gelmemiti. ktidar mcadelelerinin

balamasna kadar meydana gelen problemler genellikle gndelik meselelerle ilgiliydi.

Sahabe, Hz. Peygamberin risalet sresi boyunca kademe kademe eitim grm, dini ve

sosyal yaanty ilgilendiren btn konularda zel konumlara ykselmiti. Hz. Peygamberle

ayn havay teneffs eden, ayn sofradan yemek yiyen, onun eitimiyle yetiip, onun

gsterdii hayat biimini tatbik etmek isteyen ashab, Hz. Peygamberin vefatndan sonra da

ayn tavrn korumak iin byk bir hassasiyet gstermitir. Zaten bu yzden Raid halifeler

dneminde itikadi konularla ilgili ok fazla tartma ve mcadele yaanmamtr. Fakat

bununla birlikte daha Hz. Peygamberin vefatndan hemen sonra hilafet meselesi, Hz.

Peygamberin nereye defnedilecei gibi eitli tartmalar yaanm ve sonraki dnemlerde

etkili olmutur.66Btn bunlarla beraber fetihlerin artmas, slam topraklarnn genilemesi,

slam dinine yeni girenlerin saysnn artmas gibi olaylar dier durumlarda olduu gibidnsel ve fikri adan da baz deiimlerin yaanmasna neden olmutur.

Hz. Peygamberin vefatndan sonra sahabe, Mslmanlarn arasnda herhangi bir

ayrln olumamas iin daha fazla temkinli davranmlardr. zellikle iktidar

mcadelelerinin yaanmad dnemlerde bu tartmalara girilmedii, yaplan mnazaralarn

kader ve kaza konusundaki mnakaa ve reddiyeleri ortadan kaldrmay amalad

grlmektedir. Hz. Peygamberin vefatnn zerine slam akidesiyle ilgili tartmalarn ve

mcadelelerin yaanmas hem Mslmanlar arasndaki birlik ve beraberlie zarar verip

onlarn dalmalarna yol aabilirdi, hem de sonraki nesillere slam inancnn net ve doru bir

ekilde ulamasn engelleyebilirdi. Fakat Raid halifeler dneminin sonlarna doru bu

tartmalarn yaanmaya balad da bir gerektir. Gerek Hz. Alinin kaderle ilgili beyanatlar

gerekse dier baz kaynaklarda yer alan bilgiler, bu durumu gzler nne sermektedir.67

Kaderle ilgili frkalarn teekkl dneminin ise son sahabeler devri olduu anlalmaktadr.

Nitekim Badadi aadaki bilgileri vermektedir:

65Ayrntl bilgi iin Bkz. Ahmet Akbulut, Sahabe Dnemi ktidar Kavgas, Ankara 2001.

66Ethem Ruhi Flal, age, s. 17, 21.

67Keskin, age, s. 41-42.


33/106

22

Son sahabiler dneminde Mabed el-Cheni kader ve istitaat konularnda Kaderiyye

bidasn kard. Abdullah b. mer, Cabir b. Abdillah, Ebu Hureyre, bn Abbas, Enes b.

Malik, Abdullah b. Avfa, Ukbe b. Amir gibi son sahabiler ondan uzaklatlar. Kendilerinden

sonrakilere Kaderiyyeye selam vermemelerini, cenaze namazlarn klmamalarn ve

hastalarn ziyarete gitmemelerini tavsiye ettiler.68

Raid halifelerden Hz. merin bir seferi esnasnda yaanan konumalar, kendisinin

kader konusuyla ilgili grlerini ortaya koymaktadr.69Bu olayda grld gibi Hz. mer

dneminde veba hastal yznden yaplan istiare, kader konusuyla ilgili bir tartmay

ortaya karm, Hz. mer de kaderle ilgili grn belirterek insan iradesine ve kiisel

tercihine vurgu yapmtr.

Abdullah b. mer, babas Hz. merden rivayetle Hz. Peygamberin bir hadisi erifini

syler. Babamn anlattna gre Hz. Peygamber yle dedi; Allahn sizinle ilgili bilgisi,

sizi glgeleyen gk ve sizi srtnda tayan yer gibidir. Siz nasl gkleri ve yeri ap dar

kamazsanz, yle de Allahn ilminin dna kamazsnz. Gk ve yer sizi gnah ilemeye

zorlamad gibi, Allahn sizinle ilgili bilgisi de sizi gnah ilemeye zorlamaz.70

Hz. Osman ehit edilmeden nce Medineye gelenlerden bazlar ona ta atmayabalamlar ve Sana bunlar Allah atyor diyerek hakaret etmilerdi. Bunun zerine Hz.

68Ebu Mansur Abdlkahir el-Badadi, el-Fark Beynel-Frak (Mezhepler Arasndaki Farklar), ev., Ethem RuhiFlal, Ankara 2007, s. 17-18.

69mer b. Hattab, ama gitmek zere yola koyulmutu. Serg denilen blgeye vardnda aralarnda ashabnileri gelenlerinden Ebu Ubeyde b. Cerrahn da bulunduu baz ordu komutanlar kendisini karladlar. EbuUbeyde, blgede yaanan vebann iddetinden bahsetti. Hz. merin yannda ensar ve muhacirden bazkimseler de vard. Durumun ehemmiyeti zerine onlarla istiarede bulundu. Onlardan bazlar Hz. mere,Sen Allah rzas iin yola ktn, byle eyler seni yolundan alkoymasn derken, dierleri de Bu birmusibettir ve bunda yok olmak sz konusudur, dolaysyla senin gitmeni uygun grmyoruz dediler. Bununzerine Hz. mer, onlarn gidebileceklerini syledi. Bundan sonra Hz. mer, Mekkenin fethinden nceMedineye hicret eden sahabelerin yallarn ard ve onlarla istiarede bulundu. Bu kimselerden hibirisi,herhangi bir ihtilafta bulunmadan Hz. mere geri dnmesini tavsiye ettiler. Btn bunlarn sonunda Hz.mer, Ben sabahleyin erkenden yola kmak zere hazrlanp, bineimin srtna binmi olacam, herkes

buna gre hazrlansn diye ilan ettirdi. Bu cmlelerin zerine Ebu Ubeyde Hz. merin yanna giderek Eymer, Allahn kaderinden mi kayorsun? dedi. Hz. mer ise ona cevaben, Evet, Allahn kaderinden yineAllahn kaderinekayoruz. Ey Ebu Ubeyde, syle bana, senin develerin olsa ve sen bu develeri alp bir tarafolduka yetikin otlarla dolu, br taraf ise kupkuru olan bir yere gitsen ve develerini o yetikin otlarla doluolan yerde otlatm olsan Allahn kaderiyle otlatm olmayacak msn? Byle deil de kurak yerde otlatm

olsan gene Allahn kaderiyle otlatm olmayacak msn? Diye sordu. Abdurrahman b. Avf onlarn arasndageen konumalar duyunca onlara yneldi ve yle dedi: Hz. Peygamberin u szlerini iittim: Bir yerdeveba bulunduunu haber alrsanz, oraya gitmeyiniz, sizin bulunduunuz yerde ba gsterirse ondan kamakmaksad ile de oradan kmaynz. Bunun zerine Hz. mer ve beraberinde gelen ashab Medineye geridndler. Bkz. bnl-Esir, el-Kamil Fit-Tarih, ev., Ahmet Araka, Beir Eryarsoy, Zlfikar Tccar,Abdlkerim zaydn, Yunus Apaydn, Abdullah Ke, stanbul 2008, C. II, s. 491-492.

70Ahmed b. Yahya bn Murtaza, Tabakatl-Mutezile, Beyrut 1987 , s. 12.


34/106

23

Osman Yalan sylyorsunuz, talar eer Allah atsa idi, onlar hedefinden asla amazd71

ifadelerini kullanm ve isyanclara, yaptklar iin sorumluluunun kendilerinde olduunu

sylemitir.

Peygamber ve yal sahabelerin kader konusundaki tutumlar, bu konu hakknda

yaplacak tartmalarn nne gemi fakat Hz. Osmann ehit edilmesiyle birlikte hzlanan

siyasi karklklar dneminde -Hz. Alinin salnda-bu tip mnakaalar yaanmtr. slam

topraklarnda yaanan siyasi rekabet ve iktidar mcadelesi itikadi alanda da kendisini

gstermi, byk gnah ileyen kiinin durumu, imann tarifi ve insann fiillerindeki hrriyeti

gibi konularda tartmalar yaanmaya balamtr.72Nitekim Hz. Ali ile yal bir adam

arasnda geen bir konuma, kader konusu ile ilgili dnemin yapsn gzler nne

sermektedir.73

Yine bir baka hadisede Hz. Ali, hayr ve errin, taat ve masiyetin kendi kontrol

altnda olduunu syleyen birisine, Allah ile birlikte mi bu saydklarna sahipsin ya da

Allaha ihtiya duymadan m btn bunlar yapyorsun? Eer Allah ile yaptn sylersen,

Allaha irk komu olursun. Eer dierini sylyorsan o zaman da kendini Allahn yerine

koymu olursun dedi.74

71bn Murtaza, Tabakatl-Mutezile, s. 11.

72 Ebul-Fadl Ahmed b. Ali bn Hacer Askalani, el-sabe fi Temyizis-Sahabe, Beyrut h. 1328; Ebul-FethMuhammed b. Abdulkerim ehristani, Kitabul-Milel ven-Nihal, Beyrut 1993, s. 34-35; Keskin, age, s. 44.

73Hz. Ali Sffin savandan dnerkenyanlarnda bulunan yal bir adamla aralarnda yle bir konuma geer:Yal adam ; Ey Ali, Acaba Sffine gidiimiz Allahn kaza ve kaderiyle mi olmutur? Hz. Ali cevaben;Tohumu yarp iinden filiz kartan, yoktan insan yaratan Allaha yemin ederim ki biz ayak bastmz herkar topraa, indiimiz her akarsuya ve ktmz her tepeye Allahn kazas ve kaderiyle bastk, indik vektk. Yal adam; ektiim zorluklar ve skntlara karlk, Allah katnda bir ecir ve mkafat grmekisterim. Fakat ben kendim iin bir fayda grmyorum. der. Hz. Ali cevaben, Sus ihtiyar. Sffine giderken,gidiiniz iin Allah size byk mkafatlar vermitir. Siz hibir hareketinizde herhangi bir zorlamaya maruzkalmadnz. Yal adam, Nasl yani? Hani btnyaptklarmz kaza ve kaderle yapmtk? diye sorar. Hz.Ali; Zavall ihtiyar, sen herhalde kaza ve kaderi, insanlar fiil ve davranlarnda zorlayan, onlar mecbur

brakan bir ey zannettin yle mi? Eer yle olsayd sevap ve azap, mjde ve sakndrma, emir ve yasak bo veanlamsz eyler olurdu. Allah tarafndan hibir gnahkar ayplanp knanmaz, yaptklar kt davranlar

belirtilmez, iyilik ve itaatte bulunan hi kimse vlmez ve onlarn yapt gzel ilerden bahsedilmezdi. yilerktlerden daha ok vlmeye ve ktler iyilerden daha ok yerilmeye mstahak olmazlard. Sylediinszler putlara tapan ve eytanla arkadalk edenlerin, doru ile yanl ayramayan cahillerin ve gereigremeyenlerin szdr. Onlar bu mmetin kadercileri ve mecusileridir. Allah tercih noktasnda insan serbest

brakmtr. yilii emredip ktlkten de sakndrmtr. nsanlar da mecburen gnah ilememi veya zorakiitaat etmemitir. Allah kullarna bo yere peygamberler de gndermemitir. Bu gibi szler, inkarclarn samadnceleridir. te onlar iin cehennem azab vardr. Hz. Alinin bu szleri zerine yal adam, yleyse

bizim ona gre hareket ettiimiz kaza ve kader nedir? diye sordu. Hz. Ali; O, ancak Allahn emri ve hikmet

sahibi olan Allahn hkmdr. dedi ve u ayeti okudu: Senin Rabbin, yalnz kendisine kulluk etmenizehkmetmitir.73 Hz. Ali, o yal adama bu ekilde kaza ve kaderi tarif etmi, mahiyetini anlatmtr. Bkz.Bekir Topalolu, Kelam lmi, stanbul 2004, s. 289; Muhammed hsan Ouz, slamda Kaza ve Kader,stanbul 1994, s. 103-105.

74Saduddin Mesud b. mer b. Abdullah Taftazani, erhul -Makasd, Beyrut 1985, C. IV, s. 269-270, AyrcaBkz. Ltf Cengiz, Emeviler Dneminde Kader Problemi, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 1999, s. 18.


35/106

24

Sonu olarak Raid halifeler dneminde ashab, bu konuya olduka temkinli bir ekilde

yaklamtr. zellikle ilk dnemlerde ancak belli bir zaruret dahilinde bu konular

konuulmu, insanlarn mnakaa ve tartmalara girmeleri ho karlanmamtr. Fakat son

dnemlerde balayan siyasi ve sosyal karklklar sonucunda eitli kavramlar tartlmaya

balanm bu tartmalar sonucunda da kader problemi ele alnmtr. Kaderle ilgili ilk

frkalarn teekkl dnem de ashabn son dnemi olarak karmza kmaktadr.

1.3.3. Mezhepler Dnemi

Hz. Peygamber dneminden sonra itikadi manada eitli ihtilaflar olumaya balam

bu durum da frkalama hadiselerini meydana getirmitir. Kader konusu farkl mezheplerindeiik grler ileri srd konularn banda yer almaktadr. Kelam alannda nemli kabul

edilen mezheplerin konu ile ilgili grlerini aklamak problemi analiz etme asndan

olduka nemlidir.

1.3.3.1. Cebriyye

Kader konusu, slamiyetten nce dier din mensuplar ve Cahiliye Araplar arasndaska tartlan bir mesele olmakla birlikte, filozoflar ve dnrler de bu mesele hakknda

baz yorumlarda bulunmular, insan iradesinin hr olduunu belirten dncelerin yannda bu

hrriyeti tamamen ortadan kaldran ve insann btn hareketlerinde iradesinin bulunmadn

ifade eden grler de ortaya kmtr.75

Hz. Peygamber dneminde gerek vahyin devamll gerekse Hz. Peygamberin akide

ve inan noktasnda olaylara mdahalesi nedeniyle ciddi manada kaderle ilgili tartmalar

yaanmamtr. Hz. Peygamberin kader konusunun tartlmasn yasaklamas gibi hadisler de

byle bir durumun yaanmasna mahal vermemitir. Kendi iradeleri ve tercihleriyle yeni bir

dine giren ve bu dinin kendilerine verdii sorumluluklar kademe kademe renen ashap da

bu tartmalardan olabildiince uzak durmutur. Fakat zellikle Hz. Osmann ehit

edilmesinden sonra yani slam topraklarnda siyasi kargaann balamasndan itibaren kader

konusundaki tartmalarn da zaman ierisinde artarak balad grlr. Bu tarihten itibaren

balayan tartma ortam Hz. Ali ve Emeviler dneminde de youn bir ekilde yaanmtr.Yaanan bu tartmalarn sonucunda da Emeviler devrinde teekkl eden ilk frkalar ortaya

75Talat Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, Ankara 1989, s. 53.


36/106

25

kmaya balamtr. Kuranda gerek kiisel tercih gerekse Allahn mutlak iradesine dair

ayetlerin bulunmas insanlar dengeli bir inan noktasna gtrmektedir. Eer sadece Allahn

mutlak iradesi ve takdiri vurgulanm olsa inan ve amel noktasnda insann tercihlerinin

olmamas gerekirdi. Bu ayetler olmayp sadece kiisel irade ile ilgili ayetler bulunmu

olsayd, o zaman da insann kendi fiillerinin yaratcs olduu gibi bir sonu kabilirdi.

Aslnda Kuranda her ikisine dair ayetlerin bulunmas bu tartmalarn ve farkl yorumlarn

olumasna neden oluyordu. Fakat zellikle Emeviler dneminde yaanan siyasi

olumsuzluklar bu gruplarn ortaya kmasna neden olmutur. Ksacas bu frkalarn ortaya

kmasnn temel sebebi siyasi kaos ortamdr. te bu kaos ortamnda iki grup ortaya

kmtr. Bunlardan birincisi insan iradesi ile ilgili ayetleri gz ard ederek insann

mecburiyet ierisindeolduunu belirtmi, dieri ise Allahn mutlak iradesi ve takdiri ile ilgili

ayetleri gz ard ederek insann tamamen hr olduunu sylemitir.76

Cebriyyenin tam olarak kim tarafndan oluturulduu ve ne zaman ortaya kt

kesin olarak bilinmemektedir. Fakat elimizde Emeviler dneminin balarna ait iki belge

bulunmaktadr. bn Murtazann el-Munyetu vel-Emel adl eserinde bulunan bu belgeler,

cebri gre mensup insanlara, Abdullah b. Abbas ve Hasan el-Basri tarafndan gnderilen iki

mektuptur. Bu mektuplar daha sonra Muhammed Ebu Zehrann Mezhepler Tarihi isimli

eserinde de yer almtr. Abdullah b. Abbas tarafndan amda bulunan Cebrilere gnderilenmektup aadaki gibidir:

nsanlara takvay m emrediyorsunuz? Halbuki takva sahipleri, sizin bu

grlerinizle yoldan sapmtr. nsanlar ktlkten sakndrmak m istiyorsunuz? Halbuki

isyankarlar, sizin bu grlerinizle ortaya kmlardr. Ey, gemi mnafklarn ocuklar,

zalimlerin yardmclar ve fasklarn mescitlerinin bekileri! inizden Allah'a iftira eden,

sularn O'na ykleyen ve yaptklarn O'na nisbet edenden baka kimse kmaz m?77

Hasan el-Basri tarafndan Basrada bulunan cebr grndeki gruba gnderilen

mektup ise aadadr.

Kim, Allah'a, kaza ve kaderine iman etmezse, o kii kfre girmitir. Kim, kendi

gnahn rabbine yklerse, o da kafir olmutur. Allah Teala, kendisine zorla itaat edilen veyazorla isyan edilen deildir. nk Allah, kullarna verdii eylerin gerek sahibidir.

76Ayrntl bilgi iin Bkz. Badadi, age, s. 15-22; Akbulut, age, s. 306-309; Koyiit, age, s. 54.

77Ahmed b. Yahya bn Murtaza, el-Munyetu vel-Emel, Y.y. 1985; Ebu Zehra, age, s. 110.


37/106

26

Kullarnn gcn yettirdii eylere kendisi daha kadirdir. Eer kullar O'na itaat ederlerse,

yaptklarna mani olmaz. ayet isyan ederlerse, dilerse yaptklarna mani olur. Eer bir ey

yapmamlarsa, onlar bir ey yapmamaya O zorlam deildir. Eer, Allah yarattklarn

itaat etmeye zorlam olsayd, onlardan sevab kaldrrd. ayet onlar gnah ilemeye

zorlam olsayd, onlardan cezay drrd. Eer, onlar babo brakm olsayd, (haa)

kudretinde eksiklik olmas icap ederdi. Fakat Allah Teala'nn, yarattklarndan gizli tuttuu

bir srr vardr. Eer, kullar itaat ederlerse bu, Allah'n kullarna bir ltfudur.78

Cebriyye frkasnn Cad b. Dirhem ile Cehm b. Safvan er-Rabisinin grleri

etrafnda topland dnlr.79 Ca'd b. Dirhem kader hakkndaki grlerini, am'da

bulunan bir Yahudiden renmi ve bu grleri Basra'da halk arasnda yaymtr. Cehm b.

Safvan'n da Cebriyyecilii bundan rendii sylenilmektedir.80

Cebriyye mezhebi, genellikle ekol olarak gsterilir. Bunlardan ilki Cehmiyye,

Cehm b. Safvana uyanlar ifade eder. Bu ekoln ortaya koyduu birok gr, genellikle

Mutezilenin grleri ile paralellik gsterir. kinci ekol Bekriyye ismini tar. Bu ekol ismini

Bekr b. Uht-i Abdilvahidden alr. Drar b. Amra uyanlar iin sylenen Drariyye ise son

ekoldr. ayr ekol olarak ortaya kan Cebriyyenin dier grlerinde farkllklar olsa da

kader meselesiyle ilgili grlerinde herhangi bir farkllklar bulunmamaktayd.81

Cebriyyenin grlerine gre insan herhangi bir irade hrriyetine sahip deildir.nsan

yaratlmadan nce Allahn koymu olduu mutlak ve deimez bir hkm vardr. Daha sonra

yaratlan insan ise dier tm yaratlmlar gibi takdir edilen bu kurallar ve hkmlerin dna

kamaz. Allahn ortaya koyduu bu hkmler karsnda insann durumu, havada rzgar

karsnda oradan oraya savrulan bir ty gibidir. Ksacas insann yapm olduu btn fiilller

yani iyilikler ve ktlklerin tm cebrdir. nsan mecburen bu fiilleri yapar.82

Cebriyye ileri srm olduu fikirlerini kantlamak iin baz grler ortaya

koymutur. Onlara gre eer bir insan kendi fiilleri konusunda hr bir iradeye sahip olmu

olsayd bu durumda o kiinin fiillerini yaratyor olmas gerekirdi. Halbuki bir eyi yaratmak

yalnzca Allaha mahsustur. Bu durum Allahn birliine ve yaratclk zelliine aykr bir

durumdur. Dier delillerinde ise Allahn ilim sfatn kullanrlar. Allah ilim sfatyla her eyi

78Ebu Zehra, age, s. 110.

79

Ebu Mansur el-Maturidi, Kitabut-Tevhid, ev., Bekir Topalolu, Ankara 2005, s. 84-85; Ebul Hasan el-Eari, Makalatl-slamiyyin vehtilaful-Musallin (lk Dnem slam Mezhepleri), ev., Mehmet Dalkl,mer Aydn, stanbul 2005, s. 137; Saim Yeprem, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, stanbul 1997, s.283.

80Ebul-Fida smail b. mer bnul Kesir el-Kureyi, el-Bidaye ven-Nihaye, ev., Mehmet Keskin, stanbul1995, C. IX, s. 575-576; Ebu Zehra, age, s. 111.

81Badadi, age, s. 156-159; ehristani, Kitabul-Milel ven-Nihal, s. 97-99; Keskin, age, s. 67, 69.

82Badadi, age, s. 156; Yeprem, age, s.197.


38/106

27

nceden bilir. Eer Allah her eyi biliyorsa yeryznde meydana gelen btn olaylar ve

hareketler Allahn bilgisi ve isteine gre cereyan ediyor demektir. Eer insan hr iradeye

sahipse, kii kendi iradesiyle bu olaylarn seyrini deitirebilir. Byle bir durum da Allahn

ezeli ilmine ters der.83 Ayrca Cebriyye Kuran ve hadislerdeki baz ayet ve ifadeleri de

delil olarak gstermitir.84

Cebriyye kadere ar tazimden dolay teklifi yok sayacak kadar ileri gitmi ve alem-i

kevnde masiyet yoktur demeye kadar varmlardr. Onlar, insan mecburiyet ve tahakkm

altnda braktklar ve insann iradesi ile hrriyetini yok saydklarndan dolay teklifi de cebr

olarak kabul etmilerdir. Kader konusunda insan fiillerini yok sayan bir tutum ierisinde

bulunmalar, onlarn, ne teklifi temellendirecek ne de mkafat, ceza gibi meseleleri

aklamaya g yetirebilecek bir delil ortaya koyamamalarna neden olmutur. Bu yzden

fiillerinde olduu gibi ceza ve mkafat konusunda da cebr kavram ile izahat yapmlardr.

Ayrca Cebriyye, ortaya koyduu grlerde Allahn ilim ve kudretinin geneli kapsadn

belirten ayetleri ve hadisleri delil olarak ortaya koyarken, insann sorumluluunun

bulunduunu, fiillerinde emir ve yasaklara muhatap olduunu, yapm olduklar ilerde tek

sorumlunun kendileri olduunu ve btn yaptklarndan hesaba ekilip ceza veya mkafat

alacaklarn bildiren ayet ve hadisleri de asli manalarndan uzaklatrarak mecazi anlamlar

yklemilerdir.85

Emeviler dneminde cebr fikri neredeyse devlet politikas haline gelmitir. Emevi

ailesi, Cebriyyenin ortaya koyduu kader inancn tevik etmekle kendi iktidarn garan ti

altna almaktayd. Bu gre gre btn yaptklar ilerde dier bir ifadeyle ktlklerde

kendileri deil Allahn iradesi vard. Allah onlarn ktlk yapmasn dilemise yaplacak bir

ey yoktu. Onlara kaytsz artsz itaat gerekiyordu. Fakat daha sonra bu gre anti-tez olarak

Kaderiyye gr ortaya kt.

Genel olarak Cebriyyenin ortaya kn ve grlerini bu ekilde belirttikten sonra

incelenmesi gereken dier bir frka olan Kaderiyyeye geebiliriz.

83Necati ner, nsan Hrriyeti, stanbul 1982. s. 50.

84

Eer onlarn yz evirmeleri sana ar geldiyse; bir delik ap yerin dibine inerek yahut bir merdiven kurupge karak onlara bir mucize getirmeye gcn yetiyorsa durma, yap! Eer Allah dileseydi, elbette onlarhidayet zere toplard. O halde, sakn cahillerden olma., Enam 6/35; Dikkat ediniz aki olan annesininkarnnda aki olandr, said olansa annesinin karnnda said olandr.,Ebul-Hseyn Mslim b. el-Haccac, es-Sahih, Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Kahire 1991, Kader 2, (2037). Ayrca Bkz. Ahzap 33/24, Nahl16/93, nsan 76/30, Tekvir 81/27-29, Yunus 10/99.

85Keskin, age, s. 70,72.


39/106

28

1.3.3.2. Kaderiyye

Kaderiyye, her ne kadar szlkte kadere mensup olan, kader taraftar gibi manalara

gelse de bu frkann ilk ortaya kndan itibaren szlk anlamnn tam tersi bir anlamda,

sorumluluk gerektiren fiillerle ilgili konularda ilahi irade ve takdiri reddedenler iin

kullanlmtr. Sk kullanlmasa da bu frkaya ehll kader denildii de grlmtr. Baz

grlere gre bu isimler, dier muhalif grup ve frkalar tarafndan, baz hadis metinlerinde

kadercileri Mecusilere benzeten rivayetlerin86

de etkisiyle ktleme, alay etme ve kk

drme maksadyla kullanlmtr. Bu adlandrmann kadere lszce dalanlar manasnda

da kullanldn belirten grler de vardr.87

Kulun, Allahn iradesinden bamsz bir iradesi olduunu ve insann tm fiillerinin

yine insana ait olduunu ne sren Kaderiyye, bu konudaki grleri bakmndan Mutezile ileparalellik gstermilerdir. Fakat Mutezile, kelam ilminde dier konularda da farkl ve zel

izahatlarda bulunmutur. Kader konusu ise btn bu meselelerden sadece bir tanesidir. Bu

yzden Mutezile daha zel bir konumda ele alnm, Kaderiyye ise ayn yere ulaamamtr.88

Fakat Maturidi gibi baz ilim adamlar Kaderiyyenin Mutezile, Mutezilenin de Kaderiyye

ismiyle anldn ifade etmilerdir.89 Badadi ve ehristani Kaderiyyeyi, Mutezile iin

kullanmlardr.90 Mutezileye mensup ilim adamlar ise bu kullanma kar kmlar,

Kaderiyyenin ancak insan iradesini hafife alarak grmezden gelen ve her eyi sadece

Allahn iradesine balayan kiiler iin kullanlabileceini sylemilerdir.91 Kaderiyye,

insann fiillerini sadece insana balamakta ve kaderi reddetmekteydi. nsann fiillerinin

yaratcsnn yine insan olduunu ifade etmelerinden dolay da irkle itham edilmilerdir. Hz.

Peygamberin Kaderiyye ile ilgili hadisinden dolay, kendilerine atfedilen isimden rencide

olmular, bu ismin kaderi ar bir ekilde kabul edenleri kapsadn sylemilerdir. Fakat

mevcut durumu da deitirememilerdir.92

86Her mmetin Mecusileri vardr. Bu mmetin Mecusileri kader yoktur diyenlerdir. Bunlardan kim lrse onaziyarette bulunmayn. Onlar, Deccal bldr. Onlar Deccale ilhak etmek Allah zerine bir haktr.Sleyman b. el-Eas Ebu Davud, es-Snen, Thk. Kemal Yusuf Hut, Lbnan 1988, Snnet 17, (4692);Kaderiyye Frkas bu mmetin Mecusileridir. Eer hastalanrlarsa ziyaret etmeyin, lrlerse cenazelerinekatlmayn. Ebu Davud, es-Snen, Snnet 17, (4691); Kader ehli ile dp kalkmayn, onlara davaamayn. Ebu

kader,insan iradesi ve kader ilişkisi-106s-tuba.altuncu

Documents