Оқы — №1(69), наурыз, 2016

Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально

Тіркеу нөмірі 204-жРегистрационный № 204-жRegistration number № 204-j

№ 1 (69), наурыз, 2016№ 1 (69), март, 2016№ 1 (69), march, 2016

1999 жылдан бастап шығадыОснован в 1999 годуFounded in 1999

Жылына 4 рет шығадыВыходит 4 раза в годPublished 4 times a year

Ғылыми журнал

Шығыстың

аймақтық хабарШысы

региональный вестник

востока

Научный журнал

Scientific journal

Regional bulletin of

the east

ӨскеменС. Аманжолов атындағыШҚМУ «Берел» баспасы

Усть-КаменогорскИздательство «Берел» ВКГУ

имени С. Аманжолова

Ust-KamenogorskPublishing house «Берел»

of S. Amanzholov EKSU

Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы

Бас редактор Қуандықов Ә.Ө., экономика ғылымдарының докторы

Бас редактордың орынбасары Ердембеков Б.А., филология ғылымдарының докторы, профессор

Жауапты хатшы Саденова М.А., химия ғылымдарының кандидаты

Редакциялық алқа Абдуллина Л.И., филология ғылымдарының кандидаты;Абылқасова Г.Е., химия ғылымдарының кандидаты;Аманжолова Д.А., тарих ғылымдарының докторы (Мәскеу қ., Ресей Федерациясы);Амреева Л.М., медицина ғылымдарының кандидаты;Бейсембаева Р.С., география ғылымдарының кандидаты;Жан М., филология ғылымдарының докторы (Бейжің қ., Қытай Халық Республикасы);Жан Ш.-Ш., тарих ғылымдарының докторы (Бейжің қ., Қытай Халық Республикасы);Жылқубаева А.Ш., филология ғылымдарының кандидаты;Кайгородцев А.А., экономика ғылымдарының докторы;Қапышева Г.Қ., филология ғылымдарының кандидаты;Мамбетқазиев Е.А., химия ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі (Өскемен қ.,

Қазақстан);Мырзағалиева А.Б., биология ғылымдарының докторы;Рахимбердин Қ.Х., заң ғылымдарының докторы;Редферн С., минералды физика профессоры, философия докторы (Кембридж қ.,

Ұлыбритания);Секенұлы А., география ғылымдарының докторы (Үрімші қ., Қытай Халық

Республикасы);Селиверстов В.И., заң ғылымдарының докторы (Мәскеу қ., Ресей Федерациясы);Сидорович А.В., экономика ғылымдарының докторы (Мәскеу қ., Ресей Федерациясы);Сқақов М.Қ., физика-математика ғылымдарының докторы (Курчатов қ., Қазақстан);Сүйнова Н.Х., филология ғылымдарының докторы (Черкесск қ., Карачаево-Черкес

Республикасы, Ресей Федерациясы);Тикунов В.С., география ғылымдарының докторы (Мәскеу қ., Ресей Федерациясы);Федорчук Ю.М., техника ғылымдарының докторы (Томск қ., Ресей Федерациясы);Финке П., тарих ғылымдарының докторы (Цюрих қ., Швейцария);Шапиро Н.А., экономика ғылымдарының докторы (Санкт-Петербург қ., Ресей

Федерациясы).

ISSN 1683-1667 © С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан

мемлекеттік университеті, 2016

Главный редактор Кувандыков А.У., доктор экономических наук

Заместитель главного редактора Ердембеков Б.А., доктор филологических наук, профессор

Ответственный секретарь Саденова М.А., кандидат химических наук

Редакционная коллегия Абдуллина Л.И., кандидат филологических наук;Абылкасова Г.Е., кандидат химических наук;Аманжолова Д.А., доктор исторических наук (г. Москва, Российская Федерация);Амреева Л.М., кандидат медицинских наук; Бейсембаева Р.С., кандидат географических наук;Жан М., доктор филологических наук (г. Пекин, Китайская Народная Республика);Жан Ш.-Ш., доктор исторических наук (г. Пекин, Китайская Народная Республика);Жилкубаева А.Ш., кандидат доктор филологических наук;Кайгородцев А.А., доктор экономических наук; Капышева Г.К., кандидат филологических наук;Мамбетказиев Е.А., доктор химических наук, академик НАН РК (г. Усть-Каменогорск,

Казахстан); Мырзагалиева А.Б., доктор биологических наук;Рахимбердин К.Х., доктор юридических наук; Редферн С., профессор минеральной физики, доктор философии (г. Кембридж,

Великобритания);Секенулы А., доктор географических наук (г. Урумчи, Китайская Народная

Республика);Селиверстов В.И., доктор юридических наук (г. Москва, Российская Федерация);Сидорович А.В., доктор экономических наук (г. Москва, Российская Федерация); Скаков М.Қ., доктор физико-математических наук (г. Курчатов, Казахстан);Суинова Н.Х., доктор филологических наук (г. Черкесск, Карачаево-Черкесская

Республика, Российская Федерация);Тикунов В.С., доктор географических наук (г. Москва, Российская Федерация);Федорчук Ю.М., доктор технических наук (г. Томск, Российская Федерация);Финке П., доктор исторических наук (г. Цюрих, Швейцария);Шапиро Н.А., доктор экономических наук (г. Санкт-Петербург, Российская

Федерация).

ISSN 1683-1667 © Восточно-Казахстанский государственный университет

имени С. Аманжолова, 2016

Editor in chiefKuvandykov A.U., Doctor of Economic Sciences

Deputy Editor in ChiefYerdembekov B.A., Doctor of Philological Sciences, professor

Executive secretarySadenova M.A., Candidate of Chemical Sciences

Editorial boardAbdullina L.I., Candidate of Philological Sciences;Abylkassova G.Ye., Candidate of Chemical Sciences;Amanzholova D.A., Doctor of Historical Sciences (Moscow, Russia);Amreyeva L.M., Candidate of Medical Sciences;Beisembayeva R.S., Candidate of Geographic Sciences;Zhang Meilan, Doctor of Philological Sciences (Beijing, China);Zhang Xushan, Doctor of Historical Sciences (Beijing, China);Zhilkubayeva A.Sh., Candidate of Philological Sciences;Kaigorodtsev A.A., Doctor of Economic Sciences;Kapysheva G.K., Candidate of Philological Sciences;Mambetkaziyev Ye.A., Doctor of Chemical Sciences, academician of NAS RK (Ust-

Kamenogorsk, Kazakhstan); Myrzagaliyeva A.B., Doctor of Biological Sciences;Rakhimberdin K.H., Doctor of Juridical Sciences; Redfern S., Professor of mineral physics, Doctor of PhD, Head of X-ray diffraction

laboratory (Cambridge, United Kingdom);Sekenuly A., Doctor of Geography (Urumchi, China);Selivyorstov V.I., Doctor of Juridical Sciences (Moscow, Russia); Sidorovych A.V., Doctor of Economic Sciences (Moscow, Russia);Skakov M.K., Doctor of Physics and Mathematics (Kurchatov, Kazakhstan);Suyіnova N.H., Doctor of Philological Sciences (Cherkessk, Republic of Karachay-

Cherkessia, Russia);Tikunov V.S., Doctor of Geographic Sciences (Moscow, Russia);Fedorchuk Yu.M., Doctor of Technology (Tomsk, Russian Federation);Finke P., Doctor of Historical Sciences (Zurich, Switzerland);Shapiro N.A., Doctor of Economic Sciences (St. Petersburg, Russia).

ISSN 1683-1667 © S. Amanzholov East-Kazakhstan State University, 2016


ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ И ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ НАУКИ

ENGINEERING, TECHNOLOGY, PHYSICAL AND MATHEMATICAL SCIENCES

УДК 539.12.04:548.5.01

Г.С. БЕКТАСОВА1, Д.Л. АЛОНЦЕВА2, Д.Қ. ЕҢКЕБАЕВА1

1Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Республика Казахстан

2Восточно-Казахстанский государственный технический университет имени Д. Серикбаева, г. Усть-Каменогорск, Республика Казахстан

СТРУКТУРНО-ФАЗОВЫЕ ОСОБЕННОСТИ И СВОЙСТВА ПОРОШКОВЫХ ПОКРЫТИЙ НА ОСНОВЕ Co, НАНЕСЕННЫХ МЕТОДОМ ПЛАЗМЕННОЙ

ДЕТОНАЦИИ НА СТАЛЬНЫЕ ПОДЛОЖКИВ статье представлены результаты исследований микротвердости и износостой-

кости кобальтовых порошковых плазменно-детонационных покрытий на стальных под-ложках, в совокупности с анализом их структурно-фазового состава методами сканирую-щей электронной микроскопии и рентгеноструктурного фазового анализа. Установлено, что в процессе формирования покрытий в них образуется сплав с ГЦК-решеткой и с частицами упрочняющей фазы Со0.8Сr0.2, что обеспечивает повышенные по сравнению с подложкой значения микротвердости и износостойкости.

Ключевые слова: порошковые покрытия, микроструктура, плазменная струя, микротвердость, износостойкость.

БОЛАТ НЫСАНДАРҒА ПЛАЗМАЛЫҚ ДЕТОНАЦИЯ ТӘСІЛІМЕН ЖАСАЛҒАН, Co НЕГІЗІНДЕГІ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ФАЗАЛЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

ЖӘНЕ ТӨСЕМДЕРДІҢ ҚАСИЕТТЕРІБұл мақалада плазмалық детонация тәсілімен жасалған төсемдерді, олардың

қосымша сәулеге түсуге ұшырауына дейін зерттеу, төсемдердің құрылымдық-фазалы құрылымы мен қасиеттерінің негізгі ерекшеліктері туралы ақпаратты бергендіктен ерекше қызығушылыққа ие. Бұл келешекте, олардың қасиеттерін жақсартуға арналған сәулеге түсіру режімдерін таңдауға мүмкіндік береді.

Түйін сөздер: төсемдер, импульсті плазма, микроэлектронограммалы бөлшектер, микроқұрылым, плазмалық реактив.

5

6Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы

THE STRUCTURAL PHASES FEATURES AND PROPERTIES OF PLASMA DETONATION POWDER Co-BASED COATINGS ON STEEL SUBSTRATESThe paper presents the results of studies of microhardness and wear resistance of pow-

der Co-based coatings deposited on steel substrates by the plasma detonation method as well as an analysis of the coatings’ structure and phase composition by XRD and SEM. It is found that the alloy with fcc-structure and the particles of hardening Со0.8Сr0.2 phase are formed dur-ing the deposition process. This structure provides increased microhardness and wears resis-tance of coatings as compared with the steel substrate.

Keywords: powder coatings, microstructure, plasma jet, microhardness, wear resis-tance.

Введение. Особенностью плазменно-детонационного метода нанесе-ния порошковых покрытий является формирование достаточно толстых по-крытий (толщина 150-500 мкм) в отличие от методов физического и химиче-ского осаждения, при которых формируются тонкие пленки на подложке [1, 2]. Преимущества плазменно-детонационного метода нанесения порошковых по-крытий заключаются в одновременном обеспечении нагрева и высокой скорости частиц. Частицы порошка деформируются при ударе о поверхность подложки и одновременно оплавляются, спекаясь в сплав покрытия, что обеспечивает вы-сокую производительность данного метода. Нанесение покрытий проводится в воздушной среде, не требуются защитные газы и дополнительные устройства для создания потока в сторону подложки. [2]. Однако, покрытия, полученные ме-тодом плазменной детонации, часто имеют высокую пористость за счет непол-ного проплавления частиц порошка при нанесении [1, 2]. Выбор малых фракций порошка ограничен опасностью полного испарения отдельных мелких частиц при нанесении покрытия. На практике используют повторную (модифицирую-щую) обработку покрытия плазменной струей или электронным пучком для до-полнительного плавления материала покрытия, улучшения его однородности и адгезии к подложке. Для обоснованного выбора режимов дополнительной обра-ботки необходимо представление о начальной структуре и свойствах покрытий, нанесенных методом плазменной детонации

Цель работы: на основе экспериментального исследования установить осо-бенности структурно-фазового состояния и свойств плазменно-детонационного покрытия на основе Со на стальной подложке.

Материал и методы исследования Исследовались покрытия из порошка АН-35 (Со-осн., Cr - 8…32 вес.%; Ni

£ вес. 3%; Si - 1,7…2,5 вес.%; Fe £ 3 вес.%; C - 1,3…1,7 вес%; W - 4…5 вес.%), ГОСТ 21448-75, нанесенные в 2 прохода плазменной струи с порошком, сум-марной толщиной до 200 мкм (рисунок. 1а) на подложку из углеродистой стали обыкновенного качества Ст3 (Fe - основа, C - 0.25 вес.%, Mn - 0,8 вес.%, Si - 0,37 вес.%, P < 0,045 вес.%). Размеры частиц порошка Порошковые покрытия

ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ И ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ НАУКИ

7Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально

осаждались в воздушной среде со следующими параметрами импульсно-плаз-менной обработки: расстояние от подложки до среза сопла установки 60 мм; скорость перемещения образца 360 мм/мин., расход порошка 21,6 г/мин., часто-та следования импульсов 4 Гц (частота детонации). В качестве компонентов го-рючей плазменной смеси в детонационной камере использовали О2, N2 и C3H8. Эродирующий электрод Мо. Нанесение покрытий проведено в Сумском инсти-туте модификации поверхности (г. Сумы, Украина).

Исследования структуры поверхности и морфологии проводили метода-ми сканирующей (растровой) электронной микроскопии (РЭM) на JSM-6390LV («JEOL», Япония) с приставкой энергодисперсионного анализа INCA ENERGY («Oxford Instruments», Великобритания).

Для изучения структурно-фазового состава покрытий и подложек приме-няли рентгеновский дифрактометр X’Pert PRO («PANalytical», Нидерланды). Для более детального анализа покрытий, нанесенных плазменно-детонацион-ным методом, их механически срезали с поверхности подложки и исследовали структуру и состав с 2-х сторон: со стороны поверхности и со стороны, примы-кающей к подложке.

Микротвердость покрытий определяли с помощью прибора ПМТ-3 по косым шлифам при нагрузке на индентор 1 Н. Испытания покрытий на изно-состойкость проводили по схеме трибосопряжения плоскость-цилиндр в среде технического вазелина на установке СМТС-2 при нагрузке 10 Н, скорости сколь-жения 1,3 м/с и общем числе оборотов 1000. Материал цилиндра – сплав ВК8 с содержанием кобальта 8% и карбида вольфрама 92% (HRC 68-69) . Объемный износ материала ΔV определяли через каждые 500 оборотов, вычисляя его по данным измерений длины и ширины площадки износа, возникающей при со-прикосновении цилиндра с тестируемым образцом, и по данным, полученным с помощью профилометра-профилографа (модель 201), которым записывался ре-льеф поверхности покрытия в направлении, перпендикулярном продольной оси дорожки трения. Износ цилиндра определяли взвешиванием на аналитических весах (с погрешностью ±0,1 мг) до и после испытаний.

Результаты и их обсуждениеКак видно по рисунку 1, микроструктура покрытия достаточно неоднород-

ная, видны крупные нерасплавленные частицы порошка (рисунок 1 б), неодно-родна и толщина покрытия (рисунок 1 а), соответственно, поверхность покры-тия неровная и шероховатая. В таблице 1 представлены обобщенно результаты исследования самого порошка АН-35 и покрытия из АН-35 на разной глубине от поверхности методами рентгеноструктурного фазового анализа. По данным таблицы 1 видно, что в покрытии присутствует в основном твердый раствор на основе кобальта с ГЦК-решеткой и интерметаллидная фаза Со0.8Сr0.2 с гексаго-

Г.С. БЕКТАСОВА, Д.Л. АЛОНЦЕВА, Д.Қ. ЕҢКЕБАЕВА. 1 (69) 2016. С. 5-12 ISSN 1683-1667


нальной кристаллической решеткой (рисунок 2). Впервые данные о существо-вании интерметаллидной фазы такого состава в двойных системах Co-Cr были опубликованы в работе [3]. Структура фазы Со0.8Сr0.2 представлена на рисунке 2.

А БРисунок 1 – Микроструктура покрытия АН-35, нанесенного в 2 прохода плазменной струи и контактного с покрытием слоя подложки стали 3

Рисунок 2 – Схематическое изображение структуры фазы Со0.8Сr0.2, полученное по данным рентгеноструктурного фазового анализа с помощью программы CrystalMaker



Таблица 1 – Структурно-фазовое строение покрытия из АН-35 и подложки

Материал и место анализа

Объемный состав, %. Химическая формула. Тип кристаллической решетки. Пространственная группа. Параметры решетки, (Å)

Порошок АН-35 70 об.% - твердый раствор на основе Со, ГЦК20 об.% - твердый раствор на основе Со, ГПУ10% - СоCr2O4 - ГЦК, Fm-3m (225), а=8,2990

Покрытие из AН-35 0-50 мкм в глубину от поверхности

60% - твердый раствор на основе Co, ГЦК, Fm-3m (225),а =3,55…3,5415% - Со0.8Сr0.2 - гексагональная, P63/mmc (194), а =2,52; с = 4,06210% - Fe Cr2 O4 - ГЦК, Fm-3m (225), а =8,3780 15% - CoO-ГЦК, Fm-3m (225); a =4,2200

Покрытие из AН-35100-200 мкм в глубину от поверхности

50% - твердый раствор на основе Со, ГЦК, Fm-3m (225),а =3,52…3,5315% - Со0.8Сr0.2 - гексагональная, P63/mmc (194), а =2,52; с =4,06235% - CoFe - примитивная кубическая, Pm-3m (221), а =2,8570

Согласно литературным данным [4], выделение интерметаллидов из твер-

дого раствора матрицы в основном приводит к повышению твердости сплава, одновременно повышая его жаропрочность. Анализ изменения микротвердости покрытия с глубиной (рисунок 3) хорошо согласуется с данными рентгенострук-турного анализа и с предположением об упрочняющем действии фазы Со0.8Сr0.2. Наибольшие значения микротвердости, в среднем 6 Гпа, наблюдаются именно в основной толще покрытия, где присутствует до 15 вес.% данной фазы (рисунок 3 и таблица 1).

Из данных эксперимента по послойному анализу (таблица 1) очевидно раз-личие по глубине в структурно-фазовом составе покрытий. В процессе нанесения методом плазменной детонации происходит плавление и дробление при ударе о подложку частиц порошка, растворение фаз-примесей и формирование из рас-плава твердого g-раствора, и его распад. Параметр решетки γ-твердого раствора в данных покрытиях уменьшается по глубине от поверхности и формируется диффузионная зона с повышенной по сравнению с подложкой микротвердостью (рисунок 3) и большим количеством фаз на основе Fe в контактном с подложкой слое. Подложка представляет в основном твердый раствор с углеродом a-Fe с ОЦК-решеткой с параметром а=2,8662 Å. Ширина диффузионной зоны оцени-вается величиной порядка 100 мкм.

Испытания поверхности образцов с данным покрытием на стойкость к из-носу в среде технического вазелина показали, что наибольший износ наблюда-ется у подложки из Ст3 (рисунок 4). Плазменно-детонационное нанесение по-рошкового покрытия из АН-35 при вышеуказанных режимах приводит к 4-х



кратному увеличению износостойкости поверхности относительно материала подложки.

Рисунок 3 – Распределение микротвердости по глубине от поверхности покрытия из АН-35

Рисунок 4 – Кривые износа, полученные на подложке (1) и на покрытиях из АН-35 (2)

0 100 200 300 400 500 600 7001

2

3

4

5

6

7

Hµ,

ГП

а

Расстояние от поверхности, мкм

Equation y = A2 + (A1-A2)/(1 + exp((x-x0)/dx))

Adj. R-Squ 0,98202Value Standard E

J A1 6,15634 0,17094J A2 1,33795 0,134J x0 278,271 8,71246J dx 43,1861 7,70078



ВыводыОсновные результаты экспериментального исследования:– Покрытия из АН-35 имеют сильную шероховатость, но сталь с данным

покрытием обладает в 4 раза более высокими показателями износостойкости, чем сталь без покрытия.

– Установлено структурно-фазовое строение покрытий из АН-35. Кобальт в покрытии образует твердый раствор с ГЦК-решеткой, из которого выделяется упрочняющая Со0.8Сr0.2 – фаза с гексагональной решеткой.

– Покрытия обладают удовлетворительной износостойкостью и повышен-ной микротвердостью. Отмечается формирование диффузионной зоны шириной 100 мкм от покрытия к подложке, обладающей повышенной микротвердостью по сравнению с подложкой.

Анализ структурно-фазового состояния покрытий на основе Со методами сканирующей электронной микроскопии и рентгеноструктурного фазового ана-лиза в совокупности с анализом таких свойств покрытия, как микротвердость и износостойкость, позволил сделать предположение о послойной (зонной) струк-туре покрытия и предложить модель строения покрытий, нанесенных методом плазменной детонации на стальные подложки [5]. Базируясь на результатах экс-периментального исследования мы можем предложить выбор режимов модифи-цирующей дополнительной обработки покрытий, чтобы увеличить в нем объ-емную долю упрочняющей фазы.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Кадыржанов К.К. Ионно-лучевая и ионно-плазменная модификация материалов

/ К.К. Кадыржанов [и др.]. – М.: МГУ, 2005. – 640 с.2. Alontseva D. Chapter 3. Structure and Mechanical Properties of Nanocrystalline

Metallic Plasma-Detonation Coatings. In «Comprehensive Guide for Nanocoatings Technology» Editor: Mahmood Aliofkhazraei NY: Nova Science Publishers, Inc., Vol.3, 2015. – P. 53-84.

3. Elsea A., Westerman A. and Manning G. The Co-Cr binary system Trans. AIME Metals Technology 180, 1949. – P. 579.

4. Курзина И.А. Нанокристаллические интерметаллидные и нитридные структу-ры, формирующиеся при ионно-лучевом воздействии / И.А. Курзина [и др.] // Отв. ред. Н.Н. Коваль. – Т.: НТЛ, 2008. – 324 с.

5. Alontseva D., Prokhorenkova N. Forming Strengthening Nanoparticles in the Metal Matrix of Plasma deposited Powder Alloys Coatings. IOP Conference Series: Materials Science and Engineering, Vol. 87, 2015. – Р. 1-9.

REFERENCES1. Kadyrzhanov K.K., Komarov F.F., Pogrebnjаk A.D., Rusakov V.S., Turkebaev T.Ye.,

Ionno-luchevajа i ionno plazmennajа modifikacijа materialov. M. MGU, 2005, 640 (in Russ).



2. Alontseva D. Chapter З., Structure and Mechanical Properties of Nanocrystalline Metallic Plasma-Detonation Coatings. In Comprehensive Guide for Nanocoatings Technol-ogy Editor. Mahmood Aliofkhazraei NY. Nova Science Publishers, Inc., Vol.3, 2015, 53, 84 (in Eng).

3. Elsea A., Westerman A. and Manning G., The Co Cr binary system Trans. AIME Met-als Technology 180, 1949, 579 (in Eng).

4. Kurzina I.A., Kozlov Ye.V., SHarkeev YU.P., Fortuna S.V., Koneva N.A., Bozh-ko I.A., Kalashnikov M.P., Nanokristallicheskie intermetallidnye i nitridnye struktury, formiruyushiesjа pri ionno-luchevom vozdeistvii. otv. red. N.N. Koval’. T.NTL, 2008, 324 (in Russ).

5. Alontseva D., Prokhorenkova N., Forming Strengthening Nanoparticles in the Metal Matrix of Plasma deposited Powder Alloys Coatings. IOP Conference Series. Materials Sci-ence and Engineering, Vol. 87, 2015, 1, 9 (in Eng).

ӘОЖ 519.7

К.О. ОРАЛКАНОВА, М.Н. МАДИЯРОВ

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан

МАТЕМАТИКАЛЫҚ МОДЕЛЬДЕУ ӘДІСІМЕН ЕСЕПТЕР ШЫҒАРУМақалада математикалық модельдердің шешу әдістеріне байланысты жіктелуі

қарастырылған. Есептерді шығаруда математикалық модельдеу әдісін қолдану сипатталып жазылған. Есептерді модельдеудің тиімді әдісін қолдана отырып шешудің мысалдары қарастырылған. Мақалада оқушыларға жеткілікті дәрежеде қиындық тудыратын есептердің шешу жолдары көрсетілген.

Түйін сөздер: математикалық модель, модельді шешу әдістері, модельдердің жіктелуі.

РЕШЕНИЕ ЗАДАЧ МЕТОДОМ МАТЕМАТИЧЕСКОГО МОДЕЛИРОВАНИЯВ статье рассмотрена классификация математических моделей в зависимости

от методов решения. Описаны примеры использования методов математического моделирования при решении задач. Рассмотрены примеры решения задач с использованием эффективного метода моделирования, приведены пути решения задач, являющихся достаточно сложными для учащихся.

Ключевые слова: математическая модель, методырешения моделей, класси-фикация моделей.

TASKS METHODS OF MATHEMATICAL MODELINGThe article deals with the classification of mathematical models, depending on the meth-

ods of solution. Some applications of mathematical modeling in solving problems. Examples of solving problems with the use of effective modeling method. The paper presents the ways

ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ ФИЗИКАЛЫҚ-МАТЕМАТИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР


of solving the problems that are difficult enough for students.Keywords: mathematical model, methods of solution models, classification models.

Егер параметрлерін аналитикалық өрнектер түрінде, яғни арифметикалық операциялар мен шекке ауысудың есептік жиынтықтары ғана қолданылатын өрнектер түрінде алуға мүмкіндік берген жағдайда, модельді шешу әдісін аналитикалық әдіске жатқызамыз.

.)1(lim,10

n

nkk

kk

nx

xxa

++ ∞→

∞

=∑

Математикалық модельдер шешу әдістеріне байланысты келесі түрде жіктеледі (1-сурет).

1-сурет – Математикалық модельдердің жіктелуі

Аналитикалық өрнектердің жеке жағдайы болып бүтінсандық дәреже мен түбірдің бөлініп алынуын есептеу операцияларын, арифметикалық операциялардың ақырғы немесе есептік саны қолданылатын алгебралық өрнектер саналады. Алгебралық өрнекке мысал келтірейік:

caxbacxbxa 4, 32 ++++ Өте жиі модель үшін аналитикалық шешім қарапайым және арнайы

функцияларды мынадай түрде береді: көрсеткіштік, логарифмдік, тригонометриялық, гиперболалық және т.с.с. Кіріс параметрлердің нақты мәндерінде бұл функциялардың мәнін алу үшін олардың қатарларға жіктелуін қолданады (мысалы, Тейлор). Сонымен көрсеткіштік функция келесі қатармен берілуі мүмкін:

....!3!2!1

132

++++=xxxx

Модельді шешу әдістері

Аналитикалыә Алгоритмдік

Алгебралыә

Шамалас

Сандыә

Имитациялыә

К.О. ОРАЛКАНОВА, М.Н. МАДИЯРОВ. 1 (69) 2016. Б. 12-21 ISSN 1683-1667


Қатар мүшелерінің әртүрлі сандарын есепке ала отырып, дәлдік дәрежесі әртүрлі функция мәнін есептеп шығаруға болады. Осылайша, аргументтің әрбір мәніндегі функция мәні бұл жағдайда шамалас анықталады. Мұндай амалды қолданатын модельдер болжамданған деп аталады.

Модельдерді ұйымдастырудың аналитикалық әдістері аналитикалық функцияларды талдаудың жақсы дамыған дәстүрлі әдістерін қолдана отырып, модельденетін нысанның қасиеттерін аз есептеуіш шығындармен игеруге мүмкіндік беретін болған жағдайда әлдеқайда құнды болып есептеледі. Шын мәнісінде, аналитикалық әдістердің қолданылуы ЭЕМ-ді қолданбастан шешуге мүмкіндік береді (аналитикалық шешім қатарларда анықталатын және оны санға жеткізу үшін ЭЕМ қолданып күрделі еңбекті қажет ететін есептеулер керек болатын жағдайларды есепке алмағанда). Бұған қоса, ізделінетін параметрлер үшін аналитикалық өрнектерді білу нысанның бастапқы қасиеттерін зерттеуге, оның сапалық тұрпаттарын тануға, оның ішкі құрылымы туралы жаңа гипотезалар орнатуға мүмкіндік береді. Айта кетерлік жай, аналитикалық әдістер мүмкіндігі математиканың сәйкес бөлімдерінің даму деңгейіне түбегейлі тәуелді болады.

Қазіргі таңда модельдерді жасау кезіндегі аналитикалық әдістерге қызығушылықтың артуы математикалық есептеу пакеттерінің пайда болуымен байланысты (Derive, MatLab, Mathcad, Maple, Mathematika, Scientifik, WorkPlace және басқалар). Бұл пакеттермен шешілетін тапсырмалар ауқымы өте кең және үнемі артып отырады (элементарлы математика, полиномдар, туындылармен және интегралдармен, векторлармен және матрицалармен бірге таңбалық операциялар шек теориясы мен векторлық талдау тапсырмалары, ақырғы элементтер әдісі және т.с.с.). Мұндай бағдарламалық құралдарды қолдану аналитикалық шешімді алу үрдісін тек қысқартып қана қоймай, алынған шешімнің әр түрін қолдана отырып келесі талдануын жеңілдетуге де мүмкіндік береді.

Өкінішке орай, қазіргі таңда бар математикалық әдістер параметрлер мәнінің диапазоны тар күрделі емес математикалық модельдер үшін ғана аналитикалық шешімдер алуға мүмкіндік береді. Көп жағдайда модельдерді зерттеу кезінде тек ізделініп отырған параметрлердің жуықталған мәндерін ғана анықтауға мүмкіндік беретін алгоритмдік амалдарды қолдануға тура келеді.

Сандық амалда модельдің математикалық қатынастарының жиынтығы ақырғы өлшемді аналогпен алмастырылады. Бұл ең алдымен бастапқы қатынастардың үзілістігімен жүзеге асады, яғни үздіксіз аргумент функциясынан үзілісті аргумент функциясына өту арқылы. Бастапқы тапсырманы үзілісті еткеннен кейін есептеуіш алгоритм тұрғызу орындалады, яғни ЭЕМ-де орындалатын және соңғы қадамда үзілісті тапсырманың шешімін алуға мүмкіндік беретін арифметикалық және логикалық әрекеттердің реттілігін анықтау керек. Үзілісті тапсырманың табылған шешімі бастапқы математикалық тапсырманың



жуықталған шешімі ретінде қабылданады. Сандық әдіс көмегімен анықталатын модельдің ізделініп отырған

параметрлерін жуықтату дәрежесі бастапқы модельді оның үзілісті аналогымен ауыстырумен байланысты сол әдістің қателігіне де, сандарды ақырғы дәлдігімен жадында беруге байланысты ЭЕМ-де кез келген есептеулерді орындау кезінде туындайтын дөңгелектеу қателігіне де тәуелді болады. Есептеуіш алгоритмге қойылатын негізгі талап болып соңғы қадамда берілген дәлдікпен бастапқы тапсырма шешімін алу қажеттілігі саналады.

Осы күні сандық әдістерді жасап шығару және қолдануға, сонымен қатар олардың негізінде есептеу алгоритмдерін құрумен байланысты мәселелер ауқымы өз бетінше тез дамушы және кең тарау – есептеу математикасында айқын байқалады.

Егер де үзілістіктің сандық амалына математикалық қатынастардан алынған жүйесі қолданылатын болса, онда зерттеу нысанының өзі жекелей элементтерге бөлінеді. Бұл жағдайда нысан математикалық қатынастар жүйесі үшін толығымен жазылмайды, оның өзгерістерін модельдейтін және жүйенің жекелей элементтерінің модельдерінің бір-бірімен өзара әрекетін есепке алатын біршама алгоритммен алмастырылады. Жекелей элементтер моделі аналитикалық та, алгебралық та бола алады.

Сандық та, имитациялық та амалдарды қолданатын алгоритмдік модельдер тапсырмалар шешімін аналитикалық формада алуға мүмкіндік бермейді, ол модельдеу нәтижелерін талдау үрдісін қиындатады және күрделі етеді. Мұндай типтегі модельдің қолданылуы тек есептеуіш техника болғанда ғана мүмкін болғандықтан, олардың тиімдігі ЭЕМ-нің қуаты мен тез әрекетіне байланысты болады. Алгоритмдік модельдердің еш даусыз артықшылығы болып модель күрделілігіне қатысты қандай да бір шектеулердің болмауы саналады, бұл оларды еркін күрделі жүйелерді зерттеуде қолдануға мүмкіндік береді.

Алгоритмдік әдістермен құрылған математикалық модельді қолдану нақты нысандармен тәжірибе жүргізгенге ұқсас болып келеді, тек нақты нысанмен тәжірибенің орнына оның моделімен есептеу тәжірибесі жасалады. Модельдің бастапқы параметрлерінің мәндерінің нақты жиынтығынан есептеуіш тәжірибе нәтижесінде ізделініп отырған параметрлердің жуықталған мәндерінің нақты жинағын табамыз. Бастапқы мәліметтердің жаңа жинағына нысанның өзгеріс күйін зерттеу үшін жаңа есептеуіш тәжірибе жасау қажет болады.

Есептерді шығаруда математикалық модельдеу әдісін қолдануЕсептер шешімін іздеудің графтық моделін тұрғызу әдісін сипаттайық. 1-шарт. Ізделініп отырған және тапсырма салдары болып табылатын

мәліметтерді граф төбелері арқылы модельдеуге болады. Төбелерді келесі қағида бойынша әртүрлі қатарларда орналастыратын боламыз: бірінші қатарда – берілген



және ізделінетін, екіншіде – бірінші қатар төбелерімен модельденетін нысандар арасындағы мүмкін әрекеттер нәтижелері, үшіншіде – бірінші және екінші қатар төбелерімен модельденетін нысандар арасындағы мүмкін операциялар нәтижесі. Егер салдар екінші қатар нысандары арасындағы операциялар нәтижесі болса, онда оның моделін төртінші қатарға орналастырамыз. Жалпы алғанда: m-ші және n-ші қатарларының төбелерімен модельденетін екі нысан арасындағы операциялар нәтижесінің қатарын (m + n)-ші қатарға орналастырамыз.

2-шарт. Егер P және K (нысандар ретінде ізделініп отырған немесе тапсырма салдары болып табылатын мәліметтерді есептейтін боламыз) нысандары арасында амалдарды орындауға мүмкіндік туады және қандай да бір F шешімін алуға болады. Яғни бұл процестің графтық моделін аламыз. Бағытталған қабырға (P; K) көрсетілген әрекет моделі болады, ал бағытталған қабырға осы әрекет нәтижесінде алынған F нысанын көрсетеді.

3-шарт. (А, В) қабырғасымен «тең» А және В төбелерімен модельденетін нысандар теңдігінің шартын модельдеуге негізделеміз.

Қабырға, біріншіден, басқа кез келген қатарда бар модельдің екі төбесін байланыстыра алатын болса, «тең» бола алады. Шынымен де, егер қабырға бірінші қатардың екі төбесін «тең» байланыстыратын болса, мәліметтер арасында әдетте кездеспейтін жағдай – тапсырма сұрағына жауап беретін немесе бірдей мәліметтер бар деген сөз. Теңдеу құрудың ең қысқа жолы қабырға бірінші және екінші қатарлар төбесін біріктірген болса «тең» қабырғаны көрсететіні болып саналады.

4-шарт. формуласы бойынша теңдеу құру жолдарының күрделілік дәрежесін анықтауға негізделеміз, мұндағы m , n – қабырғамен «тең» байланысқан төбелер табылатын қатарлар нөмірі.

Ескерту. Егер P және K төбелерімен модельденген екі нысан арасындағы әрекет нәтижесі (P; K) модельде өз орнын тапқан нысандардың біріне тепе-тең өрнек болса, онда (P; K) операциясын шартқа аламыз және оның нәтижесін модельдемейміз. Егер операция нәтижесі (P; K) қабырғамен «тең» байланысып қойған граф төбесіне сәйкес келетін нысан болса, онда оны модельдемеуге болады.

Берілген шарттарға сай құрылған модель оның барлық төбелері бір реттен қабырғаларымен «тең» байланысатындай болуы керек. Бұл жағдайда тапсырманы шешудің мүмкін жолдары табылды деп есептеуге болады, ең тиімдісімен шектелу жеткілікті.

Ұсынылып отырған модель тапсырманы шешу үшін теңдеулер құрудың мүмкін жолдарын көрсетеді, олардың күрделілік дәрежесін анықтауға (4-шарт), теңдеу құрудың барлық жолдары арасынан ең қысқасын, яғни күрделіктің ең төмен дәрежесіне иесін таңдауға мүмкіндік береді.



Модель күрделілігі бірдей дәрежедегі теңдеулер құрудың бірнеше және әртүрлі жолдарын көрсету де мүмкін. Бұл жағдайда қарапайым болып операциялардың аз санымен шешілетін теңдеуге алып келетін жол саналады.

Есепті тиімді шешімін іздеу моделінің мысалында қарастыралық. 1-тапсырма.Конус көлемі оған салынған шар көлемінен 2 есеге көп. Түзуші мен конус

табанының жазықтығы арасындағы бұрышты табу керек. Бұл тапсырманың заттық аумағы қандай да бір конустан, шардан және конус

элементтерінен тұрады: түзушіден, табан жазықтығы мен олардың арасындағы бұрыштан, сонымен қатар конус, шар көлемінің және айтылған бұрыш шамасынан. Заттық аумақ элементтері келесі қатынастармен байланысқан: шар конусқа сызылған, конус көлемінің шар көлеміне қатынасы 2-ге тең. Тапсырма талабы көрсетілген бұрыш шамасын табудан тұрады.

Бұл тапсырма толықтай анықталған, ал оның заттық аумақтағы элементтері келесідей деп болжауға әбден болады: конус және оған сызылған шар – нақты анықталмаған, яки шынымен де, тапсырма шартын, атап айтқанда конус пен шардың көлемдерінің қатынасы 2 болады деген шартын қанағаттандыратындай, конус пен оған сызылған шеңбердің шексіз жиыны бар. Мұндай шексіз көп шарлар мен конустардан тұратын жинақтармен жұмыс жасау өте күрделі екендігі белгілі, сондықтан тапсырма нысаны ретінде көрсетілген шексіз жиыннан қандай да бір нақты өкілдерін ала отырып, нақтылау қажет. Оны біз тапсырма шартын қанағаттандыратын «еркін конус» ретінде қарастыра отырып, біз толық анықталған конус пен оған сызылған шарды салатын сызбаны тұрғызу арқылы орындаймыз.

Бірақ конустың және оған сызылған шардың барлығын сызбай, тек тең бүйірлі үшбұрыш пен оған сызылған шеңберден тұратын осьтік қимасын ғана сызу жеткілікті (суретті қараңыз). Сипаттамалық нүктелерді әріптермен белгілей отырып, біз қабылданған белгілеулерді қолдана отырып, тапсырманың барлық шартын жаза аламыз.

Берілгені: ∆ ABM – конустың осьтік қимасы.

)( 11 OOO – конусқа сызылған шар қимасы.

Конус көлемі – .кV

Шар көлемі – .шV

2=

ш

к

VV

(1)

Табу керек: ∠ ABM .



2-сурет – Конусқа сызылған шар

Тұрғызылған сызба (суретке қараңыз) «берілгені – табу керек» жазбаларымен қоса берілген тапсырманың көмекші моделін түзеді. Бұл көмекші модель, біз көріп тұрғандай, біріншіден, шартты анықтау үшін, тапсырмада берілген заттық аумақтың қатаң түрде анықталмаған элементтерін қатаң түрде анықталғанға айналдыру, екіншіден, тапсырма шартын көрнекі және оңай түрде қарау көмектеседі.

АВМ бұрышының шамасын табу үшін, шынымен де, осы ізделініп отырған бұрышты қалай да (1)-қатынаспен байланыстыру керек. Ол үшін осы бұрыш арқылы конус пен шардың көлемдерін өрнектеу керек. Бірақ бұл үшін бір бұрыш жеткіліксіз. Сондықтан белгілі деп конус немесе шардың қандай да бір сызықтық элементін аламыз. Мысалы, конус табанының радиусын төмендегіше алайық

BO = r, а ∠ ABM = x .Онда∆ BOO1 үшбұрышынан табамыз:

21xrtgOO =

(2)

не О1В АВМ бұрышының биссектрисасы болады.∆ OMB үшбұрышынан табамыз: .rtgxMO =

Енді біз шар мен конустың көлемдерін r және x арқылы өрнектей аламыз:

MOrк

2

31πυ =

.

34 3

1OOш πυ =

(3)

Осы формулаларға ОМ мен О1О орнына олардың мәндерін (3)- және (2)-ші теңдеудегі мәндерді қою арқылы аламыз:



;

31 3tgxrк πυ =

.

234 33 xgtrш πυ =

Табылған кυ және шυ мәндерін (1)-теңдеуге қоямыз, қысқартудан кейін

келесіні аламыз:

.28 3 xgttgx = (4)

x бұрышына қатысты тригонометриялық теңдеу аламыз, мұндағы0<x<90о(5)

Бұл теңдеу бастапқы тапсырманың шешуші моделін береді. Бұл теңдеуді (5)-шарт кезінде шеше отырып, сол арқылы 1-тапсырманы да шешеміз.

(4)-теңдеуді шешу үшін теңдеудің оң және сол жақ бөліктерінде бірдей

бұрышқа өту керек. Ол үшін tgx -ті 2xgt арқылы белгілейміз. Белгілі формула

бойынша келесіні аламыз:

2

8

21

22

3

2

xgtxgt

xgt=

− немесе

.)

21(

24

223 xgtxgtxgt −=

(6)

Алынған (6)-теңдеудің шешімін жеңілдету үшін, yxgt =2

деп белгілейміз,

мұндағы y>0 (7) (5)-шартқа сай. Онда y-ке қатысты келесі теңдеуді аламыз:

.)1(4 23 yyy −= (8)

(7)-шарт кезіндегі (8)-теңдеу шешімді қысқару үшін тұрғызылған бастапқы тапсырманың екінші шешуші моделі болып саналады.

(8)-теңдеуден, (7)-шартты ескеріп, келесіні аламыз:



)1(41 22 yy −=немесе: .0144 24 =+− yy

Осыдан 0)12( 22 =−y .

Онда 012 =−y ; y2 = 21 ; y = ±

22 ,

(7)-ні есепке алғанда, келесіні аламыз: y = 22 . Сонда,

22

2=

xgt өрнегін

аламыз. Осыдан,

222arctgx =

шығады.Осы берілген тапсырманың жауабы болып табылады.Айта кетелік, нақты түрде осы тапсырманы шешу кезінде біз модельдеуді

үш рет емес, одан көп рет қолдандық. Шынымен де, мысалы, 0144 24 =+− yy теңдеуінен .0)12( 22 =−y теңдеуіне ауысуды қалай жүргізгенімізді қарастыралық.

Осы кезде есепті шешудің барысы келесідей болуы керек: бірінші теңдеудің сол жақ бөлігі екі өрнектің айырмасының квадратының формуласын еске

түсіреді. Шын мәнісінде, 44y санын 22y санының квадраты ретінде алуға

болады, 24y - 22y -дің 1-ге екі еселенген көбейтіндісі, ал 1 – 1-дің квадраты

ретінде. Бұл теңдеудің сол жақ бөлігі 22y және 1 сандарының айырмасының

квадраты болады. Екінші теңдеуді аламыз.Келтірілген саралау (көбіне мойындалмағаны) бірінші теңдеудің сол жақ

бөлігінің жалпыланған моделінің тұрғызылуын көрсетеді, дәлірек айтсақ: ол екі сан айырмасының квадраты ретінде қарасырылады.

Көріп тұрғанымыздай, тапсырмаларды шешу үрдісіндегі модельдеу алуан түрлі функцияларды орындайды және тапсырмаларды шешуді жүзеге асыру мен іздеуде маңызды рөл атқарады. Ол тапсырмаларды шешудегі негізгі құрал болып табылады.

2-тапсырма.Келесі сызықтармен шектелген фигура ауданын есептейік:

.2,0,2 −==−= xyxy Мұнда Ньютон-Лейбниц формуласы қолданылады, ал кез

келген формула тапсырма шешімінің моделі болып саналады.



Шешімі: Ауданын табу керек болатын фигура толығымен абсцисса осінде орналасқан.

Бұл жағдайда, фигура ауданын анықтау үшін )()( aFbFS −= формуласында минус таңбасымен алынады.

2xy −= функциясы үшін бастапқылардың бірі .3

)(3xxF −=

Біздің жағдайда

a=-2, b=0.

Онда: .3220

3)2()()()()((

3

=+−

−=−=−−= aFbFaFbFS

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Репьев В.В. Очерки по общей методике математики. Горьковское книжное издательство, 1955.

2. Игнатьев В.А. и др. Сборник задач и упражнений по арифметике (для педучилищ), изд. IV / В.А. Игнатьев и др. – М.: Просвещение, 1966.

3. Муравин К.С., Крейдлин Е.Г. Сборник задач по алгебре (для 6-8 классов), изд. 2-е. / К.С. Муравин, Е.Г. Крейдлин. – М.: Просвещение, 1968.

4. Введение в математическое моделирование: уч. пособие под ред. П.В. Трусова.5. Журнал «Математика в школе» 1974.

REFERENCES1. Rep’ev V.V., Ocherki po obshhej metodike matematiki. Gor’kovskoe knizhnoe

izdatel’stvo, 1955 (in Russ).2. Ignat’ev V.A. i dr., Sbornik zadach i uprazhnenij po arifmetike dlja peduchilishh),

izd. IV. M., Prosveshhenie, 1966 (in Russ).3. Muravin K.S., Krejdlin E.G., Sbornik zadach po algebre dlja 6,8 klassov, izd. 2e. M.,

Prosveshhenie, 1968 (in Russ).4. Vvedenie v matematicheskoe modelirovanie. Uch. posobie pod red. P.V. Trusova (in

Russ).5. Zhurnal Matematika v shkole, 1974 (in Russ).

UDC 004.94.621.75

B.N. POLYAKOV

Uralsk Heavy Engineering Industry, Yekaterinburg, Russian Federation

THE METHODOLOGY OF PARAMETRIC OPTIMIZATION OF DETAILS AND DESIGNS OF COMPLEX CONFIGURATIONS

The opportunity is substantiated and the algorithm of stage-by-stage consecutive para-metric optimization of carrier details and designs of the complex configurations, based on correct application of strict mathematical methods is offered, serviceability and efficiency which is proved of many years practice of designing of the equipment of heavy mechanical

B.N. POLYAKOV. 1 (69) 2016. Р. 21-29 ISSN 1683-1667


engineeringKeywords: stress-strain state, method of finite elements, optimization, algorithm.

ҚИЫН ПІШІНДІ ҚҰРАСТЫРЫЛЫМДАР МЕН БӨЛШЕКТЕРДІ ПАРАМЕТРЛІК ОҢТАЙЛАНДАНДЫРУДЫҢ ӘДІСНАМАСЫ

Мақалада қатал математикалық әдістерді дұрыс қолдану негізінде қиын пішінді құрастырылымдар мен бөлшектерді жүйе-жүйемен, кезең-кезеңімен параметрлік оңтайландырудың алгоритмі ұсынылады. Бұл әдістің тиімділігі және жұмысқа қабілеттілігі ауыр машина жасау құралдарын жобалауда көп жылдар бойы дәлелденген.

Түйін сөздер: ауыр деформацияланған жағдай, соңғы элементтер әдісі, оңтайландыру, алгоритм.

МЕТОДОЛОГИЯ ПАРАМЕТРИЧЕСКОЙ ОПТИМИЗАЦИИ ДЕТАЛЕЙ И КОНСТРУКЦИЙ СЛОЖНЫХ КОНФИГУРАЦИЙ

Обоснована возможность и предложен алгоритм поэтапной, последовательной параметрической оптимизации деталей и конструкций сложных конфигураций, осно-ванный на корректном применении строгих математических методов, работоспособ-ность и эффективность которого доказана многолетней практикой проектирования обо-рудования тяжелого машиностроения.

Ключевые слова: напряжённо-деформированное состояние, метод конечных эле-ментов, оптимизация, алгоритм.

At designing heavily loaded carrier, foundation and case details or designs of the complex configurations, used in the equipment of rolling shops and subject to influ-ence of technological and thermal loadings, inevitably there is a problem of a choice of the best, optimum from a position of this or that criterion of quality, parameters of details and regimes of cooling.

The statements and decisions of problems of optimum designing for real details enough complex, and frequently unique forms possess a series of features. The math-ematical model making an information basis of statement anyone optimization of a problem, because of variety of designs of details should be enough universal, with opportunities of a wide variation boundary conditions, variables designing, area of change of managing parameters and restrictions as equalities or inequalities. To these qualities statement of the boundary-value problem, described by system of the differ-ential equations in private derivatives with corresponding boundary and initial condi-tions to the greatest degree satisfies, one of which versions is the model of method of finite elements (MFE). Therefore the main difficulty of optimization of details and de-signs of complex configurations with a position of such widespread criterions of qual-ity as the minimal (set) metal consumption, the maximal (set) rigidity or the minimal (set) intensity and so on, consists in high dimension and bulkiness of the mathemati-cal models, describing their strained, deformed or thermoelastic states (TES), which can be in most cases submitted in the matrix form, as software of calculations on the



computer of the stress-strain state (SSS) and TES. One more feature of the decision of such problems: exactness and reliability of the decision depend on a level information process of designing, i.e. completeness and accuracy of knowledge of conditions of load capacity, character of communications and degrees of freedom of a detail, ther-mophysics parameters, service properties of a material and so on, and this knowledge are rather approached and are limited. Therefore from the engineering point of view achievement mathematical a strict and exact optimum has no practical sense more of-ten, as boundary and initial conditions of a boundary-value problem are never known with the big accuracy and always are available various, even mathematical not for-malization, technological restrictions, “promoting” reception of only rational decision. Besides cost of calculation of one variant of a design, especially three-dimensional SSS or TES, can be very high, and, hence, the big practical importance complexity, so gets, and speed of convergence of algorithm of optimization. However neverthe-less it is necessary to notice, that the opportunity of reception of the correct optimum decision is extremely important, as, first, this natural and primeval aspiration of the person to perfection and true and, secondly, at all not realizing it in a design, allows the engineer to define directions of reduction of weight of a detail at designing or at preservation of metal consumption to lower load capacity and to raise its uniformity so, to increase durability.

The analysis of the requirements showed to optimization of typical carrier de-tails and constructions of the rolling equipment, allows to formulate the following kinds of mathematical statement of problems of optimization.

Let the elastic body, occupying area V in with border S is considered. As crite

rion of an optimality Y shall choose a maximum of equivalent stress equσ∀ in re-searched area

Y( X ) = maxz∈∨

σequ(X,Z),

where Z – the vector of coordinates; X – the vector of varied parameters of designing (the constructive sizes of ele-

ments),

V = VUS. Problem 1. It is required to find a vector X*, which informs a minimum to cri-

terion of an optimality

Y(X*) = minX

maxZ

σequ (X,Z) (1)



at restrictions such as equalities

£(z,u,q) = 0, Z ∈ V; (2) φ(z,u,q) = 0, Z ∈ S (3)

and inequalities σequ(X*, Z)≤ [ σ ], ∀Z∈V; (4)

/ui(X*,Z)/ ≤ [u], ∀Z∈V, i = 1,2,3; (5)

X*∈ X , (6)

where £ – the differential operator, determining a regional problem of the theory of elasticity;

φ – the operator, assigning boundary conditions;u – a vector of displacements; q – a vector of loadings;X – the permissible set of varied parameters, determined by geometrical, con-

structive and technological conditions;[σ] – the condition of strength, dependent on a material of a design, a kind of a

strained state, character of a loading of the accepted settlement scheme and other fac-tors;

[u] – the top border of restrictions of the displacements, dependent on permis-sible values of the clearances between the details, required rigidity, etc.

However for some details, for example such as the housing of sheet hot or cold rolling mill, the determining parameter is rigidity. Therefore as goal function it is nec-essary accept a level of displacements of ui. Then a problem of optimization can to be put as follows.

Problem 2. To find a vector X*, which informs a minimum to criterion of an optimality

Y (X*) = minX

maxZ V∈

/ui (X, Z)/

at presence of restrictions such as equality (2), (3) and inequalities (4), (5), and also i accepts value 1, either 2 or 3.

Except for problems 1 and 2, for series of details it is necessary to allocate also a problem of minimization of mass, which can be formulated as follows:

Problem 3. To find vector X*, which informs a minimum to criterion of an op-



timality

Y ( X*) = minX

Ω (X) = minX

γ ( ) ,( )

Z dVV X∫

where γ – density of a material, at presence of restrictions (2)-(4).The given mathematical statements demonstrate the approach to problems of

optimization by a principle of “a black box“, when the condition of object is described by two groups of parameters: entrance (independent) variables of designing (varied parameters of a design is a vector X) and exit (dependent) parameters of quality of functioning of object of Y. Such the approach is simple and convenient for the majority of real monolithic and welded designs, when optimization is preceded, as a rule, with alternative calculations and the careful analysis of the SSS or TES. Application of this principle for parametrical optimization of designs, in which calculation of the SSS is not so expensive also quantity of parameters of designing is limited , and it is required to model set of variants of restrictions and conditions loading (for example, for search of critical conditions of destruction) is especially practical.

The choice of an effective method of the decision of a problem of optimization depends on features of change of the SSS of a detail at a variation of its parameters. By optimization of the form for models of behaviour of designs based on MFE, there is big freedom of a choice of the varied parameters, determining statement and efficiency of a problem. But even at discrete nodular representation of flat model MFE of a stress is necessary to define in several hundreds points. Usually at the analysis of the SSS are limited to consideration of the points, lying on a contour of a detail, but also in this case their number reaches several tens. It troubles the analysis of results of calculation. Therefore is expedient to build criterion function for the characteristic points, taking into account features of the SSS or TES all detail, for example, for points of a maxi-mum of intensity or a maximum of equivalent stresses.

Thus, for the majority of problems of optimization at designing details of a com-plex configuration the following features are characteristic:

1. As a rule, communication between criterion of an optimality Y and a vector X has not obvious character, and is carried out through system of the differential equa-tions of the second order.

2. The mathematical model of optimized object is expressed not in an obvious analytical kind, and in the form of the operator, realized as software of calculations of the SSS or TES on a computer.



3. The big dimension of space of optimized parameters.4. Significant expenses of machine time for calculation of one value of criterion

function.5. The mixed composition of restrictions on characteristics of object, i.e. at math-

ematical statement there are both equality and inequalities.At the decision of such complex problems of optimization strict mathematical

methods arise significant difficulties. However to their decision is possible to apply a combination of known methods: planning of computing experiments and the decision of problems of mathematical programming. The method of planning of experiments allows to execute approximation of the numerical decision: to find obvious depen-dence for criterion function and functions of restrictions, to estimate substantiality of influence of factors on criterion of optimization in various ranges of change of managing parameters and to reduce quantity of calculation variants. Then the problem of optimization is easily to reduce to a problem of linear or nonlinear programming, applying for the decision, for example, a simplex – method of the Nelder – Mid or a method of the quickest descent.

The decision of a problem of parametrical optimization at designing details of complex configurations from a position of this or that criterion of quality is offered to be carried out stage by stage in the following sequence (see Fig.):

1. To develop or accept mathematical model of an optimized detail, which is represented as software of calculations of the SSS or TES on the computer. Further this model to consider as “a black box“. On its entry varied parameters move, and on an output parameters of the SSS or TES object of designing are removed.

2. With use of the accepted model after a series of trial calculations to reveal variables of designing (design parameters ) most essentially influencing on a pressure and a deformations. If in result the configuration of the detail meeting the set require-ments (for example, to a level of pressure, metal consumption, etc.) is determined, calculations can be stopped.

3. If the variant of a design does not meet the set requirements , that on the revealed variables of designing, most essentially influencing on exit parameters of a detail, to plan computing experiment.

4. To execute a series of calculations under the plan of full factorial experiment, thus the maximal number of variants equally 2n, where n-quantity of parameters varied at two levels; it is possible to apply to decrease of variability and fractional factorial experiment.

5. In an environs of an initial point (a projected detail corresponding to the proto-type) on the basis of statistical methods : the software of correlation and plural regres-



sion the analysis of a matrix of planning to execute local approximation of characteris-tics of system (functions of the response) the linear or nonlinear equations of regress, representing to dependence of the maximal values of stresses and deformations in characteristic points of a detail from its design parameters and their pair interactions.

6. To execute analysis the received obvious dependence (the equations of re-gress) for goal functions of restrictions with revealing most statistically significant design parameters. If the received information has not enough for decision-making and designing of a rational design to proceed to the following stage.

7. Using strict methods of the decision of problems of mathematical program-ming, at presence of system of restrictions on variables of designing and a level of stresses and deformations in a series of points, and also accepting goal function (a level of stresses, metal consumption, etc.) to receive a rational (optimum) variant of a design, that is carried out effectively enough at small expenses of computer times.

For realization of the submitted algorithm (see Fig.) optimization of designs had been developed the corresponding software.

The formed algorithm of the stage-by-stage, consecutive decision of a problem of parametric optimization of complex designs possesses a number of the advantages confirmed in practice [1, 2]:

1) association and close interaction of programs of optimization with the soft-ware for researches of the SSS or TES designs, that provides fast convergence and economically of algorithm;

2) the account of a significant share of experience, intuition and common sense of the qualified design engineer and his active participation in decision-making pro-cess;

3) Formed on a stage No 5 equations of regress, approximating communication of the SSS in characteristic points with variables of designing, can be used directly in calculation practice at designing for the analysis of the SSS or TES and a choice of rational parameters without attraction of a computer, and also by development CAD carrier and thermo-loaded details, construction of their parametric series and for uni-fication; besides, the equations of regress allow to estimate sensitivity of criterion of an optimality to parameters (to define gradients at movement to an optimum) and to choose the best design decision;

4) An opportunity of addition with the known software, realizing in real time a dialogue regime of correction of all components of boundary conditions, including and configurations of a detail, that to a considerable degree approaches process of optimi-zation to the organization of the closed system of the automated synthesis of optimum constructions.



Figure



Performance capability and efficiency of the created algorithm of consecutive parametric optimization and its the software are proved convincingly on numerous ex-amples of improvement of designs of housings of blooming mills, of continuous - bil-let and sheet hot and cold rolling mills, of universal joints and rods of various designs, of typical carrier details and of designs mining, drilling and other equipment of heavy mechanical engineering [1, 2].

REFERENCES1. Poliakov B.N. and et.al., The load capacity, carrier capacity and durability of the

rolling equipment. M. Metallurgy, 1990, 320 (in Eng).2. Poliakov B.N., Increase quality of the technologies and longevity of the equipment

the rolling mills. Part 1. Ekaterinburg. Publishers Sverdlovsk engineering-pedagogical insti-tute, 1993, 208 (in Eng).

УДК 662.7

Ю.М. ФЕДОРЧУК1, А.А. ВОЛКОВ1, Б.В. ШАХНЕВИЧ1, М.А. САДЕНОВА2

1Томский политехнический университет, г. Томск, Россия,2Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан

ОПРЕДЕЛЕНИЕ НЕКОТОРЫХ ПАРАМЕТРОВ ВИБРОИЗМЕЛЬЧЕНИЯ ФТОРАНГИДРИТА

Переработка твердого отхода фтороводородного производства – фторангидрита требует проведения измельчения высокоинтенсивным способом. Наиболее эффективный тонкий помол (менее 100 мкм) обеспечивают вибрационные мельницы. В работе определен ряд технологических параметров измельчения (производительность мельницы, дисперсность материала, режим виброизмельчения, удельное энергопотре-бление).

Ключевые слова: фторангидрит, виброизмельчение, мельница, дисперсность, помол, фракция.

ФТОРАНГИДРИТ ВИБРОҰСАҚТАЛУЫНЫҢ КЕЙБІР ПАРАМЕТРЛЕРІН АНЫҚТАУ

Фторангидриттің фторсутекті өндірісінің қатты қалдығын өңдеу жоғары қарқынменды тәсілмен ұсақтауды талап етеді. Ең тиімді ұнтақтау (100 мкм) вибрациялық диірмендерді қамтамасыз етеді. Жұмыста ұсақтаудың бірқатар технологиялық параметрлері (диірменнің өнімділігі, материалдың бөлшектілік деңгейі, виброұсақтау режимі, энергиятұтынушылықтың үлесі) анықталған.

Түйін сөздер: фторангидрит, виброұсақтау, диірмен, бөлшектілік, ұнтақтау,

Ю.М. ФЕДОРЧУК, А.А. ВОЛКОВ, Б.В. ШАХНЕВИЧ, М.А. САДЕНОВА. 1 (69) 2016. С. 29-35 ISSN 1683-1667


фракция.

THE DEFINITION OF THE SEVERAL PARAMETERS OF VIBRATION-MEASURING FLUORINE ANHYDRATE

Processing of hard wastes of hydrogen fluoride production of fluorine anhydrate de-mands the pounding by the high-intensive way. The most effective high milling (less than 100 microns) is provided by vibration mills, a number of technological parameters of pounding (mill productivity, dispersion of material, the vibro-pounding mode, specific energy consump-tion) is determined in the work.

Keywords: fluorine anhydrate, vibro-pounding, mill, dispersion, pounding, fraction.

Отечественная промышленность выпускает тысячи наименований разнообразной продукции, при этом в производство вовлекается исходное сырье, многократно превышающее количество выпускаемых готовых изделий с одновременным образованием на разных стадиях технологического процесса отходов. К отходам производства традиционно относят все остатки данного производства, имеющие потребительскую ценность и перспективу использования в материальном производстве после дополнительных технологических операций. Побочными считаются продукты, полученные попутно, которые также могут стать готовой продукцией после соответствующей обработки либо представляют ценность как сырье для переработки. Попутнодобываемые породы и отходы промышленной переработки рудных полезных ископаемых наиболее широко применяют в строительной индустрии, хотя они отличаются по генезису, минеральному составу, структуре и текстуре от традиционно применяемых при производстве строительных материалов.

Отходы угледобычи и углеобогащения образуются на углеобогатительных фабриках. Гипсовые отходы химической промышленности – продукты, содержащие сульфат кальция в той или иной форме. Научные исследования показали полноценную заменимость традиционного гипсового сырья отходами химической промышленности. Фосфогипс – отход при производстве фосфорных удобрений из апатитов и фосфоритов. Он представляет собой CaSО4*2H2О с примесями неразложившегося апатита (или фосфорита) и неотмытой фосфорной кислоты. Фторгипс (фторангидрит) – побочный продукт при производстве фтористоводородной кислоты, безводного фтористого водорода, фтористых солей. По составу это CaSО4 с примесями исходного неразложившегося флюорита. Он может содержать также неотмытую серную кислоту. Титаногипс – отход при сернокислотном разложении титансодержащих руд. Борогипс – отход производства борной кислоты. Сульфогипс получается при улавливании серного ангидрида из дымовых газов ТЭС.

В металлургии бериллия, образующиеся твердые отходы, в частности фторангидрит – твердый отход фтороводородного производства, имеют



различный гранулометрический состав. Последующая утилизация данных техногенных отходов требует проведения таких операций как дозировка, активация и некоторых других, поэтому возникает необходимость в процессе измельчения высокоинтенсивным способом. Применение качественного мельничного оборудования обеспечивает тонкий помол исходного материала, позволяет достичь высоких показателей чистоты и однородности конечного продукта.

Одним из важных технологических процессов, совершенствование которого требует сегодня особого внимания, является процесс тонкого измельчения. В современном производстве практически нет технологий, которые не предполагали бы применение измельчения материалов, остающегося по-прежнему наиболее энергоемким процессом. Технологические и химические свойства получаемых порошков определяются такими характеристиками, как размер и форма частиц, наличие примесей, дефектность кристаллической структуры. В связи с этим, большое значение имеют процессы механического измельчения порошков. Размол может осуществляться в вихревых и шаровых мельницах, которые обладают высокой производительностью, но и не лишены существенных недостатков. Они дают большое количество примесей от намола материала корпуса и мелющих тел, в вихревых мельницах не всегда удается получить материал ниже определенной величины крупности, а время работы шаровых мельниц может доходить до сотен часов. В сравнении с другими мелющими машинами применение вибромельниц обеспечивает: повышение производительности за счет сокращения времени помола; уменьшение расхода электроэнергии; уменьшение износа аппарата и мелющих тел; получение более чистого конечного продукта; достижение высокой тонины помола; использование мелющих тел из различных материалов.

Вибрационные мельницы наиболее эффективны при тонком измельчении материалов (менее 100 мкм), причем, чем тоньше требуется помол, тем выше эффективность этого способа измельчения.

Тонкое измельчение широко используется в черной и цветной металлургии, строительстве, пищевой, химической и лакокрасочной промышленностях. Широкий спектр аппаратов-измельчителей включает шаровые, вибрационные, планетарные, струйные, ударно-отражательные мельницы, дезинтеграторы и многое другое. Каждый из аппаратов имеет определенные условия измельчения (среда измельчения, своеобразие рабочих органов и их параметры), степень измельчения, технико-экономические показатели, что делает его пригодным для применения того или иного вида материала. Следовательно, необходимо осуществлять выбор аппарата, отвечающего требованиям к качеству исходного сырья и конечного продукта. Особый интерес представляют измельчительные



аппараты вибрационного типа, которые имеют широкие возможности управления измельчением благодаря разнообразию их рабочих режимов и параметров [1]. Не смотря на то, что имеет место огромная практика вибрационного измельчения, до сих пор нет оценки и методики расчета для подбора рационального режима измельчения с оптимальными эксплуатационными показателями измельчителя. Следовательно, проблема расчета параметров виброизмельчителей и разработка методики их проектирования, является актуальной задачей.

В процессе выполнения работы были проведены полупромышленные испытания измельчения фторангидрита ОАО «СХК» в шаровой мельнице [2]. В результате исследований было установлено, что часовая производительность данной мельницы составляла 1500 кг в час, объемная производительность при этом составила 0,04 т/м3*час, однако требуемая степень измельчения не была достигнута. На следующем этапе исследований опробировался способ измельчения фторангидрита в вертикальной вибромельнице [3].

Рисунок 1 – Лабораторная вибромельница1 – камера измельчения; 2 – фундаментная плита; 3 – стальные амортизаторы; (4 – 6) – электромеханический вибратор; 7 – окно выгрузки

На рисунке 1 показана экспериментальная лабораторная вибромельница. Мельница состоит из цилиндрической вертикально расположенной камеры объемом 3,2 л, в которую загружены стальные шары диаметром 15 мм. Камера оборудована вибратором и демпфирующими стальными пружинами.

Методика проведения опытов включала следующие стадии:– загрузку фторангидрита с размерами гранул до 2,5 мм диаметром

осуществляли сверху, а разгрузку производили снизу;– в камеру измельчения загружали стальные шары диаметром 15 мм с

варьированием высоты загружаемого слоя в интервале от 6 до 15 см;



– брали навеску фторангидрита в количестве 100 г, неизменную по ис-ходному гранулометрическому составу, помещали в камеру измельчения и на протяжении 5 минут осуществляливиброизмельчение при закрытом выгрузочном окне 7 (рисунок 1).

После измельчения на протяжении одинакового времени выгрузки из виброизмельчителя исследуемый материал каждого опыта подвергают ситовому анализу.

Результаты опытов показаны в таблице 1.

Таблица 1 – Результаты ситового анализа измельченного фторангидрита

№ п/п Высота слоя шаров, см

Размер отверстий в ситах, мм2,5 1,25 0,63 0,315 0,16 0,08 <0,08

1 9 3,5 6,2 8,1 13,5 16,7 13,3 38,72 12 3,2 5,8 3,5 12,1 10,2 8,8 56,43 15 3,1 5,2 2,9 9,3 5,7 6,2 67,64 18 3,3 6,1 3,9 13,2 6,9 7,4 59,2

Как видно из таблицы 1 наиболее эффективным измельчением фторангидрита в нашем случае является высота слоя измельчающих тел, равная 15 см. В этом случае содержится максимальное количество измельченной фракции малой дисперсности, около 80% масс. менее 200 мкм. Сравнивая результаты удельного энергопотребления процесса измельчения фторангидрита в шаровой мельнице и виброизмельчителе было установлено, что при виброизмельчении энергопотребление составляет почти 0,1 удельного энергопотребления измельчения в шаровой мельнице.

Ранее специалистами федерального государственного учреждения «Центр Госсанэпиднадзора в Томской области» были проведены радиологические исследования техногенного ангидрита Сибирского химического комбината, результаты которого представлены в таблице 2.

Показано, что исследованный материал по содержанию природных радионуклидов относится к 1 классу строительных материалов (Аэфф<370 Бк/кг) и может быть использован во всех видах строительства. Присутствие солей одновалентных металлов в составе техногенного ангидрита вызывает повышение прочности ангидритовых строительных изделий. Наличие серной кислоты во фторангидрите препятствует образованию кристаллогидрата – двуводного гипса, таким образом, замедляет процесс схватывания в получаемой строительной продукции.



Таблица 2 – Результаты радиологического исследования техногенного ангидрита

№ п/п

Наименование строительного

материала

Удельная активность радионуклидов, Бк/кг Аэфф.,Бк/кгCs-137 Ra-226 Th-232 K-40

1 Техногенный ангидрит

0,1712 ±2,269

8,503±8,318

3,12±4,60

0,0±35,24

12,59±2,52

Норма по НД:- СП 2.6.1.758-99НРБ-99- ГОСТ 30108-94

<370

<370

Путем варьирования методов механической и химической активации исходной шихты возможно обеспечить значительное улучшение физико-технических свойств материала, в частности, сокращение сроков схватывания и повышение прочностных характеристик вяжущего (таблица 3).

Таблица 3 – Влияние способа активации на свойства нейтрализованного техногенного ангидрита

Вид активации нейтрализованного

техногенного ангидрита

Удельная поверхность,

м2/кг

Сроки схваты-вания, ч-мин

Предел прочности ввозрасте 7 сут, МПа

рНначало конец при

сжатиипри

изгибе- 420 19-50 29-10 2,7 0,5 7

Механическая 600 11-12 16-15 8,1 1,8 7Химическая 350 2-50 4-42 3,5 0,8 10Механохимическая 600 1-16 3-09 9,6 2,0 10Примечание – При химической и механохимической активации в качестве добавок-активизаторов использован комплекс добавок: СаО – 10%, К2SO4 – 1,0%.

Рядом физико-химических методов исследования установлено, что ангидритовое вяжущее на основе техногенного ангидрита, нейтрализованного известняком и активизатором твердения – негашеной известью в атмосферных условиях при взаимодействии с водой образует двуводный гипс. При взаимодействии с водой известь участвует в структурообразовании, играя роль центров кристаллизации и способствуя быстрому выводу из раствора образующегося гипса, что создает условия для растворения новых порций ангидрита, кроме того, частично под воздействием атмосферного воздуха карбонизируется (в поверхностных слоях) с образованием СаСО3, что приводит



к дополнительному упрочнению материала [4].Расчеты показывают, что комплексное использование сырья и техногенных

продуктов дает возможность увеличить выпуск многих видов продукции на 25-30%, снизить ее себестоимость в 2-4 раза. Применение промышленных отходов позволяет на 10-30% снизить затраты на изготовление строительных материалов по сравнению с производством их из природного сырья. Кроме того, из промышленных отходов можно создавать новые строительные материалы с высокими технико-экономическими показателями.

Выводы.1. В результате опытов было установлено, что вертикальный

виброизмельчитель показал производительность мельницы 1,2 кг/час или 0,375 т/м3* час, т.е. данный способ измельчения является более интенсивным практически на порядок по производительности в сравнении с традиционными шаровыми мельницами, у которых объемная производительность составляет 0,04 т/м3* час.

2. При использовании данного аппарата обеспечивается достижение дисперсности измельчаемого материала менее 40 мкм в непрерывном режиме виброизмельчения.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Сартаков А.В. Моделирование и интенсификация рабочих процессов

вибрационных измельчителей: автореф. дисс. на соискание уч. ст. к.т.н. / А.В. Сартаков. – Томск, 2004.

2. Федорчук Ю.М. Результаты пуско-наладочных и технологических испытаний производства унификации ангидрита, получаемого из твердых отходов фтороводород-ного производства Сибирского химического комбината / Ю.М. Федорчук // Химическая промышленность. – 2004. – №3. – С. 113-115.

3. Федорчук Ю.М., Волков А.А. и др. Многокамерная мельница с мелющими эле-ментами. Патент РФ на полезную модель №86119 от 27.08.2009 г.

4. Федорчук Ю.М. Техногенный ангидрит, его свойства, применение / Ю.М. Федорчук. – Томск: Изд-во ТГУ, 2003. – 110 с.

REFERENCES1. Sartakov A.V., Modelirovanie i intensifikacija rabochihprocessov vibracionnyh

izmel’chitelej. Avtoreferatdiss. na soiskanie uch. st. k.t.n. Tomsk, 2004 (in Russ).2. Fedorchuk Ju.M., Rezul’taty pusko naladochnyh i tehnologicheskih ispytanij proiz-

vodstva unifikacii angidrita, poluchaemogo iz tverdyh othodov ftorovodorodnogo proizvodstva Sibirskogo himicheskogo kombinata. Himicheskaja promyshlennost’. 2004, 3, 113, 115 (in Russ).

3. Fedorchuk Ju.M., Volkov A.A. i dr., Mnogokamernaja mel’nica s meljushhimi jele-mentami. Patent RF na poleznuju model’86119 ot 27.08.2009 (in Russ).

4. Fedorchuk Ju.M., Tehnogennyj angidrit, ego svojstva, primenenie. Tomsk: Izd-vo TGU, 2003, 110 (in Russ).



ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ МЕДИцИНАЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ И МЕДИцИНА

NATURAL SCIENCES AND MEDICINE

ӘОЖ 54:37.091.3

Б. АҒЫЗАНБЕК, Б.С. ТАНТЫБАЕВА


АЙМАҚТЫҚ КОМПОНЕНТТІ ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ҚОЛДАНУ МҮМКІНДІКТЕРІ

Мақалада химиядан оқушыларға аймақтық компонентке байланысты есептерді шығарту процесінің құрылымдық жүйесі құрылған. Жергiлiктi химиялық өндiрiс материалдарын пайдаланып, оқушылардың бiлiмiн тереңдету және бейімділікке бағдарлау жүйесi жасалды.

Түйін сөздер: аймақтық компонент, химиялық өндіріс, күнтізбелік жоспар.

ВОЗМОЖНОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ РЕГИОНАЛЬНОГО КОМПОНЕНТА НА УРОКАХ ХИМИИ

В статье рассмотрены отчеты, статьи, связанные с региональной составляющей процесса составления конструктивной системы. Использованы местные материалы химического производства для углубления знаний и системы наведения студентов.

Ключевые слова: региональный компонент, химическая промышленность, календарный план.

THE POSSIBILITIES OF USING REGIONAL COMPONENT IN TEACHING CHEMISTRY

The article reports related to chemistry students in the regional component of the pro-cess of drawing a structural system. Using local materials and chemical production was flex-ibility to deepen students ‹ knowledge and guidance system.

Keywords: regional component, chemical industry, calendar plan.

Елiмiз егемендік алып, әрқилы iлгерiлеу жұмыстары жүргiзiлу кезеңiнде өскелең заманымыздың талабына сай, өз iсiнiң майталманы, ұшқыр ойлы, жан-жақты бiлiмдi де бiлiктi мамандар дайындау – бүгiнгi күннің өзектi мәселесi.

36


Қоғам дамуының қазiргi кезеңінде, нарықтық экономикаға көшуге байланысты, бiр адамның өз өмiрiнде жұмыс орнын, тiптi мамандығын бiрнеше рет ауыстыруға тура келуi ғажап емес. Демек, осыдан келiп адам мүмкiндiктерiне, оның мүдделерi мен ұмтылыстарына баса назар аудару, мамандыққа бағдарлау мәселесiн жаңа талап тұрғысынан шешу, оқушылардың дара тұлға болып қалыптасуына мән беру қажеттiгi туындайды.

Өлкетанудың адам өмiрiндегі маңызы туралы мәселелер ежелден-ақ Шығыс, Орта Азия ғұламалары мен қазақ ағартушыларын (Әбу Насыр Әл-Фараби, Жүсiп Баласагұн, Абай, Ыбырай жене т.б.) халқымыздың ойшылдарын (Ж. Аймауытұлы, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, С. Торайғыров жене т.б.) баса назар аудартты.

Мектептерде химия пәнiн оқыту мәселесiнде окушылардың ғылым қағидалары мен ұғымдарын саналы игеруiне ғана емес, пәнге тұрақты ынтасын қалыптастыруға айрықша назар аудару маңызды. Бұған оның практикалық мәнiн көрсету, химия жөнiндегi бiлiмдi күнделiктi өмiрде, өнеркәсiпте, ауыл шаруашылығында, денсаулық сақтау саласында қолдану елеулi түрде ықпал етпек. Бұл ретте республиканың химия өнеркәсiбi мен оны дамытудың негiзгi бағыттары және аймаққа сәйкес материалды пайдаланғаны жөн. Осы мәселенi әдiснамалық тұрғыдан шешу – маңызды iстердiң бiрi. Оның үстiне таяу уақыттарда негiзгi базалық бiлiмдi 8-9-сыныптарда беру көзделiп отыр. 10-11-сыныптарда шәкiрттiң қабiлетiне сәйкес саралап оқыту, болашақта таңдап алатын мамандықтарына қарай арнайы бiлiм беру нысанаға алынбақ. Дәл осы кезде мамандыққа бағдарлауды қазiргi кезеңге сай деңгейде қарастыру маңызды. Әлi де болса химияны оқыту үрдiсiнде бейімді оқыту аясында аймақтық материалды пайдаланып мамандыққа бағдарлау арқылы оқушылар бiлiмiн тереңдету толық шешiмiн тапқан жоқ [5].

Химияны оқытуда жергiлiктi химиялық өндiрiстi пайдаланып оқушылардың бiлiмiн тереңдету және мамандыққа бағдарлаудың қажеттiгi мен оны жүзеге асырудың әдiстемесiнiң әлі жетіспеушілігі арасында қайшылық бар екендігі анықталды, сондықтан химияны оқыту үрдiсiнде жергiлiктi материалды пайдаланып мамандыққа бағдарлау және оқушылардың бiлiмiн тереңдетудiң тиiмдi жолдарын iздеу бiздiң зерттеу жұмысымыздың қөкейкестi мәселесiне айналды.

Жакеева Л.А. өзінің диссертациялық зерттеуінде жергілікті өнеркәсіп орындарының материалдарын мектептегі химия сабақтарында оқушылардың білімін тереңдету және кәсіби бағдарлау жұмысын жүргізу үшін қолданды. Автор химия пәніне деген қызығушылықты қалыптастыруда өнеркәсіп орындарының аймақтық ерекшеліктерін қолданудың тиімділігін көрсетті [1].

Аймақтық материал мектеп оқытушыларымен химия пәні арқылы

Б. АҒЫЗАНБЕК, Б.С. ТАНТЫБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 36-43 ISSN 1683-1667


экологиялық білімді қалыптастыру үшін кеңінен пайдаланылады. Оны баспаға шыққан жұмыстар дәлелдейді [2-3]. Республиканың көптеген аймақтарында аймақтық компонентті білім беру жүйесіне жаратылыстану цикл пәндері арқылы ендіру бойынша комитеттер құрылған. Мысалы, Республиканың барлық облыстарында экологиялық мәселерді, соның ішінде белгілі МЕҰ, «Экобиоцентр», ШҚО білім беру Департаменті, МЕҰ «Экос» (Көкшетау қ.), «Экообраз» (Қарағанды қ.) және т.б. зерттеумен айналысатын экологиялық ғылыми өндірістік бірлестіктер құрылған.

Аймақтық компонент теориясы мен тәжірибесін химиялық білім беруге ендіруге келесі ғалымдар Н.С. Сарыбеков, А.Г. Сармурзина, К.А. Сарманова, Г.К. Длимбетова, А.С. Бейсенова, У.М. Маканов, К.О. Шайхеслямова, Е.А. Мамбетказиев, Ю.К. Увалиев, Л.Х. Жакеева, Б.Қ. Шаихова, Д.А. Нургалиева, З.С. Даутова айтарлықтай атсалысқан.

Ю.К. Увалиевтің «Қазақстан Республикасының химиялық өндіріс өнім-дерін өндіру технологиясы мен химиясы» оқу құралында кейбір өндіріс салаларының қалыптасу тарихы, химиялық өндірістің қалыптасуы мен дамуы, ҚР табиғи байлықтары, сонымен қатар жеке химиялық өнімдердің: күкірт қышқылы, аммиак, азотты және фосфор қышқылы, тыңайтқыштар, каустикалық және кальцинирленген сода, электролитикалық хлор, хлорлы өнімдер және силикаттар, өндіріс туралы материалдар келтірілген. Аймақтандыру тек білім беру жүйесіне ғана емес, онымен қатар оның жеке бөліктерін, химиялық және химия-техникалық білім беруге де әсер етеді [1].

Аймақтық компонентті сабақтан тыс уақытта да іске асыруға болады. Ол оқушыларды кәсіпорындарға таным жорыққа апарумен, элитарлы арнайы курстар өткізумен, оқушылардың ғылыми-практикалық конференцияларын өткізумен, конференцияға жобалар, ғылыми баяндамалар әзірлеумен байланысты.

Химия сабағында аймақтық компонентті іске асыру келесідей мүмкіндіктер береді:

– білім беру мазмұнының негізгі компоненттерін тереңдетіп кеңейтуге; – химияны оқытуда политехникалық және экологиялық бағдар беруге;– қоршаған ортаны қорғау мен оның жағдайын анықтауға;– оқушылар бойында туған өлкеге, табиғи ресурстарға деген сүйіспеншілік

сезім қалыптастыруға;– табиғат байлықтарын тиімді қолдана отырып өнеркәсіпті дамыту

мәселесін шешуге;– оқушы психологиясын табиғатпен жақындасуға бағыттауға;– экологиялық ойлау қабілетін дамытып, биосфераны сақтауға жауапкер-

шілік сезімін тәрбиелеуге;

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ МЕДИЦИНА


– кәсіби бағдарлау жұмысын жақсартып, химик мамандығының қыры мен сырын тануға, болашақ мамандық таңдауға бағдарлауға;

– өлкетану материалын қолдана отырып туған жерге деген сүйіспеншілік сезімді, туған ел байлығын қорғауға, оның байлығымен мақтана білуге тәрбиелеуге;

– арнайы әдебиеттермен жұмыс істеп, дүниетанымын кеңейтуге.Аталған мазмұнды жұмыстарды жүзеге асыру нұсқалары:1 Материалдарды сабаққа фрагментті түрде енгізу. Олар: мәлімдеме,

презентация, мини-жоба, аймақтық өндірістік сипатты сандық және сапалық есептер болуы мүмкін.

2 Зерттеу жұмыстары.3 Дебат сабақтар, диспуттар, зерттеушілік сабақтар, конференциялар мен

мастер кластар, топ серуендер.Оқушыларға тиянақты білім беру мақсатында оқытуды жетілдіру – әр

ұстаздың негізгі міндеттерінің бірі. Оқушылардың жалпы жетілуі мен ақыл-ойының дамуы сабақтың сапалы оқылуына тікелей байланысты. Мұғалімнің шеберлігі әдістемелік материалдың көптігі, оны сабаққа ғана қолдану емес, сол сабаққа тән сабақ мазмұнын, формасын, тәсілін үйлестіре білуде. Уақыт алдыға жылжыған сайын сабақ үрдісін жетілдірудің жолдары мен әдістері үнемі өзгеріп, жаңарып отырады. Мұны өмірдің өзі дәлелдеуде.

Аймақтық компонентті қолдану тиімділігін анықтау үшін, бағдарлама қайта қарастырылып, «Металдар» тақырыбына күнтізбелік келесідей түрде құрылды. Жоспарда қандай тақырыптарды өту кезінде сандық есептер шығаруға болатыны анықталды.

1-кесте – 9 бақылау сыныбының күнтізбелік жоспарынан көшірме

Рет саны Өткізлетін сабақ тақырыбы Күні

1. Кальций оксиді, гидроксиді, тұздары 03.022. Алюминий, атом құрылысы, қасиеттері 05.023. Алюминий қосылыстары 10.024 Темір, атом құрылысы, қасиеттері 12.025. Жаттығулар орындау. Есептер шығару 17.026. Темір қосылыстары 19.027. Шойын өндіру 24.028. Сарамандық сабақ. «Металдар» тақырыбына эксперименттік есептер 26.02

Эксперименттік жұмысты өткізетін сыныпта біз дәстүрлі сабақ күнтізбелік



жоспарын экспериментімізге ыңғайлап өзгеріске түсірдік. Енді эксперименттік сыныптағы күнтізбелік жоспар төмендегідей болды.

2-кесте – Эксперименттік 9 «А» сыныбының күнтізбелік жоспары

Рет саны Өткізлетін сабақ тақырыбы Күні

1. Кальций оксиді, гидроксиді, тұздары 03.022. Алюминий, атом құрылысы, қасиеттері. Алюминий қосылыстары (дәріс) 05.023. Алюминий тақырыбына есептер шығару 10.024 Темір, атом құрылысы, қасиеттері. Темір қосылыстары (дәріс) 12.025. Жаттығулар орындау. Есептер шығару 17.026. Шойын өндіру. Болат өндіру. (дәріс) 19.027. Өндірістік мәні бар есептер шығару 24.028. Сарамандық сабақ. «Металдар» тақырыбына эксперименттік есептер

(ойша эксперимент)26.02

Бұрынғы күнтізбелік жоспардағы бір сағаттың орнына біздің еншімізде енді үш сағат уақыт бар және шойын өндірісі тақырыбына да өндірістік мәні бар есептерді енгіздік. Мектептің материалдық базасы сарамандық жұмысты өткізуге келмегендіктен «Металдар» тақырыбына арналған эксперименттік есептерді ойша экспериментпен алмастырдық.

Педагогикалық іс-тәжірибемізде оқушыларға қажетті білім беріп, олардың сабаққа ынта-ықыластарын арттыру үшін оқытудың техникалық құралдарын пайдаланудың мүмкіндігін ескердік. Сондықтан сабақ барысында өндіріс қондырғылары мен аппараттарының макет-модельдері қолданылды. Кинофильмді оқушылардың назарына ұсыну арқылы, оларда өндіріс, оның ұстанымдары, шикізат мәселелері, өндірістің химиясы, технологиясы туралы білімдері одан әрі артты.

Бұл әрекеттердiң, яғни болашақта химия және оған туыс мамандықтарға қажет екендiгiн химиядан алған білімдерінің өмірде, өндірісте қолдану, туған өлкенің байлығын оқушылардың көкейiне қондыру керек. Мамандыққа бағдарлаудьң негiзгi мiндеттерінін бiрi – сарамандық және зертханалық жұмыстар процесiнде оқушылардың эксперимент жасау білігін қалыптастыру, олардың iстеген жұмыстарының химиялық реакцияларын сауатты жаза бiлуге және жұмысты қорытындылауға дағдыландыру. Шындығында, эксперименттiк тәжiрибелердi сипаттап жазу – қиын жұмыстардың бiрi. Жоғары сыныптарда оқушылар сарамандық және зертханалық жұмыстарды берiлген нұсқау бойынша өздiгiнен орындап, қорытындылар жасайды. Ол үшiн мұғалiм оқушыларды эксперименттiк есептердi орындау кезiндегi қолданылатын әрекеттердiң



тәртiбiмен таныстырады:– тапсырманы назар салып, зейінмен оқып, жұмыстың мазмұнын түсiну;– тәжiрибелiк жұмыстарының орындалу жоспарын жасау;– қажеттi химиялық реакциялардың теңдеуiн жазу;– қолданылатын реактивтердi анықтау;– реактивтердi дайындап, эксперименттiк тапсырманы орындауға кiрiсу,

тәжiрибенi бақылау;– қорытындылау.Тәжiрибенiң нәтижесiн оқушылар кесте түрiнде өрнектейдi.Оқушылардың тез ойлау қабілетін дамыту, пәнге қызығушылығын, ынта-

жігерін және шығармашылығылық кабілетін арттыру үшін және білімін тексеру, туған өлкенін байлығы мен химия пәнінің өмірдегі маңызы зорлығын көрсету үшін, жергілікті өндіріс материалдары ерекшеліктерін көрсету үшін 9-сыныпта «Металдардың адам өміріндегі маңызы. Металдардың периодтық жүйедегі орны. Металдардың құрылысы» тақырыпта алдын ала тапсырма беру сабағын өткізілді.

Жаңа сабақты оқып-үйренуде оқушыларды топ-топқа бөліп алдын ала тапсырманы беруді дұрыс деп ұйғардық. Бірінші топқа АҚ «Қазмырыш» өндірілетін металдар туралы, екінші топқа АҚ «ТМК» өндірілетін металдар туралы, үшінші топқа АҚ «ҮМЗ өндірілетін металдар туралы», төртінші топқа «Востокмашзаводта» және АҚ «Азияавто» зауытында қолданылатын металдар туралы мәлімет жинастыруды тапсырдық. Металдардан жасалған бұйымдардың қалай және қайда қолданылатыны сөз болады. Өте ерте кезден адам баласының металды қолдануынан бастап, бүгінгі техника дамыған заманда металдарды пайдаланбайтын бірде-бір өндіріс саласы жоқ екені туралы мағлұматты оқушыларды белсенді қатыстыра отырып беруге болады. Периодтық жүйеде орналасуы түсіндіріледі. Сабақ барысында аталған топтар жинаған мәліметтерін баяндады. Металдардың Шығыс Қазақстан облысында өндірісте пайдалануына қорытынды жасалды. Біздің облысымызда периодтық жүйе металдарының 17-сі кездесетіні атап айтылды.

Химия сабақтарын біз ұсынған күнтізбелік жоспармен өткізіп, үнемделген уақытта есептерді көп шығарту оқушылардың бағдарлама материалын түсініп меңгеруіне, алған білімдерін сарамандықта дұрыс қолдана білуіне, ойлау, тұжырымдау, саралау икемділіктерінің жүйелі дамуына қолайлы болатынын төмендегі екі сынып оқушыларының білім деңгейін анықтау диаграммасы көрсетеді. Бақылау сыныбына қарағанда эксперименттік сынып оқушылары бақылау жұмысын орындау барысында жақсы нәтиже көрсетті.



1 – «3» саны; 2 – «4» саны; 3 – «5» саны1-сурет – Екі сыныпта өткен кіру бақылауының қорытындысы

1 – «3» саны; 2 – «4» саны; 3 – «5» саны2-сурет – Екі сыныпта өткен қорытынды бақылау мәліметтерін сипаттайтын гистограмма

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ1. Жакеева Л.Ә. Мамандыққа бағдарлау / Л.Ә. Жакеева // Қазақстан мектебi. –

1996. – №3, №5. – 55-62 б.2. Шаихова Б.К. Реализация принципа региональности в условиях профессио-



нальноориентированной среды обучения химии / Б.К. Шаихова // Матер. межд. науч. практ. конф., посвящ. году Абая в России. – Кокшетау, 2006. – С. 306-311.

3. Қазақстан Республикасы бiлiм беру туралы заңы // Қазақстан мектебi. – 1999. – №5.

4. Тантыбаева Б.С. Химиядан студенттер білімін бақылау: монография. – Өскемен: С. Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2012. – 118 б.

REFERENCES1. Zhakeeva L.A., Mamandyqqa bagdarlau. Qazaqstan mektebi. 1996, 3, 5, 55, 62 (in

Kaz).2. Shaihova B.K., Realizaciya principa regional’nosti v usloviyah professional’no

orientirovannoi sredy obucheniya himii. Mater. mezhd. hauch. prakt. konf. posbyash. godu Abaya v Rossii. Kokshetau. 2006, 306, 311 (in Russ).

3. Qazaqstan Respublikasy bilim beru turaly zany. Qazaqstan mektebi. 1999, 5 (in Kaz).4. Tantubaeva B.S., Himiyadan studentter bilimin bagylay. Monografiya. Oskemen.

S. Amanzholov atyndagy SHQMU baspasy. 2012 (in Kaz).

УДК 502/504:522

Т.В. ГАМОВА, С.К. БЕЙСЕМБАЕВА

Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан

ОСОБЕННОСТИ ВЛИЯНИЯ ПРЕДПРИЯТИЙ ГОРНОДОБЫВАЮЩЕЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ НА ФАКТОРЫ ПРИРОДНОЙ СРЕДЫ

Современные масштабы горнодобывающего производства характеризуются ин-тенсивным использованием природных ресурсов, нарастанием отходов и ухудшением качества окружающей среды. В связи с этим всё большее внимание уделяется вопросу экологически безопасного функционирования горнодобывающего предприятия. В ста-тье описан анализ факторов влияния деятельности горнодобывающей промышленности на компоненты биосферы: атмосферу, гидросферу, почву.

Ключевые слова: горное производство, горнодобывающая промышленность, техногенное нарушение.

ТАУ-КЕН ӨНЕРКӘСIБIНIҢ ТАБИҒИ ОРТАНЫҢ ФАКТОРЛАРЫНА ӘСЕРIНIҢ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI

Қазiргi заманғы тау-кен өнiмдерiнiң ауқымы табиғат ресурстарының үдемелi пай-далануымен, қалдықтардың арттыруымен және қоршаған ортаның сапасының нашарла-уымен сипатталынады. Осыған байланысты тау-кен кәсiпорынның экологиялық қауiпсiз жұмыс iстеуiне үлкен назар аударылады. Осы мақалада тау-кен өнеркәсiп қызметiнiң биосфераның ауа, гидросфера, топырақ сияқты компоненттерiне әсер ететiн факторла-рына талдау жасалған.

Түйiн сөздер: тау-кен өндiрiсi, тау-кен өнеркәсiбi, техногендiк бұзылу.

Т.В. ГАМОВА, С.К. БЕЙСЕМБАЕВА. 1 (69) 2016. С. 43-51 ISSN 1683-1667


THE FEATURES OF INFLUENCE OF THE MINING INDUSTRY ON THE NATURAL ENVIRONMENT FACTORS

The modern scale mining operations are characterized by intensive use of natural re-sources, the growth of waste and environmental degradation. In this regard, more attention is paid to the economically sound and environmentally safe operation of mining companies. This article describes analysis the factors of influence of mining activities on the biosphere’s com-ponents: atmosphere, hydrosphere, soil.

Keywords: mining production, mining industry, technogenic violation.

Горнодобывающая промышленность относится к числу производств, ока-зывающих сильное и комплексное воздействие на окружающую среду. Интен-сивное использование земельных участков для добычи полезных ископаемых влечет за собой разрушение поверхностного слоя земли, возникновение горных выработок и отвалов вскрышных пород, нарушение гидрологического режима рек, загрязнение почв, поверхностных и подземных вод, разрушение целостно-сти экологической системы и природных ландшафтов.

Воздействие горного производства на окружающую среду – составная часть влияния человеческого общества на природу в целом, возросшая в век на-учно-технического прогресса. Меняется характер почвы и факторы почвообра-зования – рельеф, микроклимат, перемещаются миллионы кубометров горных пород [1].

Общими и сходными признаками влияния горнодобывающей промышлен-ности на экосистемы окружающей среды являются: переход количественных характеристик в новое качество – катастрофу, а также односторонняя направлен-ность и необратимость процессов.

Отличительным признаком влияния горнодобывающей промышленности на окружающую среду является время накопления количества воздействующих факторов, которое изменяется от мгновений при массовом выбросе загрязните-лей до десятков и сотен лет при протекании мутационных процессов.

Горные работы нарушают природное равновесие, провоцируют техноген-ные землетрясения, выход на поверхность сточных вод, сход лавин и селей, из-менение рН грунтовых вод и их загрязнение токсичными веществами. Сдвиже-ние горных работ на разрабатываемых территориях, оседание поверхности, снос горной породы с отвалов и рассеивание загрязняющих веществ оказывает разру-шающее влияние на состояние земельных ресурсов. На рисунке 1 представлена схема воздействия горных объектов на литосферу.

Предприятия горных отраслей следует рассматривать как источник ком-плексного и концентрированного воздействия на всю окружающую среду через географические оболочки: гидросферу, литосферу и атмосферу.

ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ И МЕДИЦИНА


Повешенная опасность влияния горных процессов на экосистемы опреде-ляется синергетическим (согласованно действующим) характером проявления процессов, при котором развитие отдельных процессов приводит к возникнове-нию других процессов, создающих вместе большой суммарный эффект. Типич-ными примерами синергетизма являются возбужденные сейсмическими явлени-ями оползни и обвалы, селевые потоки при прорыве оползневых или обвальных завалов, образовавшихся в результате землетрясений, усиление сейсмичности и просадок пород застроенных территорий при их подтоплении [1].

Аспекты геохимического воздействия горного дела на окружающую среду включают следующие элементы:

− накопление промышленных отходов;− рассеивание антропогенных продуктов (свободных металлов);− загрязнение атмосферного воздуха сернистым ангидридом и углекис-

лым газом;− геохимические изменения грунтов.

Рисунок 1 – Влияние горных объектов на литосферуа – комплекс объектов: 1 - рудник, 2 - отвалы, 3 – обогатительная фабрика, 4 – отвалы фабрики, 5 – металлургический завод, 6 – отвалы завода, 7 – зона влияния; б – механизм разрушения пород



Вклад горнодобывающей промышленности в загрязнение окружающей среды составляет не менее 20%. В результате тесных взаимосвязей природных ресурсов в круговороте веществ добыча минеральных ресурсов влияет на состо-яние земли, леса, воздушного и водного бассейнов.

В атмосфере Земли накопилось более 550 млрд тонн СО2, СН4, N2О, фре-онов и других вредных веществ и это приведет к тому, что к середине ХХI века температура приземного слоя воздуха повысится на 1,5-3ºС, причем максималь-ное потепление произойдет в околополярных зонах, а минимальное – у экватора. Уровень океана от этого поднимается на 0,5 см/год [2].

Горное производство активизирует запыленность и загазованность атмос-феры. Интенсивное пылеобразование, существенно загрязняющее атмосферу, происходит в начале строительства горнодобывающих предприятий, а также в процессе эксплуатации практически при всех технологических работах, данные представлены в таблицах 1, 2.

Таблица 1 – Типизация факторов загрязнения атмосферного воздуха пылью

Виды работ Причины загрязнения пыльюГеологоразведочные работы и строительство предприятий горнодобывающей промыш-ленности

Поступление воздуха из открытых и подземных выра-боток. Эксплуатация дорог без твердого покрытия.

Подземная отработка место-рождений (шахты)

Выдача из подземных выработок рудничного воздуха. Сдувание вредных веществ с поверхности породных отвалов. Погрузочно-транспортные операции и дро-бление горной массы.

Открытая отработка место-рождений (карьеры)

Проведение массовых взрывов, бурение скважин, ма-шинная выемка, погрузка, дробление, транспортиров-ка горной массы в карьерах и на отвалах.

Следует отметить, что из-за загрязненности атмосферы прозрачность воз-духа в горнодобывающих районах и крупных городах на 30-40% меньше, чем в сельской местности.

Самые интенсивные источники загрязнения воздушной среды – углебри-кетные фабрики. Так брикетные фабрики ежегодно выбрасывают в атмосферу до 30 млрд м3 загрязненного воздуха. В нем содержится около 35 тонн угольной пыли и 3,5 тыс. т сернистого ангидрида.

Технические шумы при производстве горных работ рассматриваются как элемент загрязнения воздушной среды. Шум оказывает влияние на жизненные функции горнорабочих.



Таблица 2 – Типизация факторов загрязнения атмосферного воздуха газами

Виды работ Причины загрязнения пыльюГеологоразведочные работы и строительство предпри-ятий горнодобывающей про-мышленности

Эксплуатация транспортных, технологических и энер-гетических машин. Поступление газообразных вредных веществ в атмосферу воздуха из открытых и подземных выработок.

Подземная отработка место-рождений (шахты)

Выдача из подземных выработок рудничного воздуха. Миграция газов, выделяющихся из массивов полезных ископаемых и пород. Газовыделение и горение горной массы в отвалах.

Открытая отработка место-рождений (карьеры)

Массовые взрывы при отбойке руд и пород. Эксплуата-ция транспортных, технологических и энергетических машин с двигателем внутреннего сгорания. Пожары в карьерах и на отвалах.

Человек расплачивается за шум глухотой, нервными и сердечно-сосуди-стыми заболеваниями. Шум раздражает, замедляет психические реакции, на-рушает обмен веществ, вызывает утомление. Диапазон слышимых звуков для человека составляет от 0 до 170 дБ. При обследовании горнорабочих, подверга-ющихся действию высокочастотного шума (90-93 дБ) гипертоническая болезнь обнаруживается в 2 раза чаще, чем у рабочих, находившихся в условиях с мень-шей интенсивностью шума. При открытой разработке месторождений мощными источниками производственного шума являются стационарные и передвижные энергетические и технологические машины и установки, транспортные средства и некоторые технологические процессы. Интенсивными периодическими ис-точниками шума являются взрывные работы при проходке разведочных канав и траншей, а также при сейсморазведочных работах [2].

При взрывных работах на карьерах и в шахтах возникают воздушные удар-ные волны. Ударная воздушная волна распространяется со скоростью, превы-шающей скорость звука на значительное расстояние, оказывая воздействие на человека и окружающую среду. При короткозамедленном взрывании зарядов ВВ формируются серии ударных воздушных волн, следующих одна за другой, и воз-действие их проявляется в эффекте вибрации.

Горные работы сопровождаются искусственным водопонижением. Откачи-ваемые воды загрязняют водные объекты солями, углеводородами и тяжелыми металлами. Сдвижение горных пород на подрабатываемых территориях, оседа-ние поверхности под влиянием откачки вод из горных выработок приводит к деградации земли.

При откачке приточных подземных вод, стремящихся сместиться в образованные выемкой сырья пустоты, уровень вертикальных перемещений



пород сопоставим с амплитудами землетрясений, связанных с заполнением крупных водохранилищ.

Полезные ископаемые находятся в пористых горных породах, состоящих из отдельно соприкасающихся минералов. Промежутки между зернами заполняются водой. Если скважина вскрывает продуктивный газовый пласт нефти и газа, то они же, находящиеся в порах, под давлением воды устремляются вверх. Со временем пластовое давление падает, и твердый скелет породы испытывает возрастающее напряжение. При этом он может упруго или пластически деформироваться, что сопровождается реакцией поверхности.

При упругой деформации накапливается энергия. Два соседних зерна горной породы в пласте в первый момент времени уравновешены и связаны между собой. Как только образуются напряжения, между ними возникают трещины, которые заполняются пластовыми водами. Прочный контакт частиц цементирующего вещества с зернами нарушается, вследствие чего прочность пород уменьшается [1, 2].

На горных и геологоразведочных предприятиях источником загрязнения являются воды, стекающие с поверхности породных отвалов, и атмосферные воды, загрязненные в процессе эрозии пород подлежащие удалению с земельных отводов.

Производство горных работ оказывает существенное влияние на гидрогеологию местности. Гидрогеологические изменения происходят за счет дренажа горных выработок, деформации поверхности, сооружения отвалов, отстойных водоемов, смещения русел рек, строительства водоемов и гидротехнических сооружений. Так, при бурении разведочных скважин количество и загрязнение сопутствующих вод зависит от геологических и гидрогеологических характеристик пересекаемых скважинами пород, параметров скважин и в относительно небольшой мере от географических и климатических условий [2].

В районах месторождений, разрабатываемых открытым способом, наибольшее влияние на преобразование режимов поверхностных и подземных вод оказывают масштабы дренажных и водоотливных работ, взаимодействие поверхностных природных и технических водоемов с подземными водами. В подавляющем большинстве случаев карьерные сточные воды сбрасываются в поверхностные водотоки. При этом увеличение речного стока сопровождается истощением запасов подземных вод. Во многих горнопромышленных районах формируются обширные региональные депрессии грунтовых вод.

Другое направление влияния добычи руды на поверхностные и подземные



воды – накопление отходов обогащения (пульпы) в хвостохранилищах многих горно-обогатительных объектов. Из-за фильтрации воды из хвостохранилищ под ними образовался купол высотой 25 м, в котором повышена минерализация воды вследствие загрязнения.

К особому виду загрязнений относится тепловое загрязнение вод. Повышение температуры водной среды нарушает природное экологическое равновесие и изменяет условия жизни водных организмов.

К наиболее распространенным ингредиентам промышленных загрязнений водных объектов относятся хлор, сульфаты, сульфиды, фосфор, азот, фенолы, нефтепродукты, элементы руд черных и цветных металлов – свинец, цинк, медь, молибден, ртуть и др., натрий, кальций, калий, гуминовые вещества. Из них самую большую опасность для органического мира водной среды и связанных с ней кругооборотами веществ других сред обитания организмов представляют металлы (свинец, цинк, ртуть), которые отличаются высокой токсичностью. Накапливаемые в организмах водной среды тяжелые металлы в значительных концентрациях могут поступать в организм человека [2].

Самым опасным загрязнителем окружающей среды являются радиоактивные элементы. Распадающиеся вещества могут накапливаться растениями и передаваться по пищевым цепям в дозах, опасных для живых организмов и человека.

Часть грунтовых и пластовых вод выдается па поверхность, изменяя тем самым водный режим в данном районе, и приводит к обезвоживанию используемых ранее водоисточников, деградации растительного покрова.

Воздействие горнорудной промышленности на почвы многогранно и носит ярко выраженный негативный характер. При разработках полезных ископаемых происходит целый ряд нарушений, среди которых выделяются механическая площадная форма, выражающаяся в повреждении поверхности почв, и механическая глубинная – нарушение морфологии почвенного профиля. Кроме того, происходят нарушения в химическом и физическом составе и свойствах почв, активное химическое, а в ряде случаев и радиоактивное загрязнение земель предприятий и прилегающих к ним территорий. Эти территории превышают в несколько раз площади технологических отвалов с химическими элементами-загрязнителями. Негативное давление испытывают на себе почвы и горнодобывающих и горноперерабатывающих предприятий. Главный результат такого воздействия – разрушение почв. Выражается это в изменении системы горизонтов, вследствие их непосредственной трансформации. При разработках полезных ископаемых, происходит частичное или полное срезание почвенного



профиля, перемешивание горизонтов, а также погребение почвенного профиля под минеральным и органическим материалом. Почвенный профиль в ряде случаев замещается техногенными почвоподобными образованиями и непочвенными грунтами [1, 2].

Горная промышленность в Казахстане развивается очень давно. Более 60 лет разрабатываются открытым и закрытым способом касситеритовые и касси-терит-сульфидные месторождения.

При разработке рудных тел открытым и закрытым способами на поверхно-сти земли остаются огромные горные выработки – расчистки, карьеры и штоль-ни, а также отвалы вмещающих пород. После обработки руды и извлечения руд-ного концентрата остатки руды с содержанием вредных химических веществ, складируются на хвостохранилищах. Сверху хвостохранилища могут быть за-крыты шламовыми озёрами. Хвосты представлены тонкодисперсной массой се-рого цвета, состоящей из пирита, пирротина, галенита, сфалерита, арсенопири-та, халькопирита, кварца, турмалина, хлорита и других минералов. Окисление сульфидов приводит к появлению многочисленных сульфатов: халькантита, гип-са, галотрихита, мелантерита, сидеротила, алуногена и др., в состав которых вхо-дят Сu, Fe, Mg, Al, Ca, S. На хвостохранилищах и в непосредственной близости от них чувствуется сильный запах сернистых газов. Окисление сульфидов про-цесс длительный. Пирит, например, окисляется до 800 лет. Известно, что вблизи хвостохранилищ может происходить выброс в атмосферу токсичных элементов (%): As – 93, Pb – 65, Cr – 56, Mn – 50, Cd – 38, Cu – 34, Hg – 32 и др. Хвостохра-нилища и отвалы руд, благодаря гипергенным процессам, постоянно находятся в стадии интенсивного воздействия на экосферу. Они выступают как мощный тех-ногенный средообразующий фактор, под воздействием которого формируются сернокислые техногенные и природно-техногенные ландшафты.

Фоновым показателем техногенной нарушенности земель является плот-ность нарушений (пораженность). Этот показатель определялся как отношение суммарной площади нарушенных земель в административном районе к площади этого района. Принята следующая шкала нарушенности (км2 / тыс. км2) в баллах:

I – более 10 – очень высокая; II – 1,0-10 – высокая;III – 0,1-1,0 – средняя; IV – 0,01-0,1 – низкая; V – менее 0,01 – наиболее низкая [2]. Последствия горнорудной деятельности даже после закрытия рудника про-

являются еще длительное время. Особенно долговременной является проблема



отвода кислых вод. Это случается, когда при разработке рудника вынимают суль-фидсодержащие минералы. При взаимодействии с кислородом и водой они об-разуют серную кислоту. Кислота образуется до тех пор, пока все сульфиды не окислятся в результате взаимодействия горной породы с воздухом и водой, что может продолжаться сотни и тысячи лет.

Предприятия горнорудной отрасли не только изменяют ландшафт, но так-же влияют на жизнь коренного населения, проживающего вблизи этих предприя-тий. Сотни тысяч людей были согнаны с насиженных мест лишь для того, чтобы претворить в жизнь проекты разработки предприятий. Другие были вынуждены забыть свой традиционный образ жизни и смириться с последствиями жизни близ промышленных предприятий, отравляющих источники водоснабжения и загрязняющих атмосферных воздух.

Таким образом, анализ проблемы негативного воздействия горного произ-водства на окружающую природную среду позволил выявить основные законо-мерности воздействия горного производства на различные элементы биосферы: атмосферу, гидросферу, литосферу. Для того, чтобы уменьшить влияние на окру-жающую среду от воздействия горнодобывающей отрасли необходимо создавать экологизированнанные производства. Это требует широкого развития горно-эко-логических исследований, направленных на разработку и последующую реа-лизацию: мониторинга той части биосферы, которая подвергается воздействию горного производства, принципов и методологии экономической оценки эффек-тивности мероприятий по рациональному использованию минеральных ресур-сов и охране окружающей среды, техники и технологии малоотходного, а в по-следующем – безотходного горного производства.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Комащенко В.И. Влияние деятельности геологоразведочной и горнодобываю-

щей промышленности на окружающую среду / В.И. Комащенко, В.И. Голик, К.К. Дре-бенштедт // КДУ. – М., 2010.

2. Певзнер М.Е. Экология горного производства / М.Е. Певзнер, В.П. Костовецкий // Недра. – М., 1990.

REFERENCES1. Komashchenko V.I., Golik V.I., Drebenshtend K.K., Vlijanie dejatel’nosti ge-

ologogorazvedochnoi i gornodobyvaushchei promyshlennosti na okryshaushchyu sredy. KDY, M., 2010 (in Russ).

2. Pevzner M.E., Kostovetskii V.P., Jekologija gornogo proizvodstva. Nedra, M., 1990 (in Russ).



УДК 599.322.3(574.42)

Д.И. ИВАНОВА, К.П. ПРОКОПОВ


МАТЕРИАЛЫ ПО ПИТАНИЮ РЕЧНОГО БОБРА (CASTOR FIBER) В ВОСТОЧНОМ КАЗАХСТАНЕ

В статье приводятся материалы по питанию речного бобра, реакклиматизирован-ного в Восточном Казахстане в 1966 году.

Питание речного бобра изучалось в 2012-2014 гг. в экспедициях и на экскурсиях путем абсолютного учета погрызов деревьев и кустарников на 12 поселениях. Зафиксировано 8 древесно-кустарниковых и 15 травянистых видов растений, поедаемых бобрами.

Ключевые слова: питание, рацион, условно-кормовые единицы, кормовая база.

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӨЗЕН ҚҰНДЫЗЫНЫҢ (CASTOR FIBER) КОРЕКТЕНУІ БОЙЫНША МАТЕРИАЛДАР

Мақалада 1966 бастап Шығыс Қазақстан табиғат климатына үйретілген өзен құндызының қоректенуі туралы материалдар ұсынылған.

Өзен құндыздың көректенуі 2012-2014 жж. аралығында экспедициялар мен экскурсиялар кезінде 12 елді мекенде ағаштар мен бұталарды кеміру арқылы зерттелген. Өзен құндызымен кемірілген 8 ағаш түрі мен 15 шөпті өсімдіктер тіркелген.

Түйін сөздер: коректену, ас үлесі, азықтың шартт ы бірлік, жемшөп қоры.

MATERIALS FOR POWER RIVER BEAVER (CASTOR FIBER) IN EAST KAZAKHSTAN

The article presents the materials about nutrition of the river beaver, reacclimatizated in East Kazakhstan in 1966. Nutrition of the river beaver studied in 2012-2014 on expeditions and excursions by absolute accounting chewed trees and shrubs on the 12 settlements.

Recorded 8 trees and shrubs and 15 herbaceous plant species eaten by beavers.Keywords: feed, ration, conditionally-forage units, feed base.

Материалы по питанию речного бобра (Castor fiber Linnaeus, 1758), реакклиматизированного в Восточном Казахстане в 1966 г, собраны нами в 2012-2014 гг. в экспедициях и на экскурсиях по общепринятой методике экологиче-ских исследований [1].

Речной бобр поедает травянистую и древесную растительность, наземные, водные и полуводные растения в течение всего года [2]. Некоторые особенно-сти питания бобра характеризуются соотношением древесно-кустарниковых и травянистых форм в разные сезоны года и в разных частях ареала [3].



Растения, употребляемые животными в разные сезоны года и в разных частях ареала отражают только качественные особенности питания, не раскрывая количественной характеристики. Вместе с тем, наиболее существенна именно количественная характеристика состава кормов, определяемая методом условных кормовых единиц – УКЕ [4].

Питание речного бобра в Восточном Казахстане изучалось нами путем абсолютного учета погрызов деревьев и кустарников на 12 поселениях. За поселение принималась обособленная территория с необходимыми для бобров условиями существования, со следами их жизнедеятельности и занимаемая одной семьей или одиночным зверем [5]. На поселениях, посезонно (весна, лето, осень) регистрировались все погрызы.

Используя специальные переводные таблицы, можно известное число бобровых погрызов выразить в условных кормовых единицах (УКЕ) [6]. За одну УКЕ принимается метровый отрезок ствола диаметром от 2,6 до 6,0 см., включая боковые побеги [7].

Нами зафиксировано 8 древесно-кустарниковых и 15 травянистых видов растений, поедаемых речными бобрами. Общее количество видов растений, поедаемых бобрами в различные сезоны, неодинаково.

Таблица 1 – Видовой состав кормовых объектов речного бобра (Castor fiber) в Восточном Казахстане за период с 2012 по 2014 гг.

№ ПоселениеВиды растений

1 2 3 4 5 6 7 8 всего1 1 52 25 13 5 - - - - 952 2 30 54 - - - - 8 - 923 3 32 46 10 - 3 - - - 914 4 57 42 - 15 - 7 - - 1215 5 21 32 - - - - 2 2 576 6 - 12 33 - - 12 - - 577 7 49 7 - - 5 - - - 618 8 63 23 8 - - - 3 - 979 9 27 14 56 - - - - - 9710 10 76 - 12 - - 4 - - 9211 11 48 64 - - - - - - 11212 12 58 45 - - - - 11 1 115

Итого 513 364 132 20 8 23 24 3 1087

Видовой состав растений, поедаемых речным бобром (Castor fiber) в Восточном Казахстане представлен материалами таблицы 1, где: 1 – осина

Д.И. ИВАНОВА, К.П. ПРОКОПОВ. 1 (69) 2016. С. 52-58 ISSN 1683-1667


обыкновенная (Pópulus trémula); 2 – черемуха (Prúnus pádus); 3 – плакучая ива (Salix babylonica); 4 – тополь (Populus); 5 – шиповник (Rōsa); 6 – береза повислая (Betula pendula); 7 – клен остролистный (Аser platanoídes); 8 – рябина обыкно-венная (Sorbus aucuparia).

Таблица 2 – Видовой состав растений, поедаемых речным бобром (Castor fIber) в разных поселениях

№ Дата Виды растений

1 2 3 4 5 6 7 8 всего1 Поселение 1. на р. Межовка (4 км от д. Межовка)

21.05.12 8 3 2 - - - - - 1328.08.12 15 11 - - - - - - 265.11.12 . 2 4 - - - - - 625.04.13 4 10 - - - - - 1413.07.13 6 7 8 2 - - - - 231.11.13 4 5 - - - - - - 9

19.05.14 10 9 - 3 - - - - 221.11. 14 3 1 3 - - - - - 7Итого 52 50 13 5 120

2 Поселение 2. р. Выдрихинка (3 км от с. Выдриха)20.06.12 4 4 - - - - 2 - 1030.10.12 8 8 - - - - 1 - 1718.04.13 8 14 - - - - 1 - 236.11. 13 8 15 - - - - 2 - 2510.11.14 3 13 - - - - 2 - 18Итого 31 54 8 93

3 Поселение 3. р. Сметанка (8 км от с. Выдриха)20.04.13 9 14 2 - 1 - - - 267.2013. 7 9 1 - 1 - - - 184.1113. 10 12 5 - 1 - - - 28

13.10.14 6 11 2 - 1 20Итого 32 46 10 4 92

4 Поселение 4. р. Выдрихинка (10 км от с. Верх-Уба)14.05.13 17 10 - 4 - - - - 318.0713 6 8 - 1 - 2 - - 17

12.11.13 10 15 - 3 - 1 - 2927.05.14 7 14 - 3 - 1 - - 251.1114 17 3 - 4 - 3 - - 27Итого 57 50 15 7 129



Продолжение таблицы 2

№ Виды растений всегоДата 1 2 3 4 5 6 7 85 Поселение 5. р. Уба (14 км от с. Выдриха)

12.06.13 7 8 - - - - - 1523.10.13 10 9 - - - 1 1 2125.04.14 2 3 - - - 1 1 718.11.14 3 12 - - - - - 15Итого 22 32 2 2 58

6 Поселение 6. р. Яры (3 км. от с. Выдриха)17.05.13 - 6 12 - - 2 - - 2020.11.13 - 8 10 - - 5 - - 234.11. 14 - 2 11 - - 5 - - 18Итого 16 33 12 61

7 Поселение 7. (13 км. от с. Веселовка)27.05.13 3 14 - - 4 - - - 2111.11.13 2 20 - - - - - - 2230.10.14 1 12 - - 1 - - - 14Итого 6 46 5 57

8 Поселение 8. р. Уба (10 км. от с. Волчанка)16.04.13 23 10 - - - - 1 - 3430 07.13 10 9 - - - - - - 193.11.13 19 - - - - - 2 - 211.1214 11 4 - - - - - - 15Итого 63 23 3 89

9 Поселение 9. р. Уба (2 км.от с. Верх-Уба)1.06.13 6 9 4 - - - - - 194.1213 11 3 27 - - - - - 41

16.12.14 10 2 25 - - - - - 37Итого 27 14 56 97

10 Поселение 10. (9 км. от с. Выдриха) 8.09.14 76 12 - - - 4 - - 92

Итого 76 12 4 9211 Поселение 11. р. Уба (13 км. от г. Шемонаиха)

14.10.14 48 64 - - - - - - 112Итого 48 64 112

12 Поселение 12. р. Уба (3 км. от с. Волчовка)19.11.14 58 45 - - - - 11 1 115Итого 58 45 11 1 115



Таким образом, нами отмечено 513 погрызов осины обыкновенной (Pópu-lus trémula); 364 погрызов черемухи (Prúnus pádus); 132 погрызов плакучей ивы (Salix babylonica); 20 погрызов тополя (Populus); 8 погрызов шиповника (Rōsa); 23 погрыза березы повислой (Betula pendula); 24 погрызов клена остролистного (Аser platanoídes); 3 погрыза рябины обыкновенной (Sorbus aucuparia). Как видим, речные бобры (Castor fiber) из деревьев отдают предпочтение осине обыкновенной (Pópulus trémula).

Видовой состав растений, поедаемых речным бобром (Castor fIber) в разных поселениях Восточного Казахстана представлен в таблице 2, где: 1 – осина обыкновенная (Pópulus trémula); 2 – черемуха (Prúnus pádus); 3 – плакучая ива (Salix babylonica); 4 – тополь (Populus ); 5 – шиповник (Rōsa); 6 – береза повислая (Betula pendula); 7 – клен остролистный (Аser platanoídes); 8 – рябина обыкновенная (Sorbus aucuparia).

Наиболее кормными оказались поселения №4 (р. Выдрихинка 10 км от с. Верх-Уба) 129 поедаемых деревьев; №1 на р. Межовка (4 км от д. Межовка) 120 поедаемых деревьев; №12 (р. Уба, 3 км. от с. Волчовка) 115 поедаемых де-ревьев.

Сравнительная характеристика основных древесно-кустарниковых форм, составляющих основной рацион питания речного бобра, отражена в диаграмме 1.

В осенний период наблюдается массовая заготовка бобрами деревьев и кустарников на зиму. По времени заготовка совпадает с окончанием вегетации травянистой растительности и накоплением питательных веществ в коре деревьев и кустарников. Эта деятельность определяется укорочением световой части суток и понижением температуры. Динамика осенних погрызов находится в обратно пропорциональной зависимости от колебаний температуры воды и



воздуха [8].В Восточном Казахстане пик заготовки кормов на зиму приходится

на сентябрь-октябрь. Количество погрызов возрастает по мере понижения температуры воздуха и воды. Размер склада корма зависит от величины бобровой семьи, продолжительности периода заготовок, обилия кормов, их доступности, глубины водоема, наличия водной растительности [10].

В 6-ти обследованных нами бобровых поселениях на р. Уба в октябре 2013 г. уже были сделаны запасы корма, это свидетельствует о богатой кормовой базе данной местности. Корма, запасенные осенью, обеспечивают питание бобров в первые 2-3 месяца после установления ледяного покрова [9].

Видовой состав кормов речного бобра в Восточном Казахстане практически постоянен на протяжении года. Состояние кормовой базы определяет длительность существования поселения, а также число бобров в нем [9]. В течение года изменяется как количество потребляемых видов растений, так и доля их в рационе. В.К. Глебович считал, что в питании бобров существуют периоды, связанные с общим развитием растительного покрова [10].

Проведенные нами исследования показывают, что биотопические, биогео-ценотические и кормовые условия на реках Восточного Казахстана благопри-ятствуют дальнейшему восстановлению численности популяции речного бобра в регионе.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Новиков Г.А. Полевые исследования по экологии наземных позвоночных /

Г.А. Новиков. – М.: Наука, 1953. – 283 с. 2. Дежкин В.В. Биология и хозяйственное использование бобра / В.В. Дежкин,

В.Г. Сафонов. – М.: Экономика, 1966. – 5 с.3. Жарков И.В. Итоги расселения речных бобров в СССР. Выпуск 8 / И.В. Жарков.

– М.: Обзорная информация,1964. – 13 с.4. Кирис И.Д. Акклиматизация охотничье-промысловых зверей и птиц СССР /

И.Д. Кирис. – Киров: Волго-Вятское кн. изд-во, 1973. – 57 с.5. Дьяков Ю.В. Бобры европейской части Советского Союза / Ю.В. Дьяков. – М.:

Московский Рабочий, 1975. – 84 с.6. Дежкин В.В. Бобр / В.В. Дежкин, Н.В. Дьяков, В.Г. Сафонов. – М.: Агропромиздат,

1986. – 31 с.7. Волох А.М. Особенности осенне-зимнего питания бобров в прибрежных

районах и на островах Кременчугского водохранилища / А.М. Волох, С.Л. Самарский // Вестник зоологии. – Киев, 1977. – 23-27 с.

8.Тюрнин Б.Н. Питание речного бобра в Коми АССР / Б.Н. Тюрнин. – Рязань: РГПИ, 1974. – 28 с.

9. Жарков И.В. Итоги расселения речных бобров в СССР / И.В. Жарков. – М.: Обзорная информация,1964. – 39 с.

10. Дьяков Ю.В. Бобры европейской части Советского Союза / Ю.В. Дьяков. – М.: Московский Рабочий, 1975. – 63 с.



REFERENCES1. Novikov G.A., Polevye issledovaniya po ekologii nazemnyh pozvonochnyh.

G.A. Novikov. M. Nauka, 1953, 283 (in Russ). 2. Dezhkin V.V., Biologiya i hozyaystvennoe ispolzovanиe bobra. V.V. Dezhkin,

V.G. Safonov. M., Ekonomika, 1966, 5 (in Russ).3. Zharkov I.V., Itogi rasseleniya rechnyh bobrov v SSSR. Vypusk 8. I.V. Zharkov. M.

Obzornaya informatsiya, 1964, 13 (in Russ).4. Kiris I.D., Akklimatizatsiya ohotniche promyslovyh zverey i ptits SSSR. I.D. Kiris.

Kirov. VolgoVyatskoe kn. izdvo, 1973, 57 (in Russ).5. D’yakov Yu.V., Bobry evropeyskoy chasti Sovetskogo Soyza. Yu.V. D’yakov. M.

Moskovskiy Rabochiy, 1975, 84 (in Russ).6. Dezhkin V.V., D’yakov N.V., Safonov V.G., Bobr. V.V. Dezhkin, N.V. D’yakov,

V.G. Safonov. M. Agropromizdat, 1986, 31 (in Russ).7. Voloh A.M., Osobennosti osenne zimnego pitaniya bobrov v pribrechnyh rayonah i

na ostrovah Kremenchugskogo vodohranilisha. Vestnik zoologii. A.M. Voloh, S.L. Samarskiy, Kiev, 1977, 23 (in Russ).

8. Turnin B.N., Pitanie rechnogo bobra v Komi ASSR. Ekologiya vyhuholi, ondatry i rechnogo bobra. B.N. Turnin. Ryazan. RGPI, 1974, 28 (in Russ).

9. Zharkov I.V., Itogi rasseleniya rechnyh bobrov v SSSR. I.V. Zharkov. M. Obzornaya informatsiya, 1964, 39 (in Russ).

10. D’yakov Yu.V., Bobry evropeyskoy chasti Sovetskogo Souza. Yu.V. D’yakov. M. Moskovskiy Rabochiy, 1975, 63 (in Russ).

UDC 502. 504 (574)

N.Z. KALIAKPEROVA, N. KANATKYZY

S. Amanzholov East Kazakhstan State University, Ust-Kamenogorsk, Kazakhstan

INFORMATIONAL ENTITY OF MUSEUM PIECES AS SPECIFIC TOURISM RESOURCES

In this paper, the museum pieces are considered not only as primary sources of knowl-edge but also as cultural and historical values. The paper gives particular understanding of informational entity of museum pieces using the exhibition hall of regional ethnographic mu-seum as an example and these pieces as the objects of excursion tourism.

Keywords: museum piece, tourism potential, exposition, eco-tourism.

МҰРАЖАЙЛЫҚ ЗАТТАР ТУРИСТІК РЕСУРСТАРДЫҢ ЕРЕКШЕ АҚПАРАТТЫҚ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ

Мақалада мұражайлық заттар тек білім көздері ғана емес, және де мәдени-тарихи құндылық ретінде де қарастырылады. Облыстық этнографиялық мұражайдың көрме залында көрсетілген элементтердің экскурсиялық туризм объектілері мысал ретінде мұражай нысандарына ақпараттық сипаттауға нақты түсінік береді.

Түйін сөздер: мұражай заттары, туристік потенциал, экспозиция, экологиялық туризм.



ИНФОРМАЦИОННАЯ СУЩНОСТЬ МУЗЕЙНЫХ ПРЕДМЕТОВ КАК СПЕЦИФИЧЕСКИХ ТУРИСТСКИХ РЕСУРСОВ

В статье музейные предметы рассматриваются не только как первоисточники зна-ния, но и как культурно-исторические ценности. Рассматриваемая статья дает конкрет-ное представление о информационной сущности музейных предметов на примере вы-ставочного зала областного этнографического музея и использования этих предметов в качестве объектов экскурсионного туризма.

Ключевые слова: музейный предмет, туристский потенциал, экспозиция, эколо-гический туризм.

Ethnographic museums are the historically based multifunctional institutions of social information, intended for preservation of cultural, historical and natural-sci-entific values, accumulation and sharing of information via museum exhibits – [1]. Documenting the materials on the processes and phenomena of nature and society, the museums complete, store and investigate the collections of museum objects and use them for scientific, educative, pedagogic and agitational purposes.

Museum piece is considered as documentary authentic and direct result of human activity and natural life corresponding to the museum’s focus. The museum pieces are mainly represented by material and depictive information holder, and that distinguish the museums from other documentary institutions, created by society – [2]. Applying the concept of “museum piece” and its informational entity to the tourism industry, the museum pieces can be considered as specific tourism resources [3].

Consideration of museum pieces through the concept of information and docu-mentation theory allows gaining a better understanding of their properties, e.g. values and communicative aspects deserve special attention when considering informative properties of the museum pieces – [3].

Museum pieces are not only the primary sources of knowledge but also the cul-tural and historical values. Being a representative of objective environment at the same time they are specific tools of direct communication and the tools of educative, includ-ing emotional and aesthetic influence, which is mainly perceived visually – [2].

Museum pieces are the holders of social or scientific information – the source of knowledge and emotions, cultural and historical value and a part of national heritage.

The value of museum piece is revealed and recorded in the course of museologi-cal and field-specific research. Review of information by the museums is considered as special type of communication. The most specific of its forms is demonstrational and objective communication in the form of exposition and exhibition.

The present paper gives particular understanding of informational entity of the museum pieces using the exhibition hall of regional ethnographic museum as an ex-ample and these pieces as the objects of excursion tourism.

The Regional ethnographic museum is deeply involved in formation of a new

N.Z. KALIAKPEROVA, N. KANATKYZY. 1 (69) 2016. Р. 58-65 ISSN 1683-1667


man, cultivating its world view and forming its scientific view on the history. Under-taking this mission the museum is a place where a person not only learn new infor-mation but kind of absorbs cumulative experience and adopts aesthetical values i.e. receives ideologic and emotional impulses.

The exhibition hall of the ethnographic museum of Ust-Kamenogorsk city is a cultural center attracting the attention of a vast audience. Music parties, celebrations and meetings with interesting people are held in the museum.

The museum is a center and deposit of specific tourism resources with excursion services rendered by it being of growing interest to tourism industry. Involvement of the museum in excursion services is becoming increasingly significant each year and depends on the purpose and interest of sightseers to learning.

Let us turn to the museum pieces represented in the exhibition hall of Kazakh ethnography as to the excursion tourism objects.

Excursion tourism is one of the tourist activities’ forms, where tourism services are based on the cognitive process to a great extent and necessarily include excursion of different type.

The main museum object of the large hall is a Kazakh Yurt – accommodation of nomads’ successor.

Kazakhs Yurt is an independent ethnographic element of material culture of Up-per Priirtyshye inhabitants.

Accommodation. Adaptation to natural environment resulted in a wide use of Yurt (kishu uy – felt house) and other types of portable shelters by Eurasian nomads and later on by Kazakhs being successors of nomadic world. Wooden carcass of Yurt consists of: 1. Kerege – walls made of expanding lattices; 2. Uwyk – dome poles; 3. Shanyrak – rounded top of the Yurt; 4. Yesik – double-leaf doors.

The Kanat (expanding lattices) and Uwyk are made of willow growing down by the riversides, and Shanyrak is made of birch. The door is knocked up from deal and birch boards and composed of side jamb and two leaves. The size of the Yurt depends on number of assembled Kanats within Kerege: 4, 6, 8, 14, 16-room Yurt.

Felt cover is composed of four sheets: Tuwyrlyk, covering Yurt walls, Uzik – covering the dome; Tundik –Shanyrak cover, Kisu Yesik – felt door (in addition to the wooden door).

Interior of Kazakh Yurt is a result of centuries-old collective experience. Yurt has spherical shape of interior. Yurt usually does not have rooms, but each section has its own designation. The center of Yurt is a fireplace (Oshak). It was cooking place, used also for heating up the yurt in winter. The fireplace was considered sacred place of a Yurt and symbol of ancestors’ spirit. The floor of Yurt around fireplace was laid by felt carpets (tekemet, syrmak). Guests are given the seat of honour (Tor) behind the fireplace and opposite the door. Normally it is not occupied.



The space on the right of the door is called As-Zhak – the place, where the food and utensils are kept, on the left – saddles, horse brass and tools. Conditionally the right-hand side of the Yurt is the women half for keeping food storage box, cupboard, dish bag used during migration, towel and a case for flatware. The left-hand side is oc-cupied by leather belt and saddle-bag [2].

Hosts’ bed is located between the seat of honor and food storage place, on the right of the Tor is a resting place for other family members. The Yurt walls are decorat-ed with felt and fabric carpets as well as embroider rugs – Alasha. There are patterned ribbons hanging from the dome and tassels hanging from the dome poles. Entering the Yurt, one finds world of ornament. Each thing along with its functional purpose repre-sents the object of decorative and applied art.

Yurt was an indicator of wealth of its owner depending on sizes and interior decoration. Yurt covered with white felt is a sign of wealth. Several Yurts composes an Aul. Aul may be of different sizes: in mountainous region with dissected relief – 3-5 Yurts, on flat land – 11-19 Yurts [1].

This building has been attached to ethnographic museum since 1986 and used as an exhibition hall. In 1992 it was decided to pass the museum hall at Gorkiy str. for Kazakh ethnography exposition. The hall was reequipped under the design project of Kazakh Design Center (Almaty). There is a carved entrance door with national Kazakh ornament.

The exposition is opened by household items, since nomadic livestock was the main occupation and livelihood. Major livestock species in the early XIX century were the species better adapted to year-round grazing, horses and sheeps and rarely camels and cattle. Sheep provided Kazakh household with meat and milk, sheepskin was used for making clothes, wool was used for manufacturing felt and a large part of fuel for winter was prepared from sheep excrements. Thus the nomadic household was waste-less, and this is a clear demonstration of wisdom and wit of our ancestors [1].

Horse was also extensively used in Kazakh household. Ropes, lasso etc. were made of mane and tail hair. The horse was the main means of transport and working animal in household. The first exposition case contains bridles, cruppers, a fan and a saddle. The bridles and cruppers are made of plaited leather. The fan is made of horse-tail with a handle and used for keeping flies and mosquitos away from horses. In this case the handle is covered by leather.

Women’s saddle with high saddle-bow is silver-incrusted. In the East-Kazakh-stan the (naiman’s) saddles-bows were mainly in the form of parabola. This is a dis-tinction of our region’s saddle shape [1].

The second case demonstrates three kinds of whips. On the left there is a short plaited whip with a handle made of roe leg. In the center there is a whip with wooden handle and long tail used for cattle grazing. The third lash is completely plaited from



rawhide used for riding. Here we can also see a girth, decorated with metal plates. The girth is used to

attach the saddle to a horse. Lasso and hopple are put below. Lasso was made of wool with addition of horse hair to strengthen it. It was used to tie livestock and for other purposes.

There were considerably fewer camels in the Kazakh household. The camel used as working animal and was an irreplaceable pulling force during long distance migra-tions. High quality camel wool was used for making clothes.

Historically the hunting has been a support for Kazakh’s household and has nev-er been a main activity. Very few impoverished Kazakhs went hunting as their main activity, the most part of population hunted from time to time and rich people used it as amusement.

The most popular was hunting with hunting birds: white hawk, eagle and falcon. They caught these birds using nets (gor) or loops made of horse hair (tuzak) with a bait, and took two-three months old nestling from the nests. Falcons and hawks are used for hunting for hare, goose, duck, bustard and other web-footed birds. Golden eagle was usually put on fox and wolf only in winter time [2].

Hunting bird care required special knowledge passed down from generation to generation. Hunting bird experts (Kusbegi) were widely known and trained the young people. Roes, hares, foxes and wolves are also hunted with Borzoi dogs (Tazy). Big games such as elks and others were pursued on horses armed with long sticks “soil”. The hunt group consisted of several riders on fast horses in all cases. Hunting also used slings and arrows in the past, but since the middle of XIX century the arrows have already passed out of use.

Wide circulation of fire weapon has had a significant influence on development of hunting practices of Kazakhs. Some researchers, namely P.S. Pallas and Ch. Va-likhanov state that Kazakhs produced matchlock gun in the past [2].

In the middle of XIX the long barrel guns have been adopted from Central Asian Khanates. Later the shop-fabricated gun has appeared and was brought to the steppe.

Beers and fur animals were hunted in the mountainous regions. The exhibition case demonstrates: a gun (beginning of the century), a travel set of a hunter (containers for gunpowder and shots, club), Tomaga – knob for golden eagle, covering head and eyes of the bird until the beginning of a hunting. The wooden pedestal was put under the hunter’s elbow resting the hand with a golden eagle seating on it.

Smithcraft has also been developed. It is an ancient and essential skill of nomads since the preparation of metal parts of horse harness (bar bit, bridles, stirrups), farriery etc. ensured successful nomadic livestock breeding [2].

The development of agriculture resulted in cold and hot smithing of the parts of traction animals’ team. The blacksmith had its own shop and tools: an anvil, a set of



hammers and pliers. The tools represented in this exposition belonged to Alpyspayev, a blacksmith from Karakol village, Samarskiy region. The blacksmiths smithed orna-mentals for saddles and further covered them with silver.

Ammunition. Armorer blacksmiths were famous for manufacturing different types of weapon. They used whips – long clubs with massive end - for protection of livestock and during minor actions. The scimitars and anlaces were used for military purposes. Kazakhs made slings and arrows themselves [2].

The weapon represented in the case has been manufactured by armorers of Ka-zakh Design Center. This is a result of long-term investigation of the material produc-tion process used for the weapon smithing. There are shield and scimitar in the center of the case. The scimitar has come to be known as a bladed cutting weapon of VI-VII centuries in Central Asia first and only then distributed in Rus and in Western Europe. The spear is decorated with horsetail.

Jewelry. Kazakh jewelers were highly respected by the population especially by women. Set of tools of Zerger is much like that of a blacksmith, but still has some items specific exclusively to jewelry. The Zerger made earrings, bracelets, clasps, brooches, amulets, pectorals etc. The belts, harness, furniture, beds etc. were decorated with sil-ver plates. Well, certainly, mostly the Zerger was occupied by making women jewelry, the demand for which never fell. There are different earrings, pectoral in the center, rings on the left and on the right side of the case. There are buttons below the pectoral and bracelets below them.

Jewelry of East Kazakhstan is characterized by simplicity, clarity of shape and laconism. From the earliest times Kazakhs knew healthy influence of silver on man. They put coin into the water for a newborn bathing, with the words: “May your life be brighter than silver”. Every woman wore signet ring or ring. With the birth of a daughter people ordered adornments, protecting against the evil eye, and the jewelry before her marriage.

The next case represents metal household objects, manufactured by Shymkent craftsmen: illuminants, fireplace with pliers, “Togyzkumalak” playing field as well as musical instruments. Dombra is a friend of many of steppe-dwellers. Dombra en-crusted with wood, bone or silver is the most valuable one. This Dombra is encrusted with bone. Further, you can see Sybyzgy, Sazsyrnay, Tai Tulo.

On the honoured place of hall a 6-rope nomad’s tent is set with an internal maid. Coverage of nomad’s tent from a white thick felt.

Articles of maid: floor felted carpets – tekemety and syrmaki, fabrics palases – alasha, on walls the embroidered carpets – tuskiizy. The colourful nap and bezvor-sovye webbings hang down with shanyraka – zhel bau and tastama bau and brushes – shashak bau. On the right of entrance: kebezhe is lar’ for storage of products, asadal – shkavchik for tableware, ayakkap, torsyk, sulgi is a towel, kesekap, kese, kobdisha is



a small box, further kazakh bed – agash tosek with bed prinadlezhnost’yami and shy-myldykom (by a brise-bise), on the honoured place at a wall – sandyktar (fretted trunks for a dowry) and zhukayak (support) with the carpets and adeyalami built on it. On the left of the honoured place hang fox hide, korzhyn; there is a bear hide on the floor. On the left of entrance on a wall: masculine things (kamcha, bridle, ploughed round - zhelpuish). In a center a nomad’s tent round table – dastarkhan, on which bowl for a kumiss – sharayak, bowls are little – tostagany, ozhau, traditional kazakh small cakes (shelpek), baursaki, kurt. Alongside samovar with the scalded tea-pot, shaysyrmak is a little carpet, floor pillow (zher zhastyk) [3].

12 masculine leather belts are kept in the funds of regional ethnographic mu-seum: 3 from them behave to kise of bel’beu, 7 – to bel’beu (belts without pendants, but one of them with scabbards) and 2 – to kumis beldik.

Leather pendants to kise of bel’beu: bag, sacs are cases for bullets, scabbards, flask – porokhovnica. Decorated kise bel’beu name-plates, plates of different forms with insertions from poludragocennykh stone and stained glass. Straps usually are double-layer, right part has a hook – fastening. It is the most ancient type of belts. Their hunters, soldiery people and nomads, are cattle breeders carried.

It is necessary to say that masculine belts had not only an utilitarian value but also specified on social position of their proprietor. A belt for men was oberegom and personification of life-breath. There was a Kazakh consuetude – to hang out on a pole a masculine belt in the case of death of his owner.

To the present tense in the way of life of Kazakh, the cult of things is traced dy-ings near, especially grandfathers, more frequent than all such things were a masculine belt and weapon which is saved and believe in their well-disposed and guard force.

Display «Settled dwelling of kazakhs on the border of XIX – XX ages» placed in the park of the name of Kirova on territory by an area 4070 square meters and tells about an origin and development of winter dwellings buildings of Kazakhs.

The Kazakh population of Overhead Priirtysh’ya lived by auls, in which entered from 2-3 to 5-7, in rare cases to 10 economies. Settlements consisted mainly of mo-nogynopaediums of the nearest and distant relatives.

A rich aul is an economy of prosperous baya, biya et cetera, his sons, not selected in an independent cell [3].

Kazakhs, living in the valley of Irtish, built at home from present local material: brushwood, reed, turf, gum-state brick and adobe, and also from a stone. In mountain and forest districts there were wooden frame buildings of the Russian standard, and also three-chambered wooden houses of type of «korzhin uy».

The display of museum under open-skies acquaints visitors not only with dwell-ings buildings but also with organization of interior in them, where the articles of the national decorative-applied art are widely presented.



Thus the exhibition hall of Kazakh ethnography museum is a special institution, satisfying pubic needs in preservation and use of the actual world’s objects as the ele-ments of historical memory, documentary means of social information and aesthetic values [3].

REFERENCES 1. Dukalskiy V.Yu., Terminological issues of museology theory // Questions of museol-

ogy history in USSR. – М.: Research Institute of museology, №7, 1962. – P. 100.2. Kondratyev V.V., Properties of museum piece and way of its use. Collection of sci-

entific papers / Research Institute of Culture. – М.: Mysl, 1985. – P. 120.3. Yegorina A.V., Loginovskaya A.N., Kaisina M.I., Museums as social and cultural

centers and tourism resources // Tourism resources – the basis for development of tourism in Altay region. Material of Research and practice conference (Barnaul, October 03-08, 2011): AZBUKA, 2011. – P. 31-36.

ӘОЖ 54:37.091.3

Л. ЛИАҚЫН, Б.К. ШАИХОВА, З.С. ДАУТОВА


«ХИМИЯ» ПӘНІН ОҚЫТУДАҒЫ ЭЛЕКТИВТІ КУРСТАРДЫҢ РӨЛІМақалада «Химия, Шығыс Қазақстан облысының өнеркәсібі және экологиясы»

элективті курсын химия пәнінде қолдану мүмкіндігі және жергілікті өндіріс ұйымдары материалдарын қолданудың кейбір әдістемелік қырлары қарастырылған.

Түйін сөздер: химия, элективті курс, оқыту әдістемесі, ШҚО өнеркәсібі.

РОЛЬ ЭЛЕКТИВНЫХ КУРСОВ ПРИ ОБУЧЕНИИ ХИМИИВ статье рассмотрены возможности использования элективного курса «Химия, эко-

логия и промышленность ВКО»в процессе изучения химии и некоторые методические аспекты применения материалов местных промышленных предприятий на уроках химии в условиях профильного обучения.

Ключевые слова: химия, элективный курс, методика преподавания, промышленность ВКО.

THE ROLE OF ELEKTIV COURSES IN THE DISCIPLINE «CHEMISTRY»The article discusses the elective courses the industry of East Kazakhstan region of us-

ing the discipline chemistryand use of regional characteristics of industrial enterprises in the study of chemistry. This paper discusses some methodical aspects of material of local indus-trial enterprises in chemistry lessons-learning profile.

Keywords: chemistry, elective course, teaching methods, the industry of East Kazakh-stan region.

Л. ЛИАҚЫН, Б.К. ШАИХОВА, З.С. ДАУТОВА. 1 (69) 2016. Б. 65-72 ISSN 1683-1667


ҚР Білім және ғылым министрлігі мен Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім беру академиясы Қазақстан Республикасында бейіндік оқытуды дамыту тұжырымдамасын ұсынды. Ол тұжырымдаманы кезең-кезеңімен жүзеге асыруға мүмкіндік беретін білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасында: «2015 жылдан бастап жалпы білім беретін мектептердің, лицейлердің, гимназиялардың, зияткерлік мектептердің, да-рынды балаларға арналған мамандандырылған мектептердің жоғары сынып-тарында «Бейіндік мектеп» бейінді оқу бағдарламасы іске асырылуда», – деп көрсетілген [1]. Аталған Тұжырымдамада Шетел практикасының бейіндік оқыту тенденциялары, Қазақстандағы бейіндік оқытуды ұйымдастыру тәжірибесі, 12 жылдық білім беру моделіндегі бейіндік оқытудың ұйымдастыру мақсаты мен басшылыққа алу ережесі, Бейіндік оқытудың білім беру мазмұны,Бейіндік оқытуды ұйымдастырудың мүмкіншілік түрлері, Бейіналды даярлығы, Орта білім жүйесіндегі жалпы орта білім беру, Қазақстан Республикасында бейіндік оқытуды дамыту Тұжырымдамасын іске асыру процесін басқару тарауларынан тұрады [2]. Яғни осы Тұжырымдаманы негізге ала отырып, жалпы орта мектептердегі жоғары сыныптарды бейіндік оқыту бағдарламасына сәйкес білім беруге болады деп айтуымызға толық негіз бар.

Білім беру қызметтерін ұсынудың жоғары сапасына және Зияткерлік мектептер қызметінің тиімділігіне қол жеткізу үшін 2012 жылы балаларды қолдау жөнінде арнаулы іс-шаралар өткізілді. Елімізде және шетелде физика, математика, химия, биология, сондай-ақ ағылшын тілі (тілдік курстар) бойынша элективті курстарды ұйымдастыру солардың біреуі болып табылады. Элективті курстар Назарбаев Зияткерлік, жалпы орта білім беретін мектептерінде 2010 жылдан бастап енгізілген. Оларға мыңнан астам оқушылар қатысты. Олимпиадаларда, жарыстарда, ғылыми жобаларда жетістіктері бар оқушылар, оқуда оң серпін көрсеткен оқушылар шетелдік және отандық оқу орындарындағы элективті курстарда пәндерді тереңдетіп оқу мүмкіндігіне ие болды.

Элективті курстарды таңдау кезінде өзектілігі және оқушылар үшін жаңашылдығы деңгейіне, дәлелденген және дамыған әлеуетіне назар аударылды. Бағдарламалардың мазмұны оқушылардың зияткерлік, шығармашылық, эмоционалдық дамуына ықпал етеді, белсенді оқу әдістерін кеңінен пайдалануды, заманауи білім беру технологияларына бағдарлануды пайымдайды.

Элективті курстар мынадай міндеттерді шешуге бағытталады:– оқушының өзін-өзі анықтауына және одан әрі кәсіби қызметін таңдауына

ықпал етеді;– жоспарланып отырған бейінде оқытудың жағымды уәждемесін жасауға;– оқушыларды осы бейін үшін жетекші қызмет түрлерімен таныстыру;



– оқушылардың танымдық қызметін жандандыру;– оқушылардың ақпараттық және коммуникативтік құзыреттілігін арттыру;Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартында ҚР жалпы орта білім

берудің мақсаты – бейіндік оқытуды іске асыру, білім алушылардың саналы түрде кәсіптік, азаматтық, тұлғалық өзін-өзі анықтауына мүмкіндік беретін түйінді құзыреттіліктерді игеруін қамтамасыз ету және даралық білімдік қажеттіліктерін қанағаттандыру [3]. Бейінді оқыту – білім алушылардың мүдделерін, бейімділігі мен қабілеттерін ескере отырып, оқытуды саралау және даралау үдерісі, білім беру үдерісін ұйымдастыру. Оқытуды саралау және даралау базалық курстар, бейіндік курстар, элективті курстар арқылы жүзеге асырылады. Базалық курс – оқушылардың барлығы игеруге міндетті жалпы білім беретін пәндер. Бейіндік курс – тереңдетіліп оқытылатын, жалпы орта білім беру деңгейінде бейіннің мазмұнын және оқытудың бағытын айқындайтын оқу пәні. Элективті курстары – мазмұны білім алушылардың танымдық қызығушылықтарын жеке бейімі мен таңдауына сәйкес қанағаттандыруға мүмкіндік беретін, пәндер бойынша білімдердің кеңейтілуі мен тереңдетілуіне ықпал ететін оқу курстары. Таңдау курстарының жиынтығы оқу жоспарының вариативті бөлігін құрайды. А.Ю. Скопинаның бейінді оқытуды ұйымдастыру моделі бойынша бейінді оқыту екі құрылымнан тұруы керек:

1 Оқу курстарының қысқаша сипаттамалары, бұл бағдарламаны меңгеру үшін дайындық сипаты мен бағдарламаны меңгеру нәтижесінің талаптары берілген бейінді оқыту бағдарламасы.

2 Бағдарламаны меңгеру траекториясынан «оқу курстарын оқыту ретін, ор-нын, оқыту әдістемесі мен оқыту нәтижесін көрсетеді» [4].

Бейіндік оқыту тұлғалық бағдарлы дамытуға жағдай жасап, оқу жоспарының екі құрылымымен сипатталады: мектеп және оқушы компоненттері. Мектеп компоненті таңдалған бейінге сәйкес министрліктің дайындаған міндетті базалық және бейіндік пәндерден тұрады. Оқушы компоненті элективті курстардан тұрады. Әр оқушы екі жыл ішінде алты элективті курс таңдап, меңгеруі керек. Базалық, бейіндік, элективті курстардың үйлесімді ұйымдастырылуы бейінді оқыту мақсаттарына жетуге, және келесі принциптерді жүзеге асыруға мүмкіндік береді:

– аймақтық принципі мектеп түлегінің еңбек нарығы негізінде жергілікті оқу орындарын таңдаудағы ерекшеліктерімен сипатталады;

– вариативтілік принципі мектеп бітірушісіне ұсынылатын бейіндер мен оқу курстарының жеткілікті мөлшерде болуы;

– даралық принципі жоғары сынып оқушысының кез келген этапта бейінін ауыстыруға, өмірлік мақсаты мен кәсіптік жоспарларына сай, жеке мүмкіндігі мен қабілетіне қарай бейін таңдаудағы еркіндігінің болуы;



– өнімділік принципі бейіндік мектепте оқушының оқу әрекетіне жоба әрекетін енгізу арқылы оқу өнімділігін жетілдіру;

– түсініктілік принципі бейінді оқыту мазмұнының негізгі ұғымдардан басталып, оқушының танымдық әрекеті барысында толықтырылуымен байланысты [5].

Бейінді оқыту тұжырымдамасына сәйкес мектептің оқу жоспары келесі талаптарға сай болуы керек:

Вариативтілік – жоспарда элективті курстары көп мөлшерде болуы керек, оқушылардың білімдік сұраныстарын қанағаттандырып, жеке жоспар құру мүмкіндігінің болуы.

Жүзеге асырылатындығы – жоспарды жүзеге асыру үшін қажет ресурстардың: бағдарламалық-әдістемелік, кадрлардың дайындығы, мектептің материалды-техникалық базасы т.б. болуы.

Икемділігі – вариативтілікке сай жоспардың мазмұнын қайта құру, өзгерту мүмкіндігі [6].

Жаңа заман талаптарына сай химиядан орта білім берудің мазмұны өзгерді, мектептерде, гимназияларда лицейлерде химиядан орта білім беруде сан алуан альтернативті оқу бағдарламалары мен оқулықтар мазмұны нығая түсуде. Осы принциптерге сай педагогтың міндеті бейінді оқытуды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін әдістемелік материалды жасау болып табылады.

Біз қарастырып отырған бағдарлама – «Химия, Шығыс Қазақстан облысының өнеркәсібі және экологиясы», себебі Шығыс Қазақстанның түсті металлургия өндірісі Қазақстан Республикасы өндірісінің жетекші саласы болып табылады. Облыс өнеркәсібінің басты түсті металлургиясы «Қазмырыш», «Өскемен титан-магний комбинаты», «Үлбі металлургиялық зауыты» АҚ-лары, «Қазақмыс корпорациясы» АҚ-ның «Шығыс Қазмыс» бөлімшесін, Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің РМК «Қазақстан монета сарайы», «Қазниобий Ертіс химия-металлургия зауыты», «Ертіс сирек элементті компаниясы», «Қазмырыштех» ЖШС-ларын қамтиды. Бұл кәсіпорындар өздерінің шығарған сан алуан, бағалы өнімдері бойынша дүние жүзіне белгілі. Аймақта осындай кәсіпорындарының болуы әрине металлург, химик, лаборант, эколог мамандарын қажет етеді, жуық жылдардағы деректер осы саладағы мамандардың жиі жұмыс орнын ауыстыратындығын көрсетті, бұл әрине мамандардың мектеп қабырғасында өздерінің бейіні бойынша мамандық талдамағандығы деп болжауымызға болады. Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында «Химия, Шығыс Қазақстан өнеркәсібі және экологиясы» элективті курсын құрастырдық. Курстың мазмұны: облыстағы кен орындарының тарихы, тау-кен металлургиялық өндірісінің шикізат қоры, облыстағы металдар кендерінің түрлері, кен байытудың технологиялық сипаттамасы, кенді байытуға дайындау, жабдықтары және



технологиялық өркендеу этапы, гравитациялық, флотациялық байыту әдісі және жабдықтары, Қазақстандағы түсті металдар өндірісі, Шығыс Қазақстанның экологиялық мәселелері және шешу жолдары, Шығыс Қазақстандағы ауаға, суға топыраққа арналған зерттеу жұмыстары.

Бағдарламаның мақсаты – аймақтық материалдарды пайдаланып оқушылардың білімін тереңдету және химия мамандықтарына бағдарлау үшін сабақтың түрлі формалары мен оқыту әдістерін тиімді қолдану.

Бағдарламаның міндеті:– оқушыны өндірісте туындайтын жағдайларға, бақылаған құбылыстарына,

ғылыми тұрғыда баға беру, сараптауға үйрету;– өз бетінше өзінің теориялық білім деңгейін жетілдіруге ұмтылуды

қалыптастыру;– жалпы химиялық технология негіздерінің қағидалары мен ұстанымдарын,

олардың өзара байланысын қарастыра отырып, технологияның жүйесін анықтауды оқытып үйрету;

– оқушыларға химиялық өндірістің ғылыми негіздерін түсіндіру;– оқушыларды болашақ химия мамандықтарына тән білім мен білікке баулу.Оқушының дайындық деңгейіне қойылатын талаптар: – ШҚО өнеркәсібінің даму деңгейін білу;– кен өндірудің технологиялық кезеңдерін білу;– қоршаған ортаны ластаушы көздерді айқындай отырып, ластанудың

алдын алатын әдіс-тәсілдерді қарастыра білу.Оқу тақырыптық жоспар

Тақырыптың аты

Сағат саны

Өткізу түрі

лекц

ия

прак

тика

барл

ығы

1 ШҚО кен орындарының тарихы + 1 Дәріс, конспект2 Облыстағы Тау-кен металлургиялық өндірісінің

шикізат қоры + 2 Дәріс, конспект

3 Шикізат материалдарының жалпы сипаттамасы + 1 Дәріс, конспект4 Элементтердің табиғатта таралуы мен

элементтердің химиялық белсенділігінің байланысы

+ 1Дәріс,конспект

5 Металлургиялық өңдеудің жалпы принципиалды сүлбесі + 1 Практика

6 Байытудың негізгі әдістері + 1 Дәріс, конспект7 Металлургиялық өңдеудің негізгі түрлері + 1 Дәріс, конспект



Кестенің жалғасы

Тақырыптың аты

Сағат саны

Өткізу түрі

лекц

ия

прак

тика

барл

ығы

8 Металлургия өндірісінің өнімдері + 1 Дәріс, конспект9 Кен өндірісінің технологиялық сипаттамасы + 2 Практика10 Кенді байытуға дайындау + 1 Практика11 Жабдықтары мен технологиялық өркендеу

этапы + 1 Практика

12 Гравитациялық және флотациялық байыту әдістері + 1 Практика

13 Қорғасын кендерін байыту технологиясы + 1 Практика14 Сульфидті қорғасын-мырышты кендерді байыту

технологиясы + 1 Практика

15 Аралас және тотыққан қорғасын мырышты кендерді байыту технологиясы + 1 Практика

16 Полиметалды кендерді байыту технологиясы + 1 Практика17 Ауыр түсті металдарды өндіру технологиясы + 1 Практика18 Асыл металдарды өндіру технологиясы. Сирек

кездесетін, шаршаған металдарды өндіру, мысты автогенді балқыту

+ 1Практика

19 Мысты тазарту «Қазақ мыс корпорациясы» + 1 Практика20 Мысты электролитті тазарту + 1 Практика21 Мысты алудың гидрометаллургиялық әдістері

Осы өндірістердін негізін кұрайтын химиялық процестер. СuS+O2= CuO+SO2)

+ 1Практика

22 Мырыш металлургиясы. Мырыш алудың гидрометаллургиялық және пирометаллургиялық әдістері

+ 1Практика

23 ШҚО экологиялық мәселелері + 1 Дәріс, конспект24 ШҚО ауасының ластануы + 2 Практика25 ШҚО судың ластануы + 2 Практика26 ШҚО топырақтың (мыс, кадмий т.б. ауыр

металдармен) ластануы + 2 Практика

27 ШҚО өсімдіктердегі ауыр металдар, мысалы: кадмий. + 2 Практика

28 ШҚО қалдық газдарды өңдеу өнеркәсібі (SO2 + O2 → SO3; SO3 + H2O →H2SO4)

+ 1Практика

Қорытындылай келе, осындай аймақтық материалды қолдану арқылы элективті курс құрастыру оқушының өз өңіріндегі кен кәсіпорындары туралы,



өндірістік үдерістер туралы жан-жақты мағлұмат алуына мүмкіндіктер берумен қатар өз ісінің білгірі болған маманға жұмыс орнының кең мүмкіндіктері бер екендігін, осы негізде бейіні бойынша мамандық таңдауына бағыт-бағдар алады деуімізге болады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ1. Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламасы.2. ҚР Бейіндік оқытуды дамыту тұжырымдамасы. – Астана, 2010.3. Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. – А., 2002.4. Скопин А.Ю. Профильное обучение в России: концепции, проблемы,

перспективы / А.Ю. Скопин // География и экология в школе XXI века. – 2005. – №8. – 28-33 с.

5. Лернер П.С. Роль элективных курсов в профильном обучении / П.С. Лернер // Профильная школа. – 2004. – №3. – 12-17 с.

6. Суматохин С.В. О модернизации общего естественно научного образования / С.В. Суматохин // Химия в школе. – 2003. – №8. – 2-9 с.

7. Валиев Х.Х. Металлургия свинца, цинка и сопутствующих металлов: учебник / Х.Х. Валиев, Ю.П. Романтеев. – Алматы, 2000. – 441 с.

8. Воскобойников В.Г. Общая металлургия: учебник для вузов. 6-е изд., перераб. и доп. / В.Г. Воскобойников, В.А. Кудрин, А.М. Якушев. – М.: Академкнига, 2005. – 768 с.

9. Жукебаева Т.Ж. Металлургия: учебное пособие / Т.Ж. Жукебаева, М.К. Альжанов. – Караганда: КарГТУ, 2002. – 87 с.

10. Коржова Р.В. Сырьевая база и обогащение руд: учеб. пособие. В 2-х частях: Ч.1: Руды и минералы / Р.В. Коржова. – М. : МИСиС, 2001; Ч. 2: Технология обогащения руд / Р.В. Коржова. – М. : МИСиС, 2002. – 350 с.

11. Уткин Н.И. Производство цветных металлов. 2-е изд. – М.: Интермет Инжиниринг, 2004. – 442 с.

REFERENCES1. Qazaqstan Respublikasynyn 2011-2020 zhyldarga arnalgan bagdarlamasy (in Kaz).2. Qazaqstan Respublikasy beindik oqytudy tuzhyrymdamasy, Astana 2010 (in Kaz).3. Memlekettyk jalpyga mindetti bilim beru standarty. 2002 (in Kaz).4. Skopin A.Ju., Profilnoe obuchenie v Rossi: konsepcii, problemy, perspektivy.

A.Ju. Skopin. Geografia I jekologia v shkole XXI veka. 2005. 8. 28-33 (in Russ).5. Lerner P.S., Rol` jelektivnyh kurcov v profil`nom obuchenii. P.S. Lerner. Profil`naja

shkola. 2004. 3. 12-17 (in Russ).6. Sumatohin S.B., O modernizacii obshhego estestvenno nauchnogo obrazobanija.

S.B. Sumatohin. Himija v shkole. 2003. 8. 2-9 (in Russ).7. Valiev H.H., Metallurgia cvincia, cinka I soputstvujushhih metallov, uchebnik.

H.H. Valiev, Ju.P. Romanteev. Almaty, 2000. 441 (in Russ).8. Voskoboyjnikov B.G., Obshhaja metallurgia, uchebnik dlja vuzov. 6-e izd., pererab.

i dop. B.G. Voskoboyjnikov, B.A. Kudrin, A.M. Jakushev. M. Akademkniga, 2005. 768 (in Russ).

9. Zhukebaeva T.Zh., Metallurgija, uchebnoe posobie. T.Zh. Zhukebaeva, M.K. Al`zhanov. Karaganda, KarGTU, 2002. 87 (in Russ).



10. Korzhova R.V., Syr`evaja baza i obogashhenie rud, ucheb. posobie. V 2uh chastjah, Ch. 1, Rudy i mineraly. M. MISiS, 2001, Ch.2, tehnologija obogashhenija rud. M. MISiS, 2002. 350 (in Russ).

11. Utkin N.I., Proizvodstvo civetnyh metallov. 2e izd. M. Intermet Inzhiniring, 2004. 442 (in Russ).

УДК 543.632.472

Я.В. ОЖГИХИНА, Р.А. АУБАКИРОВА, А.В. ТРОЕГЛАЗОВА


ОБЗОР МЕТОДОВ ОПРЕДЕЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ МЫШЬЯКАСделан обзор химических и физико-химических методов определения мышьяка

в различных по природе и содержанию аналита образцах природного и техногенного происхождения, опубликованных за последние 10 лет.

Ключевые слова: мышьяк, методы определения, химические методы, физико-химические методы.

МЫШЬЯКТІҢ МӨЛШЕРІН АНЫҚТАУ ӘДІСТЕРІНІҢ ШОЛУЫМақалада шығу тегі табиғи және техногенді аналит үлгілеріндегі табиғаты мен

мөлшері әртүрлі болатын мышьякті химиялық және физика-химиялық жолмен анықтау әдістеріне соңғы 10 жыл көлемі тереңдігіндегі жарияланымдар бойынша шолу жасалған.

Түйін сөздер: мышьяк, анықтау әдісі, химиялық жол, физика-химиялық жол.

REVIEW OF METHODS FOR DETERMINING THE CONTENT OF ARSENICA review of chemical and physiсal-chemical methods for determination of arsenic in

different by nature and content of the analyte samples of natural and anthropogenic origin, published over the last 10 years.

Keywords: arsenic, methods for determination, chemical methods, physical and chemi-cal methods.

Общая аналитическая характеристика мышьяка, достижения по методам определения его содержания представлены в монографии [1], опубликованной в 1976 г. Позже авторами [2] обобщены данные определения содержания мышьяка в пищевых продуктах методом инверсионной вольтамперометрии. В настоящем обзоре сделана попытка на основании опубликованных работ обобщить данные по методам контроля различных содержаний мышьяка в различных объектах. В настоящее время применяется ряд методов [3], каждый из которых обладает рядом как достоинств, так и недостатков. Наибольшее применение в практике аналитических лабораторий промышленных предприятий и лабораторий



экологического профиля получили следующие методы определения мышьяка: титриметрические [4-7], фотометрические[8-16], колориметрические [4], флуориметрический метод [17-18], электрохимические [19-22], радиоактиваци-онные [23-24], атомно-абсорбционные [25-27], атомно-эмиссионные [22, 28, 29], рентгенофлуоресцентные [30-31], масс-спектральные [32-34].

Титриметрические методыТитриметрическим методом мышьяк определяют в виде ионов мышьяка

(III) и ионов мышьяка (V) в природных и сточных водах [4], в металлургическом сырье [5, 6] и продуктах металлургического производства. Однако, недостаток методик титриметрического определения мышьяка заключается в длительности анализа, трудоемкости и невозможности определения содержания аналита ниже 0,005 мг/л, что является основной причиной узкой распространенности метода при определении мышьяка в сточных водах в области с низким содержанием. В качестве титрантов применяют бромноватокислый натрий [5], раствор пер-манганата калия, дихромата калия, KJO3, тиосульфат натрия и раствор Мора [7]. Применение бромноватокислого натрия в качестве титранта основано на предварительном окислении ионов мышьяка (III) до ионов мышьяка (V) раствором бромид-бромата в сильнокислой среде растворов, полученных после растворения исследуемой пробы в смеси азотной и серной кислот с добавлением сернокислого гидразина. Концентрационный диапазон определения мышьяка в концентрате составляет от 0,01% до 0,3% масс. [6], в природных и сточных во-дах – от 0,5 мг до 3,0 мг [4].

Согласно данным методики ПНД Ф 16.1:2.2:3.16-98 [5] мышьяк определяют титриметрическим методом в горных породах, рудном и нерудном минеральном сырье, продуктах его обогащения и переработки, отвалах, промышленных отходах горнодобывающего, строительного и теплоэнергетического производства, почвах, илах, донных отложениях. При высоких концентрациях мышьяка в этих объектах, он переходит в осадок, который требует растворения в дихромате калия в присутствии серной кислоты. Избыток дихромата связывают сульфатом аммония-железа, избыток которого оттитровывают дихроматом калия в присутствии дифениламиносульфоната бария. Диапазон определяемых концентраций составляет от 5000 до 100000 мг/кг.

Фотометрические и колориметрические методыВ аналитических лабораториях фотометрический метод определения

мышьяка является наиболее распространенным благодаря простоте выполнения, доступности и высокой чувствительности. Фотометрический метод применяется для определения мышьяка в различных объектах, таких как сточные воды [8, 9] и питьевая вода [10, 11], пищевые продукты [1] и металлургическом сырье. Для определения мышьяка в сточных водах и пищевых продуктах фотометрическое

Я.В. ОЖГИХИНА, Р.А. АУБАКИРОВА, А.В. ТРОЕГЛАЗОВА. 1 (69) 2016. С. 72-83 ISSN 1683-1667


измерение оптической плотности комплексных соединений мышьяка проводится при длине волны 535 нм.

Для анализа сточных вод [8, 9] мышьяк необходимо перевести в гидрид мышьяка с дальнейшим поглощением его диэтилдитиокарбаматом серебра в присутствии пиридина с образованием красно-фиолетового комплекса. Мак-симум светопоглощения соответствует длине волны 535 нм, градуировочный график линеен в диапазоне концентраций аналита от 0,05 до 0,8 мг/дм3.

При фотометрическом определении мышьяка в пищевых продуктах [1], в качестве комплексообразующего соединения также выступает диэтилдитиокарбамат серебра в присутствии моноэтиламина или уротропина, предел определения мышьяка составляет 2,5 мкг или 5 мкг соответственно. Однако воспроизводимость результатов фотометрического определения мышьяка с диэтилдитиокарбаматом серебра после минерализации пробы и отгонки газообразного гидрида мышьяка [12, 13] недостаточна. Применение более строгих условий минерализации пробы и выбора аппаратурного обеспечения, позволит практически без потерь проводить определение мышьяка.

Фотометрическое определение следовых количеств мышьяка в питьевой воде основано на образовании комплексных соединений гидрида мышьяка (III)с раствором йода [14, 15]. В работе [15] описана методика, в основе которой лежит реакция восстановления мышьяка до летучего арсина и взаимодействии последнего с раствором йода с образованием арсенат-иона, который определя-ют фотометрически в виде мышьяково-молибденовой сини при длине волны 840 или 750 нм. Диапазон определяемых содержаний мышьяка в питьевой воде составляет 0,01-0,1 мг/дм3. Проведены исследования по разработке новой чувствительной методики фотометрического определения в диапазоне содержания аналита 0,04-0,4 мг/дм3. Мышьяк (V) реагирует с иодидом калия в присутствии серной кислоты с образованием эквивалентного количества йода, который придает розовую окраску родамину-В. Фотометрическое определение проводили при длине волны 553 нм [14].

Колориметрический метод анализа природной столовой воды [4] ре-гламентирует предварительное восстановление соединений мышьяка до гидрида мышьяка и образование окрашенного комплексного соединения при взаимодействии полученного гидрида мышьяка с хлоридом ртути. Концентрационный диапазон содержания аналита находится в интервале от 5∙10-

4 до 6∙10-3 мг ионов мышьяка в пробе. Продолжительность анализа составляет не менее 90 мин, что неприемлемо для проведения рутинного анализа в условиях заводских лабораторий.

Для повышения чувствительности определения содержания мышьяка фотометрическим методом в литературе описаны методики экстракционного и



дистилляционного концентрирования аналита. В результате экстракционного концентрирования достигается снижение предела обнаружения до 0,0005 мг/дм3. Определение в питьевой воде [10] основано на образовании комплексного соеди-нения мышьяка с иодидом калия в присутствии серной кислоты, экстрагируемого в органическую фазу четыреххлористым углеродом. Фотометрическое определение содержания аналита осуществляют в органической фазе при длине волны 515 нм. Установлено, что на аналитический сигнал не оказывают влияние мышьяк (III), железо (III), хром (VI) и свинец (IV).

ГОСТ 14048.5-78 [16] регламентирует предварительное дистилля-ционное концентрирование аналита при анализе цинковых концентратов. Проба подвергается кислотному разложению с последующей дистилляцией и фотометрическим определением в виде комплексного соединения мышьяка с молибденовокислым аммонием и сернокислым ангидридом. Диапазон определяемых содержаний аналита в цинковом концентрате составил 0,030-0,7% масс. Измерение аналитического сигнала осуществляют при длине волны 660-680 нм.

Флуориметрический методФлуориметрический метод позволяет определять мышьяк в питьевых

и сточных водах с нижним пределом обнаружения 0,005 мг/дм3, для дру-гих объектов не нашел применения, из-за сложности пробоподготовки. Для аналитического контроля содержания мышьяка в питьевых водах разработана методика флуориметрического анализа [17]. Методика регламентирует пред-варительное экстракционное концентрирование мышьяка в виде ионного ассоциата с пирокатехином в слабокислой среде и хлороформом в присутствии красителя акридинового желтого с последующим измерением интенсивности флуоресценции экстракта на анализаторе жидкости «ФЛЮОРАТ®-02». Для устранения мешающего влияния металлов и органических веществ используют трилон Б и азотную кислоту в присутствии пероксида водорода соответственно. Диапазон определения концентрации мышьяка составляет 0,005-2,0 мг/дм3.

Для аналитического контроля мышьяка в питьевой воде [18] также используют методику, основанную на взаимодействии мышьяка с 2,7-дихлорфлуоресцеина при рН 6,5-7,5 и с раствором йода, который повышает интенсивность флуоресценции раствора. Предел обнаружения мышьяка состав-ляет 0,6 нг/мл. Определение флуориметрическим методом позволяет определить до 96 % мышьяка.

Электрохимические методыШирокое применение находят электрохимические методы определения

мышьяка в промышленных и природных объектах, пищевых продуктах. К электрохимическим методам относятся потенциометрическое титрование,



вольтамперометрия и полярография. Применение полярографического метода для определения мышьяка в промышленном сырье [19] имеет ограниченность из-за матричного влияния на ион мышьяка. Инверсионная вольтамперометрия позволяет проводить определение мышьяка в питьевых водах с нижним пределом обнаружения 0,001 мг/дм3 [20].

Для определения мышьяка в стали углеродистой [21] применяется метод, основанный на потенциометрическом титровании мышьяка (III) раствором бромата калия до получения скачка потенциала. Мышьяк предварительно отделяют от сопутствующих элементов отгонкой в виде хлорида мышьяка (III) из солянокислого раствора в присутствии бромата калия и сернокислого гидразина. Диапазон определения мышьяка составил 0,02-0,2% масс. Полярографический метод основан на использовании концентрационной поляризации, возникающей в процессе электролиза, на электроде с малой поверхностью. Методики, регламентирующие полярографический метод, основываются на трех стадиях:

– окисление мышьяка (III) с получением водного раствора мышьяка (V);– восстановление мышьяка (V) до мышьяка (III) или выделение летучих

соединений мышьяка и поглощение их полярографическим фоном;– полярографическое определение.ГОСТ 12697.12-77 [22] регламентирует полярографический метод

определения мышьяка в алюминии. Метод основан на экстракции иодида хлорида мышьяка (III) из раствора соляной кислоты четыреххлористым углеродом с последующим полярографированием трехвалентного мышьяка в интервале напряжения от минус 0,7 до минус 1,1 В. Диапазон определения массовой доли мышьяка в алюминии составил от 0,0004 до 0,04% масс.

Ограничения применения полярографического метода определения мышьяка в практике аналитических лабораторий связаны с возникновением нескольких волн при восстановлении As (III) на электроде в кислой среде [19], длительностью анализа, сложностью и недоступностью используемого обору-дования. Широкое распространение для аналитического контроля содержания мышьяка в питьевой воде [20] получил метод инверсионной вольтамперометрии, для которого характерно накапливание мышьяка на индикаторном электроде при заданных значениях потенциала и времени электролиза. Метод позволяет определять концентрацию ионов мышьяка от 0,001 до 0,20 мг/дм3. Метод ос-нован на предварительном выделении аналита с оосаждением с гидроксидом железа и в дальнейшем полярографировании на фоне смеси аскорбиновой и лимонной кислот. Согласно данным реестра государственной системы обеспечения единства измерений Республики Казахстан [22] на территории республики допущены к применению следующие вольтамперометрические методики определения массовых концентраций примесей, в том числе мышьяка,



в различных объектах анализа:1) МУ 08-47/203 «Почва. МВИ массовых концентраций цинка, кадмия,

свинца, меди, марганца, никеля, кобальта, железа, мышьяка, селена и ртути ме-тодом инверсионной вольтамперометрии» (KZ.07.00.01345-2011);

2) МУ 08-47/176 «Воды питьевые, природные, технологические и очищен-ные сточные. Инверсионно-вольтамперметрический метод определения массо-вой концентрации мышьяка» (KZ.07.00.01224-2010).

Радиоактивационные методыПо данным авторов [23] из радиоактивационных методов определения мы-

шьяка в природных объектах наибольшее значение имеют нейтронно-активаци-онные методы. Метод позволяет определить от 1,0∙10-6% As. Наряду с такой высо-кой чувствительностью нейтронно-активационные методы характеризуются вы-сокой точностью: ошибка определения мышьяка, как правило, ниже 2%. Метод основан на облучении анализируемого материала потоком нейтронов, в результате чего стабильный изотоп 75As превращается в радиоактивный изотоп 76As с пери-одом полураспада 26,8 ч, испускающий вместе с γ-излучением β-частицы с мак-симальной энергией 3,1 Мэв. После активации мышьяка нейтронами его можно определять регистрацией β-частиц с помощью счетчика Гейгера-Мюллера и с помощью сцинтилляционного счетчика измерять γ-излучение. Нейтронно-активационные методы определения мышьяка характеризуются высокой чувствительностью, которую можно легко регулировать как продолжительностью облучения, так и мощностью используемого потока нейтронов. Метод позволяет определить до 1,0∙10-6 – 1,0∙10-8% As.

Автором [24] проведены исследования по оптимизации условий нейтрон-но-активационного определения мышьяка при анализе почвы в присутствии рту-ти и селена. Применяется кислотное разложение пробы почвы с применением смеси серной и азотной кислот. В случае наличия летучих галогенов необходимо произвести отгонку. Определение нейтронно-активационным методом позволя-ет определить до 90% мышьяка из почв с низким содержанием гумуса. Диапазон определения мышьяка 115-2450 ppm.

Атомно-абсорбционные методыИспользование атомно-абсорбционного метода находит широкое

применение при определении мышьяка в питьевой воде [25], пищевых про-дуктах [27] и при анализе геологических образцов [26]. Метод атомно-абсорбционной спектрометрии основан на способности свободных атомов мышьяка избирательно поглощать излучение только при длине волны 193,7 нм. Аликвотная часть в графитовой печи спектрометра подвергается нагреванию проводят в токе инертного газа (аргона), которое включает в себя высушивание, озоление, атомизацию и отжиг печи.



Метод используется для определения мышьяка в питьевой воде [25]. Диапазон определяемых содержаний аналита в воде 0,005-0,3 мг/дм3. Для устранения мешающего влияния матрицы, пробу воды обрабатывают раствором азотной кислоты с концентрацией 0,3 моль/л. Допускается применение азота в качестве инертного газа.

При анализе геологических образцов [26] концентрационный диапазон определения мышьяка составляет 0,01–100 мкг/г. Прямое определение мышьяка невозможно из-за матричного влияния, которое обусловлено близлежащими аналитическими линиями сурьмы, селена и теллура. Для устранения спектральных наложений применяется предварительное экстракционное концентрирование смесью гексана и толуола. В результате в металлорганическую фазу переходят селен и теллур, мышьяк извлекается обратной экстракцией толуолом. Относительное стандартное отклонение составляет от ± (5 – 20)%

По данным [27] для определения мышьяка в сырье и пищевых продук-тах применяют атомно-абсорбционный метод с предварительной минерализа-цией продукта смесью кислот и реагентов. Гидрат мышьяка, который является продуктом реакции гидрирования в результате взаимодействия с боргидридом натрия, необходимо отогнать в разогретую кварцевую кювету потоком аргона. Измерение аналитического сигнала осуществляют при длине волны 193,7 нм. Метод применим в диапазоне определения массовой доли мышьяка от 0,01 до 20 мин-1 (мг/кг).

Атомно-эмиссионные методыАтомно-эмиссионный метод основан на измерении интенсивности

излучения атомов определяемых элементов, возникающих при распылении анализируемой пробы в аргоновой плазме, индуктивно возбуждаемой радиочастостным электромагнитным полем. Благодаря экспрессному высокочувствительному определению малых содержаний элементов, метод нашел широкое применение, как в работе исследовательских лабораторий, так и при проведении рутинного анализа в условиях заводских лабораторий [28]. При определении мышьяка атомно-эмиссионным методом возможно использование спектральных резонансных линий 189,042 нм; 193,70 нм; 250,310 нм; первая из которых является наиболее чувствительной и дающей наиболее точные результаты. При измерении аналитического сигнала мышьяка в питьевой воде при длине волны 189,042 нм на результат анализа оказывают влияние алюминий, ванадий, кобальт, железо, при длине волны 193,759 нм – железо, алюминий. Для устранения мешающих влияний применяют коррекцию фона при помощи программного обеспечения спектрофотометра, а также за счет выбора альтернативных длин волн излучения [25].

Методика, описанная в ГОСТ Р 56306-2014 [29] предусматривает атомно-



эмиссионное определение мышьяка в растворе, полученном после растворения пробы в азотной и серной кислотах, и измерении аналитического сигнала при длине волны 193,70 нм. Диапазон определяемых содержаний аналита составил 0,00050 до 0,050% % масс.

На каждой стадии технологического производства металлов (степень чистоты 99,9% масс.) необходимо проводить аналитический контроль содержания примесей, спектральные линии которых оказывают влияние друг на друга. Атомно-эмиссионный метод, благодаря современному программному обеспечению, позволяет устранить, либо минимизировать спектральные влияния на резонансную линию определяемого аналита [22].

МВИ 30884350-02-28-14 [22] и ГОСТ Р 51309-99 [25] регламентиру-ют атомно-эмиссионный метод определения мышьяка в сточных и питьевых водах соответственно. Метод основан на измерении интенсивности излучения атомов аналита, возникающего при распылении анализируемой пробы в арго-новую плазму, индуктивно возбуждаемую радиочастотным электромагнитным полем, при длине волны 198,04 нм. При анализе сточных и природных вод концентрационный диапазон содержания мышьяка составляет 0,005 – 5,0 мг/ дм3

[22], при анализе питьевой воды - 0,005-50,0 мг/дм3 [25].Рентгенофлуоресцентные методыВ последнее десятилетие степень использования рентгенофлуоресцентного

метода для определения содержания мышьяка в различных объектах значительно возросла благодаря высокой экспрессности, достаточной точности, несмотря на то, что по чувствительности метод уступает ААС и АЭС-ИСП определению [30]. Наибольше применение данный метод нашел в лабораториях металлургических предприятий при определении содержания мышьяка в концентратах, продуктах и полупродуктах металлургического производства. Метод основан на возбуждении флуоресцентного рентгеновского излучения определяемого элемента в пробе.

При определении мышьяка в металлах и их сплавах, методиками регламентирована предварительная пробоподготовка анализируемой поверхности, которая основана на заточке пробы на токарном станке, с последующим измерением интенсивности аналитического сигнала при длине волны 0,106 нм на рентгенофлуоресцентном спектрометре [31]. Диапазон определяемых содержаний аналита составил 0,02-0,1% масс.

При определении мышьяка в полупродуктах металлургического производства [22] приготовление образца-излучателя заключается в брикетировании пробы с ортоборной кислотой со связующим веществом в определенных соотношениях для каждого типа образца. В качестве связующего применяют ортоборную кислоту. Массовая концентрация определения мышьяка в диапазоне 0,01-40,0%.



Масс-спектральные методыМасс-спектрометрические методы анализа основаны на определении

отдельных ионизированных атомов, молекул и радикалов посредством разделения потоков ионов, содержащих частицы с разным отношением массы к заряду, в результате комбинированного действия электрического и магнитного полей [32].

Авторами [33] изучена возможность контроля мышьяка в никелевых спла-вах в области низких концентраций. Предел обнаружения мышьяка составляет 0,00004% масс., диапазон определяемых концентраций составляет 0,000009-0,0023% масс. Метод основан на предварительном растворении пробы в смеси азотной и фтороводородной кислот в микроволновой системе в течении 20 мин при температуре 120°С. Влияние спектральных интерференций устраняется с помощью уравнений математической коррекции, которая возможна при использовании программного обеспечения спектрометра Qtegra.

Авторами [34] применен метод ИСП-МС для контроля содержания мышьяка75As в древесине. Разложение исследуемых образцов осуществляли путем кислотного растворения в микроволновым печах в течении 24 часов при температуре 95оС. Относительное стандартное отклонение результатов, полученной по предлагаемой методике не превышает 10% отн. Нижний предел обнаружения мышьяка составляет 0,003 мг/г.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Немодрук А.А. Аналитическая химия мышьяка: Аналитическая химия элемен-

тов / А.А. Немодрук. – М.: Наука, 1976. – 244 с.2. Дерябина В.И. Определение мышьяка в пищевых продуктах методом

вольтамперометрии (обзор) / В.И. Дерябина, Э.А. Захарова // Материалы III Всероссийской научной конференции «Химия и химическая технология на рубеже тысячелетий». – 2004. – №5. – С. 165-170.

3. Шер А.А. Аналитические проблемы определения мышьяка в продуктах растительного и животного происхождения / А.А. Шер, Н.М. Муратова, В.Н. Жир-Лебедь // Методы анализа пищевых продуктов. – 1988. – №4. – С. 226-248.

4. ГОСТ 23268.14-78 Воды минеральные питьевые лечебные, лечебно-столовые и природные столовые. Методы определения ионов мышьяка. Введ.01.01.80. – М.: ИПК стандартов, 2003. – 7 с.

5. ПНД Ф 16.1:2.2:3.16-98 Методика выполнения измерений массовой доли (валового содержания) мышьяка в твердых сыпучих материалах фотометрическим и титриметрическим методами с выделением его гипофосфитом натрия. [Электронный ресурс]: – Режим доступа: http://gostrf.com/normadata/1/4293799/4293799939.htm

6. ГОСТ 14047.5-78 Концентраты свинцовые. Фотометрический и титриметрический методы определения мышьяка. Введ. 01.01.80. – М.: ИПК стандартов, 1999. – С. 20-29.

7. ГОСТ 1293.4-83 Сплавы свинцово-сурьмянистые. Методы определения мышьяка. Введ. 01.07.83. – М.: ИПК стандартов, 1999. – 7 с.



8. ПНД Ф 14.1:2.49-96 Количественный химический анализ вод. Методика выполнения измерений массовой концентрации ионов мышьяка в природных и сточных водах фотометрическим методом с диэтилдитиокарбаматом серебра. Введ. 02.02.04. – М.: Государственный Комитет Российской Федерации по стандартизации и метрологии, 2004. – 18 с.

9. Чепик М.Н. Лаборант-аналитик свинцово-цинковых заводов / М.Н. Чепик, Б.С. Христофоров. – М.: Металлургия, 1977. – 168 с.

10. David Nyamah. Colorimetric method for the determination of arsenic in potable water // Water Research. – 1986. – №20. – C. 1341-1348.

11. Козлова Л.А. Определение мышьяка в воде и продуктах питания / Л.А. Козлова, С.Я. Гарцман, Б.Г. Карепов // Гигиена и санитария. – 1999. – №6. – С. 62-64.

12. ГОСТ 26930-86 Сырье и продукты пищевые. Методы определения мышьяка. Введ. 01.01.87. – М.: Стандартинформ, 2010. – 8 с.

13. Rahman Md.F., Chakraborty A, Das T. Spectrophotometric Determination of Arse-nic in Water Samples by Thiophene-2-Carboxaldehyde Thiosemicarbazone impregnated with alumina. Orient J Chem. – 2015. – №31. – С. 56-58.

14. David Nyamah. Colorimetric method for the determination of arsenic in potable water // Water Research. – 1986. – №20. – Р. 1341-1348.

15.ГОСТ 4152-89 Вода питьевая. Метод определения массовой концентрации мышьяка. Введ. 01.01.92. – М.: ИПК стандартов, 2015. – 7 с.

16. ГОСТ 14048.5-78. Концентраты цинковые. Метод определения мышьяка. Введ. 01.01.80. – М.: ИПК стандартов, 1999. – 7 с.

17.ГОСТ 12697.12-77 Алюминий. Методы определения мышьяка. Введ. 01.01.79. – М.: ИПК стандартов, 2005. – 5 с.

18. Baoling Yuana. Fluorimetric Determination of Arsenite and Arsenate in Water Using Fluorescein and Iodine. – 2002. – №1. – Р. 31-38.

19. Уильямс У.Д. Определение анионов. – М.: Химия, 1982. – 624 с.20. ГОСТ Р 52180-2003 Вода питьевая. Определение содержания элементов

методом инверсионной вольтамперометрии. Введ. 01.01.05. – М.: Госстандарта России, 2003. – 7 с.

21. ГОСТ 22536.6-88 Сталь углеродистая и чугун нелегированный Методы определения мышьяка. Введ. 01.01.90. – М.: ИПК стандартов, 1988. – 10 с.

22. Реестр ГСИ РК. [Электронный ресурс]: – Режим доступа: www.kazinmetr.kz23. Шумилова М. А. Методы определения мышьяка в природных объектах

М.А. Шумилова // Вестник УдГУ. – 2004. – №4. – С. 69-74.24. Steinnes E. A Neutron Activation Method for the Simultaneous Determination of

Arsenic, Mercury and Seleniumin Soil // ActaAgriculturaScandinauica. – 1977. – №27. – Р. 110-112.

25. ГОСТ Р 51309-99 Вода питьевая. Определение содержания элементов методами атомной спектроскопии. Введ. 01.07.2000. – М.: Стандартинформ, 2006. – 23 с.

26. Torgov V. G. Extraction-atomic absorption method for the determination of arsenic, antimony, selenium and tellurium in geological samples / V.G. Torgov, G.A. Vall, M.G. Demi-dova, V.T. Yatsenko // Chemical Geology. – 1995. – №124. – P. 101-107.

27. ГОСТ 31266-2004 Сырье и продукты пищевые. Атомно-абсорбционный метод определения мышьяка. Введ. 01.06.07. – М.: ИПК стандартов, 1982. – 16 с.

28.ГОСТ 26239.5-84 Кремний полупроводниковый и кварц. метод определения примесей. Введ. 01.01.86. – М.: Госстандарт СССР, 1984. – 18 с.

29.ГОСТ Р 56306-2014 Серебро. Метод атомно-эмиссионного анализа с индуктив-



но связанной плазмой. Введ. 01.07.2015. – М.: Госстандарт СССР, 2014. – 12 с.30.Галева Э.И. Возможности атомно-эмиссионной спектрометрии с индуктивно-

связанной плазмой / Э.И. Галева, К.В. Холин, Е.С. Нефедьев // Вестник Казанского Технологического Университета. – 2013. – №9. – С. 63-64.

31.ГОСТ 28817-90 Сплавы твердые спеченные. Рентгенофлуоресцентный метод определения металлов. Введ. 01.07.91. – М.: Госстандарта СССР, 1991. – 12 с.

32.Крешков А.П. Основы аналитической химии. Теоретические основы. Количественный анализ. М.: Издательство «Химия», 1971. – 456 с.

33.Алексеев А.В. Определение мышьяка и селена в жаропрочных никелевых сплавах методом ИСП-МС с гидридной генерацией паров / А.В. Алексеев, П.В. Якимович // Электронный научный журнал «ТРУДЫ ВИАМ». – 2014. – №11. – С. 45-50.

34.Suzana F.F. Determination of As, Cr, and Cu Concentrations in CCA-treated Wood Poles Using Acid Decomposition in Closed Flasks, Oven Heating, and ICP-MS Analysis. 2015. – №11. – С. 187-190.

REFERENCES1. Nemodruk A.A., Analiticheskaja himija mysh’jaka: Analiticheskaja himija jelemen-

tov. A.A. Nemodruk. M. Nauka, 1976, 244 (in Russ).2. Derjabina V.I., Opredelenie mysh’jaka v pishhevyh produktah metodom

vol’tamperometrii. V.I Derjabina, Je.A. Zaharova. Materialy III Vserossijskoj nauchnoj konfer-encii Himija i himicheskaja tehnologija na rubezhe tysjacheletij. 2004, 5, 165, 170 (in Russ).

3. Sher A.A., Analiticheskie problemy opredelenija mysh’jaka v produktah rastitel’nogo i zhivotnogo proishozhdenija. A.A. Sher, N.M. Muratova, V.N. Zhir Lebed’. Metody analiza pishhevyh produktov. 1988, 4, 226, 248 (in Russ).

4. GOST 23268.14 78 Vody mineral’nye pit’evye lechebnye, lechebno-stolovye i prirod-nye stolovye. Metody opredelenija ionov mysh’jaka. Vved.01.01.80. M. IPK standartov, 2003, 7 (in Russ).

5. PND F 16.1. 2.2.3.16 98 Metodika vypolnenija izmerenij massovoj doli (valovogo soderzhanija) mysh’jaka v tverdyh sypuchih materialah fotometricheskim i titrimetricheskim metodami s vydeleniem ego gipofosfitom natrija. Jelektronnyj resurs Rezhim dostupa http gos-trf.com/normadata/1/4293799/4293799939.htm (in Russ).

6. GOST 14047.5 78 Koncentraty svincovye. Fotometricheskij i titrimetricheskij metody opredelenija mysh’jaka. Vved.01.01.80. M. IPK standartov, 1999, 20, 29 (in Russ).

7. GOST 1293.4 83 Splavy svincovo-sur’mjanistye. Metody opredelenija mysh’jaka. Vved. 01.07.83. M.IPK standartov, 1999, 7 (in Russ).

8. PND F 14.1:2.49 96 Kolichestvennyj himicheskij analiz vod. Metodika vypolnenija izmerenij massovoj koncentracii ionov mysh’jaka v prirodnyh i stochnyh vodah fotometriches-kim metodom s dijetilditiokarbamatom serebra. Vved.02.02.04. M. Gosudarstvennyj Komitet Rossijskoj Federacii po standartizacii i metrologii, 2004. 18 (in Russ).

9.Chepik M.N., Laborant analitik svincovo cinkovyh zavodov. M.N. Chepik, B.S. Hristo-forov. M. Metallurgija, 1977, 168 (in Russ).

10. David Nyamah, Colorimetric method for the determination of arsenic in potable water. Water Research. 1986, 20, 1341, 1348 (in Russ).

11.Kozlova L.A., Opredelenie mysh’jaka v vode i produktah pitanija. L.A. Kozlova, S.Ja. Garcman, B.G. Karepov. Gigiena i sanitarija. 1999, 6, 62, 64 (in Russ).

12. GOST 26930 86 Syr’e i produkty pishhevye. Metody opredelenija mysh’jaka. Vved.01.01.87. M. Standartinform, 2010, 8 (in Russ).

13. Rahman Md.F., Chakraborty A, Das T. Spectrophotometric Determination of Arse-



nic in Water Samples by Thiophene-2-Carboxaldehyde Thiosemicarbazone impregnated with alumina.Orient J Chem. 2015, 31, 56, 58 (in Eng).

14. David Nyamah, Colorimetric method for the determination of arsenic in potable water. Water Research. 1986, 20, 1341, 1348 (in Russ).

15. GOST 4152 89 Voda pit’evaja. Metod opredelenija massovoj koncentracii mysh’jaka. Vved.01.01.92. M. IPK standartov, 2015, 7 (in Russ).

16. GOST 14048.5 78. Koncentraty cinkovye. Metod opredelenija mysh’jaka. Vved.01.01.80. M. IPK standartov, 1999, 7 (in Russ).

17. GOST 12697.12 77 Aljuminij. Metody opredelenija mysh’jaka. Vved.01.01.79. M. IPK standartov, 2005, 5 (in Russ).

18. Baoling Yuana. Fluorimetric Determination of Arsenite and Arsenate in Water Us-ing Fluorescein and Iodine. 2002, 1, 31, 38 (in Russ).

19. Uil’jams U.D., Opredelenie anionov. M. Himija, 1982, 624 (in Russ).20. GOST R 52180 2003 Voda pit’evaja. Opredelenie soderzhanija jelementov metodom

inversionnojvol’tamperometrii. Vved.01.01.05. M. Gosstandarta Rossii, 2003, 7 (in Russ).21. GOST 22536.6 88Stal’ uglerodistaja i chugun nelegirovannyj Metody opredelenija

mysh’jaka. Vved.01.01.90. M. IPK standartov, 1988, 10 (in Russ).22. Reestr GSI RK. Rezhim dostupa www.kazinmetr.kz (in Russ).23. Shumilova M.A., Metody opredelenija mysh’jaka v prirodnyh ob”ektah M.A. Shu-

milova. Vestnik UdGU. 2004, 4, 69, 74 (in Russ).24. Steinnes E. A Neutron Activation Method for the Simultaneous Determination of

Arsenic, Mercury and Seleniumin Soil. ActaAgriculturaScandinauica. 1977, 27 110, 112 (in Eng).

25. GOST R 51309 99 Voda pit’evaja Opredelenie soderzhanija jelementov metodami atomnoj spektroskopii. Vved.01.07.2000. M. Standartinform, 2006, 23 (in Russ).

26. Torgov V.G., Extraction atomic absorption method for the determination of arsenic, antimony, selenium and tellurium in geological samples. V.G. Torgov, G.A. Vall, M.G. Demi-dova, V.T. Yatsenko. Chemical Geology. 1995, 124, 101, 107 (in Eng).

27. GOST 31266 2004 Syr’e i produkty pishhevye. Atomno absorbcionnyj metod opre-delenija mysh’jaka. Vved. 01.06.07. M. IPK standartov, 1982, 16 (in Russ).

28. GOST 26239.5 84 Kremnij poluprovodnikovyj i kvarc. Metod opredelenija primesej. Vved.01.01.86. M. Gosstandart SSSR, 1984, 18 (in Russ).

29. GOST R 56306 2014 Serebro. Metod atomno jemissionnogo analiza s induktivno svjazannoj plazmoj. Vved. 01.07.2015. M. Gosstandart SSSR, 2014, 12 (in Russ).

30. Galeva Je.I., Vozmozhnosti atomno jemissionnoj spektrometrii s induktivno svjazan-noj plazmoj . Je.I. Galeva, K.V. Holin, E.S. Nefed’ev. Vestnik Kazanskogo Tehnologicheskogo Universiteta. 2013, 9, 63, 64 (in Russ).

31. GOST 28817 90 Splavy tverdye spechennye. Rentgenofluorescentnyj metod opre-delenija metallov. Vved.01.07.91. M. Gosstandarta SSSR, 1991, 12 (in Russ).

32. Kreshkov A.P., Osnovy analiticheskoj himii. Teoreticheskie osnovy. Kolichestvennyj analiz. M. Izdatel’stvo Himija, 1971, 456 (in Russ).

33. Alekseev A.V., Opredelenie mysh’jaka i selena v zharoprochnyh nikelevyh splavah metodom ISP MS s gidridnoj generaciej parov. A.V. Alekseev, P.V. Jakimovich. Jelektronnyj nauchnyj zhurnal TRUDY VIAM. 2014, 11, 45, 5 (in Russ).

34.Suzana F.F., Determination of As, Cr, and Cu Concentrations in CCA treated Wood Poles Using Acid Decomposition in Closed Flasks, Oven Heating, and ICP-MS Analysis. 2015, 11, 187, 190 (in Eng).



УДК 543.6

А.А. СЫДЫКОВА, А.В. ТРОЕГЛАЗОВА


ОБЗОР МЕТОДОВ АНАЛИТИЧЕСКОГО КОНТРОЛЯ СОДЕРЖАНИЯ ОЛОВА В МЕТАЛЛУРГИЧЕСКИХ ОБРАЗЦАХ

В статье проведен литературный анализ физико-химических методов аналитического контроля олова в различных по природе и содержанию аналита образцах. Дано краткое описание методик, концентрационных пределов обнаружения и точностных характеристик отдельных групп методов определения олова. Выявлены их достоинства и недостатки.

Ключевые слова: олово, обзор, методы аналитического контроля, концентрирование.

МЕТАЛЛУРГИЯЛЫҚ ҮЛГІЛЕРДЕГІ ҚАЛАЙЫ МӨЛШЕРІН ТАЛДАМАЛЫ БАҚЫЛАУ ӘДІСТЕРІНЕ ШОЛУ

Мақалада аналиттің негізгі қасиеті және мөлшерімен ерекшелінген әртүрлі үлгілердегі қалайының классикалық, физикалық және физикалық-химиялық талдамалы бақылау әдістеріне толық әдеби талдау жүргізілді. Әдістемелердің қысқаша сипаттамасы, қойылтқыштық табу шегілері және қалайыны анықтайтын әдістердің жеке топтарына тура суреттеме берілген. Олардың құндылығы мен кемшілігі айқындалды.

Түйінді сөздер: қалайы, шолу, талдамалы бақылау әдістері, шоғырландыру.

OVERVIEW OF THE METHODS OF ANALYTICAL CONTROL OF TININ METALLURGICAL SAMPLES

The article gives a comprehensive analysis of the literary classic, physical and physicochemical methods of analytical control of tin in different in nature and content of the analyte sample. A brief description of the methods, the concentration limits of detection and accuracy characteristics of individual groups of methods for determination of tin. Revealed their strengths and weaknesses.

Keywords: tin, review, methods of analytical control, concentration.

Общее состояние аналитической химии олова и достигнутые в этой области успехи за период до 1975 г. детально рассмотрены в монографии [1]. В данном обзоре предпринята попытка на базе опубликованных работ оценить возможности и перспективы отдельных методов определения содержания олова в различных по природе и содержанию аналита образцах.

Для определения содержания олова применяют различные методы: фотометрические [8-23, 28, 36], атомно-абсорбционные [8, 14, 17, 19, 21-27],



атомно-эмиссионные [27, 32-34], спектральные [29-31], масс-спектральные [35, 36] и ретгенофлуоресцентные [32, 37].

Фотометрические методыМетодики фотометрического анализа основаны на образовании

комплексных соединений олова (IV) с фенилфлуороном [2, 4, 5, 6, 9,10, 11, 14, 15, 19], п-нитрофенилфлуороном [13, 19], кверцетин [11, 17], галлен [7, 18], хло-рид гидроксибензоилгидразон [20].

Применение фенилфлуорона в качестве комплексообразующего агента описано в методиках определения олова в кобальте [2], кадмии [4], цинке [5],пер-вичном магнии [9], свинцово-сурьмянистых сплавах [10], цинковых сплавах [11], губчатом титане [12], алюминиевых литейных и деформируемых сплавах [14], в молибденовом концентрате [15]. Метод основан на образовании в сер-нокислой среде при рН=3 коллоидного раствора комплексного соединения оло-ва (IV) с фенилфлуороном желто-оранжевого цвета и последующем измерении оптической плотности раствора при длине волны 510 нм. Диапазон определяемых содержаний аналита в различных по природе образцах представлен в таблице 1.

Таблица 1 – Условия фотометрического определения содержания олова

Объект разложения

Способ разложения

Диапазон определяемых

содержанийТочность Ссылка на

литературу

кобальт кислотное растворение

от 0,00005% до 0,002%

от 20% до 15%

2

свинец кислотное растворение

от 0,0002% до 0,2%

от 0,00015% до 0,015%

3

кадмий кислотное растворение с последующим осаждением

от 0,0005% до 0,005%

от 0,0003% до 0,0008%

4

цинк кислотное растворение с последующим осаждением

от 0,0005% до 0,06%

от 0,0003% до 0,004%

5

медь кислотное растворение

от 0,0005% до 0,08%

от 0,0005% до 0,006%

6

хром металлический

кислотное растворение

от 0,001% до 0,005%

от 0,0002% до 0,002%

7

сплавы жаропрочные на никелевой основе

кислотное растворение с последующим осаждением

от 0,001% до 0,010%

от 0,0005% о 0,003%

8

А.А. СЫДЫКОВА, А.В. ТРОЕГЛАЗОВА. 1 (69) 2016. С. 84-95 ISSN 1683-1667


Продолжение таблицы 1

Объект разложения

Способ разложения


содержанийТочность Ссылка на

литературу

магний первичный кислотное растворение

от 0,001% до 0,030%

от 0,0008% до 0,0030%

9

сплавы свинцово-сурьмянистые


от 0,001% до 0,6%

от 0,0003% до 0,03%

10

сплавы цинковые а) кислотное растворение с последующим осаждением;б) кислотное растворение

а) от 0,001% до 0,02%б) от 0,004% до 0,05%; от 0,0005% до 0,005%

а) от 0,0004% до 0,005%б) от 0,0014% до 0,012%; от 0,0004% до 0,0014%

11

титан губчатый кислотное растворение

от 0,005% до 0,02%

0,003% 12

ферромолибден кислотное растворение

от 0,005% до 0,05%

от 0,004% до 0,008%

13

сплавы алюминиевые литейные и деформируемые

щелочное растворение

от 0,005% до 0,1%

от 0,003% до 0,010%

14

концентраты молибденовые

кислотное растворение с последующим осаждением

от 0,005% до 0,1%

от 0,003% до 0,007%

15

феррониобий сплавление с последующим выщелачиванием и осаждением

от 0,005% до 0,10%

от 0,0010% до 0,0100%

16

бронзы безоловянные


от 0,01% до 0,5%

от 0,02% до 0,03%

17

ферровольфрам кислотное растворение с последующим осаждением

от 0,01% до 0,2%

от 0,005% до 0,02%

18

ферротитан кислотное растворение с последующим прокаливанием и осаждением

от 0,01% до 0,20%

от 0,006% до 0,02%

19

Для определения олова в диапазоне 0,0002% до 0,2% в пробах свинца и меди в качестве экстракционного реагента для извлечения комплекса олова



с фенилфлуороном применяют хлороформ [3, 6]. Оптическую плотность измеряют при длине волны 510 нм. Диапазон определения содержания олова в меди находится в пределах от 0,0005% до 0,08%. При определении олова в кадмии и цинке его предварительно осаждают в виде метаоловянной кислоты на диоксиде марганца в растворе азотной кислоты с концентрацией 1 моль/дм3, а при определении в молибденовом концентрате в качестве осадителя применяют тиоацетанилид на ртутно-сульфидном коллекторе. Диапазон определения содер-жания олова в кадмии находится в пределах от 0,0005% до 0,005% [4], а в цинке от 0,0005% до 0,06% [5].

Широкое распространение при фотометрическом определении олова получил п-нитрофенилфлуорон, образующий в сернокислой среде комплексное соединение оранжевого цвета, стабилизированное желатином [13, 16, 19]. Для отделения мешающих компонентов при анализе ферромолибдена олово осаж-дают тиоаналидом в присутствии сульфата меди в качестве коллектора [13], влияние молибдена устраняют путем образования комплексного соединения с лимонной кислотой, железо (III) восстанавливают до двухвалентного состояния гидроксиламином. Оптическую плотность раствора измеряют на спектрофотометре при длинах волн 508, 530 нм и 536 нм соответственно. Метод позволяет определять олово при содержании от 0,005% до 0,05% при анализе ферромолибдена [13], от 0,005% до 0,1% при анализе феррониобия [16] и от 0,01% до 0,2% при анализе ферротитана [19].

При использовании кверцетина в анализе безоловянных бронз и цинковых сплавов диапазон определяемых содержаний аналита составил соответственно от 0,01% до 0,5% [17] и от 0,0005% до 0,05% [11]. Комплексное соединение оло-ва с кверцетином экстрагируют н-бутонолом [8] и метилизобутилкетоном [11] в органическую фазу, которую фотометрируют при длине волны 440 нм. Мешаю-щее влияние железа устраняли добавлением тиомочевины [17].

В ГОСТ 13020.15-85 [7] и ГОСТ 14638.13-84 [18] и предложен флотационно-фотометрический метод определения содержания олова в растворе, полученном после растворения навески феррофольфрама в смеси плавиковой и азотной кислот, а металлического хрома в серной кислоте. Флотацию красного комплексного соединения олова с галлеином осуществляют при рН=1,4, за-тем растворяют образовавшийся осадок в смеси бензола и этилового спирта. Диапазон определения содержания олова в ферровольфраме и металлическом хроме составляет от 0,01% до 0,3% и от 0,001% до 0,005% соответственно.

В сплавах, не содержащих ниобий и титан, в качестве фотометрического реагента для определения олова служит пирокатехиновый фиолетовый [8], дающий с оловом окрашенное в синий цвет комплексное соединение, стабилизируемое желатином. Для уменьшения влияния сопутствующих



элементов олово отделяют гидроксидом аммиака в присутствии трилона Б на коллекторе из гидроксида бериллия. Метод позволяет определять олово при содержании от 0,001% до 0,010%.

Авторами [20] предложен простой высокочувствительный производный спектрофотометрический метод определения олова (II). В качестве реагента-комплексообразователя применяют хлорид цетилпиридин, синтезированный из диацетилмонооксида п-гидроксибензоилгидразона. Снятие спектра олова проводили при длине волны 430 нм с толщиной кюветы 1,0 см. Метод позволяет определять олово в различных образцах сплава и синтетических смесей некоторых сплавов с низкими температурами плавления.

Атомно-абсорбционный методыИспользование атомной абсорбции в пламени позволяет проводить

определение олова в широком диапазоне концентраций и сочетать достаточно высокую точность и экспрессность анализа. Для переведения олова в атомарное состояние предложено использовать различные пламена смесей ацетилена с воздухом [17, 21, 22, 23, 24], ацетилена с закисью азота [14, 17, 19, 21, 22, 24, 25] и водорода с воздухом [24]. При определении олова атомно-абсорбционным методом также применяют непламенные атомизаторы – полый катод [26] и гра-фитовая кювета[27].

Для определения используют следующие аналитические линии: 286,3 нм [8, 14, 17, 21, 24, 25, 27]; 224,6 нм [19, 21, 23, 24]; 235,5 нм [26]. Концентрационный диапазон определения олова в различных по природе аналита образцах представлен в таблице 2.

ГОСТ 15027.10-77[17], ГОСТ 6689.22-92 [22], ГОСТ 1652.5-77 [24] и ГОСТ 19863.10-91[25], регламентируют атомно-абсорбционный с пламенной атомизацией метод определения олова в бронзах безоловянных, титановых сплавах, никеля, никелевых и медно-никелевых сплавах, а также в медно-цинко-вых сплавах. Мешающее влияние сопутствующих элементов устраняют путем предварительного отделения аналита соосаждением с оксидом марганца (IV). Метод позволяет определять олово в бронзах в пределах от 0,01% до 0,25% [17], в сплавах – от 0,01% до 0,25% [22]; от 0,005% до 3% [24], от 0,5% до 6,0% [25].

Авторами [28] предложен атомно-абсорбционный с пламенной атомизацией метод определения олова в консервированных продуктах при длине волны 286,3 нм. Для анализа было взято более 26 видов овощей, фруктов и мяса. Для переведения олова в раствор проводили разложение образца сиропа в микроволновой системе с добавлением азотной или соляной кислот. Кислотность гомогената сиропа поддерживали раствором хлорида калия. Метод позволяет определять олово в пределах от 4 мг/кг до 353 мг/кг.



Таблица 2 – Условия атомно-абсорбционного определения содержания олова

Объект разложения Способ разложения


содержанийТочность

Ссылка на

литера -туру

никель и кобальт растворение в азотной кислоте

от 0,0001% до 0,0020%

от 0,0001% до 0,0020%

26

сплавы жаропрочные на никелевой основе

растворение в смеси азотной, соляной и серной кислот

от 0,0002% до 0,010%

от 0,0002% до 0,003%

8

цинк растворение в азотной кислоте

от 0,0005% до 0,06%

от 0,0002% до 0,0013%

23

питьевая вода растворение в азотной кислоте

от 0,005% до 0,02%

от 0,005% до 0,02%

27

сплавы медно-цинковые

растворение в смеси соляной и азотной кислот

от 0,005% до 3%

от 0,003% до 0,14%

24

бронзы безоловянные

растворение в азотной кислоте и в смеси соляной и азотной кислот

от 0,01% до 0,25% и от 0,25% до 0,5%

от 0,007% до 0,05% и от 0,05% до 0,07%

17

ферротитан растворение в смеси соляной и азотной кислот

от 0,01% до 0,20%

от 0,004% до 0,01%

19

никель, сплавы никелевые и медно-никелевые

растворение в азотной кислоте и смеси азотной и фтористоводородной кислот

от 0,01% до 0,25%

от 0,004% до 0,03%

22

сплавы алюминиевые литейные и деформируемые

растворение в соляно кислоте в присутствии пероксида водорода

от 0,01% до 1,0%

от 0,008% до 0,15%

14

бронзы оловянные

растворение в царской водке

от 0,25% до 12%

от 0,04% до 0,4%

21

сплавы титановые

растворение в смеси соляной и борофтористоводородной кислоте

от 0,5% до 6,0%

от 0,10% до 0,20%

25

Для отделения мешающих компонентов при анализе жаропрочных сплавов на никелевой основе олово осаждают гидроксидом аммония в присутствии трилона Б в качестве коллектора оксида бериллия [8], цинка – осаждают



гидроксидом железа [23], в питьевой воде – применяют матричные модификаторы (нитраты палладия и магния) [27].

Спектральный анализДостоинством химико-спектрального анализа при контроле содержания

олова является возможность концентрирования аналита путем его отгонки и последующей вакуумной дистилляции. Данный принцип положен в основу метода спектрографического определения содержания примесных элементов, в том числе олова в концентрате, полученном путем вакуумной дистилляции кадмия высокой чистоты. С целью увеличения полноты извлечения примесей в концентрат к пробе добавляют сплав кадмий-теллур. Диапазон определения со-держания аналита составляет от 1∙10-6% до 5∙10-4% [29].

Спектральное определение олова в металлическом таллии в диапазоне концентраций аналита от 8∙10-5% до 8∙10-4% без предварительного концентрирования осуществляли из растворов, полученных после растворения пробы в азотной кислоте и прокаливания остатка на электроплитке. Измерение аналитического сигнала проводили методом «трех эталонов» с испарением пробы из кратера угольного электрода в дуге постоянного тока силой 15 А [30].

Для повышения чувствительности определения и отделения сопутствующих элементов, мешающих измерению аналитического сигнала, проводили предварительное концентрирование олова в виде йодистого комплекса и последующего соосаждения с гидроксидом индия [31]. Полученные концентраты помещали в кратеры графитовых электродов (анодов) и сжига-ли в дуге постоянного тока силой 15 А. Спектры фотографируют при помощи дифракционного спектрографа типа ДФС-3 на фотопластинках типа II. Метод позволяет определять содержание олова в диапазоне от 3∙10-5% до 1∙10-4%.

Атомно-эмиссионные методыМетод атомно-эмиссионной спектрометрии по сравнению с другими

оптическими спектральными, а также многими химическими и физико-химическими методами анализа дает возможности бесконтактного, экспрессного, одновременного определения олова в широком интервале концентраций с приемлемой точностью при использовании малой массы пробы. Атомно-эмиссионное определение олова в водах и растворах в диапазоне концентрации аналита от 0,0025 мкг/мл до 10 мкг/мл осуществляли предварительным концентрированием олова в виде гидрида из газовой фазы на саже. В качестве восстановителя применяли бор-гидрид натрия. Измерение аналитического сигнала проводили при длине волны 317,5 нм [32].

ГОСТ Р 51309-99 [27] регламентирует атомно-эмиссионный с индуктивно-связанной плазмой метод определения олова в питьевой воде при длине волны 189,980 нм. Испарение пробы проводят в аргоновой плазме. Определению ме-



шают хром, кремний, молибден и кобальт. Диапазон определяемых содержаний аналита лежит в пределах от 0,005 мг/дм3до 5 мг/дм3.

Определение олова в оловянных и свинцовых баббитах [33] проводят при длине волны 317,505 нм. Для перевода аналита в раствор проводят кислотное разложение пробы в смеси соляной и азотной кислот. Метод позволяет опреде-лять содержание аналита в пределах от 0,180% до 90%.

ГОСТ 30538-97 [34] подразумевает АЭС-ИСП определение олова в пищевых продуктах при содержании от 40 мкг/кг до 80 мкг/кг. Испарение пробы проводят под действием электрического заряда. Пробы подвергают минерализации растворением в азотной или смеси азотной и серной кислот. Для измерения аналитического сигнала олова пробы вводят в специальный кратер графитового электрода с углублением в виде стаканчика внутренним диаметром (3,0±0,1) мм, глубиной (4,0±0,1) мм, толщиной стенок (1,0±0,1) мм.

Масс-спектрометрический методАвторами [35] предложен масс-спектрометрический с индуктивносвязан-

ной плазмой (МС-ИСП) метод определения олова в консервированных пищевых продуктах. Данный метод относится к наиболее универсальным, относительно простым и надежным в исполнении методам. Метод позволяет определять низ-кие содержания олова. Для анализа были взяты консервы проб продуктов пи-тания, изготовленные из различных видов фруктов, овощей, рыбы. Для переве-дения олова в раствор проводили разложение образца сиропа в микроволновой системе с добавлением азотной кислоты или пероксида водорода.

ГОСТ Р ИСО 16918-1-2013 [36] регламентирует МС-ИСП метод определе-ния олова в чугуне и стали. Для переведения аналита в раствор проводят мокрое разложение в системе микроволнового устройства под действием высокого давления и разложение в кварцевом стакане с графитовым дном растворением азотной кислотой. Мешающее влияние при определении следовых количеств олова приведены в приложении. В настоящего стандарта [36]. Метод позволяет определять содержание олова в диапазоне от 5 мкг/г до 200 мкг/г.

Рентгенофлуоресцентный методАвторами [37] предложена методика количественного опредления олова

в водных растворах методом рентгеновской флуоресценции с многократным внутренним отражением. С помощью автоматической микропипетки последо-вательно отбирали раствор, помещая на диск из кварцевого стекла. Пробу вы-сушивали и анализировали на рентгенофлуоресцентном спектрометре. Время измерения составляет 200 с. Параметры рентгеновской трубки с анодом из мо-либдена: 50 кВ, 600 мкА. В качестве внутреннего стандарта для определения остаточных концентраций олова использовали раствор кадмия. Метод позволяет определять олово в области концентраций 0,75∙10-5 моль/л -1,00∙10-2 моль/л без



предварительного концентрирования и разделения.При определении олова в оловянных бронзах [32] анализируемую поверх-

ность пробы затачивают на токарном станке и протирают спиртом. Измерение рентгеновского излучения олова проводят при длине волны 0,049 нм. Метод позволяет определять содержание олова в диапазоне от 1,0% до 15%.

ВыводВ литературе представлен большой ассортимент методов аналитического

контроля содержания олова в различных по природе объектах в широком концентрационном диапазоне. Выбор метода зависит от цели анализа и материально-технической оснащенности лаборатории. Методы развиваются в основном в области снижения предела определения аналита, что обеспечивается двумя путями:

– проведением предварительного экстракционного концентрирования олова уже известными и модифицированными реагентами;

– проведением анализа современными высокочувствительными методами;– атомно-абсорбционная и атомно-эмиссионная спектрометрия, масс-

спектрометрия. Наибольшее число публикаций приходится на фотометрические методы

контроля, несмотря на то, что большинство заводских лабораторий оснащены современным инструментальным оборудованием, позволяющим проводить прямое определение низких содержаний олова.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Спиваковский В.Б. Аналитическая химия олова / В.Б. Спиваковский. – М.: На-

ука, 1975. – 245 с.2. ГОСТ 741.18-80. Кобальт. Метод определения олова. – Введ. 1986-07-01. – М.:

ИПК Издательство стандартов, 1986. – 4 с.3. ГОСТ 20580.6-80. Свинец. Метод определения олова. – Введ. 1991-01-01. – М.:

ИПК Издательство стандартов, 2001. –7 с.4. ГОСТ 12072.7-79. Кадмий. Методы определения олова. – Введ. 1980-12-01. –

М.: ИПК Издательство стандартов, 2000. – 4 с.5. ГОСТ 19251.5-79. Цинк. Методы определения олова. – Введ. 1980-01-01. – М.:

ИПК Издательство стандартов, 1998. – 5 с.6. ГОСТ 13938.8-78. Медь. Методы определения олова. – Введ. 1979-01-01. – М.:

ИПК Издательство стандартов, 2000. – 6 с.7. ГОСТ 13020.15-85. Хром металлический. Методы определения олова. – Введ.

1987-07-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2000. – 8 с.8. ГОСТ 24018.1-80. Сплавы жаропрочные на никелевой основе. Методы

определения олова. – Введ. 1981-07-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2004. – 10 с.

9. ГОСТ 851.11-93. Магний первичный. Методы определения олова. – Введ. 1997-01-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2000. – 3 с.



10. ГОСТ 1293.10-83. Сплавы свинцово-сурьмянистые. Методы определения олова. – Введ. 1988-07-01. –М.: Издательство стандартов, 2002. – 5 с.

11. ГОСТ 25284.7-95. Сплавы цинковые. Метод определения олова. – Введ. 1998-01-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 1997. – 10 с.

12. ГОСТ 9853.13-96. Титан губчатый. Метод определения олова. – Введ. 2000-07-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2000. – 4 с.

13. ГОСТ 13151.9-82. Ферромолибден. Методы определения олова. – Введ. 1995-07-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2000. – 7 с.

14. ГОСТ 11739.17-90. Сплавы алюминиевые литейные и деформируемые. Методы определения олова. – Введ. 1996-07-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2002. – 7 с.

15. ГОСТ 2082.6-81. Концентраты молибденовые. Метод определения олова. – Введ. 1992-05-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 1996. – 4 с.

16. ГОСТ 15933.14-70.Феррониобий. Методы определения содержания олова. – Введ. 1971-07-01. – М.: Издательство стандартов, 1980. – 5 с.

17. ГОСТ 15027.10-77. Бронзы безоловянные. Методы определения олова. – Введ. 1979-01-01. – М.: Издательство стандартов, 2002. – 12 с.

18. ГОСТ 14638.13-84. Ферровольфрам. Методы определения олова. – Введ. 1990-07-01. – М.: Издательство стандартов, 1992. – 8 с.

19. ГОСТ 14250.10-80. Ферротитан. Методы определения олова. – Введ. 1980-07-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 1999. – 5 с.

20. Anitha Varghese, A.M.A. Khadar, Slov. Chim. Acta, 2006, 53. – 374-380.21. ГОСТ 1953.3-79. Бронзы оловянные. Методы определения олова. – Введ. 1981-

01-01. – М.: Издательство стандартов, 1990. –7 с.22. ГОСТ 6689.22-92. Никель, сплавы никелевые и медно-никелевые. Методы

определения олова. – Введ. 1993-01-01. – М.: Издательство стандартов, 2000. –15 с.23. ГОСТ 23957.2-2003. Цинк. Атомно-абсорбционный метод определения олова.

– Введ. 2005-07-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2010. – 4 с.24. ГОСТ 1652.5-77. Сплавы медно-цинковые. Методы определения олова. – Введ.

1978-07-01. –М.: ИПК Издательство стандартов, 1997. – 21 с.25. ГОСТ 19863.10-91. Сплавы титановые. Методы определения олова. – Введ.

1992-07-01. – М.: Издательство стандартов, 1992. –7 с.26. ГОСТ 13047.15-2014. Никель. Кобальт. Метод определения олова. – Введ.

2016-01-01. – М: Стандартинформ, 2015. – 7с.27. ГОСТ Р 51309-99. Вода питьевая. Определение содержание элементов

методами атомной спектрометрии. – Введ. 2000-01-01. – М: Издательство стандартов, 2002. – 446 с.

28. J. Knápek, V. Herman, R. Buchtová and D. Vošmerová, CzechJ. FoodSci .2009, 27, 407-409.

29. ГОСТ 23116.1-78. Кадмий высокой чистоты. Метод спектрографического определения алюминия, висмута, железа, индия, кобальта, меди, марганца, мышьяка, никеля, олова, свинца, сурьмы и серебра. – Введ. 1979-07-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2002. –7 с.

30. ГОСТ 20997.2-81. Таллий. Метод спектрального определения алюминия, железа, меди, никеля, олова, серебра и свинца. – Введ. 1982-07-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2001. – 5 с.



31. ГОСТ 20997.5-81. Таллий. Метод химико-спектрального определения олова. – Введ. 1982-07-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2001. – 3 с.

32. ГОСТ 30608-98. Бронзы оловянные. Метод рентгенофлуоресцентного анализа. – Введ. 2001-07-01. – М: ИПК Издательство стандартов, 2001. – 5 с.

33. ГОСТ Р 52371-2005. Баббиты оловянные и свинцовые. Метод атомно-эмиссионной спектрометрии с индуктивно связанной плазмой. – Введ. 2006-03-01. – М: Стандартинформ, 2006. – 11 с.

34. ГОСТ 30538-97. Продукты пищевые. Методика определения токсичных элементов атомно-эмиссионным методом. – Введ. 2001-05-01. – М.: ИПК Издательство стандартов, 2000. – 63 с.

35. Iontrandafir, VioletaNour, MiraElenaIonica. Pol. J. Environ. Stud. 2012, 21. – 749-754.

36. ГОСТРИСО 16918-1-2013. Сталь и чугун. Масс-спектрометрический метод с индуктивно-связанной плазмой. Часть 1. Определение содержания олова, сурьмы, церия, свинца и висмута. – Введ. 2014-10-01. – М.: Стандартинформ, 2015. – 27 с.

REFERENCES1. Spivakovskij V.B., Analiticheskaja himija olova. Moskva, Nauka, 1975, 245 (in Russ).2. GOST 741.18 80. Kobal’t. Metod opredelenija olova. Vved. 1986.07.01. M. IPK

Izdatel’stvo standartov, 1986, 4 (in Russ).3. GOST 20580.6 80. Svinec. Metod opredelenija olova . Vved. 1991.01.01. M. IPK

Izdatel’stvo standartov, 2001, 7 (in Russ).4. GOST 12072.7 79. Kadmij. Metody opredelenija olova. Vved. 1980.12.01. M. IPK

Izdatel’stvo standartov, 2000, 4 (in Russ).5. GOST 19251.5 79. Cink. Metody opredelenija olova. Vved. 1980.01.01. M. IPK

Izdatel’stvo standartov, 1998, 5 (in Russ).6. GOST 13938.8 78. Med’. Metody opredelenija olova. Vved. 1979-01-01. M. IPK

Izdatel’stvo standartov, 2000, 6 (in Russ).7. GOST 13020.1585. Hrom metallicheskij. Metody opredelenija olova. Vved.

1987.07.01. M. IPK Izdatel’stvo standartov, 2000, 8 (in Russ).8. GOST 24018.1 80. Splavy zharoprochnye na nikelevoj osnove. Metody opredelenija

olova. Vved. 1981.07.01. M. IPK Izdatel’stvo standartov, 2004, 10 (in Russ).9. GOST 851.11 93. Magnij pervichnyj. Metody opredelenija olova. Vved. 1997.01.01.

M. IPK Izdatel’stvo standartov, 2000, 3 (in Russ).10. GOST 1293.10 83. Splavy svincovo sur’mjanistye. Metody opredelenija olova. Vved.

1988.07.01. M. Izdatel’stvo standartov, 2002, 5 (in Russ).11. GOST 25284.7 95. Splavy cinkovye. Metod opredelenija olova. Vved. 1998.01.01.

M.IPK Izdatel’stvo standartov, 1997, 10 (in Russ).12. GOST 9853.13 96. Titan gubchatyj. Metod opredelenija olova. Vved. 2000.07.01.

M. IPK Izdatel’stvo standartov, 2000, 4 (in Russ).13. GOST 13151.9 82. Ferromolibden. Metody opredelenija olova. Vved. 1995.07.01.

M. IPK Izdatel’stvo standartov, 2000, 7 (in Russ).14. GOST 11739.17.90. Splavy aljuminievye litejnye i deformiruemye. Metody opre-

delenija olova. Vved. 1996.07.01. M. IPK Izdatel’stvo standartov, 2002, 7 (in Russ). 15. GOST 2082.6 81. Koncentraty molibdenovye. Metod opredelenija olova. Vved.

1992.05.01. M. IPK Izdatel’stvo standartov, 1996. 4 (in Russ).16. GOST 15933.14.70. Ferroniobij. Metody opredelenija soderzhanija olova. Vved.



1971-07-01. M. Izdatel’stvo standartov, 1980. 5 (in Russ).17. GOST 15027.10 77. Bronzy bezolovjannye. Metody opredelenija olova. Vved. 1979-

01-01. M. Izdatel’stvo standartov, 2002. 12 (in Russ).18. GOST 14638.13 84. Ferrovol’fram. Metody opredelenija olova. Vved. 1990.07.01.

M. Izdatel’stvo standartov, 1992, 8 (in Russ).19. GOST 14250.10.80. Ferrotitan. Metody opredelenija olova. Vved. 1980.07. 01. M.

IPK Izdatel’stvo standartov, 1999, 5 (in Russ).20. Anitha Varghese, A.M.A. Khadar, Slov. Chim. Acta, 2006, 53, 374, 380 (in Eng). 21. GOST 1953.3-79. Bronzy olovjannye. Metody opredelenija olova. Vved. 1981.01.01.

M. Izdatel’stvo standartov, 1990,7 (in Russ).22. GOST 6689.22 92. Nikel’, splavy nikelevye i medno nikelevye. Metody opredelenija

olova. Vved. 1993.01.01.M. Izdatel’stvo standartov, 2000, 15 (in Russ).23. GOST 23957.2 2003. Cink. Atomno absorbcionnyj metod opredelenija olova. Vved.

2005.07.01. M. IPK Izdatel’stvo standartov, 2010, 4 (in Russ).24. GOST 1652.5 77. Splavy medno cinkovye. Metody opredelenija olova. Vved. 1978

07 01. M. IPK Izdatel’stvo standartov, 1997, 21 (in Russ).25. GOST 19863.10 91. Splavy titanovye. Metody opredelenija olova. Vved. 1992.07.01.

M. Izdatel’stvo standartov, 1992, 7 (in Russ).26. GOST 13047.15 2014. Nikel’. Kobal’t. Metod opredelenija olova. Vved. 2016.01.01.

M Standartinform, 2015, 7 (in Russ).27. GOST R 51309 99. Voda pit’evaja. Opredelenie soderzhanie jelementov metodami

atomnoj spektrometrii. Vved. 2000.01.01. M. Izdatel’stvo standartov, 2002. 446 (in Russ).28. J. Knápek, V. Herman, R. Buchtová and D. Vošmerová, CzechJ. FoodSci. 2009, 27,

407, 409 (in Russ).29. GOST 23116.1 78. Kadmij vysokoj chistoty. Metod spektrograficheskogo opredele-

nija aljuminija, vismuta, zheleza, indija, kobal’ta, medi, marganca, mysh’jaka, nikelja, olova, svinca, sur’my i serebra. Vved. 1979.07. 01. M. IPK Izdatel’stvo standartov, 2002, 7 (in Russ).

30. GOST 20997.2 81. Tallij. Metod spektral’nogo opredelenija aljuminija, zheleza, medi, nikelja, olova, serebra i svinca. Vved. 1982.07.01. M. IPK Izdatel’stvo standartov, 2001, 5 (in Russ).

31. GOST 20997.5 81. Tallij. Metod himiko spektral’nogo opredelenija olova. Vved. 1982.07.01. M. IPK Izdatel’stvo standartov, 2001, 3 (in Russ).

32. GOST 30608-98. Bronzy olovjannye. Metod rentgenofluorescentnogo analiza. Vved. 2001.07.01. M. IPK Izdatel’stvo standartov, 2001, 5 (in Russ).

33. GOST R 52371 2005. Babbity olovjannye i svincovye. Metod atomnojemissionnoj spektrometrii s induktivno svjazannoj plazmoj. Vved. 2006.03.01.M. Standartinform, 2006, 11(in Russ).

34. GOST 30538 97. Produkty pishhevye. Metodika opredelenija toksichnyh jelementov atomno jemissionnym metodom. Vved. 2001.05.01. M. IPK Izdatel’stvo standartov, 2000, 63 (in Russ).

35. Iontrandafir, VioletaNour, MiraElenaIonica. Pol. J. Environ. Stud. 2012, 21, 749, 754 (in Eng).

36. GOSTRISO 16918 1 2013. Stal’ i chugun. Mass spektrometricheskij metod s induk-tivno- svjazannoj plazmoj. Chast’ 1. Opredelenie soderzhanija olova, sur’my, cerija, svinca i vismuta. Vved. 2014.10.01. M. Standartinform, 2015, 27 (in Russ).



УДК 519.6+517.9

Л.Н. ТЕМИРБЕКОВА, М.У. ШАМЕТОВ

Казахский национальный педагогический университет имени Абая, институт математики, физики и информатики, г. Алматы, Казахстан

ЧИСЛЕННЫЙ АНАЛОГ МЕТОДА ГЕЛЬФАНДА-ЛЕВИТАНА НА КОНЕЧНОМ ИНТЕРВАЛЕ

Рассматривается разностная задача на собственные значения для оператора Штурма-Лиувилля. Определяются численно спектральные данные оператора и вспомогательная функция. Для нахождения численных значений ядра оператора Штурма-Лиувилля решается интегральное уравнение Фредгольма второго рода.

Ключевые слова: уравнение, задача, Штурм-Лиувиль, оператор, ядро, функция.

ШЕКТІК ИНТЕРВАЛДАҒЫ ГЕЛЬФАНД-ЛЕВИТАН ТЕҢДЕУІНІҢ САНДЫҚ АНАЛОГЫ

Штур-Лиувил операторы меншікті мәндеріне айырымдық есеп қарастырылған. Оператордың спектрлық мәндері мен қосымша функциялар сандық әдіспен анықталған. Штурм-Лиувил операторының кернеуінің мандық мәндерін табу үшін екінші реттік Фрегольм интегралдық теңдеуі шешіледі.

Түйін сөздер: теңдеу, есеп, Штурм-Лиувиль, оператор, ядро, функция.

NUMERICAL ANALOGUE METHOD OF GEL’FAND-LEVITAN ON A FINITE INTERVAL

We consider the difference eigenvalue problem for the Sturm-Liouville problem. De-termine the number of the operator and the spectral data of the auxiliary function. To find the numerical values of the core of the Sturm-Liouville solved by Fredholm integral equation of the second kind.

Keywords: equation, problem, Sturm-Liouville, operator, kernel, function.

Вопрос об однозначном восстановлении оператора Штурма-Лиувилля по его спектральным характеристикам на дифференциальном уровне рассматривались многими авторами [1-5]. Разрешимость обратной задачи Штурма-Лиувилля и конструктивный способ построения оператора были предложены И.М. Гельфандом и Б.М. Левитаном [1]. Таким образом, алгоритм восстановления оператора Штурма-Лиувилля по спектральным характеристикам получил название метода Гельфанда-Левитана. Согласно методу ядро оператора преобразования, связанное с коэффициентом оператора Штурма-Лиувилля, удовлетворяет интегральному уравнению. Вспомогательная функция для определения ядра находится через спектральные данные оператора Штурма-Лиувилля. Известные формулы [4, 5] для спектральных данных оператора



Штурма-Лиувилля являются лишь асимптотическими, т.е. выполняются при больших значениях n . Таким образом, приведенные в [4, 5] формулы не пригод-

ны для численного определения собственных значений { } 0≥nnλ и весовые

числа { } 0≥nnα оператора Штурма-Лиувилля на конечном интервале.

В данной работе рассматривается разностная задача на собственные значения для оператора Штурма-Лиувилля. Определяются численно спектральные данные оператора и вспомогательная функция. Для нахождения численных значений ядра оператора Штурма-Лиувилля решается интегральное уравнение Фредгольма второго рода.

Постановка задачиПостановка оператора Штурма-Лиувилля на конечном интервале

,0,)()()()( π<<+′′−= xxuxqxuxulq (1)

0)()(,0)0()0( =+′=−′ ππ uLuulu , (2)и предположим, что нам неизвестны потенциал ),0()( 2 πLxq ∈ и коэффициенты

Ll, , входящие в краевые условия.

Пусть { } 0, ≥nnn αλ – спектральные данные ql . Будем решать обратную задачу

восстановления ql по заданным спектральным данным { } 0, ≥nnn αλ . Потенциал

)(xq и коэффициенты Ll, находятся с помощью оператора преобразования для

собственных функций оператора ql :

∫+=x

tdttxGxx0

cos),(cos),( λλλϕ , (3)

где ),( txG – вещественная непрерывная функция, удовлетворяющая соотношению

∫+=x

tdtqhxxG0

)(21),( . (4)

Для определения ядра ),( txG введем функцию

Л.Н. ТЕМИРБЕКОВА, М.У. ШАМЕТОВ. 1 (69) 2016. С. 96-107 ISSN 1683-1667


∑∞

=

−=

00

coscoscoscos),(

n nn

nn tnxntxtxF

ααλλ

, (5)

где

=

>=0,

0,20

n

nn

π

πα ,

Уравнение Гельфанда-Левитана имеет вид [5]

∫ <<=++x

xtsdtsFsxGtxFtxG0

0,0),(),(),(),( . (6)

Таким образом, обратная задача сводится к решению уравнения (6), которое является уравнением Фредгольма второго рода с параметром x .

Обратные задачи спектрального анализа хорошо и с с л ед о ва н ы . В монографии Левитана Б.М. [1] рассмотрены обратные задачи для оператора Штурма-Лиувилля на полупрямой. В монографии Кабанихина С.И. [6] данная обратная задача рассмотрена на ограниченном отрезке. Для восстановления оператора Штурма-Лиувилля получается основное интегральное уравнение Гельфанда-Левитана. Трудность применения этого метода является сложность определения функции

∑∞

=

−=

00

coscoscoscos),(

n nn

nn tnxntxtxF

ααλλ

т.к. данная функция является асимптотическим приближением. Нахождения собственных значений оператора Штурма-Лиувилля являются отдельной проблемой. Введенная выше формула для ),( txF применима только в некоторых частных случаях, например при заданных nn αλ , . Таким образом форму- ла для ),( txF не пригодится для определения ее значений и тем самым практическии не удается решить. Поэтому актуальным является рассмотрение разностных операторов Штурма-Лиувилля. Этот подход позволит найти собственные значения этого оператора и тем самым вычислить функцию ),( txF .



Тогда из уравнения Гельфанда-Левитана получим уравнения Фредгольма второго рода, которые можно решить эффективными численными методами.

Вычисление собственных значений и собственных функцииРассмотрим задачу на собственные значения для оператора ql

),0(,0)())(()( πλ ∈=−−′′− xxuxqxu (7)

0)()(,0)0()0( =+′=−′ ππ uLuulu (8)

в случае равномерной одномерной сетки с шагом N

h π= и узлами Nnhnxn ,0, ==

Nnhnxn ,0, == рассматриваемой задаче (7), (8) отвечают разностные уравнения

1,1,0)2( 1)(22

1 −==−−++− +− Nnyyhqhy nnh

nn λ , (9)

Запишем разностные аналоги граничных условий (8)

0,0 101001 =−ℵ=−

−yyyl

hyy

где )1(1 lh+=ℵ , (10)

0,0 121 =−ℵ=+

−−

−NNN

NN yyyLh

yy где )1(2 Lh+=ℵ , (11)

где

1,1,)(1 2

2

−== ∫+

−

Nnxdxqh

q

hx

hx

n

n

n

. (12)

При 1=n из (19) получим

,0)2( 212

12

0 =−−++− yyhqhy λ

Сделаем обозначение

λ21

22 2 hqhb −+= . (13)

Аналогично при 1−= Nn получим

.0)2( 12

12

2 =−−++− −−− NNNN yyhqhy λ



Таким образом

λ21

21 2 hqhb NN −+= −− . (14)

Условием существования нетривиального решения системы линейных алгебраических уравнений yEyA λ= является равенство нулю определителя

0)det( =− EA λ , где y – вектор узловых значений, E – единичная матрица

порядка N, A – трехдиагональная матрица следующего вида

.

0...0000...0000

0...0000........................000...0000...0000...00

2

111

22

333

222

11

ℵ−−−

−

−−−−

−ℵ

=

−−−

−−

N

NNN

NN

acba

cb

cbacba

c

A

Элементы матрицы определены следующим образом

1,...,3,2,2 )(22 −=−+= Nihqhb hii λ , 1,1,1,,2,1 −==== NicNia ii .

Перед нахождением численных значений собственных значений и соответствующих им собственных векторов матрицы A целесообразно оценить промежуток их возможного изменения.

Собственные значения трехдиагональной матрицы A удовлетворяют неравенству по содержанию теоремы С.А. Гершгорина

1,1, −=+≤− Nncab nnnλ , (15)

nnnnnn cbacba ++≤≤−+− λ ,

)(max1,1

max nnnNn

cba ++≤−=

λ , (16)

)min(min nnn cba −+−≥λ .

Если 0>nb , 1,1 −= Nn то из (15), (16) имеем 0≥−−≥ nnn cabλ , т.е. все



собственные значения неотрицательны. Если к тому же A является матрицей с частным диагональным

преобладанием, то 0det ≠A , т.е. она не имеет нулевого собственного значения и

все ее собственные значения положительны, причем с учетом соотношений

nnnn cabb +≥= , Nn ,1= , из неравенства (15), (16) следует более грубая, но и

более простая оценка

nNi

b,1

max max2=

≤λ . (17)

Наибольшее собственное значение матрицы A по ее наибольшему диагональному элементу.

Приближенные значения )(hλ при 1>>N находим итерационным методом,

связанным с многократным вычислением значения характеристического многочлена )det( EA λ− матрицы A , при пробных значениях λ . Используем су-

ществующий устойчивый и экономичный способ, требующий для вычисления )det( EA λ− всего N5 арифметических операций (сложений и умножений). Он

основан на рекуррентной формуле

NnMcaMbM nnnnnn ,1,211 =−= −−− , (18)

где nM – угловой минор порядка n трехдиагональной матрицы EA λ− . Такие

миноры называются главными диагональными.

Для начала вычислений при 1=n следует положить, 10 =M и 01 =−M . Тогда получим для 1=n :

1101011 bMcaMbM =−= − ,

для 2=n :

1212012122 cabbMcaMbM −=−= ,

для 3=n :

123123123123233 bcacabbbbMcaMbM −−=−= и т.д.

Теперь определим отрезки, в которых лежат корни характеристического уравнения 0)det( =− EA . Для этого используем следующий алгоритм.



Задаем 2,1,0 21 === mmj . Далее положим 1+= jj . Если 1−> nj , то

процесс отделения корней заканчивается. Иначе вычисляем

)det()(11ElAlf mm −= , (19)

)det()(22ElAlf mm −= , (20)

по вышеприведенной формуле (18).Если

0)()( 21 ≤mfmf (21)

то найдем отрезок [ ]jm

jm ll

21, , содержащий собственное значение jλ . В противном

случае положим 122 += mm и процесс поиска отрезка продолжим, до тех пор

пока не выполнится условие (21). После нахождения j -го собственного значе-ния, положив 1, 1221 +== mmmm повторим этот процесс для )1( +j -го

и т.д. количество отрезков равно размерности матрицы A . Для уточнения собственных значений лежащих на отрезках [ ]j

mj

m ll21

, ,

1,1 −= Nj используем итерационные методы, например метод Ньютона,

метод дихотомии. Далее мы должны вычислить собственные вектора с помощью полученных собственных значений.

Для вычисления собственных векторов используем метод стрельбы

,0)())(()( =−−′′− xuxqxu λ

=−−′−=′

.0)())(()(),()(

xuxqxxxu

λυυ

(22)

Разностные уравнения системы двух ОДУ первого порядка (22) имеет вид

,,1,21

1 Njh

yy i

j

ij

ij =−=−

−

− υ

(23)

,0)(21

21

=−−−

−+

jj

i

j

i

jyq

hλ

υυ (24)



Приняв 10 =y , из (10) получим 11 ℵ=y , тогда из (23) имеем, что

h11

21

−ℵ−=υ .

Тогда, задавая вычисленные значения λ , последовательно при каждом

1,1 −= Nn находим сначала из (24) 21

+nυ , а затем из (23) ny по следующим

формулам

1,...,2,1,0)(21

21 −==−+=

−+Njyqh jjjj

λυυ ,

1,..,2,1,211 −=−=

++ Njhyy j

j

ij

ij υ .

После нахождения собственных векторов используем формулу (5) найдем ),( txF , далее по формуле Гельфанда-Левитана (6) найдем ),( txG и

восстанавливаем функцию )(xq . Весовые числа

∫=π

λϕα0

2 ),( xdx nn ,

определим следующей приближенной формулой

∑=

≈N

i

nin hy

1

2)(α ,

где niy – компоненты собственного вектора соответствующие собственному

значению nλ . Далее по формуле (5) определим табличную функцию ),( ji txF ,

ijNi ,...,1,0,,...,1,0 == .

Теперь решаем интегральное уравнение Фредгольма второго рода

∑=

−=+N

kjijkkiji txFhtsFsxGtxG

0),(),(),(),( , ijNi ,...,1,0,,...,1,0 == . (25)



Напишем эти уравнения в матричном виде FGA = . Матрица этой СЛАУ

+

++

+

=

htsFhtsFhtsFhtsF

htsFhtsFhtsFhtsFhtsFhtsFhtsFhtsFhtsFhtsFhtsFhtsF

A

NNNNN

N

N

N

),(1...),(),(),(...............

),(...),(1),(),(),(...),(),(1),(),(...),(),(),(1

210

2222120

1121110

0020100

,

искомая функция и правая часть имеют вид

( )TNtxGtxGtxGtxGG ),(),...,,(),,(),,( 210=

,

( )TNtxFtxFtxFtxFF ),(),...,,(),,(),,( 210=

.

Решение уравнения (25) различными численными методами показано в работе [7].

Численные решения тестовых примеровЧисленно, решена тестовая задача на нахождение собственных значений

для оператора ql

),0(,0)()( πλ ∈=+′′− xxuxu (26)

0)(,0)0( == πuu (27)

Разностный аналог задачи (26), (27) имеет вид

,0,0

,1,...,2,1,02

0

)(2

11

==

−==++− +−

N

ihiii

yy

Niyh

yyyλ

(28)

Система уравнений (28) представляет собой задачу на собственные значения

yyA h)(λ= .

Существует 1−N вещественных собственных значений 1,..,2,1,)( −= Nkhkλ



1,..,2,1,)( −= Nkhkλ , матрицы A . Известно, что собственные значения матрицы A имеют вид

1,...2,1,2

sin4 22

)( −== NkNk

hh

kπλ . (29)

Собственные функции iy задачи (28) , отвечающие собственным значениям (29)

1,...,2,1,,sin)( −== NikN

iky ki

π .

Таблица 1 – Сравнение решения собственных значений при 91=N

Приближенные собственные значения )(hλ

Собственные значения, определенные по формуле (29) )()( h

kh λλ −

0.9979 25 3.967210 8.8346 47 15.480522 23.741062 33.412880 44.257851 56.009026 68.376816 81.05691593.737106 106.104919 117.856033 128.701065 138.372925 146.633423 153.279251 158.146698 161.115967

0.9979463.967210 8.834679 15.480499 23.741032 33.412872 44.257866 56.008976 68.376854 81.05695393.737053 106.104927 117.856041 128.701035 138.372879 146.633408 153.279236 158.146698 161.115967

0.0000210.0000000.0000310.0000230.0000310.0000080.0000150.0000500.0000380.0000380.0000530.0000080.0000080.0000310.0000460.0000150.0000150.0000000.000000

Интересно сопоставить решения дифференциальной и разностной задач на собственные значения. Спектр дифференциальной задачи не ограничен, т.е.

∞→kλ при ∞→k , в то время как спектр разностной задачи ограничен сверху

при каждом фиксированном шаге h числом 2

4h

.



Рассмотрим тестовую задачу на собственные значения для оператора ql (7), (8) в которой функция )(xq имеет следующий вид

,)(

)1()2(1)( 2cxkkxq

−++

+=

где k – любое положительное действительное число, c – абсолютно любое

число. Известно, что одним из собственных значений и собственной функцией будет

11 =λ , 21 )( +−= kcxu .

Из граничных условий (8) получим

ckl 2+

−= , c

kL−+

−=π

2 .

Вследствие численной реализации данного тестового примера были получены собственные значения и соответствующие им сеточные собственные

вектора, например при 42.184)(3 =hλ получаются следующие сеточные

собственные вектора iy : 1.0000, 3.1249, 5.1256, 6.7846, 7.8100 и т.д.

Численное решение тестовых задач проводилось в вычислительной среде со следующими параметрами: компьютер – однопроцессорный Intel(R) Pentium(R) 4CPU 3.20 GHz с общей памятью 1.0 GB, операционная система – Microsoft Windows XP Professional версия 2008 Service Pack 3, язык программирования Compaq Visual Fortran Professional Edition 6.6.0. Для данного компьютера собственные значения высчитываются максимально до n=35, при больших значениях это затруднительно, так как не хватает машинных ресурсов. Для получения более точных результатов при больших значениях n необходимо использовать суперкомпьютер.

Заключение. Численно определены спектральные данные оператора, т.е. собственные вектора, весовые числа и вспомогательная функция. Далее численно получено ядро интегрального уравнения Гельфанда-Левитана, используя вспомогательную функцию. Аналитически показаны два примера решения



интегрального уравнения Гельфанда-Левитана. В первом примере определяется функция F(x, t) с заданным ядром G(x, t), при этом решаем уравнение Воль-тера второго рода. Во втором примере с заданной функцией F(x, t) получаем уравнение Фредгольма второго рода, для нахождения ядра G(x, t) используется метод последовательных приближений.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Гельфанд И.М. Об определении дифференциального уравнения по его

спектральной функции / И.М. Гельфанд, Б.М. Левитан // Изв. АН СССР. – 1951. – Т. 15. – №4. – С. 309-360.

2. Власова Е.А. Приближенные методы математической физики / Е.А. Власова, В.С. Зарубин, Г.Н. Кувыркин. – М.: Издательство МГТУ им. Н.Э. Баумана, 2001. – 700 с.

3. Крейн М.Г. Решение обратной задачи Штурма-Лиувилля / М.Г. Крейн // Докл. АН СССР. – 1951. – Т. 76. – №1. – С. 21-24.

4. Левитан Б.М. Обратные задачи Штурма-Лиувилля / Б.М. Левитан. – М.: Наука. Главная редакция физико-математической литературы, 1984. – 240 с.

5. Юрко В.А. Обратные спектральные задачи и их приложения / В.А. Юрко. – Саратов: Издательство Саратовского педагогического института, 2011. – 499 с.

6. Кабанихин С.И. Обратные и некорректные задачи / С.И. Кабанихин. – Новосибирск: Сибирское научное издательство, 2009. – 457 с.

7. Темирбекова Л.Н. Численное решение уравнения Гельфанда-Левитана на основе метода сингулярного разложения и оптимизации / Л.Н. Темирбекова, Л.М. Даирбаевой // Известия НАН РК. – 2012. – №1.– С. 3-9.

REFERENCES1. Gel’fand I.M., Levitan B.M., Ob opredelenii differencial’nogo uravnenija po ego

spektral’noj funkcii. Izv. AN SSSR 1951, 15, 4. 309, 360 (in Russ).2. Vlasova E.A., Zarubin V.S., Kuvyrkin G.N., Priblizhennye metody matematicheskoj

fiziki. M. Izdatel’stvo MGTU im. N.Je. Baumana, 2001, 700 (in Russ).3. Krejn M.G., Reshenie obratnoj zadachi Shturma Liuvillja. Dokl. AN SSSR. 1951, 76,

1, 21, 24 (in Russ).4. Levitan B.M., Obratnye zadachi Shturma Liuvillja. M. Nauka. Glavnaja redakcija

fiziko matematicheskoj literatury, 1984, 240 (in Russ).5. Jurko V.A., Obratnye spektral’nye zadachi i ih prilozhenija. Saratov: Izdatel’stvo

Saratovskogo pedagogicheskogo instituta, 2011, 499 (in Russ).6. Kabanihin S.I., Obratnye i nekorrektnye zadachi. Novosibirsk: Sibirskoe nauchnoe

izdatel’stvo, 2009, 457 (in Russ).7. Temirbekova L.N., Dairbaevoj L.M., Chislennoe reshenie uravnenija Gel’fanda

Levitana na osnove metoda singuljarnogo razlozhenija i optimizacii Izvestija NAN RK, 1, 2012, 3, 9 (in Russ).



УДК 517

Л.Н. ТЕМИРБЕКОВА, Н. ШАХИБАДИНҚЫЗЫ


ЧИСЛЕННЫЕ МЕТОДЫ РЕШЕНИЯ ИНТЕГРАЛЬНОГО УРАВНЕНИЯ ГЕЛЬФАНДА-ЛЕВИТАНА

В данной работе рассматриваются численные методы решения обратных задач для гиперболических уравнений. В обратной задаче требуется восстановить коэффициент по дополнительной информации о решении прямой задачи. Для численного решения интегрального уравнения Гельфанда-Левитана, который является интегральным уравнением Фредгольма первого рода, применяются метод регуляризации Лаврентьева, прямой метод квадратного корня и метод сопряженных градиентов. Показана эффективность разработанного численного метода сопряженных градиентов.

Ключевые слова: уравнение, схема, аппроксимация, устойчивость, сходимость, регуляризация, погрешность.

ГЕЛЬФАНД-ЛЕВИТАН ТЕҢДЕУІН САНДЫҚ ӘДІСТЕРМЕН ШЕШУ Бұл жұмыста гиперболалық типті кері теңдеулерді шешудің сандық әдістері

қарастырылған. Кері есепте тура есептің шешімінен алынған қосымша ақпарат арқылы коэффициентті табу қажет. Бірінші реттік Фредгольм теңдеуі болып есептелінетін интегралдық Гельфанд-Левитан теңдеуін сандық шешу үшін Лаврентьев регуляризация әдісі, квадрат түбірлер тура әдісі және түйіндес градиенттер әдісі қолданылады. Түйіндес градиенттер сандық әдісінің тиімділігі көрсетілген.

Түйін сөздер: теңдеу, схема, аппроксимация, тұрақтылық, жинақтылық, регуляризация, қателік.

NUMERICAL METHOD OF SOLVING GELFAND-LEVITAN INTEGRAL EQUATION

In the given work we consider numerical methods of solving inverse problems for hy-perbolic equations. It is necessary to restore the coefficient of extra information about solving direct problem in the reverse one. To solve numerically Gelfand-Levitan integral equation, which is Fredholm integral equation of first kind, they use Lavrentiev regularization method, direct square root method, and conjugate gradient method. We present the effectiveness of developed numerical conjugate gradient method.

Keywords: equation, scheme, approximation, stability, convergence, regularization, error.

Математической предпосылкой развития теории коэффициентных обратных задач для гиперболических уравнений послужила работа И.М. Гель-фанда и Б.М. Левитана [1]. В этой работе решение обратной задачи сводится



к решению линейного интегрального уравнения, называемого впоследствии уравнением Гельфанда-Левитана. Важные результаты были также получены М.Г. Крейном [2] и В.А. Марченко [3]. Монографии Б.М. Левитана [4] и М.Г. Крейна [5] посвящены обратной задаче Штурма-Лиувилля. В работах Б.С. Парийского [6] предложены экономичные методы численного решения уравнений Фредгольма второго рода в свертках с положительно определенным ядром. В монографии Кабанихина С.И. [7] изложены результаты изучения прямой и обратной задачи с распределенными начальными данными, задача с сосредоточенным источником для уравнения гиперболического типа. Доказана разрешимость в целом обратной задачи для уравнения гиперболического типа. Решение обратной задачи приводит к интегральному уравнению Фредгольма первого рода, которое является некорректным. В работе С.И. Кабанихин и Г.Б. Баканов [8] был исследован дискретный аналог метода Гельфанда-Левитана в двумерной обратной задаче для гиперболического уравнения.

Данная работа посвящена разработке численных методов решения коэффициентной обратной задачи с сосредоточенным источником для уравнения гиперболического типа входящих в вышеприведенные группы. При использовании схем регуляризации М.М. Лаврентьева или А.Н. Тихонова приближенное решение находится из систем уравнений с положительно определенной и хорошо обусловленной матрицей. Разработан и численно реализован итерационный метод с регуляризацией М.М. Лаврентьева. Показано, что наиболее оптимальный из градиентных методов решения операторного уравнения – метод сопряженных градиентов.

Постановка задачи и численное решение прямой задачи Прямая задача с сосредоточенным источником состоит в нахождении

обобщенного решения ),( txu задачи Коши [7]

,)( uxquu xxtt −= ,Rx∈

,0>t

(1)

,0| 0==tu

)(| 0 xu tt δ==

(2)

где )(xδ – дельта функция Дирака. В обратной задаче требуется восстановить непрерывную функцию )(xq по дополнительной информации о решении прямой задачи (1), (2)

( ) ,0,0,)(),0( == tutrtu x .0≥t

(3)

Л.Н. ТЕМИРБЕКОВА, Н. ШАХИБАДИНҚЫЗЫ. 1 (69) 2016. С. 108-120 ISSN 1683-1667


Задача (1), (2) с начальным условием в виде дельта – функции поставлена для нахождения обобщенного решения. Согласно изложенным в работах [6, 7] результатам прямая задача (1)-(2) эквивалентна следующей задаче Гурса:

( ) ,

1| , | | 2 | |,2

tt xx

t x

u u q x u

u x t a x=

= −

= < < −

(4)

где )(xq – заданная функция.

Рассмотрим область { }, 0 2D a x a t a= − < < < < . Задача Гурса численно

решается в области { }1 , 2D a x a x t a x= − < < < < − , DD ⊂1 . Строим

равномерную сетку τhD приведенную на рисунке 1.

{ }( , ) : , 0,1,..., , 2 ; , 0,1,..., , 2h l n l nD x t x a l h l N h N a t n n K K aτ τ τ= = − + ⋅ = ⋅ = = ⋅ = ⋅ = .

Гиперболическое уравнение (4) численно решается в области τhD с помощью разностной схемы [7]:

( )

25,0

22 11112

112

11 ni

ni

ii

ni

ni

ni

ni

ni

ni uu

qqh

uuuuuu −+−+

−+−+ +

+−+−

=+−

τ, (5)

при h=τ получаем схему квадрат:

knuuqq

huuuuni

niiin

ini

ni

ni ,...,8,6,4,2,

22111121

111 =

++−−+= −+−+−

−++ . (6)

Граничные условия для сеточной задачи

;,...,2,1;,...,2,1;5,0

;1,...,1,;,...,2,1;5,0

mnNmmiu

mmnmiuni

ni

=++==

−===

(7)

Так как по формуле (6) значения решения по направлении t находятся в узлах кратных двум, другие значения находятся линейной интерполяцией по значениям решения в четырех соседних узлах.



Рисунок 1 – Схема решения прямой задачи

Сведение коэффициентной обратной задачи к интегральному уравнению типа Гельфанда-Левитана. Метод регуляризации М.М. Лаврентьева

Необходимые и достаточные условия разрешимости в целом задачи (1)-(3) были предложены в работах Б.С. Парийского [6] и А.С. Благовещенского [9]. В монографии С.И. Кабанихина [7] построены интегральные уравнения Гельфан-да-Левитана первого и второго рода относительно искомой функции ( , )x tω которые связаны с коэффициентом ( )q x уравнения (1) с интегральным соотношением. В настоящей работе для численного решения рассмотрено только интегральное уравнение первого рода. Согласно результатам, изложенным в монографии В.Г. Романова [10] для обратной задачи (1)-(3) выполняется интегральное уравнение Гельфанда-Левитана

( ) ( )[ ] ( ) ( ) txdxtrxtrxtrx

x

>=−+++− ∫−

,0,~21 ττωτ . (8)

При каждом фиксированном 0>x соотношение (8) является интеграль-ным уравнением Фредгольма первого рода относительно функции

,),(~ txω

( )xxt ,−∈ .

Функция ),(~ txω связана с коэффициентом )(xq уравнения (1) следующим соотношением

0,)(41)0,(~

0

>=− ∫ xdqxxx

ξξω . (9)



Перепишем уравнение (8) в операторной форме

fA =ω~ . (10)

Рассмотрим следующее интегральное уравнение Фредгольма первого рода

xttfdxtrtxAx

x

<=−= ∫−

||),(),(~)(),(~ ββωβω (11)

где ( )xxLf ,,~2 −∈ω , а ( )xLtr 2,0)( 2∈ . Предположим, что )(tr – вещественная

функция и не симметрична. Тогда интегральный оператор

∫−

−=x

x

dxtrtxA ββωβω ),(~)(),(~

также будет не симметричным. Определим сопряженный к оператору A оператор *A соотношением

∫−

∈−=x

x

xLtpdptrtpA )2,0()(,)()()( 2* ξξξ .

Применим к уравнению (11) оператор *A :

fAAA ** ~ =ω .

Оператор AA* является симметричным интегральным оператором

∫ ∫− −

−−=x

x

x

x

ddxrtrtxAA ξββωβξξω ),(~)()(),(~* .

Ядро оператора AA* симметрично

∫−

−−=x

x

drtrtk ξβξξβ )()(),(~ . (12)

Наряду с уравнением (11) рассматривается регуляризованное уравнение

)(),(~),(~ ** tfAtxAAtx γωωα =+ , (13)



где α - параметр регуляризации, ( )xLf 2,0,0 2∈> γγ .

Для решения строится следующее уравнение регуляризационным методом М.М. Лаврентьева

.)(),(~),(~ ** tfAtxAAtx γωωα =+ (14)

где 0( ) ( ) ( , )f t f t x tγ αω= + , α – положительный параметр, 0 ( , )x tω – пробное

решение.Регуляризованное уравнение (14) решается градиентными методами Ланд-

вебера, сопряженных градиентов и прямым методом квадратного корня.

Метод сопряженных градиентов для некорректных задачДля решения задачи (10) применяется метод сопряженных градиентов для

некорректных задач [7]. Градиентные методы в каноническом виде записываются формулой

,0,),(~),(~),(~ 1 >′−=+n

nn

nn txJtxtx αωαωω

для которых параметр спуска nα либо фиксирован, либо выбирается из условия

минимума некоторого функционала качества 2),(~)),(~( ftxAtxJ −= ωω . Где

градиент функционала ( )ω~J имеет вид

( ).),(~2),(~ * ftxAAtxJ nn −=′ ωω

Запишем градиент функционала в интегральной форме

.)()(2),(~)()(2),(~ ∫∫ ∫−− −

−−−−=′x

x

x

x

x

x

nn dftrddxrtrtxJ ξξξξββωβξξω

(15)

Для численного решения уравнения (15) интеграл заменяется квадратурной

формулой прямоугольников и полагая tjt j ∆=)( , nxt =∆ , )( jtt = , nnnj ,..,1, +−−=

получим матрицу *h hA A линейного оператора *A A



2 ( ) 2 ( ) 2 ( )1

2 ( 1) 2 ( 1) 2 ( 1)1

2 (*

( ) ( ) ( ) ( ) ... ( ) ( )

( ) ( ) ( ) ( ) ... ( ) ( )

(

n n nn n n

i i n i i n i i ni n i n i nn n n

n n ni i n i i n i i n

i n i n i n

ni

h h

h r t r h r t r h r t r


h r tA A

ξ ξ β ξ ξ β ξ ξ β


ξ

− − −− − +

=− =− =−

− + − + − +− − +

=− =− =−

− +

− − − − − −

− − − − − −

−=

∑ ∑ ∑

∑ ∑ ∑2) 2 ( 2) 2 ( 2)

1

2 ( 1) 2 ( 1) 2 ( 1)1

2 ( )

) ( ) ( ) ( ) ... ( ) ( )

... ... ... ...

( ) ( ) ( ) ( ) ... ( ) ( )

( ) (

n n nn n

i n i i n i i ni n i n i n

n n nn n n

i i n i i n i i ni n i n i n

ni

r h r t r h r t r


h r t r

ξ β ξ ξ β ξ ξ β


ξ ξ

− + − +− − +

=− =− =−

− − −− − +

=− =− =−

− − − − −

− − − − − −

−

∑ ∑ ∑

∑ ∑ ∑2 ( ) 2 ( )

1) ( ) ( ) ... ( ) ( )n n n

n ni n i i n i i n

i n i n i nh r t r h r t rβ ξ ξ β ξ ξ β− − +

=− =− =−

− − − − −

∑ ∑ ∑

(16)

Правая часть * ( ) ( ) ( )x

hx

A f t r t f dξ ξ ξ−

= −∫ в дискретном виде

* ( ) ( 1) ( )( ) ( ) ( ), ( ) ( ),..., ( ) ( )

Tn n nn n n

h i i i i i ii n i n i n

A f t h r t f h r t f h r t fξ ξ ξ ξ ξ ξ− − +

=− =− =−

= − − − ∑ ∑ ∑

. (17)

Искомая сеточная функция ( , )h x tω

( )( ) ( 1) (0) (1) ( )( , ) ( , ), ( , ),..., ( , ), ( , ),..., ( , )Tn n n

h h h h h hx t x t x t x t x t x tω ω ω ω ω ω− − += .

Размерность матрицы *h hA A равна )22( nn× .

Алгоритм реализации метода сопряженных градиентов [7]:

1) Задается начальное приближение 0 ( , )h x tω ;

2) Одношаговым итерационным методом вычисляется первое

приближение 1 0 0( , ) ( , ) ( , )hh hx t x t J x tω ω α ω′= − ;

3) Вычисляется 00 ( , )hp J x tω′= ;

4) Вычисляется

2

121

( , )( , ) , 1, 2,...,

( , )

nhn

n h nnh

J x tp J x t p n s

J x t

ωω

ω−−

′′= + =

′

;



5) Вычисляется итерационный параметр ( )

2 21 1

2*

( , ) ( , )

,

n nh h

nh h n n h n

J x t J x t

A A p p A p

ω ωα

− −′ ′= =

;

6) Находится следующее приближение 1( , ) ( , )n nh h n nx t x t pω ω α+ = − .

Метод квадратного корняМетод предназначен для решения систем уравнений с симметричной

матрицей [7-11]. Он основан на разложении симметричной матрицы *h hE A Aα +

в произведении

* *h hE A A S DSα + = (18)

где S - верхняя треугольная матрица с положительными элементами на главной

диагонали, *S - матрица, транспонированная к ней, D - диагональная матрица.

Для удобства элементы матрицы *h hE A Aα + обозначим через

, 1, 2,..., , 1, 2,...,ija i m j m= = компоненты вектора *hA f через , 1, 2,...,if i m= . Если

разложение (18) получено, то решение системы (14) сводится к последовательному решению двух систем уравнений с треугольными матрицами

fyS =* , (19)

.~ ySD =ω (20)

По следующим формулам находятся рекуррентно все ненулевые элементы

матриц D и S . Диагональные элементы матриц S и D, 11s и 11d определяются

по формулам [7-11]

,, 11111111 assignad ==

−= ∑

−

=

1

1

2i

llliliiii dsasignd ,

1111

11 ds

as j

j = , mj ,...,3,2= ,

В частности, при ji = получаем



1,....,3,2,2/11

1

2−=

−= ∑

−

=

midsas ll

i

liliiii .

Далее, при ji < имеем

iiii

i

llljlilji

ji ds

dssas

∑−

=

−=

1

1 , mij ,...,1+= .

Последний диагональный элемент определяется по формуле

∑−

=

−=1

1

2m

lllmlmmmm dsas .

Решения систем уравнений (19), (20) находятся по следующим формулам

,11

11 s

fy =

mis

ysfy

ii

i

jjiji

i ,...,3,2,

1

1 =−

=∑−

= ,

,..,2,1,

~~ 1 −−=

−=

∑+= mmids

dsy

iiii

m

ijiijjii

i

ωω

mmmm

mm ds

y=ω~ .

7. Анализ численных результатовНа основе предложенных методов решения коэффициентной обратной

задачи по восстановлению коэффициента были разработаны эффективные алгоритмы численной реализации и написаны программные коды. Вычислительные эксперименты проводились для различных функций q(x) в широком диапазоне параметра x. Результаты численных расчетов показывают непрерывную зависимость решения уравнения от изменения входных данных.

На рисунке 2 приведены результаты численного решения семейств интегральных уравнений Гельфанда-Левитана и их сравнение с точным решением



искомой функции ( , )h x xω .

Рисунок 2 – График функций ( ),h x xω определенный методом Ландвебера для функций xxq 72cos01)( += при 04=n

Из формулы (9) дифференцируя, находится )(xq

( , 0)( ) 4 hd x xq xdx

ω −=

, 0>x . (22)

Для нахождения сеточных значений функции )(xq по найденным значениям

функций ( , )h x xω в формуле (22) производную от непрерывной функций

заменим левой разностной производной

1 14( ( , ) ( , ))( ) ( )h i i h i ih i

x x x xq x O hh

ω ω − −−≈ +

, ni ,..,3,2,1= , nxh L= , (23)

которая имеет первый порядок аппроксимации. На рисунках 3, 4 приведены

восстановленные функции ( )hq x . Результат показывает, что отклонение решения

обратной задачи от заданного )(xq составляет 0,33226h

h Cq q− = .



Рисунок 3 – График функций xxq 72cos01)( += , восстановленный методом

сопряженных градиентов при 04=n

Рисунок 4 – График функций xxxq 81sin4)( += , восстановленный методом сопряженных градиентов при 04=n

Результаты расчетов разными методами сведены в таблицу 1. Приведены результаты сравнения трех численных методов по таким параметрам, как количество итерации, норма погрешности и затраченное машинное время.



Таблица 1 – Сравнительный анализ численного решения интегрального уравнения Гельфанда-Левитана различными методами при количестве узлов сетки 100,n =

0.0001α =

Методы Количество итерации

Норма погрешности

рпT ωω ~~ −

Количество машинного

времени Сходимость

Метод Ландвебера 1413 3,8036578Е-03 19,44 сек сходится Метод сопряженных градиентов

59 0,0990453Е-05 11 мин 9,33 сек сходится

Метод квадратного корня - 3,2112002Е-05 11 мин 12,65 сек сходится

Результаты расчетов показывают, что метод сопряженных градиентов является наиболее эффективным из тех методов, которые были реализованы, т.к. матрица системы является симметричной и сходится за малое количество итераций. Сравнительный анализ показывает, что для численного решения рассматриваемого класса обратных задач использование метода сопряженных градиентов позволяет тратить меньшие машинные ресурсы.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Гельфанд И.М. Об определении дифференциального уравнения по его

спектральной функции / И.М. Гельфанд, Б.М. Левитан // Изв. АН, сер. мат. – 1951. – Т. 15. – С. 309-360.

2. Крейн М.Г. Об одном методе эффективного решения обратной краевой задачи / М.Г. Крейн // Докл. АН СССР. – 1954. – Т. 94. – №6. – С. 767-770.

3. Аникиев Д.В. Точный динамический метод решения обратной задачи сейсмики на основе интегральных уравнений Гельфанда-Левитана / Д.В. Аникиев, Б.М. Каштан, А.С. Благовещенский, В.А. Мулдер // Вопросы геофизики. Вып. 44. – СПб., 2011-(Уче-ные записки СПбГУ; №444). – С. 49-81.

4. Крейн М.Г. Решение обратной задачи Штурма-Лиувилля / М.Г. Крейн // Докл. АН СССР. – 1951. – Т. 76. – №1. – С. 21-24.

5. Парийский Б.С. Обратная задача для волнового уравнения с воздействием на глубине. В кн.: Некоторые прямые и обратные задачи сейсмологии / Б.С. Парийский. – М.: Наука, 1968. – С. 139-169 (Вычисл. сейсмология; Вып. 4).

6. Кабанихин С.И. Обратные и некорректные задачи. Сибирское научное издательство / С.И. Кабанихин. – Новосибирск, 2009. – 457 с.

7. Кабанихин С.И. Дискретный аналог метода Гельфанда-Левитана в двумерной обратной задаче для гиперболического уравнения / С.И. Кабанихин, Г.Б. Баканов // Сибирский математический журнал. – 1999. – Т. 40. – №2. – С. 307-324.



REFERENCES1. Gel’fand I.M., Levitan B.M., Ob opredelenii differencial’nogo uravnenija po ego

spektral’noj funkcii. Izv. AN, ser. matem., 1951, 15, 309, 360 (in Russ).2. Krejn M.G., Ob odnom metode jeffektivnogo reshenija obratnoj kraevoj zadachi.

Dokl. AN SSSR. 1954. T. 94, 6, 767, 770 (in Russ).3. Anikiev D.V., Kashtan B.M., Blagoveshhenskij A.S., Mulder V.A., Tochnyj dinami-

cheskij metod reshenija obratnoj zadachi sejsmiki na osnove integral’nyh uravnenij Gel’fanda-Levitana.Voprosy geofiziki. Vypusk 44. SPb., 2011, Uchenye zapiski SPbGU, 444, 49, 81 (in Russ)

4. Krejn M.G., Reshenie obratnoj zadachi Shturma-Liuvillja. Dokl. AN SSSR. 1951. T. 76, 1, 21, 24 (in Russ).

5. Parijskij B.S., Obratnaja zadacha dlja volnovogo uravnenija s vozdejstviem na glu-bine. V kn. Nekotorye prjamye i obratnye zadachi sejsmologii. M. Nauka, 1968, 139,169. Vychisl. Sejsmologija. Vyp. 4. (in Russ).

6. Kabanihin S.I., Obratnye i nekorrektnye zadachi. Sibirskoe nauchnoe izdatel’stvo, Novosibirsk, 2009, 457 (in Russ).

7. Kabanihin S.I., Bakanov G.B., Diskretnyj analog metoda Gel’fanda Levitana v dvumernoj obratnoj zadache dlja giperbolicheskogo uravnenija.Sibirskij matematicheskij zhurnal, 1999, 40, 2, 307, 324 (in Russ).

УДК 550.3

Л.Н. ТЕМИРБЕКОВА, Н. ШАХИБАДИНҚЫЗЫ, М.У. ШАМЕТОВ


ВЫЯВЛЕНИЯ АНОМАЛИИ ЕСТЕСТВЕННЫХ АССОЦИАЦИЙ ХИМИЧЕСКИХ ЭЛЕМЕНТОВ, ПРОЯВЛЕННЫХ

В РУДНОАЛТАЙСКОМ И КАЛБИНСКОМ РЕГИОНАХВ данной работе приведены результаты экспедиционных исследований по геохи-

мии и минералогии рыхлых отложений месторождений полезных ископаемых Рудного Алтая и Калбы. В инженерной лаборатории проведены аналитические исследования ICP-MS спектроскопии отобранных проб на 70 элементов. Полученные числовые дан-ные обработаны и проанализированы с помощью программных продуктов. Разработана математическая модель и метод численного решения задачи о прогнозе химических эле-ментов на уровнях ниже поверхности земли.

Ключевые слова: геохимия, Калба, Алтай, регуляризация, аномалия, уравнение.

КЕНДI АЛТАЙ ЖӘНЕ ҚАЛБА АУМАҚТАРЫНДАҒЫ ХИМИЯЛЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕРДІҢ ТАБИҒИ АССОЦИАЦИЯЛАРЫНЫҢ ӨЗГЕРІСІН ТАБУБұл жұмыста Кендi Алтай және Қалба пайдалы қазбалар борпылдақ шөгiндiлерiнiң

кен орындарының геохимиялық және минералогиялық экспедициялық зерттеулерiнiң нәтижелерi берiлген. Инженерлiк лабораторияда жиналған сынамаларға 70 химиялық



элементке қатысты аналитикалық зерттеулер ICP-MS спектроскопиямен жүргiзiлген. Алынған сандық мәлiметтер түрлi программалар арқылы өңделген және талдау жасалған. Жер бетiнен төмен деңгейдегi химиялық элементтердi болжау жайлы есептiң математикалық моделi және сандық шешу әдiсi жасалған.

Түйін сөздер: геохимия, Қалбы, Алтай, регуляризация, аномалия, теңдеу.

ANOMALIES NATURAL ASSOCIATION OF CHEMICAL ELEMENTS MANIFESTATION OF THE RUDNYI ALTAI AND KALBA REGIONS

This paper presents the results of field research on the chemistry and mineralogy of unconsolidated deposits of mineral deposits the Rudnyi Altai and Kalba. In engineering labo-ratory analyzes performed ICP-MS spectroscopy of the samples for 70 elements. The obtained numerical data were processed and analyzed using software. The mathematical model and numerical method for solving the problem of prediction of the chemical elements at levels below the ground surface.

Key words: geochemistry, Kalba, Altai, regularization, anomaly, equation.

Целью настоящих исследований является получение фундаментальных знаний о закономерностях пространственного распределения химических эле-ментов в пределах Рудного Алтая и Калбы на основе высокоточных аналитиче-ских исследований, ИСП-МС спектроскопии, с параллельным использованием математических методов прогноза с обработкой новейшими программными про-дуктами.

Для достижения поставленной цели выполнены следующие задачи:1 Собран и обобщен имеющийся архивный материал по геохимии рыхлых

отложений, месторождений полезных ископаемых и техногенных объектов Руд-ного Алтая и Калбы [1, 2, 3, 4].

2 Проведено геохимическое картирование по рыхлым отложениям в преде-лах Рудноалтайской, Калба-Нарымской и Западно-Калбинской структурно-ме-таллогенических зон в масштабе 1:500 000 с отбором литохимических проб по вторичным ореолам [5].

3 Проведено аналитическое исследование ICP-MS спектроскопии отобран-ных проб на 70 элементов в лаборатории инженерного профиля «ІРГЕТАС» [6].

4 Осуществлена обработка полученных результатов с выявлением анома-лий химических элементов, проявленных в Рудноалтайском и Калбинском ре-гионах с привязкой их к конкретным геологическим или техногенным объектам [7].

На начальной стадии исследований был осуществлен сбор и обобщение имеющейся информации по геохимии рыхлых отложений, месторождений по-лезных ископаемых и техногенных объектов Рудного Алтая и Калбы, как гео-химически разнопрофильных эталонных регионов с наиболее интенсивно раз-витым горно-добывающим производством. Локализация в пределах данных тер-

Л.Н. ТЕМИРБЕКОВА, Н. ШАХИБАДИНҚЫЗЫ, М.У. ШАМЕТОВ. 1 (69) 2016. С. 120-127 ISSN 1683-1667


риторий множества месторождений полезных ископаемых различного масштаба и формационной принадлежности определяет выбор их как объектов исследова-ния [8].

Вторым этапом исследований явились экспедиционные исследования, в ходе которых было проведено геохимическое картирование по рыхлым отло-жениям в пределах Рудноалтайской, Калба-Нарымской и Западно-Калбинской структурно-металлогенических зон в масштабе 1:500 000 с отбором литохими-ческих проб по вторичным ореолам. В ходе полевых исследований, авторами опробовались почвы из закопуш на глубину до 20 сантиметров по ориентиро-вочной сети 5х5 километров. Отбор проб почв и грунтов проводился в соот-ветствии с ГОСТ 28168. Привязка точек опробования осуществлялась с помо-щью GPS навигатора GARMIN. В итоге было отобрано 777 почвенных проб на обследованной территории площадью свыше 40 тысяч квадратных километров.

Рисунок 1 – Схема опробования по рыхлым отложениям в пределах Калбы, Приирты-шья и Рудного Алтая



В результате была построена (рисунок 1) схема опробования (карта фак-тов), увязанная в единую геоинформационную систему с данными лаборатор-ных исследований.

Математическая модель. Для исследований была выбрана одна из выде-ленных аномалий.

Рассмотрим задачу, когда источник аномалии оценивается плоской моде-лью – интегральным уравнением с ядром Пуассона

min max( ) ( , , ) ( , ) ( , ),

b

a

A z K x y s z y s ds u x y y y y= = ≤ ≤∫ (1)

( , ) ( , ) 0,( , ) ( , ) 0.

z y a z y bz c x z d y

= == =

(2)

где min max min max, , ,a x b x c y d y= = = = .

2 2( , , )( )

hK x y sx s hπ

=− +

.

где ( , )u x y – поле на дневной поверхности ( 0)y = , а ( , )z y s – поле на уровне h ниже поверхности земли, также представляет собой некорректную задачу.

Экспериментальные данные представлены в координатах Гаусса – Крюге-ра (Пулково 1942 г.). Для численного решения переходим к безразмерным коор-динатам 7/10x x= , 7/10y y= , ( , ) ( , ) /100u x y u x y= .

Проведен вычислительный эксперимент для обработки и анализа полу-ченных результатов с выявлением аномалий лития, проявленных в исследуемых регионах.

В качестве входных данных использовалась информация по геохимии и минералогии рыхлых отложений, месторождений полезных ископаемых Рудно-го Алтая и Калбы:

min max min max1, 4500, 1,472612, 0,535822, 0,564762, 0,05x x y y h= = = = = .

Заменим интегральное уравнение суммой по формуле прямоугольников

1( , , ) ( , ) ( , )

n

i j l j l i jl

K x y s z y s s u x y=

∆ =∑ , 1, , 1,i n j m= = . (3)



где max min( ) /s x x n∆ = − .

Уравнение (3) запишем в виде СЛАУ

Az f= (4)

где A – квадратная матрица.

1,1,

{ }il i nl n

A a ==

= , 2 2( )ili l

h sax s hπ

⋅∆=

− +,

Соответственно вектор неизвестных и правая часть

1,{ ( , )}l l nz z y s == , 1,{ ( , )}i i nf u x y == .

Основной особенностью системы (4) являются: а) большая размерность 300 1000n = − , 500 1500m = − , б) сильная разреженность матрицы A и правая

части f , в) плохая обусловленность.

Поэтому согласно [9] для численного решения уравнения (4) используем метод регуляризации М. Лаврентьева

( )E A z fµ + = . (5)

Для численной реализации поставленной задачи используем метод итера-ции Ландвебера

1k k

kz z Az fτ

+ −+ = .

В ходе численного эксперимента были заданы следующие параметры: па-раметр регуляризации М. Лаврентьева 0,5µ = , точность решения 610ε −= , глу-

бина 0,05h = , количество слоев 135n = по оси x и 165m = по оси y , при этом

было получено решение с требуемой точностью ε , количеством итерации 1157 и количеством машинного времени 11,17 сек.



Рисунок 2 – Характер распределения аномалий Na на дневной поверхности, получен-ный с помощью графического редактора Surfer

Рисунок 3 – Характер распределения аномалий Na на глубине h=500 численно реали-зованный методом итерации Ландвебера с регуляризацией Лаврентьева, полученный с помощью графического редактора Surfer



Цифровая поверхность, построенная графическим редактором Surfer ха-рактера распределения аномалий Na на дневной поверхности по данным, кото-рые были собраны в ходе полевых и лабораторных исследований показана на рисунке 2. На рисунке 3 построена цифровая поверхность графическим редакто-ром Surfer характера распределения аномалий Na на глубине h по данным, кото-рые были получены численным методом итерации Ландвебера с регуляризацией Лаврентьева. В таблице 1 указаны некоторые данные, по которым были постро-ены цифровые данные на дневной поверхности и на глубине h.

Построенная математическая модель, алгоритм численного решения по-зволяют по данным участкам спрогнозировать поведение Na на глубину. Это по-зволит определить перспективы установленных аномальных площадей и выде-лить участки первой очереди для проведения геолого-разведочных работ.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Геология СССР. Т. 41. Восточный Казахстан / Под ред. В.П. Нехорошева,

Ш.Е. Есенова. – М.: Недра, 1967. – Ч. 1. – 467 с.; 1974. – Ч. 2. – 396 с.2. Щерба Г.Н. Большой Алтай (геология и металлогения) в 3 книгах / Г.Н. Щерба

[и др.]. – Алматы: Ғылым, 1998. – 2002.3. Дьячков Б.А. Интрузивный магматизм и металлогения Восточной Калбы /

Б.А. Дьячков. – М.: Недра, 1972. – 211 с.4. Гавриленко О.Д. Геохимическое картирование как основа экологического

районирования урбанизированных территорий (на примере Восточного Казахстана) / О.Д. Гавриленко [и др.]. // Тезисы докладов междунар. Симпозиума по прикладной гео-химии Стран СНГ. – М., 1997.

5. Олейникова Г.А. Геоинформационный ресурс анализа нанофракций горных пород / Г.А. Олейникова, Е.Г. Панова // Литосфера. – 2011. – №1. – С. 83-93.

6. Махонина С.А. Геохимическое картирование при поисках и разведке рудных месторождений в Лениногорском рудном районе // Современные информационные тех-нологии в геологоразведочной и горнодобывающей областях: Междунар. науч. конф. / С.А. Махонина [и др.]. – Усть-Каменогорск, 2006. – С. 53-55.

7. Ганженко Г.Д. Геолого-экологическая оценка техногенных ресурсов редко ме-тального производства Восточного Казахстана / Г.Д. Ганженко [и др.] // Отчет о научно-исследовательской работе. – Усть-Каменогорск, 2001.

8. Аристов В.В. Методика геохимических поисков твердых полезных ископае-мых / В.В. Аристов. – М.: Недра, 1984. – 200 с.

9. Кабанихин С.И. Обратные и некорректные задачи / С.И. Кабанихин. – Ново-сибирск: Сибирское научное издательство, 2009. – 457 с.

REFERENCES1. Pod red. V.P. Nehorosheva, Sh.E. Esenova, M. Nekdra. Geologija SSSR. T. 41.

Vostochnyj Kazahstan. 1967. Ch. 1, 467, 1974, Ch. 2. 396 (in Russ).2. Shherba G.N., Bespaev H.A., D’jachkov B.A., Mysnik A.M., Ganzhenko G.D., Sa-



pargaliev E.M., Gavrilenko O.D. i dr., Bol’shoj Altaj. geologija i metallogenija. v 3 knigah. Almaty, Qylym, 1998, 2002 (in Russ).

3. D’jachkov B.A., Intruzivnyj magmatizm i metallogenija Vostochnoj Kalby. M., Ne-dra, 1972, 211 (in Russ).

4. Gavrilenko O.D., Demchenko A.I., Soljanik V.P., Kozlovskij M.K., Geohimicheskoe kartirovanie kak osnova jekologicheskogo rajonirovanija urbanizirovannyh territorij na prim-ere Vostochnogo Kazahstana. Tezisy dokladov mezhdunar. Simpoziuma po prikladnoj geohimii Stran SNG. M., 1997 (in Russ).

5. Olejnikova G.A. , Panova E.G., Geoinformacionnyj resurs analiza nanofrakcij gornyh porod. Litosfera, 2011, 1, 83, 93 (in Russ).

6. Mahonina S.A., Olejnik Ju.F., Gavrilenko O.D., Geohimicheskoe kartirovanie pri poiskah i razvedke rudnyh mestorozhdenij v Leninogorskom rudnom rajone. Sovremennye in-formacionnye tehnologii v geologorazvedochnoj i gornodobyvajushhej oblastjah. Mezhdunar. nauch. konf., g. Ust’-Kamenogorsk, 2006, 53, 55 (in Russ).

7. Ganzhenko G.D., Gavrilenko O.D. i dr., Geologo jekologicheskaja ocenka tehno-gennyh resursov redko metal’nogo proizvodstva Vostochnogo Kazahstana. Otchet o nauchno issledovatel’skoj rabote. Ust’-Kamenogorsk, 2001 (in Russ).

8. Aristov V.V., Metodika geohimicheskih poiskov tverdyh poleznyh iskopaemyh. M. Nedra, 1984, 200 (in Russ).

9. Kabanihin S.I., Obratnye i nekorrektnye zadachi. Sibirskoe nauchnoe izdatel’stvo, Novosibirsk, 2009, 457 (in Russ).

ӘОЖ 37.01:54

М.Ж. ТОҚЫШБАЕВА, Б.С. ТАНТЫБАЕВА


ОҚЫТУДЫҢ МОДУЛЬДІ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ОҚУШЫНЫҢ ХИМИЯ САБАҚТАРЫНДА ТАНЫМДЫЛЫҚ ДЕҢГЕЙІН АРТТЫРУШЫ ҚҰРАЛ РЕТІНДЕ

Мақалада оқушының танымдық деңгейін арттыруда модульді оқыту технологиясы тиімді екендігі айтылған. Модульді оқыту технологиясы 10-сыныпта «Металдар» тарауында құру тәсілі көрсетілген.

Түйін сөздер: модуль, модульді оқыту технологиясы, химия, модульді бағдарлама.

МОДУЛЬНАЯ ТЕХНОЛОГИЯ ОБУЧЕНИЯ КАК СРЕДСТВО РАЗВИТИЯ ПОЗНАВАТЕЛЬНОГО УРОВНЯ УЧЕНИКА НА УРОКАХ ХИМИИ

В данной статье описана эффективность модульной технологии обучения в развитии познавательной деятельности ученика. Указаны технология модульного обучения в 10 классе глава «Металлы» и способ создания.

Ключевые слова: модуль, модульная технология обучения, химия, модульная программа.

М.Ж. ТОҚЫШБАЕВА, Б.С. ТАНТЫБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 127-132 ISSN 1683-1667


MODULE TECHNOLOGY AS A DEVELOPMENT OF THE STUDENTS COGNITIVE LEVEL IN CHEMISTRY

This article is described about efficiency of module technology in developing students cognitive level. It’s demonstrated the methods of creating modules on the theme «Metal».

Keywords: module, module technology of educating, chemistry, modular code.

Елімізде білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы дайындалып, онда білім саласында болып жатқан жаңалықтарды одан әрі жетілдіруге байланысты нақты міндеттер қойылған. Аталған бағдарламада бүгінгі таңда білім берудің мазмұны ерекше мәнге ие болып отырғандығы, оған барынша көңіл бөлу керетігіне мән берілген. Сондай-ақ Қазақстан Республикасында жүріп жатқан қоғамдық қатынастарды бағдарлаудың өзгерістері, қоғам алдындағы өмірдің өзі тудырып отырған жаңа міндеттер барлық дәрежедегі, оның ішінде жоғары білімді мамандар даярлауға бейімделген жоғары мектептегі қазіргі оқытуды ұйымдастырудың мақсаттары мен міндеттерін қайта қарастыруға, жаңадан ойластыруға алып келіп отырғандығы көрсетілген. Демек, аталмыш мемлекеттік бағдарламаны іске асыру барысында өзінің кәсіби міндеттерін өз бетімен шығармашылық тұрғыдан шеше алатын, кәсіби тұлғасы мен қоғамдық маңызын түсінетін және өз іс-әрекетіне жауап беруге кәсіби жағынан қабілетті, қандай да бәсекеге дайын жеке тұлғаны қалыптастыруды қамтамасыз ететін білім берудің тиімді жүйесі құрылуы қажеттігі туындайды. Жоғары мектептен сапалы білім алуға дайындық мектеп қабырғасынан басталатыны белгілі. Ендеше мектепте білім беру жүйесінің ойдағыдай болуы – заман талабынан туындап отырған мәселелердің бірі.

Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Білім берудегі ескі мазмұнның орнына жаңасы келуде. Я.А. Коменскийдің, И. Гербарттың дәстүрлі объект-субъектілі педагогикасының орнын басқасы басты, ол балаға оқу қызметінің субъектісі ретінде, өзін-өзі өзектілендіруге, өзін танытуға және өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылатын дамушы тұлға ретінде бағытталған. Мұндай жағдайда педагогикалық процестің маңызды құрамы оқу ісіндегі субъектілер оқытушы мен оқушының тұлғалық-бағытталған өзара әре - кеті болып табылады. Оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыру және білім, білік, дағдысын қалыптастыру мектеп қабырғасынан бастау алады, яғни пән мұғалімдері оқытуды нәтижелі болатындай әртүрлі белсенді оқыту формалары мен жаңа технологияларды қолдану арқылы ұйымдастыруға көп көңіл бөледі.

Оқушының тұлғалық дамуына бағытталған технологиялардың бірі – модульді оқыту технологиясы екені анық. «Модуль дегеніміз – қандай да бір



жүйенің біршама дербес бір бөлігі» (С.И. Ожегов). Ал «технология» гректің «шеберлік» деген сөзінен шыққан. Модуль – міндетті түрде оқушының білімі мен біліктерін тексеру элементі бар оқу материалының логикалық аяқталған бөлімі. Модульді құрастырған кезде оның мазмұнының байланыстылығы, логикасы, тақырыптардың бір-бірімен өзара байланыстылығы және олардың бір-бірінен даралануы, ажыратылуы, ерекшелігі негізге алынады [1].

Модульді жүйе бойынша сабақтың сапалы, тиімді өтуі күнтізбелік жоспарды құруға байланысты. Күнтізбелік жоспарды жасау мен оқушылардың өз бетінше ізденіп, шығармашылықпен жұмыс істеуіне М.О.Т. өте тиімді. Бұл технологияны қолдану білімді демократияландыруға, ізгілендіруге, оқыту сапасын арттыруға ықпал етеді [4].

Модульдік әдіс химия пәнін сапалы оқыту көзі бола отырып, мұғалім мен оқушының өзара ізгілікті қарым-қатынасы негізінде пәнді сапалы меңгеруде игі ықпалын тигізеді. Модульдің дербестігі мен икемділігі оқушылардың жеке мүмкіндіктерінің дамуына, танымдық белсенділігі мен шығармашылық дербестігінің қалыптасуына мүмкіндік береді. Оқытудың дәстүрлі жүйесінде басты орында оқушыға берілетін білім, білік пен дағдыны меңгерту тұрады, модульді оқыту бұған қоса әрбір оқушының өзін-өзі дамытып, тұлғалық танымын қалыптастыру мақсатын көздейді. Химия пәнін модульдік оқыту – уақыт талабына сай ой-өрісі кең, білімді, білікті және өзіндік жол табу үшін оларға бағдар берерлік ғылыми талдаулар жасауға, іс-әрекетінде шығармашылықпен жұмыс істеуге жетелейді [2].

Модульді оқыту технологиясы – бұрындары жоғары оқу орындарында жүргізілген әдіс. Ал қазіргі уақытта жаңа технологияның дамуына сай мектеп мұғалімдері оқушыларға да жүргізуде.

Модульдік оқу технологиясы – АҚШ пен Батыс Еуропада 1960 жылдары дәстүрлі оқуға балама ретінде ұсынылған білім игеру жүйесі. Бұл технологияның мәні: оқушы модульмен жұмыс орындау барысындағы нақты мақсатқа өз бетінше (не белгілі шамада мұғалім жәрдемімен) жетеді (П. Юцявичене, Т.И. Шамова).

Модуль арқылы оқыту идеясы педагогикаға тек ХХ ғасырдың 60-жылдары енді. Модуль арқылы оқытумен айналысқандар: (С.Н. Постлевейт) оқушының өзіне қолайлы қарқында жұмыс жасауына, нақ өзіне сай оқу тәсілін таңдап алуына мүмкіндік беруге тырысты. Енді біреулері (Я.Л. Клиндштат) студенттердің білімді меңгеру мүмкіншіліктерін өздері анықтауына көмектесуге, үшіншілері (В.Б. Закорюкин. В.И. Панченко, Л.М. Твердин және т.б.) оқытудың қалыптасқан бірліктерінен оқу мазмұнын икемді етіп құру деп пайымдады. Ал И. Прокопенко, П.А. Юцявичене, К. Вазина сияқты ғалымдардың пікірінше модульмен оқыту арқылы болашақ мамандардың кәсіби дайындығын жоғары деңгейге жеткізуге болады.

М.Ж. ТОҚЫШБАЕВА, Б.С. ТАНТЫБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 127-132 ISSN 1683-1667


Оқу

лық,

бе

тіМ

одул

ь құ

рылы

мыМ

одул

ьдің

нө

мірі

Мод

ульд

ің қ

ысқ

аша

оқу

мате

риал

ыУ

ақы

ты

Нұр

ахме

тов

Н.Н

. жән

е т.б

. 71

-73

б.

Кір

іспе

М 1

М

ақса

ты: о

қуш

ыла

рға ж

алпы

мет

алда

р жай

лы бі

лім

қалы

птас

тыру

. С

ілті

лік

мета

лдар

жай

лы с

ипат

тама

бер

у. О

сы б

ілім

ді б

асқа

топ

эл

емен

ттер

ін қ

арас

тырғ

анда

пай

дала

ну.

Нег

ізгі

қар

асты

рыла

тын

сұра

қтар

: 1.

I-II

I топ

тың

негі

згі т

опш

а эл

емен

ттер

і.2.

Нег

ізгі

жән

е қо

сымш

а то

пша

мета

лл а

томд

ары

құр

ылы

сыны

ң ер

екш

елік

тері

?3.

Нег

ізгі

жән

е қо

сымш

а то

пша

мета

лдар

ы т

абиғ

атта

қан

дай

рөл

атқа

рады

?4.

Сіл

тілі

к ме

талд

ар т

абиғ

атта

қан

дай

түрд

е ке

здес

еді?

Ола

рды

ал

у ж

олда

ры.

5. К

алий

мен

нат

рийғ

а са

лыст

ырм

алы

сип

атта

ма б

ерің

дер.

6. С

ілті

лік

мета

лдар

дың

қосы

лыст

ары

қай

да қ

олда

ныла

ды?

45 м

ин

73-8

5 б.

М

2М

ақса

ты:

сілт

ілік

ме

талд

ар

жай

лы

түсі

нік

қалы

птас

тыры

п,

білі

мдер

ін

одан

әр

і ж

етіл

діру

. II

то

пты

ң не

гізг

і то

пша

мета

лдар

ына

ж

алпы

си

патт

ама

беру

. С

ілті

лік

мета

лдар

дың

маңы

зды

қос

ылы

стар

ын

атап

көр

сету

.Н

егіз

гі қ

арас

тыры

латы

н сұ

рақт

ар:

1. С

ілті

лік

мета

лдар

таб

иғат

та қ

анда

й тү

рде

кезд

есед

і?

2. С

ілті

лік

мета

лдар

дың

қосы

лыст

ары

қай

да қ

олда

ныла

ды?

3. I

I то

пты

ң не

гізг

і топ

ша

элем

ентт

ерін

ің а

томд

ары

нан

түзі

лген

ме

талд

ары

ның

физи

калы

қ ж

әне

хими

ялы

қ қа

сиет

тері

. 4.

Кал

ьций

жән

е ма

гний

дің

маңы

зды

қос

ылы

стар

ы.

45 м

ин

Сөй

лесу

М

3М

ақса

ты:

II

топт

ың

негі

згі

топш

а ме

талд

ары

на

сипа

тта-

ма.

Мет

алда

рды

ң ж

алпы

қа

сиет

тері

не

байл

аны

сты

ж

атты

ғу

жұм

ыст

ары

н ж

үргі

зу.

Нег

ізгі

қар

асты

рыла

тын

сұра

қтар

: 1.

II т

опты

ң не

гізг

і топ

ша

мета

лдар

ына

сип

атта

бер

іңіз

.2.

Таб

иғат

та т

арал

уы, қ

осы

лыст

ары

жай

лы а

йты

ңыз.

3. М

ына

айн

алул

арды

жүз

еге

асы

рыңы

з:C

a(O

H) 2→

CaC

O3→

Ca(

HC

O3) 2→

CaC

O3→

CaO

→C

aCl 2

45 м

ин

1-ке

сте

– М

етал

дар

жән

е ол

арды

ң қо

сылы

стар

ы т

арау

ына

арн

алға

н оқ

у мо

дулі

нің

үлгі

сі



Оқу

лық,

бе

тіМ

одул

ь құ

рылы

мыМ

одул

ьдің

нө

мірі

Мод

ульд

ің қ

ысқ

аша

оқу

мате

риал

ыУ

ақы

ты

86-8

9 б.

М

4

Мақ

саты

: ал

юми

нийд

ің

атом

құ

рылы

сы,

физи

калы

қ ж

әне

хими

ялы

қ қа

сиет

тері

ж

айлы

тү

сіні

к қа

лыпт

асты

ру.

Өтк

ен

тақы

рыпт

ар б

ойы

нша

хими

ялы

қ ди

ктан

т. Н

егіз

гі қ

арас

ыты

рыла

тын

сұра

қтар

: 1.

Мет

алл

алю

мини

йді т

ұрмы

ста

жән

е те

хник

ада

қолд

ану,

оны

ң қа

ндай

физ

икал

ық

қаси

етте

ріне

нег

іздел

ген?

2.

Нел

ікте

н сі

лті

еріт

інді

лері

н ал

юми

ний

ыды

ста

сақт

ауға

бо

лмай

ды?

3. А

люми

ний,

алю

мини

й ок

сиді

нің

жән

е алю

мини

й ги

дрок

сиді

нің

екід

айлы

қас

иетт

ерін

көр

сете

тін

хими

ялы

қ ре

акци

я те

ңдеу

лері

н ж

азы

ңдар

.

45 м

ин

89-9

3 б.

М

5М

ақса

ты:

темі

рдің

ато

м құ

рылы

сы,

қаси

етте

рі ж

әне

маңы

зды

қо

сылы

стар

ы, т

абиғ

атта

тар

алуы

жай

лы т

үсін

ік қ

алы

птас

тыры

п,

білі

мді ж

етіл

діру

. Н

егіз

гі қ

арас

тыра

тын

сұра

қтар

:1.

Қар

апай

ым

темі

р за

тына

сип

атта

ма б

ерің

із.

2. Ф

изик

алы

қ ж

әне

хими

ялы

қ қа

сетт

ерін

е си

патт

а бе

ріңі

з.3.

Мы

на а

йнал

ымд

ы ж

үзег

е ас

ыры

ңыз:

Fe

→Fe

Cl 2→

Fe(O

H) 2→

FeO

↓ FeC

l 3→Fe

(OH

) 3→Fe

2O3

45 м

ин

93-9

6 б.

М

6М

ақса

ты: м

етал

лург

ия ж

айлы

түсі

нік қ

алы

птас

тыру

. Мет

алда

рды

ң ал

у әд

істе

р тү

сінд

іру.

Нег

ізгі

қар

асты

рыла

тын

сұра

қтар

:1.

Мет

алда

рды

алу

дың

қанд

ай ә

діст

ері ө

ндір

істе

қол

даны

лады

? О

лард

ың

бір-

бірі

нен

айы

рмаш

ылы

ғы н

еде?

2. Қ

анда

й ме

талд

арды

сир

ек м

етал

дар

деп

атай

ды?

3. Қ

азақ

стан

ның

мета

ллур

гия

өнер

кәсі

бі м

етал

дард

ы қ

анда

й әд

істе

рмен

өнд

іред

і?

45 м

ин

Қор

ыты

нды

М

7М

ақса

ты:

бейм

етал

дар

жән

е ол

арды

ң қо

сылы

стар

ы

тара

уы

бойы

нша

білі

мдер

ін

бекі

ту.

Оқу

шы

лард

ың

шы

ғарм

ашы

лық

жұм

ыст

ары

н қо

рғау

жән

е ба

ғала

у.

45 м

ин

1-ке

стен

ің ж

алға

сыМ.Ж. ТОҚЫШБАЕВА, Б.С. ТАНТЫБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 127-132 ISSN 1683-1667


Модульдік оқыту технологиясының міндетті шарттарының бірі – оқытуды ойын түрінде және түрлі белсенді оқыту формалары арқылы ұйымдастыру. Бүгінгі таңда ойын оқыту үрдісінің тиімді тәсілдерінің бірі деп есептеледі. Ол сабақта табиғи тілдік қатынас жағдайын құруға әсер етеді, оқушыларды оқу үрдісіне белсенді қатысуға еріксіз тартады, ынталандырады, пәнге деген қызығушылығын тудырады [3].

Модульді технология төмендегідей мүмкіндік береді: оқушының іс-әрекетті атқару кезіндегі қызығушылығы арттырылады, бұл мақсат пен міндетті толық көрсетіп, оған жету жолының маңыздылығын көрсетеді. Модульді технология идеясы, оны оқу үрдісіне енгізу оқушылардың оқу материалын өздіктерінен игеруіне мүмкіндік туғызады. Үрдістің технологиялылығы берілген материалдың мазмұнын модуль нәтижесінде меңгеру арқылы оқушылардың дербестік деңгейі артатындығымен түсіндіріледі. Модульді технологияны 10-сынып химиясын оқытуда енгізудің бірінші кезеңі модульдік бағдарламаны құруға әкелді. Ол «Металдар және олардың қосылыстары» тарауына құрылды.

Модульді бағдарламаны құру М.М. Жанпейісованың модульдік оқыту технологиясы негізінде жүзеге асырылды. Оқытудың осындай дәстүрлі емес технологиясын қолдану оқушының ауызекі сөйлеу дағдысын, ауызша және жазбаша сауаттылығын, өз бетімен жұмыс жасау іс-әрекеттерінің нәтижесін көру, шығармашылық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік береді. Модульді бағдарлама бойынша оқушылардың білім деңгейі рейтингті бақылау формасы арқылы жүзеге асырылады. Ол үшін әр оқушы үшін бақылау парағы құрылып, әр сабақтың алдында таратылып беріледі. Осы параққа оқушы жиналған ұпай негізінде өз өзіне баға қояды.


1. Қамзина М. Модульдік оқыту технологиясы / М. Қамзина // Тәрбие құралы. – 2005. – №4.

2. Искакова Р. Жаңа технологияны пайдалану әдістері // Р. Искакова, З. Ерназарова. – Қызылорда. – 2004.

3. Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде / М.М. Жанпейісова. – Алматы, 2006.

4. Химия. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық // Н. Нұрахметов, Қ. Бекішев, Н. Заграничная. – Алматы: Мектеп, 2010.

REFERENCES1. Qamzina M., Modul’dik oqytu tehnologijasy. Tarbie quraly. 2005, 4 (in Kaz).2. Ickakova R., Ernazarova Z., Zhana tehnologijany paidalanu adisteri. Qyzylorda,

2004 (in Kaz). 3. Zhanpejisova M.M., Modul’dik oqytu tehnologijasy oqushyny damytu quraly retin-

de. Almaty. 2006 (in Kaz). 4. Nurahmetov N, Bekishev Q., Zagranichnaij N., Himija. Zhalpy bilim beretin mek-

teptin qogamdyq gumanitarlyq bagytyndagy 10 synybyna arnalgan oqulyq. Almaty, Mektep baspasy, 2010 (in Kaz).



ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРОБщЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ

SOCIAL SCIENCES AND HUMANITIES

ӘОЖ 811.512.122’ 373.21

Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, С. ҚАНАШЕВА


ТУЫНДЫ ТҰЛҒАЛЫ ҚАЗАҚ ЕСІМДЕРІ

Қазақ халқының дәстүрлі есімдері, олардың жасалу амал-тәсілдері және мән-мағынасы мақаланың негізгі зерттеу нысаны болып табылады.

Түйін сөздер: қазақ есімдері, антропоним, туынды тұлға, сөзжасам амалдары.

СТРУКТУРА ПРОИЗВОДНЫХ КАЗАХСКИХ ИМЕНОбъектом исследования являются традиционные имена собственные казахского

народа, способы их оформления и их семантика.Ключевые слова: имена собственные, производный антропоним, способы

словообразования, семантика.

STRUCTURE OF DERIVATIVES KAZAKH NAMESThe object of research is the traditional proper names of the Kazakh people, the ways of

their registration and their semantics. Keywords: proper names derived anthroponym, ways of word formation, semantics.

Тіл білімінде жалпы және жалқы есімдерге біршама анықтамалар берілген [1, 139]. Мысалы, Суперанская А.В. «Общая теория имени собственного» еңбегінде: «Жалқы есім – жеке адамның есімін, заттың, жер-судың, тағы басқаның атауын білдіретін есім сөздер тобы. Жалқы есімге кісі есімдері (антропонимдер), жер-су атаулары (топонимдер), ру, тайпа, халық аттары (этнонимдер), әулие, әнбие, пайғамбар есімдер (теонимдер), үй хайуанаттарына қойылған есімдер (зоонимдер), жұлдыздар мен ғарыштық нысандар атаулары (космонимдер), өсімдіктерге қойылған жеке атаулар (фитонимдер), тарихи оқиға атаулары (хронимдер), материалдық мәдениет нысандарының атаулары

133


(хрементонимдер), тағы басқа жатады деп көрсеткен [2].Қазақ тілтанымында зат есімдер семантикалық сипаты жағынан жалпы

есім және жалқы есім деп аталатын негізгі екі топқа бөлінеді. Жалпы есім деп бір-біріне ұқсас нәрселер мен құбылыстардың, жан-жануарлардың жалпылама атаушы, ортақ атауы ретінде жұмсалатын сөздерді атайды да, жалқы есім деп жеке адамдарға, дүниедегі жеке заттар мен құбылыстарға атауыш болып келетін сөздерді айтады. Дерексіз ұғымды, жиынтық ұғымды білдіретін зат есімдердің дені де жалпы есімдер. Қазақ тілінде жалқы есімдердің төмендегідей топтары анықталған:

1 Кісінің аты-жөні мен лақап аты: Мұқтар, Ғабит, Әлия, Мәншүк, Жаяу Мұса, Балуан Шолақ (шын аты – Нұрмағамбет), Алдар Көсе, Қожанасыр.

2 Географиялық атаулар мен әкімшілік-аумақтық атаулар, кәсіпорындар мен мекемелердің, қоғамдық ұйымдардың аттары: Ұлытау, Торғай, Маңғыстау, Сарыарқа, Терісаққан, Сыр, Қарқаралы, Шымкент, «Қайрат» (футбол командасының аты).

3 Әдебиет, өнер және ғылым шығармаларының аты: «Абай жолы», «Ер Тарғын», «Елім-ай», «Саржайлау», «Қыз Жібек», «Ақ желкен».

4 Аспан, ғарыш әлеміндегі денелердің жеке аты (астрономиялық атаулар): Ай, Күн,Үркен, Жетіқарақшы, Ақбозат.

5 Тарихи оқиғалардың аты: Ақтабан шұбырынды (1723 жылғы оқиға), Ұлы Отан соғысы (1941-1945 жылдардағы оқиға).

6 Сәйгүлікке, аңға түсетін құсқа, құмай тазыға қойылған аттар: Тайбурыл, Құлагер, Көкжендет, Бөрібасар.

Қай тілді алсақ та оның лексикалық жүйесінің дамуы барысында жалпы есімге тән сөздердің жалқы есімге, керісінше, жалқы есімге тән сөздердің жалпы есімге ауысу әрекеті болмай тұрмайды. Әңгіме болып отырған сөздердің екі тобының бірінен-біріне ауыс-түйіс айтылып жүрген сөздердің қазақ тілінде талайы бар. Мысалы, әйел адамдардың аты ретінде жиі естілетін Өрік, Мейіз, Алма, Алуа, Бота, Бәтес, Жібек, Гауһар, Маржан сияқты сөздер мен ер адамның аты ретінде жиі естілетін Қозы, Бүркіт, Көбей, Арыстан, Әмір, Темір, Сұлтан, Сайлау, Тілек, Жеңіс сияқты сөздердің басында жалпы есім болғанын әрқайсымыз жақсы білеміз. Сол тәрізді ел арасында сараңдықтың, қаталдықтың белгісі ретінде айтылатын Қарабай, Қарынбай, Шығайбай, батырлық ұғымдағы Қаһарман, жүйріктіктің символы Дүлдүл сөздерінің басында жалқы есім болғаны мәлім. Осы тұрғыдан алғанда жалқы есім қатарына жататын сөздер мен жалпы есім қатарына жататын сөздердің өзара бір-біріне ауысып отыру себебін тілдегі омонимдер пайда болуының бір жолы деп қарауға болады. Мысалы, мақпал (түгі майда барқыт) – Мақпал (қыздың аты, әннің аты), алтын (металл) – Алтын (әйел аты), қайрат (күш-қуат), Қайрат (ер адамның аты, футбол командасының

ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР


аты), кеңес (ақылдасу, пікірлесу), Кеңес (ер адамның аты) [3].Біздің зерттеу нысанымыз – туынды тұлғалы қазақ есімдері.Қосымшалы тілдерде синтетикалық тәсіл туынды сөз жасауда негізгі

тәсілдер тобына кіреді. Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі қосымшалы тілдер болғандықтан, синтетикалық тәсіл біздің тілімізде туынды сөз жасауда үлкен қызмет атқарады [4]. Синтеткалық тәсіл арқылы туынды сөз жасаудың тілде қалыптасқан өзіндік жолы бар. Бұл тәсіл арқылы туынды сөз жасау үшін оған екі тілдік бірліктің қатысуы керек:

– лексикалық мағыналы сөз;– сөзжасамдық жұрнақ.Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасауға қатысатын бұл тілдік

бірліктердің әрқайсысының өзінің атқаратын қызметі бар. Лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасына арқау болады, сондықтан да туынды сөз жасауға лексикалы мағыналы сөздер ғана қатысады. Мысалы, жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сияқты туынды сөздердің жаңа мағынасы жүлде, ақ, ақыл, бәле сөздерінің негізінде жасалған, сондықтан олар негіз сөздер деп аталады. Осы негіз сөздердің мағынасы мен туынды жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сөздерінің мағынасы байланысты.

Туынды сөз жасауға қатысатын лексикалық бірліктерге қойылатын негізгі талап – оның лексикалық мағынасы болуы. Ал оның тұлғасы мен құрамына ешбір шек қойылмайды, сондықтан туынды сөздің негіз сөзінің қызметін негізгі түбір сөз де, біріккен сөз де, қысқарған сөз де атқара береді. Мысалы, көгер, түндік, айлық деген туынды сөздерге негізгі түбір сөз негіз болған. Ал егінші, білімпаз, өнімсіз, сәнқойлық дегендерге егін, өнім, білім, сәнқой деген туынды түбірлер негіз болған. Осы туынды сөздердің бәрінде негіз сөз қызметін түрлі құрамды, түрлі тұлғалы сөздер атқарған. Бірақ олардың бәрі де – лексикалық мағыналы сөздер, яғни туынды сөздерге лексикалық мағыналы сөздер негіз болады, онсыз синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасалмайды. Сонымен сөзжасамдық мағынаны негіз сөз бен туынды түбірдің мағына байланыстылығы арқылы ажыратуға болады.

Туынды түбір сөз бен негіз сөздің мағына байланыстылығы, әсіресе, сөзжасамдық ұяда анық көрінеді. Сөзжасамдық ұяға бір негізгі түбірден өрбіген толып жатқан туынды түбірлер жатады. Мысалы, «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты 1989 жылғы монографияда бас сөзінен (есім, етістік мағынасындағы) 137 туынды түбір жасалғаны келтірілген [3]. Осы туынды түбірлердің бәрінің мағынасы бас сөзімен байланысты.

Синтетикалық тәсілдегі екінші тұлға, екінші тілдік бірлік – сөзжасамдық жұрнақ. Синтетикалық сөзжасамда жұрнақ негізгі мүше болып саналады, оның қатысынсыз синтетикалық тәсіл арқылы ешбір туынды түбір жасалмайды.

Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, С. ҚАНАШЕВА. 1 (69) 2016. Б. 133-141 ISSN 1683-1667


Мысалы, байпақ+шаң, сыр+лы, түн+ек, шүкір+лік, әсем+паз. Туынды түбір жасаушы жұрнақтың да атқаратын өзіндік қызметі бар. Оның негізгі қызметі – туынды лексикалық мағына жасау. Мысалы, ойыншық туынды түбірін жасаған – шық жұрнағы ойын, негіз сөзінен басқа лексикалық мағына, яғни ойынға керек ойнайтын заттың атын жасаған. Сонда, мұндағы ойын сөзінің лексикалық мағынасы мен ойыншық туынды түбірінің лексикалық мағынасы екі басқа.

Сипатталған тәсіл арқылы қазақ антропонимдері де жасалады. Олардың құрамынан түрлі қосымшаларды көруге болады. Мысалы, Жарық, Ұлтай,Ұлдай, Тұрсын, Тоқтар, Өлмес, Өтеген, Қалсын, Төленді, Дәмелі, Жаңыл, Ырымтай, Жүрсін, Сырым, Кенжетай, Тойған, Назым, Есім, Арайлым, Жеңіс, Гүлім, Гүлден, Тастан, Ерден, Ерсін, Есендік, Естай, Амандық, Батырша, Асылым, Нұрым, Ыбыраш, Тайлақ, Жаңбыршы, Арайлы, Аяулы, Бүркітші, Қанаш, Жақсылық, Төленген, Дөнентай, Құлыншақ, Жылқышы, Асылдан, Айдай, Аймен, Шаттық, Айбарлы, Талаптан, Арулан, Берген, Ерлес, Тілектес, Жарқын, Тілеген, Аңсаған, Адасқан, Сайлан. Келтірілген антропонимдердің құрамында негіз түбірге қосылған түрлі қосымшаларды байқауға болады. Оларды біз екі топқа бөлдік. Бірінші топқа жаңа мағына қосатын жұрнақтарды жатқыздық та, екінші топқа сөздің сыртқы пішінін өзгертсе де жаңа лексикалық мағына қоспайтын қосымшаларды жатқыздық. Мысалы, Жең+іс, Есен+дік, Арай+лы, Тұр+сын, Қуан+дық, Қайыр+ды, Айбар+лы, Талап+тан, Батыр+лан, Тілек+тес, Оңда+сын, Аңса+ған, Сақт+ар, Сағын+дық, Өте+ген. Келтірілген мысалдарда жаңа лексикалық мағына беретін жұрнақтар көрсетілді. Туындаған сөздер морфологиялық тұрғыдан түрлі сөз таптарына жатады. Мысалы, зат есімге – Жақсылық, Амандық, Есендік, Жылқышы, Шаттық. Сын есімге – Арайлы, Дәмелі, Ұлдай, Айбарлы, Аяулы. Етістік формасындағы есімдер – Өтеген, Төлеген, Жарасқан, Жаса, Гүлден, Жүрсін, Жадыра, Берген, Қайырған, Аңсаған, Қуандық, Жалғас, Сұраған, Тұрсын, Қайырды. Алайда келтірілген туынды сөздердің негізі қызметі – атау, антропоним, кісі есімі болу. Екінші топтағы қосымшалар түрлі реңк беріп грамматикалық мағына қосады. Мысалы, Наз+ым, Гүл+ім, Ай+ым, Ес+ім, Нұр+ым, Қуат+ым, Әл+ім деген есімдер құрамында 1-ші жақтағы тәуелдік жалғауды көреміз. Келесі мысалдар құрамында – Тастан, Елден, Ерден, Жақсыдан, Асылдан, Қиялдан – шығыс септіктің жалғауын көреміз. Кенжетай, Мырзатай, Айнаш, Нұраш, Димаш, Айташ, Жұмаш, Қанаш, Серкеш, Дәмеш антропонимдерінің құрамында кішірейту, еркелету мағынасын үстеп тұрған қосымшаларды байқаймыз.

Аналитикалық тәсіл – тілімізде көне замандардан келе жатқан, тілімізді көптеген күрделі сөздермен толықтырған өнімді тәсіл. Бұл тәсіл басқа тілдердің сөзжасамында кең орын алатын, кең тараған тәсіл. Оны дүниежүзі тілдерінің сөзжасамына ортақ тәсіл деуге де болады. Өйткені ол түрлі жүйелі тілдерде



қолданыла береді. Алайда оның сөзжасамдық қызметі барлық тілдерде бірдей емес [5]. Мысалы, жапон, қытай тілдерінің сөзжасам жүйесінде аналитикалық тәсіл негізгі тәсіл қызметін атқарады. Қосымшалы тілдерде ол басқа тәсілдер қатарынан орын алады, бірақ бұл аналитикалық тәсілдің қызметі ондай тілдерде өнімсіз дегенді білдірмейді. Мысалы, неміс, ағылшын, орыс тілдерінде, түркі туыстас тілдерде сөзжасамның аналитикалық тәсілі өте кең түрде қолданылады. Аналитикалық тәсілде екі (я онан да көп) сөз бір-бірімен тіркесіп, жаңа лексикалық мағыналы сөз жасайды. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған сөз күрделі сөз деп аталады. Мысалы, өнеркәсіп, шекара, ортан жілік, аққу, темір жол, қызыл ала, алпыс бес тағы басқа. Мұндағы шекара – орынның аты, өнеркәсіп – заттың аты, аққу – құстың бір түрінің аты, ортан жілік – бір мүшенің аты, алпыс бес – санның аты, темір жол – пойыз жүретін жолдың аты, қызыл ала – түстің аты. Келтірілген аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі сөздердің бәрі екі лексема арқылы жасалған, бірақ күрделі сөзде олардың әрқайсысы өзінің жеке тұрғандағы мәнін сақтамай, біртұтас мәнге көшкен. Ол келтірілген мысалдардан анық көрініп тұр. Қазақ тілінде синтаксистік (аналитикалық) тәсіл жиі қолданылатын, өнімді тәсіл болуымен бірге, оның іштей бірнеше түрі бар: 1) сөзқосым (біріккен туындылар), 2) қосарлау (қосарлы қос сөздер), 3) тіркестіру (тіркесті күрделі туындылар), 4) қысқарту (қысқартылған күрделі атаулар, қысқарымдар) [6].

Аналитикалық тәсілдің сөзқосым түрі қазақ тілінде екі я онан да көп сөздің біртұтас дыбыстық құрамға кірігіп, бір лексикалық мағына беріп, бір ұғымды білдіріп, бір екпінмен айтылып, бір лексикалық бірлік, яғни бір сөз жасайды. Сонда сөзқосым тәсілі арқылы құрамындағы сыңарлардан басқа дербес сөз жасалады.

Қазақ тіліндегі сөзқосым тәсілінде сөз бен сөзді байланыстыратын ешқандай морфема жоқ. Қырықбуын, тайбурыл, аққу сияқты сөзқосым тәсілі арқылы жасалған сөздердің құрамындағы сыңарлар бір-бірімен еш дәнекерсіз мағына, дыбыстық құрам жағынан жымдасқан. Сөзқосым тәсілі арқылы жасалған туынды сөздер біріккен (кіріккен) сөздер деп аталады. Біріктіру тәсілі арқылы жасалған сөздердің ішкі сыңарларының әрқайсысы өздерінің жеке тұрғандағы дыбыстық құрамын толық сақтайды: қолбасы, оттегі, таусағыз, бақталас, қаракөз, қасқыртаңдай, бойтұмар, көлбақа, көрқап, көртышқан тағы басқа. Кіріктіру тәсілі арқылы жасалған сөздердің құрамындағы сыңарлар дербес қолданғандағы дыбыстық құрамын толық сақталмай, олар біртұтас жымдасқан дыбыстық құрамға көшеді. Мысалы, білек+жүзік= білезік, тұрып+кел=түрегел, алып+бер =әпер, табан+тұрық =табалдырық, күннің+ жүзі =күндіз.

Қазіргі тілімізде қосарлау тәсілі арқылы жасалған сөздер қос сөздер деп аталады. Тіліміз қос сөздерге өте бай. Мысалы, ата-ана, туған-туысқан, ыдыс-аяқ, азық-түлік, ине-жіп, ойын-той, көңіл күй, жақсы-жаман сияқты күнделік



өмірде қашаннан қолданылып келе жатқан қос сөздерден бастап, сән-салтанат, ән-күй, әділет-парасат, бақ-дәулет, билеп-төстеу, бұйрық-нарық, дәрі-дәрмек, билік-саясат сияқты қоғамдық мәндегі қос сөздермен тіліміз үнемі толығуда [7].

Қосарлау тәсілінің тілде қалыптасқан өз заңдылығы бар. Қосарлау тәсілі арқылы қос сөз жасауда оның сыңарлары кез келген сөзден бола алмайды. Қосарлау тәсілі арқылы қос сөз жасау үшін оның сыңарлары бір сөз табынан ғана болуы – міндетті шарт. Мысалы, бау-бақша, қыз-келіншек, ата-ене, аяқ-табақ, өнеге-үлгі, ілім-білім сияқты қос сөздердің сыңарлары зат есімнен жасалған; жақсы-жаман, ұзынды-қысқалы, үлкенді-кішілі сөздерінің сыңарлары сын есімнен; алты-жеті, он-он бес, жиырма-отыз, жүз-елу сөздерінің сыңарлары сан есімнен; келіп-кетіп, айтып-айтпай, өніп-өсіп сөздерінің сыңарлары етістіктерінен жасалған. Сонымен бірге қосарлау тәсілі арқылы жасалатын қос сөздердің сыңарлары мағыналас сөздерден жиі құрастырылады. Мысалы, сауыт-сайман, бақ-дәулет, туған-туысқан, ойнап-күліп, береке-бірлік, үлгі- өнеге, өң-түс, ақыл-өсиет, ой-өріс [8].

Аналитикалық тәсілдің тіркестіру түрі де өте өнімді. Тіркестіру тәсілінде күрделі сөз екі дербес сөзден жасалады. Тіркестіру тәсілі арқылы жасалған күрделі сөздердің сыңарлары тілде бөлек жазылып қалыптасқан. Олар тіркесті күрделі сөздердің сыңарлары емле бойынша бөлек жазылып қалыптасқанымен сыңарлары мағына дербестігін жоғалтып, біртұтас мағынаны білдіреді. Мысалы, қызыл ала – заттың өзінше бір түсі, ол түс біртектес емес, қызыл мен басқа түс араласқан түс, сондықтан ол қызыл ала аталған. Тоқпақ жілік – жіліктің бір түрінің аты, суық торғай – торғайдың бір түрінің аты, су жылан – жыланның суда жүретін түрінің аты, елу бес, алты мың отыз бес, қырық алты деген күрделі сөздер үш түрлі санның аттары.

Тіркестіру арқылы жасалған күрделі сөздердің жоғарыдағы мысалдарда құрамдары түрлі болғанына қарамастан, олардың әрқайсысы бір ғана лексикалық мағына беріп, бір сөз болып саналады, бір сөздің қызметін атқарады: қайын-жұрт, азу тіс, мүшел жас, ғарыш айлағы, жер жүзі, жер серігі, ауыз, ас үй, азат жол, жеті ата, шыбын жан, асық жілік, жұмыр жер, ауыз қуысы, ауыз әдебиеті, күре тамыр. Басқа тілдерде мұндай біртұтас мағыналы аталымдар бірге жазылады.

Қысқарту тәсілі бұрын қазақ тілінде кісі аттарымен байланысты ғана қолданылған. Кісі аттарын қысқарту – дүниежүзі тілдерінде бар әдіс. Бұл әдіс тілімізде қазір де өнімді. Мысалы, Ахмет Байтұрсынұлы өз кезінде Ақан аталған, оны бүкіл қазақ халқының бәрі Байтұрсынов деп түсінген. Қазір Жұмеке, Асеке, Қанеке сияқты қысқартулармен қатар Нұраға, Сераға сияқты қысқартулар қолданыста жиі кездеседі. Қазір осы үлгі тарай бастады.

Ал күрделі атауларды қысқартып қолдануды кеңес дәуірі кезінде тілімізде орыс тілінің үлгісі қолданылады. Бұл да қазір қолданыста.



Мысалы, ШҚО, ШҚМУ, ТМД, ООС, ҰБТ, ІІМ, ҚТТС, АХАТ, МАИ, Еуроодақ, Мемтерминком, Мемкірісмин, геосаясат, басбух, медбике, биоотын, меммүлік, биоөріс, Мемжерком, Қазақбаспасөз. Кейбір жаңадан құрастырылып жатқан қысқарымдарды таратып бергенді жөн көрдік: ЕАЭО – Еуразиялық Экономикалық Одақ, АӨСШК – Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес; ТРМКД – Техникалық реттеу және метрология комитетінің департаменті; БААТЖ – Бірыңғай автоматтандырылған ақпараттық-талдау жүйесі; ҮИИДМБ – үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасы; ҰҚШҰ-ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы; ЭЫДҰ-экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы [9].

Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған қазақ есімдері өте жиі кездеседі, қазақ антропонимдер саласы үшін бұл өте өнімді тәсіл. Мысалы, Тілеуберген, Тілеуқабыл, Сатыпалды, Ошақбай, Тәңірберген, Тұрсынгүл, Ұлжан, Ұлмекен, Ұлболсын, Ұлтуған, Ұлбала, Орынбасар, Өмірұзақ, Меңдігүл, Қойшыбай, Жанұзақ, Мыңжасар, Кенжегүл, Қарақат, Ботакөз, Сайлаубек, Жеңісгүл, Байбол, Айгүл, Көпжасар, Есжан, Жетібай, Сегізбай, Тасболат, Бектемір, Ерболат, Батырбек, Асылхан, Ханкелді, Жақсыкелді, Аманкелді, Иманғали, Дінмұхаммед, Ырғызбай, Айсауле, Айсұлу, Айтуған, Айжан, Сұлушаш, Теңгебике, Ақмарал, Қарлығаш, Айгерім, Жылқыайдар, Қорабай, Ақерке, Айкүміс, Теміртас, Майгүл, Гүлнұр, Нұргүл, Жайнагүл, Ақгүл, Күнтуар, Ержан, Асылжан, Арғынғазы, Ақжол, Ақбілек, Ақжігіт, Тілепалды, Құмарғазы, Нұржан, Жандос, Досжан, Мейрамхан, Назарбек, Арухан, Боранбай, Еркінбек, Серікбол, Балқадиша, Бейбітгүл, Айнұр, Бақытжан, Назерке, Алмагүл, Аружан, Еркежан, Төрекелді, Назгүл, Еламан, Бердібек, Құлмұхаммет, Байтұрсын, Елубай, Найманбай, Керейхан, Қоразбай, Аяужан, Сәтбай, Санагүл, Сапарғали, Гүлжауһар, Данагүл, Қуанышбек.

Құрамына қарай бұл есімдер түрлі әдіспен жасалған. Мысалы, зат есім+зат есім үлгісіндегі антропонимдер: Ел+жан, Ес+дәулет, Ел+нұр, Ата+мұрат, Жеңіс+гүл, Бал+шекер, Ырым+гүл, Ай+күміс, Балта+бек, Ер+қанат, Нұр+жан, Ер+сұлтан, Сана+гүл, Ер+қайрат, Аяз+бай, Шөміш+бай, Арыстан+бек, Төре+хан, Ай+сәуле, Гүл+нұр, Ай+жан, Ұл+бала, Жан+нұр.

Сын есім+зат есім үлгідегі кісі аттары: Асыл+жан, Әсем+гүл, Таза+гүл,Әділ+бек, Ерік+жан, Қара+тай, Қара+қат, Қара+шаш, Сұлу+шаш, Қара+көз, Ақ+ниет, Мөлдір+гүл, Бай+қадам, Меңді+гүл, Нұрлы+таң, Мұңсыз+бай, Ақ+марал, Ақ+бота, Майлы+бай, Ақ+тілек, Ерке+гүл, Нағыз+бай, Ару+жан, Ерке+жан, Тоқ+жан, Жас+ұлан.

Сан есім+зат есім үлгідегі антропонимдер: Жүз+бай, Қырық+бай, Елу+бек, Алпыс+бек, Тоқсан+хан, Мың+бай, Бір+жан, Жеті+бай, Көп+бай.

Бұл үлгідегі екінші сыңар етістік формасында да бола алады: Көп+жасар, Көп+болсын, Мың+жасар.



Етістік үлгісіндегі қазақ есімдері: Тұрсын+бек, Тұрсын+гүл, Жайна+гүл, Аман+келді, Бай+тұрсын, Сатып+алды, Тілеп+алды, Мал+тусын, Төлеп+берген, Мал+табар, Тай+бағар, Аяп+берген, Тоқта+гүл, Берді+құл, Берді+бек.

Жай сөйлем (бастауыш+баяндауыш) түріндегі есімдер: Рақым+берді, Күн+туар, Ай+берген, Төре+келді, Хан+келді, Алла+берген, Құдай+берген, Бақ+берген, Тәңір+берген, Бейбіт+келді, Күн+туар, Жеңіс+келді, Тілеу+берген, Бақыт+келді, Жақсы+келді, Жұма+келді, Нұр+берген, Мырза+берген, Төре+келді.

Зат есім+етістік формасындағы есімдер: Ұл+бер, Ұл+болсын, Ұл+туған, Ел+сүйер, Ұл+туар, Ұл+ту, Ұл+жалғас, Ұл+табар, Ұл+берген, Ұл+тусын, Ұл+бол, Нұр+бол, Тілеу+берген.

Сыңарлары кірігіп кеткен есімдер де байқалады: Қара ала құс=Қарлығаш, Әй! Керемет =Әйгерім, Ұл ма екен?=Ұлмекен, Гүлдей атып өмір сүр = Гүлат, Елу жылда ел жаңа =Жаңа ел (Жанел).

Сонымен, туынды тұлғалы қазақ есімдерінің жасалу жолдары мен қалыптасу заңдылығы анық байқалады да еш күмән туғызбайды.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ1. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі / А. Ысқақов. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 384 б.2. Суперанская А.В. Общая теория имени собственного / А.В. Суперанская. – М.:

Наука, 1973. – С. 346.3. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөжасам, морфология, синтаксис. – Астана,

2002. – Б. 204, 445.4. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты / С. Исаев. –

Алматы: Рауан, 1998. – Б. 260.5. Ахметжанова Ф.Р. Қазақ және орыс тілдеріндегі сөзқосым. 2-і басылым /

Ф.Р. Ахметжанова, В.А. Кудрявцева. – Өскемен: Кенді Алтай, 2007. – Б. 9.6. Ахметжанова Ф.Р. Сәрсен Аманжолов және термин шығармашылықтың кейбір

мәселелері: монография / Ф.Р. Ахметжанова. – Өскемен: С. Аманжолов атындағы ШҚМУ «Берел» баспасы, 2014. – Б. 86.

7. Қайдар Ә. Қазақ тілінегі қос сөздер: зерттеу және сөздік / Ә. Қайдар. – Алматы: Сардар, 2013. – 456 б.

8. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989. – Б. 93.9. Ахметжанова Ф.Р. Аудармадағы мәдениеттанымдық құндылықтар және

күрделі құрылымдардың тәржімалау амалдары / Ф.Р. Ахметжанова, Е.М. Бекбосынова // Шығыстың аймақтық хабаршысы. – 2014. – №4. – Б. 74, 143-150.

REFERENCES1. Yskakov A., Qazіrgі qazaq tіlі. Almaty. Ana tіlі, 1991, 384 (in Kaz).2. Superanskaja A.V., Obshhaja teorija imeni sobstvennogo. M. Nauka, 1973, 346 (in

Kaz).3. Qazaq grammatikasy. Fonetika, sozhasam, morfologija, sintaksis. Astana, 2002, 204,



445 (in Kaz).4. Isaev S., Qazіrgі qazaq tіlіndegі sozderdіn grammatikalyk sipaty. Almaty, Rauan,

1998, 260 (in Kaz). 5. Ahmetzhanova F.R., Kudrjavceva V.A., Qazaq zhane orys tіlderіndegі sozqosym.2і

basylym. Oskemen, Kendі Altaj, 2007, 9 (in Kaz).6. Ahmetzhanova F.R., Sarsen Amanzholov zhane termin shyqarmashylyqtyn kejbіr

maselelerі. monografija. Oskemen. S. Amanzholov atyndagy ShQMU Berel baspasy, 2014, 86 (in Kaz).

7. Qajdar A., Qazaq tіlіnegі qos sozder. zertteu zhane sozdіk. Almaty. Sardar, 2013, 456 (in Kaz).

8. Qazіrgі qazaq tіlіnіn sozzhasam zhyjesі. Almaty. Qylym, 1989, 368 (in Kaz).9. Ahmetzhanova F.R., Bekbosynova E.M., Audarmadaqy madeniettanymdyq kundy-

lyqtar zhane kyrdelі qurylymdardyn tarzhіmalau amaldary. Shyqystyn aimaqtyq habarshysy. 2014, 4, 74, 143, 150 (in Kaz).

УДК 351/354(574)

Т.А. БОЛГАУОВ, А.Б. КАУКЕНОВ


ГОСУДАРСТВЕННАЯ СЛУЖБА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН: ТЕНДЕНЦИИ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ

В статье сделан теоретический сравнительный анализ системы государственной службы Республики Казахстан. Рассмотрены современное положение и состояние го-сударственной службы, нормативные правовые акты, регулирующие деятельность гос-служащих и регламентирующие функционирование аппарата государственной службы.

Ключевые слова: модернизация системы государственного управления, государственная служба, административная реформа, противодействие коррупции.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТІ: ҮРДІСТЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ

Мақалада Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі жүйесіне теоретикалық салыстырмалы талдау жасалған. Мемлекеттік қызметтің қазіргі жай-күйі мен жағдайы, мемлекеттік қызметкерлердің қызметін реттейтін және мемлекеттік қызмет аппаратының атқарымдылығын регламенттейтін нормативті-құқықтық актілер қарастырылған.

Түйін сөздер: мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту, мемлекеттік қызмет, әкімшілік реформа, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-әрекет.

CIVIL SERVICE SYSTEM OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN: TRENDS AND PROSPECTS

The article made a comparative analysis of the theoretical system of public service of the Republic of Kazakhstan. We consider the current situation and the state of the public ser-

Т.А. БОЛГАУОВ, А.Б. КАУКЕНОВ. 1 (69) 2016. С. 141-148 ISSN 1683-1667


vice, legal acts regulating the activities of civil servants and governing the functioning of the civil service system.

Keywords: modernization of public administration; public service; administrative re-form; anti-corruption.

В настоящее время Казахстан вышел на путь устойчивого экономического развития. Год за годом, воплощая в жизнь необходимые изменения, наша страна двигалась к своей цели. В стране происходит оптимизация деятельности системы госорганов, повышается их организационная эффективность. Внедряются такие преобразования, как «электронное правительство», стратегическое планирование, стандартизация государственных услуг, бюджетная реформа и др. Важнейшим направлением пяти институциональных реформ выдвинутых Президентом Республики Казахстан Н.А. Назарбаевым является: формирование профессионального государственного аппарата, обеспечивающего качественную реализацию экономических программ и предоставление госуарственных услуг [1].

В целях реализации данных реформ был разработан План нации «100 конкретных шагов», 15 шагов из которых связаны с модернизацией казахстанской государственной службы: совершенствование процедуры поступления на государственную службу с применением компетентностного подхода и трех ступенчатой системы отбора, переход к новой системе оплаты труда по результатам, обязательное предоставление служебного жилья на период исполнения служебных обязанностей, законодательное закрепление системы регулярного обучения государственных служащих, переход на конкурсный отбор для карьерного продвижения государственных служащих, допуск к работе на государственной службе зарубежных менеджеров и специалистов частного сектора, внедрение новых этических правил, усиление борьбы с коррупцией, принятие нового закона о государственной службе, а также проведение комплексной аттестации действующих государственных служащих [2].

Для реализации реформ и достижения целей, а также для успешного решения задач, поставленных Главой государства, необходимо создать концептуально новую модель государственной службы, разработать концепцию дальнейшего совершенствования кадровой политики. Утвержденная Указом Президента Республики Казахстан, данная концепция должна возвести государственную службу в еще более престижный ранг и сделать ее высокоэффективным инструментом осуществления стратегии государства.

Формирование современной высокоэффективной государственной системы управления и государственной службы – одна из ключевых проблем, которая выдвигается сейчас на первый план. Становится совершенно очевидным, что именно от состояния машины управления государством и профессионализма чиновников, их дееспособности и инициативности, приверженности избранному страной

ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ


курсу во многом зависят ход экономических реформ в Казахстане, продвижение по пути демократизации общества, становление правового государства, в целом, стабилизация и развитие страны [3].

Среди других направлений модернизации – совершенствование порядка проведения аттеста ции, где также предполагается внедрение психометрических тестов, изменение системы оплаты тру да, где планируется переменную часть зарплаты – премии, надбавки, дополнительные выплаты – увязать с оценкой ре-зультатов деятельности государственного служащего. Если в настоящее время аттестации подлежат все государственные служащие, то в новой модели государ-ственной службы аттестация будет распространяться только на государственных служащих, деятельность которых по результатам оценки определена недостаточ-но эффективно. Из этого вытекает, что необходимо повысить уровень мотивации сотрудников государственных органов, что, несомненно, привлечет на работу в государственные органы новые эффективные кадры и будет способствовать раз-витию существующих единиц трудовых ресурсов.

В настоящее время в Казахстане сформирована действующая и достаточно эффективная модель государственной службы, которая базируется на своде нор-мативных правовых актов:

– Закон «О государственной службе».– Закон «О борьбе с коррупцией».– Закон «Об административных процедурах».– Кодекс чести государственных служащих.Особое место в комплексе законов, регламентирующих государственную

службу, занимает принятый в 1999 г. Закон «О государственной службе». На сегодняшний день был принят новый закон «О государственной службе» с 1 февраля 2016 года. Данный закон обеспечивает реализацию конституционного права граждан на равный доступ к государственной службе, ее профессионали-зацию и законность. Закон регулирует практически все стороны деятельности государственной службы, определяет правовой статус госслужащих, закрепляет их социальные гарантии. За последние годы была создана нормативно-правовая база в сфере оказания государственных услуг. 30 июня 2009 г. Правительством РК были утверждены Реестр государственных услуг, оказываемых физическим и юридическим лицам, Типовой стандарт оказания государственной услуги, Ти-повой регламент оказания государственной услуги. Закон РК «Об администра-тивных процедурах» был дополнен ст.15-2 «Предоставление государственными органами информационных услуг физическим и юридическим лицам [4].

Основным лейтмотивом преобразований, заложенных в системе государ-ственной службы, является трансформация понятия «государственная служба», которое должно означать «служение нации, обществу» и быть ориентированным



на население, как на потребителя государственных услуг.В этой связи возрастает необходимость дальнейшего повышения качества

государственных услуг, внедрения новейших информационных технологий, а также существенное возрастание количества электронных государственных ус-луг, оказываемых на портале «Электронное правительство».

Таким образом, качество оказания государственных услуг является одной из важнейших составляющих эффективности работы государственных органов.

Новое законодательство обеспечивает усиление принципа меритократии при отборе и продвижении кадров, создание управленческого корпуса «А», со-вершенствование институтов и механизмов управления персоналом, усиление дисциплинарного и этического контроля.

В этих целях: – усовершенствованы механизмы проведения конкурсного отбора и фор-

мирования кадрового резерва; – предусмотрены меры по повышению прозрачности деятельности кон-

курсных комиссий; – минимизированы возможности для внеконкурсного назначения на госу-

дарственные должности;– законодательно введены понятия оценки качества работы государствен-

ных служащих, стажировки, наставничества, карьерного планирования, рота-ции;

– предусмотрено формирование в госорганах служб управления персона-лом и единых кадровых служб на региональном уровне.

Хотелось бы отметить, что впервые в закон включена отдельная глава по соблюдению служебной этики и антикоррупционному поведению государствен-ных служащих. Несмотря на то что действующая система государственной службы достаточно эффективна, на сегодняшний день существует ряд проблем. Основные нормы, позволяющие эффективно реализовывать механизмы государ-ственной службы, закреплены законодательно, однако на практике эти нормы выдерживаются далеко не всегда. К числу проблем относятся, например, следу-ющие:

1. Обеспечение фактической правовой защиты государственных служа-щих, особенно в части необоснованных увольнений, что приводит к высокому показателю текучести кадров государственной службы. Так, руководители госу-дарственных органов, особенно вновь назначенные, зачастую вынуждают госу-дарственных служащих освобождать должности «по собственному желанию». Кроме того, существуют психологические проблемы адаптации в новой профес-сиональной среде [4].

2. Резкое снижение социального статуса государственных служащих при



выходе на пенсию. На сегодняшний день система мотивации государственных служащих охватывает лишь период прохождения государственной службы. Дан-ный факт может привести к боязни «пенсионного возраста», так как социаль-ное обеспечение бывших государственных служащих (в том числе вышедших на пенсию) не закрепляется на уровне законодательства.

3. В законодательстве о государственной службе не урегулированы вопро-сы функциональных обязанностей и ответственности политических и админи-стративных государственных служащих.

Эффективность государственной власти зависит от эффективного взаимо-действия ветвей власти в вертикальном и горизонтальном управлении. Повы-шение эффективности государственного управления является основной задачей государства, так как государственные органы должны служить интересам наро-да. Мы будем способствовать дальнейшему развитию местного самоуправления и эффективному решению проблем населения на местах. Система государствен-ного управления должна быть максимально прозрачной и доступной для обще-ственного контроля [5].

Борьба с коррупцией является задачей всех и каждого. Коррупция подрыва-ет основы нашей государственности и демократии. Поэтому мы будем создавать системные условия для противодействия коррупции и формирования в обществе нетерпимости к любым ее проявлениям.

Коррупция представляет собой системную угрозу безопасности Казахста-на, угрожающую стабильности государства и общества, и препятствует прово-димым экономическим и социальным реформам, создавая негативный имидж Республике Казахстан на международной арене.

Коррупция негативно влияет на национальную экономику, заранее ставя в неравное положение коррумпированных и честных предпринимателей (местных или иностранных), подрывая конкуренцию на внешнем и внутреннем рынках. По оценкам, Ассоциации независимых экспертов по коррупции, она увеличивает стоимость товаров и услуг в Казахстане почти на 50%, от чего страдает все на-селение страны [6].

Коррупция искажает экономическую и финансовую среду ведения бизнеса, уменьшает эффективность государственного управления и бизнеса, стимулы к инвестициям, сдерживает экономическое и политическое развитие, порождает социальное неравенство, а также вносит определенную нестабильность в поли-тический процесс [7].

На протяжении всей своей жизни человек очень часто оказывается перед моральным выбором: делать или не делать. Как он поступит, во многом зависит от уровня его сознания, социального развития, уважения к собственной лично-сти, обществу и государству в целом. Мы не можем утверждать, что каждый



человек, работающий в сфере государственной службы, является социально ори-ентированным. Выбор человеком определенного поведения – это, как правило, результат воздействия на личность всего комплекса воспитательных мер, влия-ния общества.

На сегодняшний день тема коррупции и ее устранение в Казахстане в усло-виях современных рыночных отношений и построения правового государства, несомненно, является актуальной. И это не удивительно, ведь масштабы этого явления, этой болезни достаточно велики, чтобы, наконец, с полной серьезно-стью отнестись к возникшей проблеме. Можно сделать вывод, что коррупция - главное препятствие в развитии общества. Коррупция является серьезным ба-рьером на пути здорового развития казахстанского общества, социальным злом, требующим вмешательства и устранения. Но эффективная борьба с этим нега-тивным явлением невозможна без достаточно полного и точного знания его сущ-ности, конкретных условий возникновения и последствий.

Идеала контроля за коррупцией, мы не достигли, но мы все же, предпри-нимаем попытки достичь золотой середины. Нельзя полностью победить кор-рупцию, но мы можем держать ее под контролем, дабы она не выходила за рамки предела, во всяком случае, пока приходится говорить только о контроле за кор-рупцией, а не о полном ее искоренении.

Новая модель государственной службы должна стать маяком для эффек-тивности работы государственных служащих. Государственная служба будет полностью направлена на работу с населением, так как качество оказания госу-дарственных услуг, является неотъемлемой частью работы с потребителем, то есть с народом Казахстана.

В Стратегии «Казахстан-2030» определены приоритеты развития государ-ственной службы: «улучшение системы найма, подготовки и продвижения ка-дров»; «государственная служба как служение нации»; «создание и поддержка высокой репутации государственной службы», которые настоящей Концепцией заложены в основу формирования новой модели государственной службы Респу-блики Казахстан [8].

Новая модель государственной службы в первую очередь предполагает мо-дернизацию понятия «государственная служба», которое должно стать синони-мом понятия «служение нации (обществу)» и означать ориентацию на население как потребителя государственных услуг.

Новая модель государственной службы ориентирована на признание важ-ности человеческого фактора и проведение эффективной кадровой работы, что является ключевым фактором ее профессионализации.

Новая модель государственной службы направлена на формирование эф-фективных кадровых механизмов – эффективный и прозрачный порядок посту-



пления на государственную службу, возможность непрерывного профессиональ-ного развития государственных служащих, взаимосвязь результатов работы и системы поощрения.

В новой модели государственной службы будет сформирован корпус выс-ших административных государственных служащих, профессионально обеспе-чивающих эффективность реализации государственной политики, будут прин-ципиально усовершенствованы механизмы поступления и прохождения государ-ственной службы.

Таким образом, исходя из положений Стратегии «Казахстан-2030», три-единой целью формирования новой модели государственной службы является следующее:

– эффективная кадровая политика и система управления человеческим капиталом в системе государственной службы;

– высокое качество оказания государственных услуг и эффективность деятельности государственных органов;

– положительный имидж и этика поведения государственных служащих.В соответствии с триединой целью задачами формирования новой модели

государственной службы определяются:1) формирование новых и совершенствование действующих кадровых

механизмов в системе государственной службы;2) повышение качества и доступности государственных услуг и ориентация

деятельности государственных служащих на население как потребителя государственных услуг;

3) обеспечение высокого статуса и престижа государственной службы, формирование этических норм поведения государственных служащих.

Для обеспечения последовательного качественного кадрового обновления и профессионализации государственной службы будет модернизирована ее организационная структура и нормативная правовая база.

Результатом формирования новой модели станет профессиональная государственная служба, ориентированная на результат и качественное оказание государственных услуг, а также соответствующая актуальным потребностям государственного социально – экономического развития [9].

В заключении следует отметить, что планируемые реформы государствен-ной службы направлены на ее дальнейшее совершенствование. Позитивные из-менения в системе государственной службы, внесение изменений и дополнений в законодательство о государственной службе должны повлечь критический ана-лиз принципов государственной службы.



Действующая система принципов госслужбы Казахстана не вполне соот-ветствует современным реалиям и мировым тенденциям повышения эффектив-ности управленческих процессов на уровне государства.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Современное государство для всех: пять институциональных реформ // Высту-

пление Президента Республики Казахстан, Председателя партии «Нұр Отан» Н. Назар-баева на XVI съезде партии // www.akorda.kz

2. План нации – 100 шагов по реализации институциональных реформ Н.А. На-зарбаева // www.inform.kz

3. Капаров С.Г. Совершенствование государственной службы в Казахстане / С.Г. Капаров. – Екатеринбург, 2005. – С. 320.

4. Закон РК «Об административных процедурах» от 27 ноября 2000 года №107 // Ведомости Парламента РК. – 2000. – №20. – Ст. 37 а.

5. Кривокора Е.И., Кривокора Ю.Н. Проблемы оценки результатов труда в госу-дарственных органах управления. – URL: science. ncstu.ru /articles/ econom /2/23.pdf.

6. Доктрина партии «Нұр Отан», принятая на XV Съезде партии, 2013.7. Отраслевая программа противодействия коррупции в Республики Казахстан на

2011-2015 год.8. Послание Президента РК Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Казахстан 2030».

Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев, 1997.9. Концепция новой модели государственной службы Республики Казахстан. –

Астана, 2011.

REFERENCES1. Sovremennoe gosudarstvo dla vseh pat’ istitucionalnyh reform.Vystuplenie Preziden-

ta Respubliki Kazakhstan, Predsedatela partii Nur Otan N. Nazarbaeva na XVI sezde partii. www.akorda.kz (in Russ).

2. Plan nacii 100 shagov po realizacii institucionalnyh reform N.A. Nazarbaeva www.inform.kz (in Russ).

3. Kaparov S.G., Sovershenstvovanie gosudarstvennoii sluzhby v Kazakhstane. Ekater-inburg, 2005, 320 (in Russ).

4. Zakon odministrativnyh procedurah ot 27 noiabra 2000 goda №107. Bedomosti Par-lamenta RK, 2000, 20, 37 (in Russ).

5. Krivokorova E.I., Krivokorov Iu.N., Problemy ocenki rezultatov truda v gosudarst-vennyh organah upravleniya. URL science.ncstu.ru/articles/econom /2/23.pdf (in Russ).

6. Doctrina partii Nur Otan, prinataia na XV sezde partii, 2003 (in Russ).7. Otraslevaia programma protivodeistvia korrupcii v Respublike Kazakhstan na 2011,

2015 goda (in Russ).8. Poslanie Prezidenta RK N.A. Nazarbaeva narodu Kazakhstana Kazakhstan 2030.

Procvetanie, bezopastnost I uluchshenie blagosostoiania vseh kazakhstancev, 1997 (in Russ).9. Koncepcia novoi modeli gosudarstvennoi sluzhby Respubliki Kazakhstan, Astana,

2011 (in Russ).



УДК 821. 512. 154. 09

Е.С. ДУРНИЦИНА, Л.Н. ДЕМЧЕНКО


ХУДОЖЕСТВЕННО-СТИЛЕВЫЕ ОСОБЕННОСТИ РОМАНАЧ. АЙТМАТОВА «И ДОЛЬШЕ ВЕКА ДЛИТСЯ ДЕНЬ»

В статье исследуются художественно-стилевые особенности литературного про-изведения, творческая индивидуальность писателя, идейно-художественная проблема-тика романа киргизского прозаика. Особое внимание уделяется художественной струк-туре текста, а от него к художественному миру писателя.

Ключевые слова: концепция, система персонажей, образ-персонаж, литератур-ное направление, мифологическое, фантастическое, символическое.

Ш. АЙТМАТОВТЫҢ « ҒАСЫРДАН ДА ҰЗАҚ КҮН» РОМАНЫНЫҢ КӨРКЕМДІК-СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мақалада қырғыз жазушысының әдеби шығармасының көркем-стильдік ерекшеліктері, жеке шығармашылығы, романның идеялық-көркемдік мәселелері зерт-телген. Мәтіннің көркемдік бағытына, одан әрі жазушының көркемдік әлеміне ерекше мән берілген.

Түйін сөздер: тұжырымдама, кейіпкерлер жүйесі, кейіпкер образы, әдеби бағыт, мифтік, фантастикалық, символдық.

THE ARTISTIC STYLE OF THE ROMANAITMATOV «THE DAY LASTS MORE THAN A HUNDRED YEARS»

The article investigates the artistic style of the literary work, the creative personality of the writer, ideological and artistic problems of the novel Kyrgyz writer. Particular attention is paid to the artistic structure of the text, and from him to the artistic world of the writer.

Keywords: concept, character system, the image of the character, a literary movement, mythical, fantastic, symbolic.

Каждая эпоха формирует конкретно-личностное представление о челове-ке, который проникает в образную структуру художественного произведения. Следует говорить о специфическом способе изображения и подачи жизненного материала, запечатленного в эстетической целостности литературного творения писателя. Художественный текст – ничто иное, как средство, позволяющее авто-ру говорить с читателем о насущных проблемах современности.

Имя всемирно известного писателя – Чингиза Айтматова – на сегодняш-ний день является камертоном художественной мысли современной классиче-ской литературы. Произведения Айтматова переведены более чем на пятьдесят

Е.С. ДУРНИЦИНА, Л.Н. ДЕМЧЕНКО. 1 (69) 2016. С. 149-157 ISSN 1683-1667


языков мира, книги его разошлись миллионными тиражами. Интерес этот об-условлен актуальностью затрагиваемых им проблем, и тем, что автор в своих размышлениях через национальное всегда приходит к общечеловеческому.

Ч.Т. Айтматова отличает острота нравственного выбора, стремление к ут-верждению человеческого в человеке.

Киргизский писатель с каждым новым произведением ярче и выразитель-нее изображает процесс душевных переживаний, образ мыслей и чувств героев. Автор не только рассказывает о событиях, но и философски осмысливает дей-ствительность, углубляет свой взгляд на современность, затрагивая самые жи-вотрепещущие вопросы. Глубже и отчетливее проявляются элементы романного мышления, среди которых необходимо отметить эпичность, художественно-пси-хологическую обобщенность, интерес к судьбе отдельной личности в контексте исторического пути народа и т.п. Это, в свою очередь, обусловило необходи-мость обращения к более сложной жанровой форме. От повести «Белый паро-ход» намечается путь художественных исканий Чингиза Айтматова к романам 80-х годов «И дольше века длится день» и «Плаха».

Следует отметить, что романы Ч. Айтматова охватывают значительный период времени, отражающий не только день сегодняшний, но дающий оценку прошлому и стремление войти в будущее.

Ч. Айтматов привнес в романный жанр свою неповторимую черту. В пер-вую очередь, это уникальная способность представить мир действительности в его многообразии, обозначить самые уязвимые проблемы дня сегодняшнего и представить человека таким, каким он должен быть в самых острых ситуациях. Поэтому в художественном сознании Ч. Айтматова складывается два типа героя – герой-труженик, «человек от земли» и герой «интеллектуального труда», и оба они – герои интеллигентного склада, высокой нравственности. Многих крити-ков возмущало, что Ч. Айтматов вводит в текст якобы чуждого ему персонажа – героя, неприспособленного к реальности, так называемого «не от мира сего», однако, каким трудом не занимался бы герой Ч. Айтматова – пас овец, пахал зем-лю или занимался творчеством – он является носителем нравственной культуры бытия.

Выход романов Ч. Айтматова в свет вызвал целую бурю непонимания, кри-тики, о них спорили, но сам факт появления жанра романа в творчестве киргиз-ского писателя требует внимательного изучения и прочтения.

«Однажды я поездом ехал в Москву. Состав шел по Кзыл-Ординской об-ласти, когда радио сообщало об очередном запуске космического корабля с кос-модрома Байконур. В долгих размышлениях простоял я у окна… В те часы и родился замысел романа «И дольше века длится день»» – Ч. Айтматов [1].

Роман «И дольше века длится день» является первым в творческой эво-



люции писателя произведением романного жанра. Проблемы, поставленные в романе, проблемы вечные, они решаются автором через характер главного героя Едигея Жангельдина, который вбирает в сферу своего сознания не только исто-рический и мифологический пласты прошлого, но настоящее и будущее, само мироздание. Об этом говорит писатель в предисловии к своему роману: «Мне хотелось сквозь неприметную судьбу и скромное миросозерцание героя пове-дать о масштабах нашей современности… В столкновении вечного и текущего в жизни человек-труженик интересен и важен настолько, насколько он личность, насколько богат его духовный мир, насколько сконцентрировано в нем его время. Вот и я попытался поставить Буранного Едигея в центр современного мне миро-порядка, в центр волнующих меня проблем [2]. Главный герой романа Едигей Жангильдин – путейный рабочий, проживший безвыездно сорок лет на полу-станке, явился в романе точкой пересечения, всех болевых моментов истории общества и отдельного человека XX века. Он не содержит в себе ни положитель-ных, ни отрицательных черт характера героя. Смерть его близкого друга, Казан-гапа, заставила пересмотреть весь жизненный путь. Через Боранлы-Буранный полустанок проходит история семей Абуталипа, Едегея и его старшего друга Ка-зангапа.

Образ Едигея воплощает в себе глубокие нравственные начала, он один из тех, по определению самого писателя, «на которых, как говорится, земля дер-жится». Раскрытие главного героя достигается характерной для Ч. Айтматова трагедийностью событий, в которые втянут Буранный Едигей. Создавая свое-образную «пограничную» ситуацию, писатель подвергает героя серьезнейшим испытаниям, проверяет его на нравственную крепость. «Как будет он себя вести в кризисных ситуациях? – задается вопросом Ч.Т. Айтматов. Что победит в нем – добро или зло?» [3]. Писатель сосредотачивает свое внимание на поведении ге-роев в критических ситуациях именно потому, чтобы показать, как проявляется в эти моменты сущность человеческого характера, стоящего перед нравственным выбором.

В романе «И дольше века длится день» Ч. Айтматов уделяет огромное вни-мание изображению внутреннего мира главного героя, его мыслей, поступков и чувств, которое по мере развития действия все более наполняется философской глубиной. «Что за люди пошли, что за народ! – негодовал в душе Едигей. – Для них все важно на свете, кроме смерти!... Если смерть для них ничто, то, выходит и жизнь цены не имеет. В чем же смысл, для чего и как они живут там» [2].

Роман Ч.Т. Айтматова «И дольше века...» сложен, небесспорен, остро поле-мичен. Основная идейно-художественная проблематика романа соотносится и с современностью и с постановкой «проклятых» вопросов, касающихся человече-ской личности и человечества в целом. Этим и обуславливается сложнейшая ком-



позиционная структура, архитектоника произведения. Действие происходит как бы в трех измерениях – настоящем (реальный план), будущем (фантастическая линия) и далеком прошлом (мифологический пласт). Три типа повествования не изолированы друг от друга, а тесно соединены, взаимосвязаны (своеобразный пространственно- временной континуум). Каждая сфера романа – реалистиче-ская, фантастическая и мифологическая, тесно взаимодействуя друг с другом, наполняется особым – символическим содержанием. Так, например, фантасти-ческая линия способствует проецированию настоящего на будущее или, наобо-рот, мифологическая – на настоящее и фантастическое будущее.

В реальном плане, как известно, действие разворачивается вокруг просто-го путейного рабочего Едигея Жангельдина. Используя прием ретроспекции, который позволяет изобразить жизненный материал объемнее, в самых разноо-бразных его проявлениях, автор раскрывает окружающий мир через восприятие этого персонажа, что, в свою очередь, концентрирует внимание читателя на уз-ловых моментах жизни главного героя. По пути к старому кладбищу Ана-Бейит, куда Едигей едет хоронить своего лучшего друга, герой вспоминает и осмысляет свой жизненный путь и жизнь близких ему людей – Казангапа, Абуталипа, За-рипы. Путь к кладбищу длится целый день. Причем за один день освещаются события, происходившие в жизни героя и других персонажей, на протяжении почти сорока лет. И нет конца этому дню, ибо он включает в себя и далекое ми-фологическое прошлое, и фантастическое будущее. Таким образом, романный день глубоко символичен, он равен веку.

Подобная архитектоника произведения позволила Ч. Айтматову изобра-зить, с одной стороны, многообразие бытия, даль истории, а с другой – внутрен-ний мир отдельного человека, неисчерпаемость и богатство его личности. Вме-сте с тем Буранный Едигей выступает не только как конкретный герой, духовно богатая по своей сущности личность, но и как символ национального сознания, обобщающий образ народа. История Едигея является одновременно историей целого народа, его нравственного и духовного опыта.

По фантастической линии романа четко и определенно высказался сам Ч. Айтматов в предисловии к роману: «Что касается значения фантастического вымысла, то еще Достоевский писал: «Фантастическое в искусстве имеет предел и правила. Фантастическое должно до того соприкасаться с реальным, что вы должны почти поверить ему». Достоевский точно сформулировал закон фанта-стического... Фантастическое укрупняет какие-то из сторон реального и, задав «правила игры», показывает их философски обобщенно, до предела стараясь раскрыть потенциал развития выбранных его черт». Развивая свою мысль далее, Ч. Айтматов называет фантастическое метафорой жизни, позволяющей увидеть окружающий нас мир в новом, неожиданном ракурсе. «Метафоры, – продолжает



рассуждать по этому поводу киргизский писатель, – сделались особенно необ-ходимыми в наш век не только из-за вторжения научно-технических свершений в область вчерашней фантастики, но скорее потому, что фантастичен мир, в ко-тором мы живем, раздираемый противоречиями – экономическими, политиче-скими, идеологическими, расовыми. Вот я и хочу, чтобы сарозекские метафоры моего романа напомнили еще раз человеку о его ответственности за судьбу на-шей земли» [2]. Как видим, фантастическая линия, введенная Ч.Т. Айтматовым в ткань романа, отнюдь не случайна. Автор стремится заострить в несколько ги-перболизированной форме ситуацию, чреватую глобальными опасностями для всего человечества.

Метафорой фантастической линии романа, безусловно, является ракетно-космический комплекс системы «Обруч». Исследователь Н. Потапов считает ра-кетный «Обруч» чем-то вроде «того «шири» из сыромятной кожи, который по мере усыхания на голове человека-раба сдавливал ее с такой силой, что начисто лишал памяти... Ракетный «Обруч» призван лишить землян «воспоминаний о будущем» [4].

Фантастический сюжет в романе несет определенное значение. Он входит в эпическую форму, несет в себе идейную нагрузку, выражая тревогу за судьбу цивилизации. Фантастика Ч. Айтматова увязывается с сознательными пробле-мами, рассматривающими через призмы философского осмысления современ-ности: «…впервые в своей писательской практике прибегаю к использованию фантастического сюжета… Это для меня не самоцель, а лишь метод мышления, один из способов познания и интерпретации действительности» [2].

Многие исследователи творчества Ч. Айтматова считают, что космическая, фантастическая линия недостаточно органично вписана в ткань романа, нужда-ется в большей пластичности, художественной полнокровности. Однако, по сло-вам самого Ч. Айтматова, который считает, что «фантастическое – это метафора жизни, позволяющая увидеть ее под новым, неожиданным углом зрения [2], что космическая история понадобилась ему для того, чтобы напомнить о той опасно-сти для человечества, которой чревато современное состояние мира. На уровне метафоры в романе «И дольше века длится день» все на месте – сказано столько, сколько надо, с той меры художественной детализации, которая потребна для решения стоявшей перед автором задачи. И прав был Е. Сидоров, подчеркнув-ший, что «без космической одиссеи романа не было бы. Был бы еще один, пусть и блестящий, вариант «Прощай Гульсары!»» [5].

И, наконец, третий план повествования – мифологический пласт романа «И дольше века длится день». В свое время С. Залыгин подметил любопытную особенность. У Чингиза Айтматова каждый фрагмент его произведений написан так, словно автор излагает легенду [6]. О принципах использования народных



легенд в романе можно судить по словам самого Ч. Айтматова: «Миф – это фон. Однако на этом фоне пытаемся мы проследить всю свою жизнь. Это опора, а не прием» [7]. Легенды о кладбище Ана-Бейит, о манкурте, о Акмаи перенесены Ч. Айтматовым в реальную действительность.

Идейно-философской «опорой» в романе стала «Легенда о манкурте». О роле этой легенды в раскрытии философской концепции романа писали в своих научных исследованиях и критических статьях многие литературоведы и кри-тики: Г. Ломидзе, В. Левченко, К. Канафина, А. Науразбаева, А. Овчеренко и многие другие.

«Легенда о манкурте» – гимн самоотверженной материнской любви и, од-новременно, проклятие людям, посмевших поднять руку на святая святых – че-ловеческую память. В давние времена, когда народы враждовали друг с другом, жуаньжуаны подвергли жестоким мучениям своих пленников: они натягивали им на голову шири (верблюжью кожу), лишая на всю жизнь памяти и превра-щая в рабов – манкуртов, не помнящих отца, матери, своего рода и отчизны. Как гласит легенда, манкурт пускает стрелу в свою родную мать, нашедшую его после долгих лет разлуки. «Мать – пишет Ч. Айтматов – это начало Отчизны, мать – это родной язык, мать – это совесть…». Для того, кто забыл прошлое, нет ни настоящего, ни будущего. Такая личность лишена нравственных критериев, и потому перестает быть человеком. Проецируясь в романе на современность, легенда как бы взывает к людям: не забывайте своего прошлого, корней, чтобы оставаться людьми! В. Щербина считает, что в данном случае «миф включается в общий процесс воссоздания действительности, содействует широкому соци-ально-философскому ее осмыслению» [7].

«Чингиз Айтматов…, используя мифы и легенды, достигает полного во-площения своих замыслов, доносит до читателя свои эстетические идеалы» - от-мечает известный азербайджанский писатель И. Шихли [8]. Узбекский литерату-ровед У. Норматов высказывает такую мысль: «Авторы обращаются к легендам не ради эксперимента и красоты формы, а с более глубокой целью» [8]. И дей-ствительно произведения Айтматова свидетельствуют, что творческое использо-вание мифов и легенд способствует более глубокому отражению многогранных тайн жизни. Цель писателя – не просто ввести легенду в роман, но прежде все-го, связать воедино, в один узел проблемы, поднятые в легенде, с сегодняшним днем. Так появляется образ современного манкурта – Сабитжан.

Помимо «Легенды о манкурте», в романе «И дольше века длится день» в виде вставной новеллы включена еще одна легенда-сказание «О жырау Раймалы и певце Бегимай». Эта легенда, написанная в духе народных сказаний, высокопо-этичным языком, созвучна мыслям и чувствам главного героя романа. Также, как Раймалы-ага, Едигей счастлив от наполнившего его чувства – последней любви,



об этом говорят слова из легенды: «Но сверх всего, сверх мыслимого счастья он счастлив тем, что напоследок жизни, как на закате, когда светило всей мощью полыхает, наполненный от сотворенья мира, познал любовь он, познал такую силу духа, какую не знавал от роду». Обе легенды, использованные Айтматовым в романе – наполнены общечеловеческим содержанием.

Главная проблема, которую пытается решить писатель, используя мифо-логические мотивы, – проблема памяти. Цепь ассоциаций, вся художественная символика, сосредоточенная вокруг легенды о манкурте и птице Доненбай, кон-центрирует именно эту проблему памяти Человека и шире – человечества. Впле-таясь в современный пласт, идея «манкуртизма» пускает корни в духовный мир кречетоглазого Тансыкбаева, лейтенанта, охраняющего заградительную зону «Обруч», и, наконец, Сабитжана, весь смысл жизни которого заключается в том, «чтобы в рот послаще попало». Память рода, уважение и соблюдение веками складывающихся обычаев и обрядов предков, чувство сопричастности своему народу чужды таким людям, как Сабитжан. Поэтому ему абсолютно безразлич-но, где хоронить отца, погребение которого в конце концов происходит не на кладбище, а в сароозекской степи: на месте кладбища возник космодром. Такое завершение сюжетного действия, а тем самым жизненного круга, пройденного Казангапом, подчеркивает нарушение естественного, соблюдавшегося веками обряда проводов в мир иной и вместе с тем трагичность судьбы человека, ли-шенного возможности найти последнее пристанище рядом со своими предками.

Драматизм и глубокая тоска в настроениях другого героя, Едигея, тяжело переживающего смерть друга и печальные обстоятельства его похорон, высве-чивается на фоне органично вписанной в ткань романа легенды о любви старого певца Раймалы-аги и молодой девицы Бегимай. В легенде утверждается не толь-ко счастье и боль любви, радость и муки творчества, но раскрывается трагедия человеческой личности в столкновении с черными силами зла, дикости и не-вежества. Кроме того, жизнь персонажей протекает на фоне и в непосредствен-ном соприкосновении с жизнью природы и «братьев наших меньших» таких, как рыжая лисица, коршун-белохвост, собака и, главное, верблюд Буранный Кара-нар. Олицетворение мира природы и его обитателей, подчеркивание общности судьбы людей и животных, выявление драматических и трагических моментов в восприятии окружающего и теми и другими – все это не что иное, как свиде-тельство единства мироздания, взаимосвязи всех его граней и пронизанности его архетипическими ситуациями, образами и мотивами. В этом смысле особенно показательна финальная часть романа.

Уходят в небо мощные ракеты-роботы «по транскосмической заградитель-ной операции «Обруч», лишая человечество «воспоминаний будущего», а рядом



в ужасе бегут «простейшие существа» – человек, верблюд и собака, бегут «вме-сте, страшась расстаться друг с другом». И вдруг, откуда ни возьмись, появляется белая птица, «некогда возникшая из белого платка Найман-Аны», появляется, крича человеку в «грохоте и светопреставлении»: «Вспомни чей ты? Чей ты? Как твое имя?..» [2]. Сплелись воедино три круга повествования: прошлое, на-стоящее и грядущее. Сплелись, чтобы еще раз напомнить людям: «все – в ваших руках и гибель ваша и жизнь ваша».

Итак, исследуя основу человека посредством мифа, писатель попытался вернуть нас не только к истокам самой природы, но и святыням истории, памяти народа, заветам предков, – всему, что называется вечными ценностями.

Таким образом, творчески интерпретируя мифологический сюжет, писа-тель не просто осваивает народные предания, но подключает их к разрешению философских, психологических и нравственных проблем произведения. С пол-ной уверенностью мы можем говорить о том, что особенностью этого романа является сплетение мифологического и фантастического сюжета, вставных эпи-зодов. Эти сплетения не разбивают роман, а, наоборот, с помощью этих элемен-тов вырисовывается полная картина трагедии современного человека. Ч. Айт-матов своим романом предупреждает человечество о грядущей гибели. Если человек забудет о своей истории, культуре, национальном достоянии, то все мы превратимся в современного манкурта. Исходя из этого, можно сделать вывод, что роман «И дольше века длится день» является целостным произведением, так как связь различных жанровых приемов соединяет все проблемы человечества в одну художественную концепцию.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Айтматов Ч. Статьи, выступление, диалоги, интервью / Ч. Айтматов. – М.: Но-

вости, 1988. – 384 с.2. Айтматов Ч. Плаха: Романы / Ч. Айтматов. – Алма-Ата: Жалын, 1987. – 576 с.3. Айтматов Ч. Точка присоединения: Беседа с Виктором Левченко. В сб.: Айтма-

тов Ч. В соавторстве с землёю и водою / Ч. Айтматов. – Фрунзе: Кыргызстан, 1978. – С. 317-339.

4. Потапов Н. Мир человека и человек в мире / Н. Потапов // Правда. – 1981. – 16 февраля. – С. 7.

5. Поспелов Г.Н. Введение в литературоведение / Г.Н. Поспелов. – М.: Высшая школа, 1988. – 527 с.

6. Евсеев Б. Мертвая сова на Мавзолее (О романе «Тавро Кассандры» Ч.Айтматова) / Б. Евсеев // Литературная газета. – 1995. – №1-2. – 11 января. – 5 с.

7. Золотов Д.В. Реализм вечности (Обсуждаем новую книгу Ч. Айтматова) / Д.В. Золотов // Свободная мысль. – М.: Пресса, 1995. – С. 86-93.

8. Акматалиев А.А. Чингиз Айтматов и взаимосвязи литератур / А.А. Акматали-ев. – Бишкек: Адибият, 1991. – 182 с.



REFERENCES 1. Aitmatov Ch., Stat’i, vistuplenie, dialogi, interv’yu. M., Novosti, 1988, 384 (in Russ).2. Aitmatov Ch., Plaha, Romani. Alma Ata, Zhalin, 1987, 576 (in Russ).3. Aitmatov Ch., Tochka prisoedinenija, Beseda s Viktorom Levchenko. V sb. Aitmatov

Ch., V soavtorstve s zemleju I vodoju. Frunze, Kirgistan, 1978, 317, 339 (in Russ).4. Potapov N., Mir cheloveka I chelovek v mire. Pravda, 1981, 16 fevralja, 7 (in Russ).5. Pospelov G.N., Vvedenie v literaturovedenie. M., Visshaja shkola, 1988, 527 (in

Russ).6. Evseev B., Mertvaja zona na Mavzolee. O romane Tavro Kassandri Ch. Aitmatova.

Literaturnaja gazeta, 1995, 1, 2, 5 (in Russ).7. Zolotov D.V., Realizm vechnosti. Obsuzhdaem novuju knigu Ch. Aitmatova. Svobod-

naja misl’. M., Pressa, 1995, 86, 93 (in Russ).8. Akmataliev A.A., Chingiz Aitmatov I vzaimosvjazi literature. Bishkek, Adibijat,

1991, 182 (in Russ).

UDC 81’1’373.611

G.K. KAPYSHEVA


DISTINCTION BETWEEN TWO TYPES OF LINGUISTIC UNIVERSALS

The paper presents different languages units in comparative study; contrastive research has a theoretical applied and practical significance. This article deals with comparative study of languages of different systems, their national and cultural features and methods of repro-duction.

Keywords: linguistic universals, interlanguage correspondence, equivalents.

ЕКІ ТИПТІ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ УНИВЕРСАЛДЫ БІРЛІКТЕР АРАСЫНДАҒЫ АЙЫРМАШЫЛЫҚТАР

Мақалада әртүрлі құрылымды тілдердегі бірліктерді салыстырмалы зерттеуде теориялық, практикалық және қолданбалы мақсаттарға байланысты мағлұматтар, әртүрлі жүйелі тілдердің салыстырмалы зерттеу жұмысы, ұлттық мәдени және оларды бір тілден екінші тілге жеткізу ерекшеліктері қарастырылған.

Түйін сөздер: лингвистикалық бірліктер, тіларалық сәйкестіктер, эквиваленттер.

РАЗНИЦА МЕЖДУ ДВУМЯ ТИПАМИ ЛИНГВИСТИЧЕСКИХ УНИВЕРСАЛИЙ

В статье рассматривается сопоставительное исследование языковых единиц в разносистемных языках в практическом и теоретическом ключе, их национально-культурные особенности и способы их передачи.

Ключевые слова: лингвистические единицы, межъязыковые соответствия, эквиваленты.

G.K. KAPYSHEVA. 1 (69) 2016. Р. 157-162 ISSN 1683-1667


Phraseological language system is characterized, like the whole language or other language systems, with a universal feature: that it contains both universal and particular properties and attributes, that are common to all systems related and unre-lated languages, or just a few, but most of the languages or from a limited number of languages. It is this fact that gives reason to investigate phraseological system in terms of linguistic universals. In the science is presented the view that all languages are cre-ated in the likeness and image of a single, universal language that can be imagined in fact and mentally, and all the specific, real world languages are qualified as its options, one or more system – its structure variety.

In linguistics, universals are expressed in convincing form that language univer-sals are detectable at all levels of language – phonetic, morphological, lexical, syntac-tic, word, communicative. We can apply to the typological analysis, which will reveal not only these or those national cultural characteristics of phraseological system of a language, but also some typological features relating to its systems, structures and typology units.

Linguistics of universals analyzes and is interested in features that allow you to combine a variety of languages or languages. Establishing similarities and differences in languages of different types is one of the central problems of linguistics. In the early days of its development, linguistics was interested in more languages in relation to their origin. The nature and type of language were based on the construction of any language to any original condition. In recent years, the study of a common language was made by identifying similarities on the basis of certain characteristics or specially selected groups, justified from the standpoint of linguistics universals and typological linguistics. Languages are grouped due to the nature of the spatial distribution and juxtaposition, their local contacts, which is the subject of the so-called areal linguistics or on the basis of their internal consistency – the actual typological features, which is the subject of typological linguistics. Today linguistics universals are not acting as a science, and in conjunction with the typological linguistics. Compare: «Involvement in the study of general features for the large group of languages set the stage for the second stage of generalization of these features that is establishment of the general character of a large range of languages or all languages of the world. That is why now the problem of universals of a language refers to the problem of simultaneously typol-ogy of languages «. However linguistics universals and typological linguistics, though related, are similar but not identical to linguistic science. The similarity of languages, its genetic, areal, typological similarity – it is always, their proximity to each other in any specific characteristics inherited by them really. They are the real basis for the classification of languages. They are found in the languages themselves in one form or another of the real state of the language. It is, of course, about the empirical, but



not the universal sign of a language. They are different things, and they must be dis-tinguished: «But the establishment of a common language of their different levels and sub-systems, in whatever form it was carried out, there is only an empirical statement of some state language, a certain amount of characters. Here we must clearly distin-guish between the language and the generalization of facts establishing universal sign language. Direct assertion that language universals is the generalization of observed facts of a language essentially bypasses the question of the nature of universals, since it reduces to the problem of maximum coverage of the features of a group of languages that exhibit some common ground.

The study of a language, not related to the general supervision of some empirical facts and not depending on the cause of generating similarities, is a totally different field of study. It leaves its origins not in the study actually specific to language, but to detect signs of a language in general in terms of its specific character as an attribute of human activity. Relationship between linguistics universals and typological linguistics does not exclude, but confirms the vitality of the universals probability, as an excep-tion. It is found in different areas and types of quasi-universal laws and is extremely important from the standpoint of the theory of typological linguistics and linguistic universals. They reveal the deeper nature of language universals, universal processes and features in one and different languages.

Their usage can install typologically significant features and characteristics of related and unrelated languages. In addition, the boundaries between the absolute and the probable universals are fluid or removed because of preferences and advantages in the universal implications. With universal implication we are not talking about type «available in all languages». Here is a particular inexact case, for example, it is just a revision of the implication that takes the general form, or it entails a certain refinement of relevance conditions of any implication. The summary for all the above can be for-mulated in the following generalizations:

1. Methodological basis of identifying of language universals form a complex inductive-deductive method of analysis of language, linguistic phenomena and their properties in terms of their similarities and differences.

2. It is not always necessary to divide the universals to «language ones» and «linguistic ones».

3. According to its logical form language universals have many implications. In every case their analysis includes quantitative, statistical relationship between them. Implication-universals are considered scientifically as informative, even though inves-tigation of the possibility of identifying and set of «absolute universals.» They form a set of basic parameters that must be the basis of case studies and is an ancillary.

4. Based on the close relationship of linguistics universals and typological lin-guistics, typological analysis of phraseological system is considered as an effective



approach and method for identifying and set of phraseological universals.5. The implication being set in the typological analysis of phraseological sys-

tems does not represent a universal in the narrow sense of the word, because there is no evidence of excluded cases .

Central problem in the study of idiomatic universals is to determine their place in the typology of linguistic universals. Traditionally there are the following types of language universals: phonological, grammatical, semantic and symbolic.

In modern linguistics, there is a distinction between the natural and logical-con-ceptual, extra linguistic universals, that means, between the intellectual, conceptual and linguistic universals.

In the analysis of the national language features are included, as it is known, on the one hand, those which are caused by the national culture of the people and a speaker, and those that relate to the internal organization and structure of the language system. The first and the second are not the same and should not be confused.

Similarly, there is a need to consistently distinguish these two factors in the analysis of common, universal features of the language. It is important to point out that the existence and the presence of so-called «extra linguistic» (linguistic and logical, logical-conceptual, cognitive) universals are universally accepted. These are reality and logical-conceptual categories, which are reflected in mental sphere by language and expression. So they must also be examined in the study of a language. Considered as invalid attempt, extra linguistic exception of universals is caused from the scope of linguistic research or explanation of all the universals in all languages by external factors.

So the object of linguistic universals is the proper linguistic and extra linguistic universals. It is quite clear that there are signs of events that can be inherent and truly present in all languages. Each language is a sign system and it can be shown and con-firmed empirically by studying many languages and their comparison to the deductive theoretical basis. The first are linguistic universals, the second – cognitive ones. The identification of both types of universals is, strictly speaking, the identification of ele-ments of the system in which objects and processes of the real world are noted with human consciousness.

Many scientists differ two types of universals: a) universal properties of natural languages that are systemically inherent, immanent, and b) universal characteristics of natural languages, stemming from the fact that the world is material physical unity, much the same for all mankind.

Many of the objects and phenomena of the physical world are imprinted in the consciousness, mind, reason, and memory of all the people. This leads to the fact that we are dealing with almost two not identified and no identifiable levels: 1) the linguis-tic level (language system), 2) cognitive level (cognitive-epistemological level) .



Proceeding from this differentiation typology of universals should be refined, in order to be able to correctly identify the location of phraseological universals. In the application of the two typologies a need to separate the traditional semantic universals into two groups arises: a) the conceptual-semantic, and b) the lexical-semantic univer-sals. The system of phraseology distinguishes these two types of universals:

a) Extra linguistic due to phraseological universals (i.e., those that relate to con-ceptual semantic ones)

b) Intralanguage phraseological universals (i.e., those that relate to the lexical-semantic ones).

Figurativeness, indirect vision and representation of reality, and therefore, an indirect understanding and interpretation of real world through one or another picture or association are typical, prototypical features of phraseological units, phraseologi-cal semantics as opposed to lexical semantics, which is more directly the nature and structure of the world. In the metaphor, thus there are combination of the phenomena of the world, their relationship, simultaneous parallelism, their plate at each other, their associative relationship, and thus the duality of the world and its phenomena, and multidimensionality. Direct, immediate reflection, understanding and conception of the world is a feature of vocabulary, and mediated and dual nature are typical for phraseological units, phraseology. The combined vision, understanding, interpretation and conception of the world are the distinctive features of idiomatic way of nomina-tion and phraseological picture of the world. This is because the phraseological se-mantics is formed in a special cognitive-semantic way and based according special thought operations, works of consciousness during phraseological conceptualization of the world. The gist of it is not that one phenomena of the reality is characterized by another, somewhat similar to the first, besides in each language there are such typical correlations and pairs. In linguistics such metaphors are designated terminologically as cognitive metaphors.

Notions and concepts are set as synthetic generalities, knowledge and world’s characteristics in the language, not in all types of language and speech formations and units, but only in two types: in a word and in phraseological units, respectively, in the vocabulary and phraseology. In this sense the primary systems are, first of all, such two language systems as the lexical and syntactic. They are sufficient for the realization of the next main needs of person: nominative, communicative, pragmatic and diversion. These systems include two major necessities for the implementation of these needs: a) the word; b) the rules and the possibility of organizing new units of speech and language – phrases, words, sentences, texts and thus, the very speech and communica-tion. The word is the most simple, convenient, succinct and effective language formula for all these types of human needs and activities. This is due to the following features of the linguistic nature and words structure: simplicity and generality of word’s form and content, implementation convenience of the operations and activities. The word



is adapted especially for the distinctive feature of human thinking, learning, reflection and representation of the real world, its events, connections and relationships between them. This feature is that during learning and reflection man creates, first of all, ideal entities, and in one quality form, namely in the form of generalizations. These are con-cepts, with the help of which man organizes judgments, inferences, that is, thought, thinking activity, speech and communication. Generalization is a necessity in cogni-tive and mental activity of man, otherwise it would have died in the individual and separate particulars, also in the isolated from each other events and would not have an idea about the integrity and coherence of the world and its phenomena, about its cat-egorical nature, that is, its class system, that the world consists not so much from the individual, separate events, as from the classes, genera, species, groups, subgroups of various objects and the world’s phenomena.

REFERENCES1. Kursisa A., Deutsch ist easy! Lehrerhandreichungen und Kopiervorlagen, Deutsch

nach Englisch. A. Kursisa, Für den Anfangsunterricht. 2011, 18, 102, 104 (in Deu).2. Rösler D., Deutsch als Zweit und Fremdsprache, Gemeinsamkeiten und Unterschie-

de. D. Röessler, Deutsch als Fremdsprache. 2011, 14, 149, 160 (in Deu).3. Rösler D., Deutsch als Fremdsprache außerhalb des deutschsprachigen Raums.

D. Roessler, Ein praktischer Beitrag zur Fortbildung von Fremdsprachenlehrern. 2011, 12, 105, 108 (in Deu).

4. Marion G., Neue methodische Ansätze im DaF-Unterricht mit Beiträgen deutscher und usbekischer Wissen schaftlerInnen. G. Marion, Neue methodische Ansaetze. 2011, 55, 58 (in Deu).

5. Jakobson R., Implications of language universals for linguistics. R. Jakobson, Uni-versals of language. 2006, 11, 107, 111 (in Eng).

УДК 336.712 (574)

Г. МАРАТҚЫЗЫ, А.А. АПЫШЕВА


РОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ БАНКОВ ВТОРОГО УРОВНЯ В РАЗВИТИИ РЕГИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ

Уровень экономического развития региона во многом зависит от эффективности использования его внутренних финансовых ресурсов и интенсивности процессов на-копления, поэтому важную роль в развитии экономики каждого региона играют банки.

Ключевые слова: экономика региона, региональная банковская система, финан-совые ресурсы.



ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ РӨЛІ МЕН МАҢЫЗЫ

Аймақтық экономиканың дамуы оның ішкі қаржы ресурстарын тиімді пайдалану және жинақтау қорларына тәуелді сондықтан әрбір аймақтың экономикасының дамуын-да банктің орны ерекше.

Түйін сөздер: аймақтық экономика, аймақтық банк жүйесі, қаржы ресурсы.

ROLE AND MEANING OF THE SECOND LEVEL BANKS IN THE DEVELOPMENT OF REGION’S ECONOMY

Region’s level of economic development depends on the efficiency of using its internal financial resources and the intensity of the processes of accumulation, that is why banks play an important role in the development of every region’s economy.

Keywords: region economy, regional bank system, gross regional product, financial resources.

На сегодняшний день сформировалось несколько теоретических подходов, рассматривающих взаимодействие банковского и реального секторов экономи-ки. Банки способствуют созданию ресурсной базы для реализации инфраструк-турных и социально-экономических проектов, на них ложится нагрузка по обе-спечению региональной экономики денежными средствами.

Огромное влияние на формирование клиентуры коммерческих банков ре-гиона и возможность осуществления ими банковских операций оказывают реги-ональные структурно-отраслевые особенности и специфика межрегиональных финансовых взаимосвязей. Таким образом, реальный и банковский секторы эко-номики региона диалектически взаимосвязаны и раскрывают специфику отно-шений в данном взаимодействии: количественные и качественные параметры, характеризующие развитие банковского сектора региона, зависят от масштабов и качества развития экономики, а динамика показателей региональной общеэко-номической конъюнктуры, в свою очередь, определяется основными характери-стиками банковской системы [1]. Поэтому к анализу роли регионального бан-ковского сектора в развитии экономики необходимо подходить с двух позиций: как со стороны банков, так и со стороны предприятий и организаций реального сектора экономики.

Одним из условий сохранения темпов роста экономики и производства конкурентоспособных товаров на внутреннем рынке, создания национального богатства, развития общества и повышения уровня жизни страны и каждого ре-гиона в отдельности является стабильная и эффективная деятельность банков-ского сектора. В связи с этим одним из актуальных вопросов является определе-ние особенностей банковской деятельности региона во взаимосвязи с реальным сектором экономики [2].

Региональная банковская система является центральным элементом реги-

Г. МАРАТҚЫЗЫ, А.А. АПЫШЕВА. 1 (69) 2016. С. 162-168 ISSN 1683-1667


ональной финансовой системы, в которой циркулируют все денежные потоки в сфере хозяйственной деятельности субъектов территории. В самом общем виде экономическая роль региональной банковской системы заключается в ее функ-циональных связях [3]. С одной стороны, финансовое посредничество банков является неотъемлемой частью процессов экономического взаимодействия, воз-никающих между всеми экономическими субъектами, с другой стороны, банков-ская система выступает в роли основного субъекта инвестиционной активности экономической системы, направляющего финансовые ресурсы из капиталоизбы-точных секторов экономики в сектора, испытывающие недостаток инвестицион-ного капитала [3].

Реализация социально-экономических задач региона во многом определя-ется инвестиционным потенциалом региона, который, с одной стороны, харак-теризует величину ресурсных возможностей, а с другой, совокупность подраз-делений кредитных организаций, обеспечивающих эффективное привлечение и распределение ресурсов между различными секторами экономики, оказывая определенное регулирующее воздействие на инвестиционную активность в ре-гионе. Следовательно, институциональная инфраструктура регионального рын-ка банковских услуг становится самостоятельным фактором комплексного со-циально-экономического развития региона.

На сегодняшний день в 22 больших и малых городах Казахстана функцио-нируют областные и региональные филиалы АО «Народный Банк Казахстана», под началом которых работают 40 центров по обслуживанию клиентов малого и среднего бизнеса. В НБК трудятся около 10 тысяч человек, которые обслужи-вают почти 6 миллионов физических лиц, более 60 тысяч юридических лиц [4].

Восточно-Казахстанский филиал АО «Народный Банк Казахстана» являет-ся лидирующим банковским институтом в области по многим ключевым показа-телям. Это единственный банк второго уровня, представленный во всех районах Восточного Казахстана. Сеть областного филиала включает 7 районных управ-лений, 3 Центра персонального сервиса, Центр VIP-сервиса и 23 отделения. На территории региона функционируют 83 банкомата, 26 мультимедийных киосков [4] Народного Банка.

Аграрный сектор является одним из важных отраслей для развития эконо-мики стран. Являясь одним из приоритетных направлений развития экономики республики, сельское хозяйство располагает огромным потенциалом и больши-ми резервами.

Рост портфеля кредитов банков второго уровня сельскому хозяйству возоб-новился в апреле и составил 2% (к марту 2015 года). С апреля 2013 года (начало реализации программы «Агробизнес 2020»), общий объем кредитов сектору уве-личился на 56% (на 173 млрд тенге).



Рост портфеля кредитов банков второго уровня сельскому хозяйству возоб-новился в апреле и составил 2% (к марту 2015 года). С апреля 2013 года (начало реализации программы «Агробизнес 2020»), общий объем кредитов сектору уве-личился на 56% (на 173 млрд тенге).

Займы банков сельскому хозяйству (млрд тг.)

Общий объем банковских кредитов отраслям экономики на конец апреля снизился на 4% к апрелю 2014 года. Наибольшее снижение – в строительстве (-22%), менее значительное в сфере информации и связи (-3%), практически не изменился портфель кредитов в оптовой и розничной торговле. Рост показали три сектора. Это отрасли, которым оказывается наибольшая государственная поддержка: транспорт (2%), промышленность (4%) и сельское хозяйство (10%).

Отраслевая структура кредитного портфеля банков (млрд тг.)

Общий объем кредитов сельскому хозяйству, выданных 10 крупнейшими по размеру активов банками (без учета БТА) увеличился в 2014 году на 56%. Из банков первого эшелона наиболее сильные позиции в кредитовании сельского хозяйства занимает «Цеснабанк». В 2014 году портфель его кредитов отрасли увеличился почти в 3 раза.

С низкой базы в 3 раза нарастил сельские кредиты «Казкоммерцбанк». По-сле того как в отчетности «Казкоммерцбанка» отразится портфель БТА, он мо-жет побороться с «Цеснабанком» за первое место.



Замыкает тройку лидеров «Народный банк». В 2014 году он увеличил кре-диты сельскому хозяйству на 28% и со значительным отрывом опережает конку-рентов, не входящих в Топ-10.

Таблица 1 – Финансирование сельского хозяйства банками первой десятки*

*Примечание: Национальный банк и БВУ используют разные методики составления отчетности, поэтому их итоговые данные.

Объем кредитов селу снижается не только в банках за пределами первой пятерки, но и в микрокредитных организациях. За последние 5 лет их общий кредитный портфель вырос более чем в 2 раза, в то время как объем займов селу не изменился. Соответственно доля села в портфеле сократилась с 9% до 4%.

Кредитный портфель микрофинансовых организаций и кредитных товариществ на конец периода (млрд тг.)



Рынок микрофинансовых организаций высококонцентрированный: на пер-вую тройку игроков приходится свыше 90% портфеля. Из них две компании – KMF (кредитный портфель – 29 млрд тенге, доля на рынке 67%) и «Ырыс» (5 млрд, 12%) выдают микрокредиты физическим и юридическим лицам на селе.

По данным KMF (которая по размеру ссудного портфеля соответствует 27 месту в ренкинге банков), из 77 отделений компании – 66 в сельской местности. Кредиты предоставляются, в частности, на полеводство и животноводство. Доля таких займов в портфеле компании – около 25%.

Банк самостоятельно оценивает собственные риски по возврату кредитных ресурсов и соответственно рыночный уровень банковской маржи сектора, со-ставляющее собственное мнение о своем участии. В этом случае оценка банков-ской деятельности становится одним из критериев оценки кредитных средств. И поэтому, банк составляет оценку своей собственной деятельности в вопросе финансирования выбранных им видов деятельности. Показателями такой оцен-ки выступают общеизвестные измерители как рост активов, рост капитала, про-центные доходы и расходы, прибыль в различных состояниях (чистая, до форми-рования резервов), доходы на одну акцию и т.д. Эти показатели оказывают свое влияние на повышение значимых экономических показателей, например, той же конкурентоспособности, значение которой в условиях рыночного развития в ре-спублике стало, несомненно, нарастать.

Особый интерес представляет задача повышения конкурентоспособно-сти для отдельных регионов, среди них выделяется Восточно-Казахстанская область, в которой сосредоточены различные отрасли экономики, такие как не-фтедобыча, промышленное и сельскохозяйственное производство. Поскольку в условиях вступления республики в ВТО ожидается резкое усиление конкурен-ции со стороны более развитых экономик других стран, то и соответствующие отрасли ВКО также сталкиваются с потребностью собственного экономического усиления. При этом повышение эффективности в развитии экономики террито-рии в качестве цели следует признать недостаточным для достижения реальной конкурентоспособности территории.

Здесь требуется не только эффективное использование имеющихся ресур-сов в территориальной экономике, но и их конкурентоспособная отдача, кото-рая в целом определяет ее уровень с точки зрения рынка, в котором наилучшие результаты по оценке перспектив экономики имеют банки второго уровня, и, в частности, коммерческие.

Именно коммерческие банки второго уровня являются информационными носителями и накопителями оценки возможностей экономической конкуренто-способности на перспективу, что и используется в данном исследовании. Поэто-му на основе показателей деятельности банков становится возможным осущест-



вление оценки реальной перспективы и конкурентоспособности территориаль-ной экономики.

Таким образом, развитие банковского сектора и динамика количественных параметров во многом зависят от темпов развития региона. Уровень развития банковского сектора играет важную роль в обеспечении более сбалансированно-го распределения финансовых ресурсов в территориальном отношении, расши-рения предложения банковских услуг и создания банков, в том числе филиалов крупных банков из других регионов.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Отчет о развитии банковского сектора и банковского надзора в 2014-2015 гг. –

М.: НБК2. http://www.region-press.kz/content/item3. Статистический бюллетень Национального банка Республики Казахстан. Сайт

Национального банка Республики Казахстан. URL:http://www.nationalbank.kz/cont/publish145442_7840.pdf (дата обращения: 15.12.2015).

4. Фетисов Г.Г. Региональная экономика и управление / Г.Г. Фетисов, В.П. Оре-шин. – М.: ИНФРА-М, 2006. – С. 416.

REFERENCES1. Otchet o razvitii bankovskogo sektora i bankovskogo nadzora v 2014-2015 gg. M.

NBK (in Russ).2. http://www.region-press.kz/content/item 3. Statisticheskij bjulleten’ Nacional’nogo banka Respubliki Kazahstan. Sajt

Nacional’nogo banka Respubliki Kazahstan. URL:http://www.nationalbank.kz/cont/pub-lish145442_7840.pdf data obrashhenija 15.12.2015 (in Russ).

4. Fetisov G.G., Oreshin V.P., Regional’naja jekonomika i upravlenie. G.G.Fetisov. M INFRA M., 2006, 416 (in Russ).

ӘОЖ 751.9 (574)

К.Т. НЕМЕРЕНЕВА


БАНКТЕГІ АРНАЙЫ ШОТТАРДАҒЫ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУ ТӘРТІБІ

Мақалада Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аудару-ды жүзеге асыруда банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттарын, соның ішінде аккредитивтегі, чек кітапшаларындағы ақша қаражаттарын есепке алу және есеп айы-рысу тәртібі қарастырылады.

Түйін сөздер: банк, аккредитив, вексель, эмитент, шоттар, төлем, чек, бенефициар.



ПОРЯДОК УЧЕТА ДЕНЕЖНЫХ СРЕДСТВ НА СПЕЦИАЛЬНЫХ СЧЕТАХ В БАНКЕ

В статье рассматриваются порядок осуществления платежей и перевода денеж-ных средств со специальных банковских счетов в Республике Казахстан, а также поря-док учета и расчетов аккредитивов, денежных средств на чековых книжках.

Ключевые слова: банк, аккредитив, вексель, эмитент, счета, платежи, чек, бене-фициар.

ORDER OF ACCOUNTING OF FUNDS ON THE SPECIAL ACCOUNTS IN BANKS

The article considers the procedure for payment and the transfer of funds from the spe-cial bank accounts in the Republic of Kazakhstan, as well as the accounting and settlement of credit, cash on check books.

Keywords: bank, bill of credit (L/C), bill, issuer, accounts, payments, check, benefi-ciary.

Ақша қаражаттары ең өтімді активтер қатарына жатады. Тез қолданылатын себебі, ақшалай есептесу арқылы кез келген операцияны жүргізуге болады және міндеттемелерді орындау үшін ұзақ уақыт талап етілмейді. Ақшалай қаржының болуы, алашақтары барлармен, қызметкерлермен дер кезінде есептесіп отыруға мүмкіндік береді. Ақша қаражаттарының бір бөлігі қызметкерлермен еңбекақы бойынша қолма-қол есеп айырысу үшін, қолма-қол ақшаға құндылықтарды сатқаны үшін есеп беретін адамдар пайдаланады. Мұндай қаражаттар кассада сақталып, сол арқылы айналымға түседі. Есеп айырысу операцияларының тиімділігі көбіне ақша қаражаттарының бухгалтерлік есебінің жағдайына тәуелді.

Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірілген өнімді сату барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды, тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе бюджеттен басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы ретінде болатын болса, екіншіден, сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың, фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз төлеу арқылы жүргізіледі.

Ақша қаражаттарының есебін жүргізу үшін, бухгалтерлік есептің типтік шоттарының үлгілік жоспарындағы «Қысқа мерзімді активтер» атты 1-бөлімінің 1010-1060 шоттарының тобы пайдаланылады. Оған кассадағы ақша қаражаттары теңгемен, валютамен; ағымдағы ақша қаражаттары теңгемен, валютамен;

К.Т. НЕМЕРЕНЕВА. 1 (69) 2016. Б. 168-175 ISSN 1683-1667


жолдағы ақша қаражаттары; карт-шоттарындағы ақша қаражаттары және өзге де ақша қаражаттары жатады.

Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша каражаттарын банк мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте есеп айырысуларды жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле (контракт, келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы 4000 АЕК-тен аспауы керек.

ҚР-ның аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге асыруда қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың индоссаменттері арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассалық жарлығын ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістер пайдаланылады. Төлеуші мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісімшарт негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен міндеттемелерін зачетқа да жатқыза алады.

Банктегі жинақ шоттарын ашқан кезде, банктер салымдарды салушылардан қабылдауға келісімшартта көрсетілген тәртіпте, оларға марапаттау төлеуге және әрекет етіп тұрған заң актілері мен келісімшартта қарастырылған тәртіпте және келісілген жағдайында салымдарды қайтаруды өз міндетіне алады. Егер де банкте шот иесінің пайдасына жаңылыс аударылып кеткен ақша қаражатының фактісі анықталса, онда ол сол қаражаттарды шот иесіне хабарламай-ақ қатесін жөндеуге құқылы. Бірақ бұл жағдай келісімшартта карастырылғаны жөн. Жаңадан ашылатын заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының заңына сәйкес жарғылық капиталын төлегенін қуаттайтын құжаттарды ұсынуы тиіс, ол үшін келісімшарттың негізінде оларға уақытша жинақ шоттарын ашады. Ал мемлекеттік тіркеуден өткен соң заңды тұлғаға ағымдағы шоттар ашылады.

Кәсіпорындар банктердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының есебін 1060 – «Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттар» деген бөлімшесінің шоттарында жүргізеді. Олардың қатарына келесі шоттар кіреді:

«Аккредитивтегі ақша қаражаттары» шоты. Бұл шотта аккредитивтегі ақша



қаржыларының қозғалысы есепке алынады. Аккредитив – кленттің тапсыруымен өзі келісімге отырған контрагенттің

пайдасына берілген банктің сөзсіз орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк (банк-эмитент) жабдықтаушыларға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар аккредитивте көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банктердің жүзеге асыруына өкілеттік бере алады.

Аккредитивтің келесі түрлері ашылады:Жабылатын (депоненттелген); қайтарып алынатын немесе қайтпайтын;

дәлелденген және трансферабельдік (аудармалы) болып бөлінеді.Жабылатын аккредитивті ашқан кезде банк-эмитент орындаушы банкке

аккредитивтің сомасын оның билігіне беріп, ал ол өзінің міндеттемесінің әрекет ету мерзіміне осы ақшаны мүмкіндігінше аккредитив бойынша төлем жасау үшін пайдаланатын жағдаймен келіседі.

Қайтарып алынатын аккредитивті банк-эмитент бенефициармен алдын ала келіспей-ақ (мысалға, келісімшартта қаралған жағдайды сақтамаған жағдайда) жоюы немесе өзгертуі мүмкін. Қайтарып алынатын аккредитив жағдайында барлық билікті өзгерту туралы жағдайды төлеуші тек банк-эмитент арқылы бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы банк, аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенефициар банкісі қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті.

Қайтпайтын (немесе қайтарып алынбайтын) аккредитивте банк-эмитенттің барлық жағдайын орындаған кезде аккредитив бойынша төлем жасауды қатаң түрде өз міндетіне алады. Қайтпайтын аккредитив бенефициардың келісімінсіз өзгертуге немесе жоюға жатпайды.

Бенефициар аккредитивтің пайдалануын өз мерзімінен бұрын тоқтата алады, егер де бұндай жағдай шартта қаралса.

Дәлелденген аккредитив – бұл банк-эмитент болып саналмайтын басқа орындаушы банктердің қосымша кепілдігі бар болса ғана жүзеге асатын аккредитив.

Трансферабельдік (аударма) аккредитив – бұл бенефициардың өзінен басқа (екінші бенефициар болып саналатын) бірнеше тұлғаның немесе аккредитивті толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив [1].

Аккредитив тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арналуы мүмкін. Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі және оның мерзімі бенефициар мен төлеушінің арасындағы келісімшартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнің ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің түрі және оны пайдалану тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөнінде жабдықтаушыны хабардар ету тәсілі, аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар ұсынған құжаттардың толық тізімі және нақты сипаттар, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды ұсыну



мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа қажетті құжаттар мен шарттары болуы қажет.

Аккредитивтің қандай түрде жататындығы анық болуы керек, яғни қайтарып алынатын ба, жоқ әлде қайтарып алынбайтын ба, егер де бұндай белгілер анық болмаса, онда ондай аккредитивтер қайтарып алынбайтын болып саналады. Сондай-ақ аккредитивтің пайдалану тәсілі де анық болғаны жөн: ұсынған азаматта төленетін немесе бөліп-бөліп төлеуге болатын және аудармалы вексельді акцептеу немесе негоциациялау үшін пайдаланатын болып бөлінеді. Аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенецифиар тауарларды тиеген соң, тауарлардың тиелгені жөнінде және басқа да аккредитивтің шарттарында көзделген құжаттарды қызмет етуші банк мекемесіне ұсынады. Аккредитив бойынша төлемді растайтын құжаттар жабдықтаушы арқылы банкке аккредитивтің мерзімі өткенге дейін ұсынылуы және акредитивтің барлық шарттарының орындалғанын айғақтауы керек. Осы шарттың біреуі бұзылған жағдайда аккредитив бойынша төлеу жүзеге асырылмайды.

Бенецифиар банкісі аккредитив бойынша қаржының дұрыс пайдаланылуын бақылайды, сол үшін аккредитив беруші оған аккредитив сомасынан белгіленген көлемде делдалдық ақша төлейді. Аккредитив ұсынылған тапсырыста делдалдық ақшаның сомасы жеке көрсетіледі. Бенецифиар банк (атқарушы банк) аккредитивті төлеу кезінде жабдықтаушының аккредитив бойынша барлық шарттарын сақтағанын тексереді. Сондай-ақ шоттар тізбесінің дұрыс рәсімделгенін, ондағы бенецифиардың қолы мен мөрінің белгіленген үлгіге сай болуын тексеруге міндетті. Егер аккредитив шарттарында уәкілетті сатып алушының келісімі көзделген болса, онда акцептік жазбаның бар болуы және уәкілдің қолының ұсынылған үлгіге сәйкестігі тексеріледі. Сатып алушының уәкілі жабдықтаушылардан тауарды қабылдап алған кезде шот тізбесінде тауардың тиелген күні, тауарлы көлік құралдарының нөмірі, тауарды байланыс мекемелері арқылы жөнелткен жағдайда пошта квитанциясының нөмірі, қабылдау, қабылдау-өткізу құжаттарының нөмірі немесе толтырылған күні және тауар жөнелтілген көліктің түрі көрсетілмесе шот тізбесін төлеуге беруге болмайды.

Жабдықтаушы арқылы банкке регистрдің (шот тізбесінің) үш данасы ұсынылады, олардың ішінен бір данасы мемориалды ордер ретінде пайдаланғаны үшін, үшінші данасы шот-тізбесенің қабылданғанын білдіретін қолхат ретінде жабдықтаушыларға беріледі де, ал екінші данасы тауарлы-көлік құжаттарының хаттамасы мен және банктің белгісімен жабдықтаушыға тапсыру үшін банк-эмитентке жіберіледі.

Аккредитивті қолма-қол ақша түрінде төлеуге рұқсат етілмейді. Егер аккредитивтің шарттарымен уәкілетті сатып алушының акцепт көзделген болса,



онда аталған тұлғалар атқарушы банкке келесі құжаттарды: төлқұжат немесе оны алмастыратын құжат; банкте жоқ болған жағдайда өз қолының үлгісін (қолдың үлгілері карточкасының бланкісіне толтырылады); іссапар куәлігі немесе аккредитив ашқан ұйым берген сенімхатын ұсынуға міндетті.

Аккредитив есебінен төлеу үшін, акцептелінген шоттар тізбесінде немесе тауарлы көлік құжаттарында (накладнойында) өкілеттік берілген акцепт жөнінде жазбаны береді. Аккредитивтің мерзімінің өтуіне байланысты жабдықтаушыға қызмет көрсететін банктегі аккредитив жабылады. Аккредитивтің жабылғаны жөнінде атқарушы банк-эмитенті хабардар етеді. Жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкке пайдаланылмаған сомаларының көрсетуімен қаржылар алынған шотқа аударылады, сатып алушының өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері қайтарылған аккредитивтің сомаларына банк эмитенттен мәлімдеме келіп түскен күні кемітіледі.

Аккредитивтің жабылғаны жөнінде банк-эмитентке хабарлама жіберіледі. Банктің кінәсінен жіберілген кемшіліктерден басқа барлық бенефициярға түскен шағым банктің қатысуынсыз тараптардың өз арасында таралады. Егер аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мерзімге берілген несиелердің есебінен ұсынылған болса 3010 – «Банк несиелері» шотында, ал егер аккредитив ағымдағы банк шотынан ұсынылған болса 1030 – «Ағымдағы банк» шотында аккредитивтің ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы шоттар (1030, 3010) кредиттеледі де, 1060 – «Аккредитивтегі ақша қаражаттары» шоты дебеттеледі [2].

1-кесте – Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттарының есебі бойынша жүргізілетін бухгалтерлік есеп операцияларының негізгі корреспонденциясы

№ Операциялардың мазмұны Шоттар номерлерідебет кредит

1 Ақшалар бойынша ашылған аккредитивтер 1060 10302 Банк несиесі есебінен қойылған аккредитивтер 1060 30103 Ашылған аккредитивтер арқылы жабдықтаушыларға

жіберілген тауарларының және материалдарының құны төленді

3310 1060

4 Ашылған аккредитивтің пайдаланылмай қалған сомасы ағымдағы банк шотына қайтарылды

1030 1060

5 Кәсіпорынға чек кітапшасын бергенде депоненттелген сома 1060 1030, 3010

6 Жабдықтаушыларға және басқаларға арнайы шоттардан чек кітапшалары бойынша берешек сомалар төленгенде

3310, 3390

1060

«Чек кітапшаларындағы ақша қаражаттары» шоты бойынша есеп айырысу



чек кітапшаларындағы чектер арқылы есепке алынады. Чек – бұл өзінің шот есебінен қаражатты алушының (чек ұстаушы) шотына белгілі бір соманы аудару жөніндегі арнаулы қағаз (бланкке) толтырған клиенттің (чек берушінің) өзіне қызмет көрсететін банкке берген жазбаша тапсырмасы.

Чек кітапшасы бойынша депоненттелген сомасы берілген кезде 1060 шоты дебеттеліп, 1030, 1050, 3010 шоттары кредиттеледі.

Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттарының есебі бойынша жүргізілетін бухгалтерлік есеп операцияларының негізгі корреспонденциясы 1-кестеде ұсынылған.

1060 – «Банктердегі арнайы шоттардағы қолма-қол қаражаттар» шотында айрықша сақтауды талап ететін қаражаттар есепке алынады. Бұлар: үкіметтің жәрдемі ретінде алынған қаражат; жергілікті бюджеттен мақсатты қаржыландыру; мектепке дейінгі балалар мекемелерін қаржыландыратын кәсіподақ және басқа да ұйымдардың қаражаты; мәдени-ағарту мекемелерінің, демалыс лагерлері ата-аналардың балаларын балалар мекемесінде ұстауға жұмсайтын қаражаттары; кәсіпорынның өтініші бойынша жеке шоттан күрделі қаржыны қаржыландыруға шоғырландырылатын және жұмсалатын қаражаттар. 1060 – «Басқа да ақша қаражаттар» шотында субъектінің құрамына кіретін филиалдардың, құрылымдық бірліктердің ақша қаражаттары көрініс табады, онда ағымдағы шығыстарын (еңбекақы, кейбір шаруашылық шығыстары, іссапар шығыстары т.б.) жүзеге асыру үшін жергілікті банк мекемелерінде ағымдағы шотын ашады.

Банктік шоттар теңгемен де, шетел валютасымен де ашылып, жүргізіле береді және өз ішінде ағымдағы, жинақтық және корреспонденттік шоттар болып бөлінеді. Банк шоты келісімі бойынша ағымдағы немесе корреспонденттік шот ашқанда банк тапсырыс берушінің пайдасына келіп түскен ақшаны қабылдауға, тапсырыс берушінің қандай да бір ақша сомасын өзіне немесе үшінші тұлғаларға аудару (беру) және басқа да банк шоты келісімінде көзделген қызметтер көрсетуге міндеттеме алады.

Банк мекемесі шот иелерінің олардың шоттарында бар соманың аяғындағы қаражатты есептен шығару жөніндегі өкімдерін орындайды. Кәсіпорынның келісімінсіз тек дау тудырмайтын, мемлекеттік арбитраж, халықтық сот, салық немесе қаржы органдарының шешімімен белгіленген төлемдер ғана атқарылады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ1. Кеулімжаев Қ.К. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері / Қ.К. Кеулімжаев,

Н.А. Құдайбергенов. – Алматы: Экономика, 2006. – 129 б.2. Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп / Р.С. Әбдішүкіров, Б.С. Мырзалиев. – Ал-

маты, 2008. – 56 б.

REFERENCES1. Keulіmzhaev Q.K., Buhgalterlіk esep teoriyasy zhane negіzderі Q.K. Keulіmzhaev,

N.A. Qudaibergenov. Almaty. Ekonomika, 2006, 129 (in Kaz).



2. Abdіshykіrov R.S.6 Buhgalterlіk esep. R.S. Abdіshykіrov, B.S. Myrzaliev. Almaty, 2008, 56 (in Kaz).

УДК 330.34(574.42)

Р.С. РАМАЗАНОВА


СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ВКО: ПРОМЫШЛЕННЫЙ КЛАСТЕР

В статье показано социально-экономическое развитие Восточно-Казахстанской области в промышленном секторе. Приведены статистические данные 1997, 2007 и 2015 гг. и проведен сравнительный анализ.

Ключевые слова: промышленный кластер, статистические данные, сравнительный анализ, горнодобывающии, показан социально-экономическое развитие.

ШҚО ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ АНАЛИЗІ: ӨНЕРКІСІПТІК КЛАСТЕР

Мақалада Шығыс Қазақстан облысының өндірістік саласындағы әлеуметтік-экономикалық дамуын көре аламыз. 1997, 2007, 2015 жылдардағы статистикалық мәліметтер келтіріліп, анализ жасалынған. Өнеркісіптік сектордың, соның ішінде: тау-кен қазба жұмыстары, өңдеу, тамақ өнеркәсібі және инвестиция саласының дамуына байланысты облыстың осы кезеңдегі әлеуметтік дамуының көрсеткіштері айқын келтіріледі.

Түйін сөздер: статистикалық мәліметтер, өндіріс, өнеркәсіптік кластер, тамақ өнеркәсібі, инвестиция, Шығыс Қазақстан.

COMPARATIVE ANALYSIS OF SOCIAL AND ECONOMIC DEVELOPMENT EKO: INDUSTRIAL CLUSTERS

In this article, we can see the development of socio-economic development of the East Kazakhstan region in the industrial sector. The statistical data in 1997, 2007 and 2015 and a comparative analysis is carried out. Due to the development of industry in the area, including: reworking, mining, investment and food industries, shows the socio-economic development during this period.

Keywords: industrial clusters, comparative analysis, East Kazakhstan, the development of industry, the socio-economic development during.

В Республике Казахстан одним из наиболее привлекательных регионов с точки зрения формирования и развития кластерных структур является Восточно-Казахстанская область (ВКО), которая образована в 1932 году. Территория

Р.С. РАМАЗАНОВА. 1 (69) 2016. С. 175-181 ISSN 1683-1667


области, протянувшаяся на 283,3 тыс. кв. км, расположена в бассейне верхнего Иртыша, граничит на Юге с Китаем и Алматинской областью, на северо-востоке – с Россией, на западе – с Карагандинской и Павлодарской областями [1].

Восточно-Казахстанская область – регион, расположенный в выгодных экономико-географических условиях. ВКО является регионом с хорошо развитой сырьевой и энергетической базой, сетью автомобильных и железнодорожных сообщений с южными и центральными районами РК, Сибирским регионом России и Китая, обладает мощным индустриальным потенциалом и трудовыми ресурсами, ориентированными на машиностроение и наукоемкие технологии. Основу экономики составляет горно-металлургический комплекс с высоким уровнем технологической завершённости производства.

Промышленное производство вносит существенный вклад в формирование валового регионального продукта (ВРП) как области, так и республики. Объём ВРП области за 2006 год составил 548,5 млрд тенге, что на 31,0% (в номинальном значении) выше аналогичного показателя предыдущего года. По сравнению с 2005 годом доля Восточного Казахстана снизилась на 0,1 процентного пункта, с 1998 годом – на 4,8 п.п., составив 6,0% [4].

Социально-экономическое развитие области по итогам 2014 года характеризуется устойчивым ростом. Валовой региональный продукт (ВРП) оценивается в 2,2 трлн тенге с макроэкономическим ростом на 2,5%. Рост ВРП обеспечен за счет развития базовых отраслей экономики. По этим данным мы можем увидеть, что экономика на базовых отраслях выросла за 9 лет почти в 4 раза.

Таблица 1 – Сравнение промышленного сектора ВКО

Промышленный сектор /кластер/ 1996-2007 гг. 2014-2015 гг.

Горнодобы -вающая промышлен-ность

Среднегодовой темп прироста промышленной продукции в период с 1997 по 2007 гг. составил 8,2%.Объем горнодобывающей промышленности составил 84,2 млрд тенге, что составило 17,5% в областном объёме товарной продукции. Индекс физического объёма промышленной продукции составил 100,7% к уровню 2006 года [4]

Объем горнодобываю-щей промышленности составил 102,5 млрд тенге с ростом на 6,2%, индекс физического объема – 86,6% [2]

Как мы видим в таблице 1, сравнительно с 2007 годом в 2015 году объем горнодобывающей промышленности возрос на 17,6%. Это очень хороший



показатель того, что в регионе идет развитие этого сектора промышленности.



Обрабатывающая промышленность

За период с 1997 по 2007 гг. имел место среднегодовой темп прироста промышленной продукции в размере 5,9%. 2007 году предприятиями и подсобными производствами обрабатывающей промышленности было выпущено товарной продукции на 363,0 млрд тенге, что составило 75,4% в структуре промышленного производства области [4]

Основную долю промышленной продукции (83,1%) занимает обрабаты-вающая промышленность. За 2014 год объем производства подотрасли возрос на 10,2%, и составил 912,6 млрд тенге, индекс физического объема – 101,3% [2]

Проанализировав таблицу 2, можно сделать выводы, что производство выросло почти в три раза и доля обрабатывающей промышленности в области выросла на 7,7% . Преобладающий удельный вес в объёме производства обра-батывающей промышленности в силу её экспортной ориентации и устойчивого спроса на внешнем рынке занимает металлургическая промышленность, далее машиностроение, переработка сельскохозяйственных продуктов, производство прочих неметаллических минеральных продуктов и др.



Пищевая промышленность

По сравнению с 2006 годом на 14,4% увеличился выпуск мяса и пищевых субпродуктов домашней птицы, на 10,5% – молока обработанного жидкого и сливок, на 10,2% – муки из зерновых и растительной, на 6,8% – колбасных изделий, на 4,7% – рыбы приготовленной и консервированной и т.д. В 2007 году индекс физического объёма 102,0% к уровню предыдущего года [4]

Произведено 238,8 тысяч тонн мяса (рост на 6,6%), 775,7 тысяч тонн молока (рост на 2,4%), 154,4 млн. штук яиц (рост на 7,4%) [2]

В данной таблице виден прогресс в развитии обрабатывающего сектора промышленности. В частности это производство мяса, молочных продуктов и зерновых изделий.



В настоящее время в Восточно-Казахстанской области реализуются проекты создания отраслевых кластеров по производству и переработке семян подсолнечника, рыбы, кожевенного сырья, молока и мяса, которые должны стать основой регионального пищевого кластера.

Ведущими производителями молока и молочных продуктов в ВКО являются ТОО «Восток-Молоко», АО «Исток», ТОО «Эмиль», которые составляют основу формирующегося в области молочного кластера.

Региональный кластер представляет собой систему из 8 районных (городских) подкластеров, состоящих из сельскохозяйственных товаропроизводителей – поставщиков сырья и перерабатывающих предприятий и цехов:

– в Шемонаихинском районе – на базе АО «Исток» и к/х «Камышинский»; – в Уланском районе – ТОО «Украинское», ТОО «Васильевское»; – в Глубоковском районе – к/х «Восход»; – в Зыряновском районе – ТОО «Зыряновский гормолзавод»;– в Катон-Карагайском районе – ТОО «Большенарымское»; – в Урджарском районе – Урджарский сырзавод; – в Кокпектинском районе – ТОО «Самарское», ТОО «Орнек»; – в г. Усть-Каменогорске – ТОО «Восток-Молоко», ТОО «Эмиль», ТОО

«Восток-Холод», Усть-Каменогорский гормолзавод [3]. Продукция молочного кластера предназначена в первую очередь для

реализации на рынке Восточно-Казахстанской области. В перспективе (при наличии выпускаемой в достаточных объемах конкурентоспособной продукции) возможно освоение рынков соседних областей, а также России и Китая.



Инвеститионная деятельность

В 2007 году на создание и воспроизводство основных фондов в промышленности направлено 61,9 млн тенге капитальных вложений, или 55,3% от освоенных инвестиций в основной капитал в целом по области [4]

Объем инвестиций в основ-ной капитал составил 345,5 млрд тенге с ростом к уровню 2013 года на 14,7%. Реальный рост объема инвестиций с учетом цен составил 12,5%. На одного жителя области приходится по 248 тысяч тенге капиталовложений [2]

Наибольшая инвестиционная активность проявилась в обрабатывающей

промышленности, в промышленном производстве, в горнодобывающей промышленности и производстве и распределении электроэнергии, газа



и воды и в сельском хозяйстве. В горнодобывающей промышленности финансировалось строительство мощностей по переработке золотосодержащей руды. В обрабатывающей промышленности основными объектами финан-сирования явились мощности по переработке мяса и рыбы, производству растительного масла, минеральной и газированной воды, хлеба, строительных деревянных конструкций, мебели, товарного бетона, пластиковых дверей и окон, плитки и плиты керамической, прокату цветных металлов и др. В производстве и распределении электроэнергии, газа и воды инвестировались строительство, реконструкция и капитальный ремонт насосных станций для перекачки воды, тепловых магистральных сетей, линий электропередач, местного теплоснабжения. В области функционирует свыше тысячи средних и крупных промышленных предприятий.

Базовой отраслью экономики региона является цветная металлургия, наибольшую долю в региональном промышленном производстве имеет АО «Казцинк» производит более 70% товарной продукции отрасли. Крупными производителями металлов в области являются и «Усть-Каменогорский титано-магниевый комбинат», «Ульбинский металлургический завод», филиал «Восток Казмедь», «Корпорация Казахмыс». Отрасли производства, в основном, предприятиями, которые выпускают цемент, в том числе и для сооружения газо- и нефтепроводов. Уже не первый год АО «Азия-Авто» выпускает легковые автомобили. Работа этого конвейера помогает Казахстану наращивать мощности в автомобилестроении [1].

Таким образом в заключении хотелось бы сказать, что промышленность Восточного Казахстана продолжает динамично и устойчиво развиваться. Свидетельство тому – стабильный рост объёмов промышленной продукции в большинстве отраслей на протяжении ряда лет. Реализация принятых республиканских и региональных программ позволит обеспечить долговременный устойчивый рост экономики региона на основе диверсификации, модернизации отраслей промышленности и создать условия для производства конкурентных видов продукции. За счет развития промышленного сектора развивается и социальное развитие области. Свидетельство тому – предприятия «Казцинк» ежегодно производят продукцию мирового уровня на сумму 450 миллиардов тенге. На них трудится 20 тысяч человек, технологическая база постоянно обновляется, созданы все условия для эффективной работы. Только медный завод выпускает 70 тысяч тонн качественной катодной меди в год [5].Также несёт большую социальную ответственность за развитие региона, выделяя на эти цели до 3 миллиардов тенге. За счёт средств компании строятся медицинский центр, детский сад, теннисный центр, крытый бассейн, дворец единоборств, реализуются десятки других социальных проектов.



Президент Казахстана Н.А. Назарбаев подчеркнул высокие показатели социально-экономического развития региона.

«В области только за прошлый год было создано более 20 тысяч рабочих мест, построено 3 300 квартир, возведены 14 больниц, 21 школа. Проведена реконструкция 360 километров дорог. Планируется открытие еще 5 школ. Эта работа будет продолжена. Большая деятельность осуществляется по программе «Нурлыжол», в рамках которой мы строим дороги, индустриальные объекты, доступное жильё. Всё это делается для Вас, для благополучия каждого казахстанца», – сказал Глава государства [5].

Нурсултан Назарбаев обратил внимание, что развитие промышленности региона является одной из приоритетных задач государства.

«Восточный Казахстан – яркая жемчужина страны, и не только в природном плане. Объем валовой продукции составил 1,5 триллиона тенге, из которых 60 процентов – это доля обрабатывающей промышленности. Не случайно 20 процентов всей инновационной продукции Казахстана выпускается именно в вашей области. Объем инвестиций в регион достигает 345 миллиардов тенге. На поддержку малого и среднего бизнеса выделяется до 2 миллиардов тенге, на создание производственной инфраструктуры – еще 3 миллиарда. На реализацию программы «Занятость-2020» государство выделило 11 миллиардов тенге», – сказал Президент Казахстана.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Клецова Е.В. Издательство образования и науки / Е.В. Клецова. – Прага, 29_

NNM_2008/Economics/35940.doc.htm2. http://www.akimvko.gov.kz/ru/news.html?id=3472официальный интернет-ресурс

акима Восточно-Казахстанской области.3. Мищенко Ю.П. Кластерный подход к организации производственного

взаимодействия // Вестник Казахстанско-Американского свободного университета. Выпуск 4 / Ю.П. Мищенко. – Усть-Каменогорск, 2006. – С. 83-92.

4. Восточный Казахстан в цифрах 2007. Ежегодный статистический сборник на казахском и русском языках. Управление статистики Восточно-Казахстанской области, Усть-Каменогорск, 2007.

5. http://www.inform.kz/rus/article/2763541 /интернет ресурс/- международное агентство Казинформ.

REFERENCES1. Klecova E.V., izdatel’stvo obrazovanija i nauki, Praga, 29_NNM_2008/Econom-

ics/35940.doc.htm (in Russ). 2. http://www.akimvko.gov.kz/ru/news.html?id=3472oficial’nyj internet-resursakima

Vostochno Kazahstanskoj oblasti (in Russ). 3. Mishhenko Ju.P., Klasternyj podhod k organizacii proizvodstvennogo vzaimodejstvij.

Vestnik Kazahstansko Amerikanskogo svobodnogo universiteta. Vypusk 4. Ust’-Kamenogorsk, 2006, 83, 92 (in Russ).



4. Vostochnyj Kazahstan v cifrah. Ezhegodnyj statisticheskij sbornik na kazahskom i russkom jazykah, Upravlenie statistiki Vostochno-Kazahstanskoj oblasti, Ust’-Kamenogorsk, 2007 (in Russ).

5. http://www.inform.kz/rus/article/2763541 internet resurs mezhdunarodnoe agent-stvo Kazinform (in Russ).

ӘОЖ 821.512.122.09

Г.Қ. РАХИМБАЕВА, Т. ТЛЕУБАЕВА


АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ЖАНРЛАРЫНЫҢ ТАРИХИ СИПАТЫ(тарихи жырлар негізінде)

Мақалада ауыз әдебиеті жанрларының тарихи сипаты «Базар батыр», «Барақ батыр, Абылай» жырлары негізінде қарастырылады. Жырлардың ел өмірінде болған нақты тарихи оқиғаларға, ондағы тарихи тұлғалардың іс-әрекетіне негізделетіні ғылыми тұрғыда дәлелденеді. Сонымен қатар топонимикалық атаулардың да тарихи факт екендігі нақты мысалдармен негізделеді.

Түйін сөздер: жанр, сюжет, тарихи шындық, топонимика.

ИСТОРИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА ЖАНРОВ УСТНОЙ ЛИТЕРАТУРЫ (на основе исторических эпосов)

В статье рассматриваются исторические свойства жанров устной литературы на основе эпосов «Базар батыр», «Барак батыр, Абылай». Научно доказывается, что эпосы основаны на подвигах исторических личностей и на реальных исторических событиях, имевших место в жизни народа. Также, обосновываются реальными примерами и топонимические названия, которые являются историческим фактом.

Ключевые слова: жанр, сюжет, исторический факт, топонимика.

HISTORIC PROPERTIES GENRE OF ORAL LITERTURE (based on historical epics)

The article in tne historical properties of oral literature in the basis of the epic «Bazar Batyr», «Barak Batyr, Abylay». From the scientific point of view it is proved that eposes, locate action of historic figures from real historical events of life of the people. Also, proves real examples, as toponymic names are a historic fact.

Keywords: Genre, a historical fact, place names. Тарихи жырларда нақтылы тарихи оқиғалар, мәселен, қазақ халқының

тарихында өшпестей із қалдырып кеткен жоңғар шапқыншылығы, қалмақтардың бір тармағы – ұранқайлармен ұрыс және XX ғасырдағы ірілі-ұсақты оқиғалар сөз етіледі. Ал XVIII ғасырдағы алуан түрлі тарихи оқиғаларды былай қойғанда,

Г.Қ. РАХИМБАЕВА, Т. ТЛЕУБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 181-194 ISSN 1683-1667


тарихта «ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» деген атпен қалған жоңғарлар қырғыны қазақ халқына үлкен соққы болғаны белгілі. Бейбіт жатқан қазақ даласын күшпен алмаққа бекінген қалмақтар ойраны халықты қатты қиналтты. Осындай қатты қыспаққа түскен қазақ халқының тығырықтан шығар жалғыз-ақ жолы – үш жүздің басын біріктіріп, біртұтас қол жинап, жауға қарсы соққы беру еді. Сондай үш жүздің батырлары бірігіп, туған ел мен жерді жаудан қорғап, азат етуде еңбегі ерекше болған батырлардың бірі, Қабанбай мен Бөгенбайдың үзеңгілес досы, «көкжал» атанған Көкжарлы Барақ еді.

«Тарихи жырлардың бәрі де, ертеде туғандары да, кейінірек шығарылған-дары да анық тарихи оқиғаларға негізделген. Ал басты-басты кейіпкерлері тарихта болған адамдар», – деген еді М. Әуезов [1].

Яғни тарихи жырлардың жанрлық ерекшелігі – бас кейіпкерлері өмірде болған тарихи тұлғалар. Мәселен, «Барақ батыр, Абылай» жырындағы Барақ – XVIII ғасырдағы ірі, айбынды батыр. Қалмақ батыры Шоянмен жекпе-жек айқасқа Абылай бастаған Боранбай мен Шыңқожа дайындалып, білектерін түріп, сауытын киіп жатқанда, Бұхар жыраудың: «Шоянға пар келер батыр тек Барақ болар», – деген бір-ақ ауыз сөзі Барақтың батырлық табиғатынан хабар бергендей. Ол Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібектермен бірге «хан батырлары» қатарына кірген, әрі хан кеңесіне үнемі қатысып отырған. Ал хан кеңесіне қатысу дәрежесіне тек асқан батырлығымен, ақылымен, адамгершілік қасиеттерімен дараланған адам ғана ие болса керек. Ендеше көкжал Барақ Қабанбайлармен үзеңгі қағыстырған батыр ғана емес, сонымен бірге адамгершілік қасиеттерді бойына жинақтай білген қайырымды, парасатты адам болған. Бұған Хорон деген ақсақалдың сұлу қызына байланысты айтылатын аңызбен қатар, ел арасында кең тараған басқа да аңыз-әңгімелер толық дәлел бола алады. Алайда, Барақ – Алпамыс, Қобыланды, Қамбар сияқты жауға жалғыз аттанар көзсіз батыр емес, ол қай жорыққа болсын белгілі бір мөлшерде жиналған жасақпен барады. Осы ретте А. Ғабдуллинаның пікіріне құлақ түрсек: «Қабанбай – дұшпанның «қырық мың әскерін» бір өзі талқандаған гиперболалық кейіпкер емес. Оның батырлық әрекеттері бір адамның бойына шақ мөлшерде көрінеді. Оның жаудың ішіне түсуі, дұшпанды аңдуы, жасырынып келіп кек алуы, бұл ісі қауіпті болған соң, түн қараңғылығын пайдаланып қашуы – бәрі де жер басып жүрген адамның әрекеті. Оған атса – оқ өтеді, шапса– қылыш кеседі. Ол көп дұшпанға жалғыз өзінің әлі жетпейтінін де, олардың қолына түссе, өлім құшатынын да біледі. Дұшпанның қолына түспеу үшін қашады. Басын қорғайды. Бұл – табиғи әрекет. Тарихи жырлардың бір ерекшелігі – кейіпкер әрекеттерінің өмірдегі шындыққа осылай өте жақын үйлесіп тұратындығы», – дейді [2].

Бұл ерекшелікті жоғарыдағы батырлар туралы жырланған туындылардан да көреміз. Ондағы кейіпкерлердің іс-әрекеттері өмірдегі қарапайым адамның



мүмкіншілігі жететін дәрежеде беріледі. Бұның өзі жырдың шындыққа жанасымдылығын көрсетеді. Барақ батыр туралы «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясының 2-томында былай делінген: «Барақ Шүрекұлы, Көкжал Барақ шамамен XVII ғасырдың соңы, XVIII ғасырдың ортасында Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданында өмір сүрген батыр. «Көкжал Барақ» деген атпен үш жүзге мәшһүр болған тарихи тұлға. Көкжал атануына орай жорамалдар көп. Дегенмен бұл атау батырдың қайсарлығы, ерлігі үшін берілгені рас. Барақ әйгілі Аңырақай, Бұланты, Шыңғыстау, Шаған, Шорға, Сібе шайқастарын басынан кешірген. Қабанбай қолының бір қанатын көкжарлы, сарыжомарт руларынан құралған сарбаздарды бастап, шығыстағы Ертістің оң жағалауынан Алтай тауларына қарай кететін кең алқапты қалмақтардан тазартуға қатысқан. Боранбай, Кешу, Ботағара, Шынқожа т.б. батырлармен бірге Аякөз жазығы, Алакөл жағалауы, Шыңғыстау, Тарбағатай баурайында жоңғарларға қарсы ұрыстарда ерлігімен көзге түскен. Шар станциясының батыс жағындағы «Бас Қарауыл», «Жарма шыққан» тауы, Өскеменге таяу тұстағы «Аяқ Қарауыл» биігі көкжал Барақ өткен жорық жолының куәсі ретінде тарихта қалған. Батырдың қазақ әйелі Қойбикеден Бостан, Дос, Кәдір деген ұлдары мен мұнан басқа бес қалмақ әйелінен туған ұрпақтарынан екі мыңға тарта шаңырақ өрбіген. Олар Шығыс Қазақстан облысының Күршім ауданында тұрады. Барақ батыр Жайыл қырғынында алпыс тоғыз жасында қаза тапқан» [3].

«Барақ Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданында өмір сүрген, үрім бұтағының барлығы сонда» [4].

«Барақ 1701 жылы Шар мен Жарма өзендерінің бойында туып, сол ғасырдың жетпісінші жылдары жорық үстінде қаза болады» [5].

«Көкжал Барақ Шар мен Жарма өзендерінің бойында өмірге келген. Барақ өзінің 69 жас жасаған өмірінің көпшілігін ат үстінде жорықта өткізген. 1727 жылғы Бұланты, 1730 жылғы Аягөз, одан кейінгі Ақшәулі, Аңырақай, Шыңғыстау (Шаған), Сібе, Толағай, Шорға соғыстарының бәріне қатысқан. Сөйтіп қаншама жерді жаудан азат етіп, өзі Күршімдегі Қызыл тас деген жерге қоныс тепкен [6].

Көріп отырғанымыздай, Барақ батырдың туған жері туралы пікірлердің басым көпшілігі бір жерге тоғысады, демек, бұл пікірлердің өзі тарихи шындықтың айналасында өрбіген. Яғни осы дерек көздеріне сүйене отырып, көкжал Барақты Шар мен Жарма өзендерінің бойында дүниеге келген деп топшылаймыз, қалай болғанда да батырдың Шығыс Қазақстан өңірінде өмір кешкендігіне, оны жаудан азат етуде көп күш жұмсап, ерлік көрсеткен ерекше айбынды батыр болғандығына күмән келтірілмес. Әрі келтірілген деректердің барлығында да Барақтың 69 жас жасағандығы айтылады. Бүгінде Көкжал Барақтан тараған ұрпақтың басым көп бөлігі Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданына қарасты Теректібұлақ ауылына шоғырланған екен. Батырдың кеудеден жоғары қарай



жасалған тас мүсіні осы ауылға қойылған. Ал батырдың қалмақтан қалған әйелі Барыннан тараған ұрпақтар Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай өңірінде бар көрінеді. Көкжал Барақ туралы жырланған «Барақ батыр, Абылай» жырында Барақтың өзінен басқа, XVIII ғасырдағы Қабанбай, қарт Бөгенбай, Жәнібек, Танаш сияқты ірі батырлары ел мен жерді жаудан азат ету ісінде онымен тізе қосып бірге жүреді. Бұндай сюжет тарихи жырлардың ішінде «Қабанбай батыр» жырында көрініс табатын. Ғалым Б.Ш. Абылқасымов: «Басқа тарихи жырларда (XVIII ғасырдағы) батырлардың бұлайша топтасуы сирек», – дейді [7].

Осы пікірді еске алсақ, екі жырда да батырлардың дәл осылай шоғырланып бірге жүруі аталмыш жыр оқиғаларының бір ғана шайқастан алынуына байланысты болуы мүмкін. Дәлірек айтсақ, жоңғар-қазақ арасындағы ірі шайқастардың бірі «Шорға соғысы» екені белгілі. Жоңғарлар Тарбағатай өңірін басып алып, жергілікті халықты Қалбаға қарай босытып жіберген. Осындай қиын кезеңде қазақтың жиырма жеті батыры төніп келген дұшпанға бірге тойтарыс береді. Шегінген жау қазіргі «Қабанбай» ауылының маңындағы «Шорға» деген жердегі қалың талдың арасын паналап, сексен күн бойы беріспей жатып алған екен. Міне, осы шайқаста Барақ асқан ерлік көрсеткен. Яғни осындағы Барақтың ерлігі «Барақ батыр, Абылай» жырына, Қабанбайдың батырлық істері «Қабанбай батыр» жырына арқау болуы әбден мүмкін. Екі жырдағы батырлардың бірге жүруіне сексен күнге созылған осы «Шорға» соғысы себепші болған сияқты. Бұның өзі ат ауыздықпен су ішіп, ер толарсақтан саз кешкен қиын заман туғанда қазақ батырларының мақсат-мүдделері бір болғандығын дәлелдей түссе керек.

Жауды тойтарған жиырма жеті батырдың ерлігі туралы ел аузында айтылған осы деректерді тарихи мәліметтер де растай түседі. Мәселен, тарихшылар К. Аманжолов пен А. Тасболатовтың «Қазақстанның әскери тарихы» атты еңбектерінде төмендегідей нақты деректер беріледі: «Қолда бар архив материалдарына сүйенсек, мыңдықтан әскер құраған жиырма тоғыз сардардың, батырлардың рулары мен есімдері түгел толық келтірілген. Олар:

1) Қаракерей Қабанбай; 2) Қанжығалы Бөгенбай; 3) Көкжарлы көкжал Барақ; 4) Керей Жәнібек; 5) Шанышқылы Бердіқожа; 6) Керей Жанатай ер; 7) Тоғас Қосай; 8) Тума Шағалақ; 9) Мұрын Боранбай; 10) Үйсін Саршуаш; 11) Қыпшақ Есім хан; 12) Қыржы Бостан; 13) Тарақты Баймұрат; 14) Тоқпақ Қосабай; 15) Матай батыр; 16) Сибан Шынқожа; 17) Шойбек Сеңкібай; 18)Қаңлы Құлан; 19) Сіргелі Елшібек; 20) Қаратай; 21) Ысты Төлек; 22) Сиқымнан – Шінет, Рысбек; 23) Ботбай Сәмен; 24) Шымыр Қойкелді; 25) Қоңырат Төлебай, Болат. Кіші Ордадан; 26) Рамадан Алшынбай; 27) Қарақалпақ Құлашбек; 28) Жаныс Өтеген; 29) Шапырашты Наурызбай батырларды білеміз. Олар кезінде ел ардақтап атайтын әруақты жандар еді. Бір еске салатынымыз, қазақ мыңдықтарын басқарған басшылардың есімдері рулық, жүздік деңдейден асып,



жалпы ұлттық межеге көтерілген. Олар қанды сайыстарда талай рет суырылып шыққан ерлер еді. Олардың даңқы бір ғана Аңырақай шайқасында емес, басқыншы жаудан қазақ жерін толық тазартқанша есімдері ұлы далаға аңыз болып, ұран болып, ұлттық сананы қалыптастыруға өз үлестерін қосты» [8].

Демек «Барақ батыр, Абылай» жырында айтылатын Барақтың өзі және Қабанбай батыр, қарт Бөгенбай, Ер Жәнібек есімдері тарихи деректе де жиырма жеті батырдың құрамына кіріп тұр, тіпті бұнда батырлардың саны жиырма тоғыз деп толыға түскен, бұл – тарихи шындық. Яғни аталмыш батырлар тек Аңырақай, Шорға шайқастарында ғана емес, жоңғар шапқыншылығы кезіндегі барлық шайқастардың басы-қасында болып, ерлігімен елге әйгіленген аса танымал тұлғалар. Олардың ерлік істері аталмыш жырда шебер суреттеліп, жеріне жеткізіле мадақталады. Осындағы Абылай ханның, Қабанбай батырдың халық тарихындағы орны дәлелдеуді қажет етпейтін фактілер. Ал Керей Жәнібек, Саты Дәулетбай, Саржомарт Танаш сынды от жүректі өрендер – Қалба, Тарбағатай, Алтай маңында, жоғарғы Ертіс бойында қалмақпен болған ұрыстарда қайсарлығымен танылған халық батырлары. Дәулетбай батыр есімін Үмбетей жырау өз толғауларына қосса, кейіннен Саты Жанұзақұлы Әрімжан ақын батыр атасының ерлігін:

Қабанбай, Қосай, ДәулетбайҚатаған ханның жиені.Байжігіттен шықты үшеуіБатыр болып киелі.Ел қорғаны батырдыХалқы жақсы сүйеді...Қабанбай мен ДәулетбайЖауға қарсы шапқандаХалқын оңға бастапты..., –

деп жырға қосқан [9].«Деректерге қарағанда, 1770 жылғы қырғыздармен болған соғысқа

Танаштың қатысқаны анық. Ал Ұлан ауданын мекендеген қариялардың мәліметі бойынша Танаш Барақтан он бес жас кіші. Ендеше Танаш батыр 1716 жылы туған. Ел аузындағы әңгімелерге сүйенсек, Танаш зор денелі, өте шапшаң, ашуланғанда бойына ерекше қуат пайда болады екен. Садақ тартқанда өте мерген, көздеген нысанасын қалт жібермейді. Танаш батырды әбден білетін үзеңгілес достары: «Танаш бет бергенде ұстараның жүзіндей, сырт бергенде ұстараның сыртындай, жауына жолбарыстай айлалы еді», – деген сөздер қалдырған» [10].

Сол сияқты қарт Бөгембай батырға арнайы тоқталғанымыз жөн болар. Бұл ретте ғалым Р. Бердібаев сөзіне құлақ түрсек: «Бөгенбай есімі тарихта әйгілі XVIII ғасырда қазақ қосындарын жоңғар шапқыншылықтарына қарсы күреске



бастаған, батырлық, парасаттылығымен аты шыққан, заманында аса беделді болған адам. Қанжығалы Бөгенбай қазақ халқының бірлігі, тәуелсіздігі жолында жан аямай алысқан ерлердің ең ірілері санатында жүреді. Бұндай бағалар оның тарихи істеріне, жалпы алғанда, қайшы келе қоймайды. Халық қамын терең ойлаған, оған үлкен саналы жауапкершілікпен қараған. Бөгембай өштескен жауды қазақ жерінен қуып, ел есесін әперуге қанша көп қайрат жұмсаса, халқымыздың келешегін де соншалық ойлайды», – дейді [11].

Яғни ерлігімен есте қалған бұл батырлардың есімі аталмыш жырдың тарихи сипатын тереңдете түсері сөзсіз.

Сол сияқты «Базар батыр» жырындағы Базар да – тарихи адам. XVIII ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген. Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданының Маралиха ауылында дүниеге келген. Ол тарихтағы Қабанбай, Бөгенбай, Барақ, Жәнібек сияқты айбынды халық қаһарманы. Қазақ елінің шығыс жақ түкпіріне төніп келген жауларға қарсы соғысқан батыр адам.

Орталық ғылыми кітапханадағы 358-буманың бесінші дәптерінде Базар батырдың тарихи адам екенін дәлелдейтін латын әрпінде жазылған анықтама қағаз (справка) бен «Базар батыр» дастаны жөніндегі Е. Ысмайловтың рецензиясы сақталған. Анықтама қағаз Базардың өмірде болған тарихи тұлға екендігін дәлелдеу мақсатында Шығыс Қазақстан облысы Маралиха ауыл советінен берілген. Жырда баяндалатын оқиғаның Алтай, Күршім қыстауы, Кең су (Маралиха), Жылытау атты жерлерде өткендігі расталады. Соңында Маралиха еңбекшілер депутаты председателі мен хатшысының қолы қойылып, советтің арнайы мөрі басылған. «Базар батыр» жыры басқа жырлар сияқты Базарды таныстырудан басталады.

Бұрынғы өткен замандаҚарсы шыққан қамалғаБазар атты батыр едЖол көрсеткен наданға,Бұрылмаған арамға… [12].Базарды осылайша таныстыру – жырдың сюжеттік желісінен бөлек тұрған

эпизод. Онда жыршы Базардың адамдық қасиеттерін саралайды.Талай бай мен манапты-Дүниеге көзі тоймаған, Ашуы түссе Базар ер,Алдына салып айдаған.Мінезі жарқын ақ Еділ,Тәкаппарлық болмаған,Біреу келсе мұң шағып,Алыстан болжап толғаған...



Батыр көрдім осындай- Думанға елін бермескеБалапандай қорғаған…[12].

немесе:Асып, саспас Базар ер,Тұрса да біреу көр қазып.., [12] –

деген жолдардан Базардың бай мен манаптың жетегінде жүрмеген, әділеттілік пен ізгілікті жақтаған адал жан болғандығын аңғарамыз. Көптің мұңын бөліскен, менмендік пен тәкаппарлықты тәрк еткен жарқын мінезді, салмақты адам болғандығы айқын сезіледі. Ал:

Базар кетсе дүниеден,Ел жарығы сөнеді.Батыр туған есіл ерЖау қолында өлмесе,Қорлыққа қайтіп көнеді,Базарды ұстап әкетсе,Қалған елдің мал-жаныҚалмаққа даяр жем еді... [13]

немесе:Базарсыз жаудың қолында,Күніміз не дер еді.Қалың халық ішіненӨкінгендер көп еді.Базарды жауға берген соң,Тірідей жерге көмген соң, –Не боламыз? – деп еді.., [14] –

деген мысал Базардың халық қорғаны, халықтың арқа сүйер панасы болғандығын көрсетсе керек.

Ендігі кезекте жырдағы тарихи оқиғаларға қарай ойыссақ, бірінде XVIII-XIX ғасырлардағы, енді біреулерінде XX ғасырдың басындағы тарихи, қоғамдық-әлеуметтік оқиғалар бейнеленеді. Ғалым Р. Бердібаев «Тарихи жыр негізіне өмірде анық болған әлеуметтік, саяси оқиғалар алынады», – дейді [15].

Осы пікірді алға тартсақ, «Базар батыр» жырында, жоғарыда айтылғандай, Алтай өңіріндегі қазақ-қалмақ соғысы суреттеледі. Демек аталмыш жыр оқиғасының тарихи деректерден алшақтығы жоқ. Әрі Базар батыр мен қара халыққа өз өмірлерінде сыртқы жаулармен қатар, Данияр сияқты қазақтың өзінен шыққан ішкі жаулармен, шенқұмар сатқындармен күресуге тура келген.

Мысалы:Қалмақтай жауың жақында



Мың қолымен келеді.Шамасы келсе ДаниярТірідей жерге көмедіОсы сөзді айтуғаЖіберген мені ел, – деді…

немесе:Ауылдың сыртын қамалап,Базардың үйін шамалап,Дұшпандар жақын келеді.Белдеуде тұрған БалагерТартып ірге тебеді.Күлғайша сонда оянып,Тұршы-, деді,батырым,Ауылдың сыртын қамалап,Базардың үйін шамалап,Көрдің бе өмір қапылын,Жау болды ғой бұл күндеАлыс тұр ғой жақының.., –

деген жолдар Базардың тыныштықта өмір кешпегендігін, өз үйі, өз туған жерінде сақтанып жүруге мәжбүр болғандығын көрсетсе керек. Заманның қай кезеңін алсаң да көптің қамын ойлаған адамдардың, халықтың, әділдіктің жақтаушысы болған жандардың қашан да қуғын-сүргіннен көз ашпағандығы, арам пиғылды, қара ниетті адамдардың құрбандығына ұшырайтындығы, әлдекімдердің кесірінен туған халқына жаулық ойлаған қаскөй болып көрсетілгендігі дәлелдеп жатуды қажет етпейтін дүние. Жырдағы Базар батырдың тағдыры – осының айқын айғағы, яғни, мұның өзі өмірде жиі орын алатын ащы шындық.

Сол сияқты «Барақ батыр, Абылай» жырында да қазақ-қалмақ арасында болған нақты тарихи оқиға суреттеледі. Қазақ батырларының Алтай өңірін басқыншылардан қорғаудағы жанкешті ерліктері зор шеберлікпен баяндалады. Жырдың мазмұны, оқиға желісі, қаһармандар сипаты тарихи шындықтан алшақ кетпейді. «Жырда жаугершілік замандағы Қаракерей, Сарыкерей, Уақ, Сарыжомарт, Көкжарлы Найман руларының басынан кешкен оқиға берілген. Оқиға Алтайдың оңтүстік-батысындағы Большенарым, Күршім, Марқакөл, Тарбағатай аудандарында болған. Бейғам жатқан қазақ елін жаулап алу үшін Доланқара, Арқауыл, Қарасеңгір батырлары бастаған қалмақ елі қалың қолмен Алтай жеріне аттанады. Оларға Барлыбай бастаған қол қарсы соғысады. Бұл кезде Қабанбай, Барақ батырлар Қырғызға кеткен екен. Барақтың інісі Барлыбай батыр осы шайқаста қалмақтар қолынан қаза табады. Қырғыз елінен қайта оралған Барақ пен Қабанбай қалмақтармен соғысып, інісі Барлыбайдың кегін



алады. Қалмақтар қайта жиылып келіп тағы соғысады. Абылай бастаған қазақ батырлары – Барақ, Қабанбай, Ер Жәнібек, Танаш, Бөгенбай қалмақтардың қолбасшыларымен соғысып, ата мекені Алтай жерін өздеріне түпкілікті қайтарады».

Жырдағы сюжеттердің тарихи фактілермен қаншалықты сәйкес келетіндігіне көз жіберсек, онда мынадай шумақтарға кезігеміз:

Хабарын естіп соғыстыңҚарт Бөгенбай келеді.Жатпайын, тез барайын,Айқасып жаумен қалайын,Алла жолды оңғарса,Жауға ойран салайын ......Батырдың қарты Бөгенбай Тарбағатай тауына Алты айда барып жетеді......Қалмақтарды ықтатыпҚазаққа құдай болысты... [16]Жырда Қазақстанның шығыс өңірін жаудан азат ету ісіне Бөгенбай

батырдың қатысқаны тарихи шындықтан алыстап кетпеген. Дегенмен, жырда Бөгенбай батырдың шерігі Тарбағатай жеріндегі шайқасқа алты ай жүріп келсе де, дер кезінде жетіп үлгергендей болып суреттелуіне, келуін келгенмен батырдың шаршаған әскері жеңіліске ұшырап, кері шегінуге мәжбүр болуы, дәл сол кезде оларға Қабанбай, Барақ батырлардың көмекке келіп, құтқарып қалуы сияқты оқиғаларға субъективизм мәселесі тұрғысынан қарауға болады. Яғни М. Әуезов пайымдағандай: «Тарихи жырларда эпостық баяндауға тән объективтік сарынның орнын оқиғаларды тікелей қабылдаған автордың әсері араласқан субъективтік баға басады» [17].

Сол сияқты жыр оқиғасы:Қабанбай қарсы келеді, Жынды болған бурадай Батырын қалмақ көреді.Қабанбайға кезекті Қоң батыр сонда береді.Қабекең Қоңға жұмсадыҚара шашақ найзасын.Қайратын қашан көрем деп Тірлігімде пайдасын.Қолымен барып ҚоңтажыСүзе жерді тіреді.



Шамасы кетіп барады,Жаралы болған жүрегі.Масаттанып ҚабекеңЖымиып сонда күледі. Көзін жұмды ҚоңтажыМаңырақ пен Шорға деп, Айрылдым сенен зорға деп ,Көлденең барып құлады....Тасып жатқан өзенге Қалмақтарды қамады.Қырылған қалмақ өлігіАғынды суға ағады.Тасып жатқан өзендіҚанды көбік жабады.Қашпақ болып қалмақтарӨзенге ат салады.Құмырсқадай су бетіҚалмақтар қырғын табады.Қалмақты қазақ жеңген жер,Жазасын жаудың берген жер,Қан төгіліп сол өзенҚанды су боп қалады.., –

деп жеңіспен аяқталады. Дәл осы оқиғаны тарихи тұрғыдан растай түссек, «Қаракерей Қабанбай әскері Тарбағатай тауы мен Қанды су өзені бойында жоңғар әскерін талқандап, Шілік асуымен Зайсан көліне дейін жоңғарлардың ізіне түсіп, Шитөбе, Талдыаралды азат етіп, соңғы қанды шайқастарын қазіргі Үлкен Қаратал, Көкқошқар, Кендірлік, Аққол деген жерлерде жеңіспен аяқтады. Сөйтіп, Зайсан жерінде қазақ халқы ғасыр бойы созылған күресін жеңіспен аяқтады», – деген дерекке жолығамыз [8].

Демек жырлар фабуласы нақтылы тарихи оқиғаға негізделген, тіпті оқиғаның дәл сол қалпында алынғандығына көз жеткіземіз. Жыршы тарихи шындықты беруде бір елі бұра тартпаған, тек болған оқиғаны жыр тілімен кестелеп жеткізген. Тарихилықты танытар ерекшеліктердің тағы бірі – жырдың стилі. Аталмыш туындылардың тарихи жырлар қатарына жататындығын олардың баяндау стилінен де аңғаруға болады, әсіресе табиғат суреттері мен адам әрекеттері, қаһармандар портреті еш боямасыз табиғи қалпында беріледі. Мысалы: «Барақ батыр, Абылай» жырында:

Қаршығасын қайырып,Бүкірейіп мергендер



Аң мен құсты атып жүр.Жамбасымен жаңтаңдапЕкпеттей басып жатып жүр. Кәсібін о да айырып Аң терісін сатып жүр.., –

деген жолдардағы адамдардың тұрмыс-тіршілігі, күнкөріс қамындағы әрекеттері өмірдегі қарапайым қалпында суреттеледі.

Жан шығуға айналды,Бермей тұр жау аялды.Азғантай қалған шеріктіТағы да қайта құрады.Қайраттарың бар ма деп,Қалдарын Барақ сұрады.Қозғала алмай жараданКейбірі тұр талықсып, Кейбірі әзер шыдады.., –

дегенде қалмақтармен соғыста әлі бітіп, әбден шаршаған қазақ қолының жай-күйі еш жасырып, жабусыз нанымды беріледі. Өйткені соғыста үнемі жеңіске жете беру мүмкін емес. Бірде – ұтса, бірде – ұтылады. Ұтса – тасымай, ұтылса – жасымай, елін қорғауда адал терін төккен қазақ батырларының ұрыс үстіндегі мүшкіл халінің ашық берілуі – жырдың шындыққа жанасымдылық сипатын арттырмаса, кемітпейді. Немесе «Базар батырда»:

Мөлшері кісі бесінде,Кілтші солдат қасында,Губернатор, жандарал,Кіріп жетіп келеді.Ойларында қауіп жоқКеле торға төнеді.Аузын жиып алғанша, Наганды қолға алғанша,Үшеуіне үш батыр,Қолма-қол келіп шап етті…Шешіндіріп киімін,Үстеріне киеді,Қару да қолға тиеді.Қылышты белге түйреді.Шықпақ болып үш батырЕсікке таман жүреді…Тұс-тұсынан аңыздап,



Батырлар шыққан кезеңгеСолдаттар да барады. Бір батыр болған жаралы,Жарасын мықтап таңады.Көтеріп атқа салғандай,Нашарлап батыр қалады.., –

деген үзінділердегі Базар мен достары Жиған, Қожа үшеуінің түрмеден қашқанда қолданған айла-тәсілдері, арттарынан шыққан қуғыншы солдаттардың екі батырды оққа ұшыратуы – өмірдегі қарапайым адамдардың жасайтын әрекеттері ретінде нанымды суреттеледі. Сонымен жоғарыда келтірілген фактілердің барлығы аталмыш жырлардың тарихи сипатын айқын танытса керек.

Жырлардағы негізгі оқиғалар өрбитін мекен – Шығыс Қазақстан өлкесі, осы аймақта орналасқан бүгінгі таңдағы барлық аудандар және олармен шектес, шекаралас келетін Шыңжаң өлкесінің кейбір аймақтары. Ал жоғарыда аталған оқиғалар XVIII-XX ғасырлар арасын қамтиды, яғни «Базар батыр» және «Барақ батыр, Абылай» жырында XVIII ғасырдағы тарихи оқиғалар бейнеленеді. Ал олардың басты кейіпкерлері – шынымен өмірде болған, тарихтың әр кезеңінде ерлік істерімен танылған ірі тұлғалар, ал олардың аталмыш жырларға арқау етілген іс-әрекеттері тарихи шындық ауқымында алынады, ол ақиқат құбылыстар жыршылар тарапынан бүкіл жыр барысында белгілі шумақтар, қара сөздер арқылы жиі-жиі еске салынып, нақтыланып отырады. Демек аталмыш жырлар – халықтың сол тарихи оқиғаларға берген өзіндік бағасы. Яғни тарихи жырлардың негізіне өмірде анық болған тарихи, әлеуметтік-саяси оқиғалардың алынатынын, кейіпкерлердің батырлар жырына қарағанда нақтылана түсетіндігін және мекеннің, ел атауларының дәл аталатынын есте тұтсақ, аталмыш жырлардың осындай талаптарға сай келуі – олардың тарихилық сипатын айқын аңғартады. Демек бұл тарихи жырлардың ел өмірінде болған сол нақты тарихи оқиғаларды, ондағы тарихи адамдарды, олардың ел үшін жасаған ерлік істерін, халық алдындағы еңбегін суреттеуге арналғандығына мақала барысында көз жеткізе алдық деп білеміз.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ1. Әуезов М. Уақыт және әдебиет / М. Әуезов. – Алматы: Қазмемкөрәдбаспасы,

1962. – Б. 76.2. Ғабдуллина А. Қабанбай туралы тарихи жырлар мен аңыздар: филол. ғыл. канд.

ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған дисс. – Алматы, 1995. – Б. 40.3. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы. 2– том. – Алматы, 1999. – Б. 145.4. Күзембаев Н. Барақ батыр / Н. Күзембаев // Қазақ әдебиеті. – 1993 ж. – 25 сәуір.

– 4-б.5. Ақатаев С. Барақтың көбі қайсы, көкжалы қайсы? / С. Ақатаев // Жұлдыз. –

1986. – 5 ақпан. – Б. 202.



6. Алтынбаев Қ. Қазақтың көкжал Барағы / Қ. Алтынбаев // Дидар. – 1991. – 30 мамыр. – 3-б.

7. Абылқасымов Б. Қаракерей Қабанбай / Б. Абылқасымов // Қазақ тарихи жырларының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1979. – Б. 54-59, 98.

8. Аманжолов К. Қазақстанның әскери тарихы / К. Аманжолов, А. Тасболатов. – Алматы: Ғылым, 1999. – Б. 135, 147, 148.

9. Жанұзақұлы Ә. Өлеңдер. Толғаулар. Дастандар / Ә. Жанұзақұлы . – Өскемен: Полиграфия, 1994. – Б. 57-58.

10. Қайсенов З. Найман шежіресі. 1-кітап / З. Қайсенов. – Өскемен: Полиграфия, 1998. – Б. 126.

11. Бердібаев Р. Эпос мұраты / Р. Бердібаев. – Алматы: Білім, 1997. – Б. 119. 12. Базар батыр. Жырлаушысы – Б.Тұрсынбаев. – Алматы, ҚР ҒА ОҒК, 1941-1942,

358 бума, 5 –дәптер. – Б. 1. 13. Богатырский эпос. Героические поэмы о батырах эпохи Аблая, том 5. Базар

батыр. – Алматы, ЦНБ, 1953, 53-тетрадь. – С. 13-15. 14. Базар батыр. Жырлаушысы – Тұрсынбаев Б. – Алматы: Қазмембаспасы, 1942.

– Б. 17.15. Бердібаев Р. Сарқылмас қазына / Р. Бердібаев. – Алматы: Мектеп, 1983. – Б. 178.16. Барақ батыр, Абылай. Жырлаушысы – Б. Тұрсынбаев. – Алматы, ҚР ҒА ОҒК,

1946, 744 бума, 2 –дәптер. – Б. 51.17. Әуезов М.О. Әдебиет туралы / М.О. Әуезов. – Алматы: Санат, 1997. – Б. 47.

REFERENCES1. Auezov M., Uaqyt zhane adebiet. Almaty, Qazmemkoradbaspasy, 1962, 76 (in Kaz).2. Gabdullina A., Qabanbaj turaly tarihi zhyrlar men anyzdar. filol. qyl. kand. qylymi

darezhesіn alu ushіn zhazylqan dissertacija. Almaty, 1995, 40 (in Kaz).3. Qazaqstan ulttyq jenciklopedijasy. 2 tom, Almaty, 1999, 145 (in Kaz).4. Kuzembaev N.6 Baraq batyr. Qazaq adebietі. 1993, 4 (in Kaz).5. Aqataev S., Baraqtyn kobі qajsy, kokzhaly qajsy. Zhuldyz, 1986, 202 (in Kaz).6. Altynbaev Q., Qazaqtyn kokzhal Baraqy. Didar, 1991, 3 (in Kaz).7. Abylqasymov B., Qarakerej Qabanbaj. Qazaq tarihi zhyrlarynyn maselelerі. Almaty.

Qylym, 1979, 54, 59, 98 (in Kaz).8. Amanzholov K., Tasbolatov A., Qazaqstannyn askeri tarihy. Almaty. Qylym, 1999,

135, 147, 148 (in Kaz).9. Zhanuzaquly A., Olender. Tolqaular. Dastandar. Oskemen. Poligrafija, 1994, 57, 58

(in Kaz).10. Qajsenov Z., Naiman shezhіresі. 1 kіtap. Oskemen. Poligrafija, 1998, 126 (in Kaz).11. Berdіbaev R., Jepos muraty. Almaty. Bіlіm, 1997, 119 (in Kaz).12. Bazar batyr. Zhyrlaushysy. B.Tursynbaev. Almaty, QR QA OQK, 1941, 1942, 358

buma, 5 dapter, 1 (in Kaz).13. Bogatyrskij jepos. Geroicheskie pojemy o batyrah jepohi Ablaja, tom 5. Bazar

batyr. Almaty, CNB, 1953, 53 tetrad’, 13, 15 (in Kaz).14. Tursynbaev B., Bazar batyr. Zhyrlaushysy. Almaty. Qazmembaspasy, 1942, 40 (in

Kaz).15. Berdіbaev R., Sarqylmas qazyna. Almaty. Mektep, 1983, 178 (in Kaz).16. Baraq batyr, Abylaj. Zhyrlaushysy. B. Tursynbaev. Almaty, QR QA OQK, 1946, 744



buma, 2 dapter, 51 (in Kaz).17. Auezov M.O., Adebiet turaly. Almaty. Sanat, 1997, 47 (in Kaz).

ӘОЖ 821.512.122.09-98-1

А.Қ. СЕЙПУТАНОВА, Қ. ТӨЛЕТАЙ


ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ АУЫСТЫРУДЫҢ КӨРКЕМДІК ҚЫЗМЕТІ

Мақалада 1970-1980 жылдардағы қазақ лирикасындағы ауыстырудың көркемдік қызметі сараланып, оның ақындық стильді танытудағы маңызы зерделенеді. Сондай-ақ дәстүрлі ауыстырулардың ақындар шығармашылығында түрлене қолданылуы мысалдар негізінде дәлелденіп, ғылыми тұрғыдан тұжырымдалады.

Түйін сөздер: қазақ, лирика, стиль, поэзия, метафора, бейнелеу, құбылту.

ХУДОЖЕСТВЕННАЯ ФУНКЦИЯ МЕТАФОРЫ В СОВРЕМЕННОЙ КАЗАХСКОЙ ЛИРИКЕ

В статье анализируется художественная функция метафоры, исследуется особенность поэтического стиля в современной казахской лирике 1970-1980 гг., а также способы применения традиционных метафор на основе примера в творчестве поэтов.

Ключевые слова: казах, лирика, стиль, поэзия, метафора, образность, троп.

ART FUNCTION OF THE METAPHOR IN MODERN KAZAKH LYRICSIn article art function of a metaphor is analyzed, feature of poetic style in modern

Kazakh lyrics 1970-1980 year is investigated. And also, methods of application of traditional metaphor’s grounded on the basis of example in work of poets, consists from the scientific point of view.

Keywords: кazakh, lyriks, style, poetry, metaphor, imagry, trails.

Өлең сөздегі бейне, сурет жасаудағы айрықша тәсілдің бірі – ауыстырудың (метафора) жан-жақты көркемдік қызметі. Ауыстырулар жүйесі әсіресе, ұлттық ойлауға, ұлттық психологияға, ұлттық әдеби дәстүрге сәйкес келуімен дараланады. Әдебиетші-ғалым С. Негимовтың: «Ой мен сезімді көркем, әсем, әсерлі, образды берудің эволюциясы бар. Жалпы, образды немесе поэзиялық сананың дамуы екі кезеңнен тұрады. Біріншісі – мифологиялық ойлау, екіншісі – метафоралық ойлау», – деген тұжырымын [1] есепке алсақ, әдебиеттің ұлттық сипаты сынды әрі күрделі, әрі нәзік мәселені ауыстырулар жүйесінсіз зерттеудің мүмкін еместігі белгілі. Ауыстырулар арқылы кез келген ұлт әдебиетінің негізгі қасиеті, ұлттық болмысы танылып, дәлеледенеді. Демек, ауыстырулар жүйесі



ұлттық әдебиеттің белгілі бір кезеңдегі тыныс-тіршілігін, көркемдік ерекшелігін, дәстүрін, дамуының бағыт-бағдарын да көрсетіп отырады. Ауыстырулар әдебиет тарихындағы жекелеген суреткерлердің стильдік ерекшелігін, даралығын өзінен бұрынғы, тұтас, кейінгі әдебиет өкілдерінің шығармашылықтарымен байланысын танытуда да барынша қабілетті, қолайлы.

Академик З. Ахметов ауыстырулар табиғаты туралы: «Метафораның теңеуден негізгі айырмасы – онда салыстырылған екі нәрсе екі бөлек көрінбей, көбінесе екеуі тұп-тура бірігіп бір бейнеге айналғандай болады да, екі нәрсенің біреуі ғана айтылып, екіншісі емеурін жасау арқылы да айқын елес беріп тұрады. Метафора бірде мағына ауыстыру, бірде нәрсенің, құбылыстың орнына соған ұқсас нәрсені екінші нәрсеге телу, балап айту түрінде қолданылады», – деп жазады [2].

Әдебиеттану тұрғысынан ауыстырудың жеке дәстүрлі түрлерінің болатындығын айта отырып, жеке (индивидуалдық) терминінің жалпы ауыстыру табиғатын танытудағы маңызыдылығын бағамдаған жөн. «Поэзиялық ауыстыру – көркемдік жүйенің көрнекті тәсілі. Сонымен бірге эстетикалық элемент. Бұл – индивидуалдық творчествосының жемісі. Ол суреткердің дүниеге көзқарасымен, көркемдік ойлауымен, қиял өрісімен, эстетикалық қабылдауымен, философиялық толғаныстарымен, ассоциациялық шеберлігімен тамырлас құбылыс» [1] екендігін мойындауға тиіспіз. Аустырулар теңеу мен айқындау сияқты сөз бейнелілігінің қазақ поэзиясындағы дәстүрлі, ұлттық тәсілі деуге толық негіз бар.

Ауыстырулардың дәстүрлі қалпы, сонымен бірге қолданыс аясының кеңеюі, жаңашылдық сипаттарының молаюы, сөйтіп әдебиеттің қазіргі талап-талғамдарына сай түлеп, түрленуі – қазіргі қазақ поэзиясына тән сипат.

Күрделі ауыстырулардың тамаша мысалдары 1970-80 жылдары қазақ поэзиясына жаңа леп әкелген, соны ізденісімен, дара стилімен танылған ақындардың бірі Ж. Жақыпбаев поэзиясынан көптеп табылады. Ақынның бірқатар ауыстырулары табиғат құбылыстарын адам болмысымен бейнелеу бағытында болып келеді.

Ала қоржынның аузы қалай ашылса, Ашылып қалар аспанның да енді қабағы.

Қабағым менің – аршалы таудың қабағы, Наланың бұлты бір соқпай қалай қалады.

Шала мас шалғын Сұлады өлең шөп тағы...

Апорт алма ұялғаннан қызарады...

А.Қ. СЕЙПУТАНОВА, Қ. ТӨЛЕТАЙ. 1 (69) 2016. Б. 194-201 ISSN 1683-1667


Жапырағы сыр шертеді бір терең... ...Жүйткиді Ақсу, Көксу тауда туған Біреуі – ақ, біреуі – көк қос арғымақ.

Мен туған жер... Жер шарының ең ғажайып нүктесі [3].Мысалға алынған ауыстырулардың көпшілігі кейіптеу тәсілі арқылы

туындап тұрғаны анық. Ақынның өлең жинақтарының бірі «Шұғынық гүл төркіні» деп аталады.

Бұл атаудың өзі ауыстыруға негізделген. Анықтай айтқанда «туған жер» деген ұғымды ақын «Шұғынық гүл төркіні» деген ауыстырумен береді. Жинақтай айтқанда, осы тұжырымға тірелсек, бұл ауыстырулардың өзі бірнеше күрделі ауыстыруға ұласады.

Шұғынық гүл төркіні – Шыршалы тау, шың іші – Көкшіл мұнар құйылған Көркемдіктің ыдысы.Бұдан әрі туған жер – шұғынық гүл төркіні деген ауыстырумен ғана аталып

отырады. Жалайыр Мұқа ... Шұғынық гүлдің төркіні, сені сағынып, Өзіңе жетпей, өтіпті дейді арманда.

...Шұғынық гүлдің төркіні, бірақ сенікі, Қарауым барлық: арманым, ойым, қиялым.Ақын туған жерін осындай ауыстырумен атаса, өзін табиғаттағы

өсімдіктермен ауыстыра бейнелейді: ...Шөлден де шөлін қандырған Жыңғылға тартқан ұл едім.

...Кезінде шыққан «қымызға» Күшәла болып қосылдым.

...Қаймақтай аппақ әжемнің Қалампыр болдым шайына.

...Жылтырып аққан арықта



Жалбызың құсап отырғам.«Жалбызың құсап» – метафоралық теңеуге жатады.

Шұғынық гүлдің төркіні, Шөбіңмін сенің сәулелі... [3]Ақын өзінің туған жерге деген перзенттік сүйіспеншілігін таныту үшін

ауыстыруларды мақсатты, жүйелі түрде қолданған. Бұл ауыстырулар адам мен табиғат бірлігіне негізделген танымнан бастау алып, бейнелі ойлау жүйесінің табиғаты бойынша белгілі бір көркемдік-идеялық жүкті көтереді.

Ж. Жақыпбаевта адам (кейіпкер) бейнесін табиғаттағы зат немесе құбылыспен ауыстыра бейнелеу тәсілі басым. Мысалы, ақын өлеңінің өзегіне айналған Ләйлә бейнесінің өзі бірнеше ауыстырумен сипатталады.

Жұматайда қыз – гүл деген дәстүрлі ауыстыру. Ләйлә – Шұғынық гүл түрінде дәстүрлі негізде жаңашылдықпен туындаған ауыстыруға келіп ұласады. Сонымен қатар гүл – тіршіліктің, өмірдің белгісі. Жұматайдың енді бір жаңалығы: жоғарыда айтқанымыздай, шұғынық гүл төркіні деп туған жерін бейнелеуі. Көне мифтерге жүгінсек, гүл адамның екінші түрге ауыстырылуынан пайда болған. Мысалы, грек мифтеріндегі Нарцистің гүлге айналуы. Енді бірде қасиетті адамдардың қаны тамған жерге өсіп шыққан гүл өмір, тіршілік ишарасы ретінде қазақ поэзиясында көп қолданыста көрінеді. Мысалы:

Өртенген үй орнына Өскен жалғыз қызғалдақ, –

деген Қасым Аманжолов өлеңінде қызғалдақ – мәңгі үзілмес тіршілік символы ретінде бейнеленген.

«Бұл түстік гүлі ерте дәуірлерде көктемнің, махаббатың солып, көктемде қайта жаңғыратын, жаңарып түлейтін тіршіліктің символы болды («өлу – қайта тірілу» метафорасы)» деген тұжырымды негізге алсақ [4], Ж. Жақыпбаевтың туған жерді «Шұғынық гүл төркіні» деген ауыстырумен беруінің мәнін тереңнен іздейміз. Туған жер – ақын үшін тіршіліктің бастауы – мәңгілік жалғасқан өмірдің жарқын бейнесі, кешегі мен бүгінді, бүгін мен ертеңді жалғастырып тұрар қасиетті мекен.

Ауыстыру тәсілін дара поэтикалық стильді танытатын бір белгі десек, Ж. Жақыпбаев пен Ж. Әбдірашев поэзиясына тән ауыстырулардың өзіндік ерекшелігі бар екенін осы тұрғыдан зерделеген жөн.

Ж. Әбдірашевтің «Қара жол» өлеңі тұтастай ауыстыру сипатында жазылған. Ең әуелі қара жол – лирикалық кейіпкердің кәдімгі ауылдан шығар қара жолды аңсаған, балалық шаққа деген сағынышы. Сол қара жол – балалық шақ ұғымымен астасып, сезім мен сағынышты бейнелеуде ақын төмендегідей ауыстыру тәсілін пайдаланады:



Кенеттен көңілінде құйын тұрып, Жанының дірілдейді жапырағы [5].Өлең соңындағы түйін астары да тереңде: Ешқашан қара жолды шаң баспайды, Інілер ізіне ерген аман болса [5].Ауыстырудың сезім халін танытудағы ерекше мүмкіндігін ақынның

«көңілде құйын тұру», «жанының жапырағы дірілдеу» деген суреттеулерінен анық көруге болады. Жан дүниедегі арпалысты табиғат құбылыстары арқылы бейнелеу – ақын қаламына тән басты ерекшеліктердің бірі. «Сортопырақ» поэмасындағы лирикалық қаһарман сезімінің алай-дүлей халде болуы

Сыртым шуақ болғанмен, ішім – боран [6] түріндегі ауыстырумен берілген. Арал тағдырына алаңдап, оның қасіретін шеккен лирикалық кейіпкер халін дәл танытуда бұл ауыстырудың мәні зор. Адамға тән іс-әрекет пен көңіл күйді табиғаттағы зат пен құбылысқа телитін ауыстыру түрі де ақын өлеңдерінің көркемдік мүмкіндігін кеңінен таныта алған. Оған мысал ретінде «Жартас жыры» өлеңін алуға болады.

Мен – жартаспын! Мен – жартаспын! Жартаспын! Атасымын, анасымын бар тастың. Тұла бойын түк басқанда, мүк басқан Ал өзегі – өрлікке толы өр тасқын!

Күнді – түнге, Түнді – күнге, таңға ұрып, Қозғалмаймын мәңгілік! Міз бақпаймын, сыздап қалған жүзімде Айтар әнім, қайталарым – жаңғырық!

Қаншама жыл, Қанша ғасыр озбасын, Мысым өктем, күші жеткен қозғасын... Тоздыруда, аздыруда тек қана, Пора-пора, сора-сора көз жасым! [6]Жартас атынан айтылатын өлең жолдарында мінез, қозғалыс, ой мен сезім

бар. Ауыстыру ұлғая келе кейіптеу тәсіліне ұласып, табиғаттағы жансыз жартас адамға тән тұлғасымен көрінеді. Ақын, сонымен қатар дерексіз ұғымдарды



ауыстыру арқылы деректендіріп, бейне жасауға шебер. «Уақытқа уәж» өлеңінде уақыт ұғымын нақты белгілермен сипаттайды. Уақыт лирикалық кейіпкерді «қылбұрау салып қинайтын», «кейде есіртіп, кейде еңсесін езіп, қара таспен бастыратын», енді бірде «сайтандай секіртіп, еншісі бір егіздей еркелейтін», «сайқалдың мінезіндей мінезі бар», «бейқам жанның аз ғұмырын ұрлайтын» деректі әрекет иесіне айналады [6]. Арнау түріндегі бұл өлеңдегі көркемдік тәсіл тұтастай ауыстыру түрінде келіп, кейіптеуге сіңіскен.

Ж. Әбдірашев ауыстыруларды әр ақынның, жазушының, қайраткердің өзіндік болмысын танытатын сөзден, құбылыстан іздеп, сәтті поэтикалық сурет жасайды.

Замандас қаламдастарды жоқтаған жырларынан да тың сипатты ауыстырулар мол орын алатынын Х. Ерғалиевке, Т. Айбергеновке, З. Шүкіровке, т.б. арнаған өлеңдерінен көп мысалдар табуға болады.

Қауымды ойлап жүргенде құты қашқан, Ту сыртымда қалыпты тауым жайрап.

Сүлей Сырға сұрау сап жүргенімде Алғандаймын жоғалтып Ақ жайықты.

Аралымды жүргенде аза тұтып, Атыраудан айрылып қалғандаймын [6].Бұл – Х. Ерғалиевке арналған жыр. Ақынды тау, Ақ жайық, Атырау

сияқты табиғаттағы заттармен ауыстыра бейнелегенде оның қазасының өзіне қаншалықты ауыр тигенін аңғартады. Өмірден ерте кеткен Төлеген Айбергеновке арналған жырындағы ауыстырулар тың сипатымен, кейіптеуге ұласқан күрделі поэтикалық жүйесімен ерешеленеді:

Аққусың тағдыр – мергеннің Оғына ерте жолыққан [6], –

деген жолдардағы ауысырулар «ақын-аққу», «тағдыр-мерген» жұбын құрайды. Дәл осы сипат Төлеген болмысын таныта түседі.

Тырналар үркіп, тыраулап, Селк ете қалды ерке елік. Көзінде дала бір аунап, Көкжиек сөнді өртеніп.

Жайды жел суық хабарды, Тілімен арлы дұшпанның...



Қызғаныш ізі жоғалды Жүзінен қарлы қыстардың!

Жұлдызы ағып жанардан Көрісті таңға түн жылап. Күңіреніп сол сәт көк орман Жас көктем қалды тұнжырап [6].Өлеңге құс сипатын таңу – поэзияда қалыптасқан көркемдік ұғым

болғанымен, Жарасқан сол ұғымды тереңдетіп, күрделендіріп, жаңа өрнек табады:

Сыңарың болған сырлы өлең Сұңқылдап ұшып барады [6].Құс сипатты өлең «сырлы» айқындауымен тіркесіп келіп, «сұңқылдап

ұшуымен» әсерлі суретке айналған.Жалпы алғанда, Ж. Әбдірашев ауыстыруларды көркемдік мазмұнда

бейнелеуде өзіндік тәсілмен, айрықша стильмен, жаңаша мән-мазмұнмен күрделендіре қолданады.

Өлеңдерінен ауыл тіршілігі, табиғат суреті көп орын алатын К. Мырзабеков стиліне де тән ерекшеліктердің бірі – сол табиғи тірлікті суреттеудегі ауыстырулар жүйесі десе де болады. «Он жыл ғой» өлеңіндегі ауыстырулар ақынның поэтикалық әлемін таныта түсуге мысал.

«– Япыр-ай, содан бері он жыл уақыт» – дедім де, демім шықпай қалдым қатып. Ғұмырдың кештім екен қанша жолын, Арбасын тіршіліктің салдырлатып [7].Келтірілген өлең жолдарындағы «ғұмыр жолы», «тіршілік арбасы» –

кеңшіліктен ғана ұшырасар ауыстырулар. Сондай-ақ осы өлеңдегі «тағдыр заңы», «дүние-көкпар» қолданыстары да ақынның поэтикалық қарымын танытар суретті сөздер:

Тағдырдың заңы қандай тастай қатты... Келемін дүние-көкпар додасында [7].Өмір бейнесін беруде де тың ауыстыру қолданысқа енген: Ығыңа жүріп, ықтиярыңа көнгенмен, Ойнама бекер Өмір дейтұғын мергенмен [8].Метафоралық сипаттағы «Аңыз» [8] өлеңінде рух азаттығы, еркіндік

ұғымдары «еркін құс» түрінде келтіріліп, сол еркіндіктің қапасқа түскені торға қамалуымен суреттелген. Жер мен аспан – сол еркін құстың екі анасы делінген



тұспал жалпы өмір, жаратылыс, тірлік атаулының символы тәріздес. Мұқағали Мақатаевқа арналған «Екі кездесу» [8] өлеңінде Мұқағали

аузынан айтылатын «Ел – қорық, Еркін – менің қорықшым ғой» ауыстыруы ақын тағдыры мен танымын суреттеуде маңызды рөл атқарып тұр.

Ақындық стильді танытатын құбылту (троп) түрлерінің бірі ауыстыру -жалпы көркем туындының поэтикалық, эстетикалық мәнін тереңдетер маңызды құрал болып табылатынына жоғарыда біз сөз еткен замандас ақындар поэзиясы толық дәлел бола алады. Құбылту түрлерінің бейнелілік саласындағы қызметі көп қырлы екені белгілі. Бұл туралы теориялық еңбектерде бірсыпыра тұжырымдар айтылған. «Тілімізде құбылту үш мәселені қамтиды. Бірінші – танымдық; екінші – даралау; үшінші – субъективті бағалау. Осы ерекшеліктер суреткер үшін дара, эстетикалық, көркемделген бейне жасауда құбылтудың маңыздылығын арттыра түседі» [9], – деген Л.И. Тимофеев тұжырымына сүйене отырып, құбылту түрлерінің стиль танытудағы көркемдік қызметін, ақындық даралықты айқындаудағы маңыздылығын терең тануға мүмкіндік беретініне көз жеткізуге тырыстық.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ1. Негимов С. Өлең өрімі / С. Негимов. – А., 1980. – Б. 24.2. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы / З. Ахметов. – А., 1973. – Б. 20. 3. Жақыпбаев Ж. Шұғынық гүл төркіні Ж. Жақыпбаев /. – А., 1984. – 166 б. 4. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық / З. Ахметов. – Астана, 2002. – Б. 126.5. Әбдірашев Ж. Перзент парызы / Ж. Әбдірашев. – А., 1980. – Б. 62, 63.6. Әбдіраштың Жарасқаны. Құлпытас / Жарасқаны Әбдіраштың. – А., 2001. –

Б. 30, 33, 34, 65, 95, 123, 124. 7. Мырзабеков К. Көктем көкжиегі / К. Мырзабеков. – А., 1978. – Б. 73.8. Мырзабеков К. Қасиетті қас-қағым / К. Мырзабеков. – А., 1985. – Б. 30, 31, 37.9. Тимофеев Л. Основы теории литературы / Л. Тимофеев. – М., 1963. – С. 204.

REFERENCES1. Negimov S., Olen orimi. A., 1980 (in Kaz).2. Akhmetov Z., Olen sozdin teoriyasy. A., 1973 (in Kaz).3. Zhakypbaev Zh., Shugynyk gul torkini. A., 1984 (in Kaz).4. Akhmetov Z., Poeziya shyny danalyk. Astana, 2002 (in Kaz).5. Abdirashev Zh., Perzent paryzy. A., 1980 (in Kaz).6. Abdirashtyn Zharaskany Kulpytas . A., 2001 (in Kaz).7. Myrzabekov K., Koktem kokzhiegi . A., 1978 (in Kaz).8. Myrzabekov K., Kasietti kas kagym. A., 1985 (in Kaz).9. Timotheev L., Osnovy theories of literature. M., 1963 (in Russ).



ӘОЖ 343.2/.7(574)

А.А. СОЦИАЛОВ, Р.А. ОРСАЕВА


КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚҚА ЖАУАПТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Мақалада Қазақстан Республикасындағы кәмелетке жасы толмағандардың қылмыстық құқық бұзушылықтарына қылмыстық жауаптылық мәселелері мен олардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету, кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесін белгілейтін және кәмелетке толмағандармен жұмыс жүргізетін органдар жүйесінің қызметтерін ұйымдастырудың негізін бекітетін нормативтік құқықтық актілер жиынтығын саралай отырып, оның проблемалары қарастырылған.

Түйін сөздер: кәмелетке толмаған, Қылмыстық Кодекс, жасөспірім, қоғам, қылмыс.

ВОПРОСЫ УГОЛОВНОЙ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЗА ПРАВОНАРУШЕНИЯ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ

В статье рассматриваются вопросы уголовных правонарушений и уголовной ответственности несовершеннолетних в Республике Казахстан, обеспечение защиты их прав, системы, организующей работу с несовершеннолетними, органов, устанавливающих правовой статус несовершеннолетних и нормативные правовые акты. Анализируется совокупность услуг, утверждаются основы и его проблемы.

Ключевые слова: несовершеннолетний, Уголовный Кодекс, подросток, общество, преступление.

SOME ISSUES REGARDING LEGAL RESPONSIBILITY FOR JUVENILE CRIMES

The article consider issues of legal offence and legal responsibilities of minors in the Republic of Kazakhstan. It also involves question on protection of their rights, the system that defines a legal status of minors and normative legal acts. The services in the aggregate and considered, and foundations and problems are defined.

Keywords: minor, legal code, juvenile, society, crime.

Егеменді елімізде кәмелетке жасы толмағандарға қарсы жасалатын кәмелетке жасы толмағандарға қарсы қылмыстардың да, керісінше, кәмелетке жасы толмағандар қолымен жасалатын қылмыстардың да көбеймесе, азаймағандығын көрудеміз.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев кәмелетке жасы толмағандар қолымен жүзеге асатын қылмыстармен күрес мәселесіне көп көңіл бөліп, оның алдын алу жөнінде үнемі құқық қорғау органдарының



қызметкерлеріне нұсқау беріп, оның орындалуын жіті назарда ұстайтыны белгілі.Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің Ерекше бөлімінің

2-тарауында отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық жауаптылық қарастыратын нормалар жинақталған. Осы тектес қылмыстық құқықтық нормалар үшін жеке тараудың ажыратылуы бұл бағыттағы қылмыстық құқықтық күрестің маңыздылығын көрсетеді. Мұндай жағдай Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелеріне, халықаралық құқық нормалары мен қағидаларына сәйкес келеді деп атауға болады.

2014 жылы жасалған жалпы қылмыстардың ішіндегі кәмелетке толмағандардың үлесі: ересектермен бірлесіп жасаған қылмыстардың саны – 2194, кәмелетке толмағандардың топтасып жасаған қылмыстары 2075-ті құрайды. Бұл көрсеткіштер кәмелетке толмағандар қылмыстылығының алдын алу, ескертудің әлі де болса жеткіліксіз екендігінің айғағы.

Статистикаға сүйенсек, заң бұзып, қылмыс жасаушы кәмелетке толмаған жасөспірімдердің көбі толық отбасында тәрбиеленбегендер, олардың ішінде 29%-ы – әкесіз тәрбиеленгендер, ал ата-анасының екеуі де қызметте болып, тәрбиеге уақыт болмауы 8%-ды құрайды. Осындай жағдайлардың әсерінен қадағалаусыз қалған жасөспірімдер әртүрлі психологиялық табыссыз факторлардың туындауына, одан әрі құқық бұзушылық әрекеттерге, содан барып қылмыс жасауға орын береді. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының 90%-ы осы қадағалаудың болмауының салдарынан екенін атай кеткен жөн.

Кәмелетке толмағандар мен жасөспірімдердің қылмыс жасаудағы бірден-бір кең таралған себептерінің бірі алкогольдік және есірткі заттарды қолдану, сонымен қатар жүйкеге әсер ететін заттарды көп қолдану болып келеді. Алкогольдік және есірткі заттарды қолданудың бірден-бір себебі ретінде қызығушылық 52,3%-ды көрсетеді, өзінің рақат сезімі үшін – 19,2%, достары-нан қалмау – 10%, ал қалған бөлігі депрессия жағдайында бір нәрсені ұмыту, бір нәрсемен айналысу болып табылады.

Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың басым бағыттарының бірі балалардың құқығын қорғауды қамтамасыз ету болып табылады.

Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету олардың құқығын қорғаумен тікелей байланысты. Құқық қорғау дегеніміз – қоғамдық қатынастарға қатысушы ретінде кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесін (құқықтары, міндеттері, құқықтары мен міндеттерінің сақталу кепілдігі) белгілейтін және кәмелетке толмағандармен жұмыс жүргізу бойынша органдар жүйесінің қызметтерін ұйымдастырудың негізін бекітетін нормативтік құқықтық актілердің жиынтығы. Құқықтық қорғау кәмелетке толмағандарға қатысты қоғамның барлық саласын қамтиды: тәрбие, білім беру, денсаулық

А.А. СОЦИАЛОВ, Р.А. ОРСАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 202-209 ISSN 1683-1667


сақтау, еңбек ету, әлеуметтік қамтамасыз ету, демалыс [5].Қазіргі уақыттағы кәмелетке толмағандардың ісі бойынша қылмыстық сот

ісін жүргізу маңызды мәселеге айналып отыр. Мұның бірқатар себептері бар, оларға жасөспірімдердің жеке бас сипаттарының күрделенуі сияқты әлеуметтік құбылыспен байланысты болып отырған аталған жас категориясына жататын тұлғалардың қылмысы туралы істер бойынша барлық міндеттерді дұрыс орындау үшін құқық қорғаушы органдар тарапынан көбірек күш салу қажеттілігін де жатқызу қажет.

Қоғамда әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістердің ірі көлемді және жылдам процестері жүріп жатқан қазіргі уақытта, әсіресе дүниетанымы әлі толық қалыптаспаған, құндылықтар жүйесі тұрақсыз жастар үшін қиын болып отыр. Жасөспірімнің адамгершілік пен құқық туралы түсінігі оның жас ерекшелігіне байланысты вербалдық деңгейде – ол жете түсінуге, оның мінез-құлқының автоматты реттегішіне айналуға жеткен жоқ. Қазіргі уақытта жасөспірімдерге, жастарға деген көзқарас әсіресе құқық бұзушылықтың алдын алу, оны туғызатын себептер мен шарттарды жою тұрғысында өте күшейтілуі тиіс. Өйткені қылмыс дегеніміз – әлеуметтік дерт, ал жасөспірімдердің қылмыстылығы – өте үлкен дерт, жасөспірімдер қылмыс жасап отырған кезде мұндай құбылысқа төзуге болмайды.

Жасөспірімдер қылмысымен күрес біздің қоғамдағы қылмыспен күрес міндеттерінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Қылмыстың алдын алу, оған жібермеу, ескерту жөніндегі шаралардың одан әрі күшейтілумен қатар, бұл міндеттің орындалуы әрбір жасалған қылмыс үшін әділ жазадан құтылмаушылықты қамтамасыз етуді де қамтиды.

Кәмелетке толмағандар ісін жүргізу тәртібі, кәмелетке толмағандардың жас және әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктеріне байланысты осы категориядағы істерді жүргізудің өзгешілігі мәселелерін Кеңестік кезеңнің өзінде Г.М. Миньковский, К.К. Сперанский, В. Рыбальская, Л. Голубева, А. Лиеде, т.б. ғалым-заңгерлер зерттеді. Бұл мәселелермен Қазақстанда К. Бегалиев, С.А. Шапинова және басқа ғалымдар айналысты, негізінен олардың жұмыстарында жасөспірімдер қылмыстылығымен күрес проблемаларын зерттеуге, оның алдын алуға, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі мен оларды жазалау мәселелеріне көп көңіл бөлінді. Қазіргі уақытта мемлекеттегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер салдарынан туындаған жасөспірімдер қылмыстылығының жоғары деңгейге жетуі панасыз балалар санының өсуі мәселелері көкейтесті мәнге ие болып отыр, мұндай өткір сұрақтар бұқаралық ақпарат құралдарында талқылануда [2].

Жаңа қылмыстық кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке дараланған, арнаулы бөлімде көрсетілген. Бұл дегеніміз



мемлекеттің әділеттілік және ізгілік принциптерін басшылыққа ала отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың психологиясын ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір оңтайлы жолы болып табылады. Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға қылмыстық заң жаза болып табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын кеңінен қодануды белгілеген.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 80-бабының 1-ші тармағына сәйкес, кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адамдар танылады. Яғни қылмыстық жауаптылыққа тартылатын ең төменгі жас – он төртке толу. Ресейдің, Австрияның, Германияның, Жапонияның қылмыстық заңдарында да осылай көрсетілген. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы Францияның қылмыстық кодесінде – 13, Нидерландия, Партугалия – 12, Жаңа Зеландияда – 10, Ирландия құқығында 7 жас деп көрсетілген. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі бойынша он төртке толмаған адамдар қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды. Он төртке толмаған жасөспірімдер өзінің істеген іс-әрекетінің қоғамға қауіптілігінің мәңін жете түсінбейді және өзінің іс-әрекетін басқара алмайды.

Егер кәмелетке толмаған адам Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде көзделген жасқа толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің, әрекетсіздігінің іс жүзінде сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемде түсіне алмаса, не оған ие бола алмаса қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті емес.

Егер кәмелетке толмаған адамның (14-16 жас) есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды, бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай ретінде ескереді және ол қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады.

Қылмыс жасаған кезде он сегізге толған адам кәмелетке толмаған деген «атаққа» ие бола алмайды. Бірақ та ҚК-нің 87-бабының талабына сәйкес он сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған әрекетінің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше жағдайларда оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие немесе емдеу, тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда осы бөлімнің ережелерін қолдана алады. Мұндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-әрекеттің мәні 18 бен 20 жас



аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты және психикалық жете дамымауынан болу қажет [1].

Қылмыс жасаған жасөспірімдер ісі жөніндегі комиссия мен полиция орындарында тәрбиені дұрыс жүргізбейтін жанұяны дер кезінде анықтап, тәртіпке шақырмаушылық көптеп кездесіп жатыр. Қылмысқа барған жасөспірімдерді қайта тәрбиелеу процесін ұйымдастыруда психологтер жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерін ескере білулері қажет. Себебі, қандай да бір психолог ықпалдар жасамасын, олар жасөспірімнің ішкі жан дүниесімен сабақтасып жатуы тиіс. Қылмысқа барған жасөспірімдердің қылмыс жасаулары, көбінесе олардың ересектерге еліктеуiмен анықталады да, жалпы қылмыстың өсіп отырғанын осымен байланыстырамыз.

Қылмыстық әрекеттің басты себебі – жасөспірімнің пайдалы iспен айналыспауы десек, жоғарғыда айтып кеткендей, оның бос сандалыстан көп өкінішті жағдайларға ұрындырып жататыны айтпаса да түсінікті.

Ішкі қажеттілік бойынша психологиялық және педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған жасөспірімдерді мынадай 4 топқа бөлуге болады: 1) тентек немесе ерке жасөспірімдер; 2) отбасы тарапынан шеттетіліп, көзтүрткі көрген жасөспірімдер; 3) қараусыз қалған жасөспірімдер; 4) жат әрекеттердің тұрақты ықпалындағы және ересектердің құқыққа қарсы талаптарының әсеріндегі жасөспірімдер.

Қылмысқа бару себептеріне, яғни көбіне әу баста дұрыс бағыт-бағдар болмауы, көргені мен естігендеріне еліктеуі мен қылмыс әлеміне бейім болуы жатады. Сонымен қоса отбасының бала тәрбиесіндегі жауапкершіліктің төмендеуінен, көп жағдайда ата-ана, тіпті заңды айтпағанда, қарапайым өзінің баласы алдындағы ата-аналық, моральдық жауапкершіліктерінің бар екендігін ұмытып, артынан опық жеп жататындары қаншама. Тағы бір себеп, ол ата-ана мен мектеп арасындағы ынтымақтастықтың жоқтығы, тіптен осы ұғым кейбір ата-аналар үшін өзара келіспеушілікке, жауапсыздыққа әкеліп соғатыны аз емес. Осы орайда, бала тәрбиесіне немқұрайды, жауапсыздық танытқан ата-аналарға мектеп тарапынан қолданыстағы заң күшін қолдану көп жағдайда жеткіліксіз, өз деңгейінде болмауы салдарынан жекелеген жасөспірімдер бақылаудан шығып, жүгенсіздікті сезініп, қылмысқа қалай баратындығын білмей жататыны да аз емес. Сондықтан да, ең бастысы отбасындағы, білім ошақтардағы тәрбиені дұрыс жолға қойған орынды. Мектеп қабырғасынан кетіп қалған, оқуда не жұмыста жоқ жасөспірімдер мен жастар және бұрын сотты болғандарды қылмысқа бой ұрғызбау үшін олардың бос уақыттарын қоғамға да, өзіне де пайдалы өткізуін ойластырса, жұмыспен қамтамасыз етілуін ескеріп қана қоймай, құзырлы мекемелер шешіп отырса, дұрыс болар еді.

Кәмелетке толмағандардың жеке тұлғасының қалыптасуында маңызды рөл



атқаратын, белгілі бір жағдайларда қылмыс жасауға апаратын криминогендік жағдайларды атап өткен жөн. Отбасындағы келеңсіз әсерлер: отбасылық тәрбиедегі кемшіліктер көптеген жағдайда жеке тұлғаның кері қалыптасып, кейін нақты жасөспірімдердің қылмыстық жолға түсуіне әсер етеді. Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының 30-40%-ы ата-аналардың және отбасындағы үлкендердің келеңсіз әсерінен болатындығы анықталған; ата-аналардың дағдарыс жағдайында (уақытша және созылмалы) балаларының қажеттілігін қамтамасыз ету мүмкіндігінің болмауы: бұндай отбасында үмітсіздік, әлеуметтік көре алмаушылық, ауыр материалдық жағдайға ызалану туындайды. Әлеуметтік көмектің болмауына байланысты бұл жағдайлар қылмыстың ниетін, пайдақорлық қылмыстарын, ұрлық, бұзақылық және тағы басқаны туындатады. Жасөспірімнің мінез-құлқына кері әсер ету қылмыстық әрекеттердің жол берілетіндігі және жазаланбайтындығы туралы дұрыс емес көзқарас қалыптасуынан болады. Ересек қылмыскерлердің жағынан айдап салу: бұл алдын ала ішімдікке, құмар ойындарына, қылмысқа дейінгі қоғамға жат мінез-құлықтың өзге де түрлеріне тартумен байланысты. Оқуды тастап кеткен кәмелетке толмағандардың ұзақ уақыт бойы белгілі бір шұғылданатын істерінің болмауы: кездейсоқ қылмыстарға баруына не қылмыстық топқа еніп кетуге ықпал ететін қоғамға жат көзқарастар мен әдеттердің пайда болуына жағдай туғызады. Біздің қоғамда құндылықтарға жатпайтын іс-әрекеттердің жастардың ортасында үйреншікті нәрсеге айналады (күшке табынушылық, қаталдық, есірткі заттарына салыну және сол сияқты).

Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту деп 18-ге толмағандарды қылмыстың тікелей орындаушысы немесе өзге де көмектесушісі болуға жігерлендіруге, ынтасын, шешімін қоздыруға бағытталған іс-әрекеттерді айтамыз. Қылмыстық іске тартудың әдісі заңда тікелей көрсетілмеген, бірақ ол әртүрлі жолмен жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл әрекет көбінесе психикалық әдістерді қолдану арқылы (қорқыту, уәде беру, алдау) немесе басқа да тәсілдерді қолдану арқылы жүзеге асырылады. Кәмелетке толмаған адамдарды үрейлендіру немесе оларды басқа бір қолайсыз жағдайларға қалдыратын әрекеттер жасаймын деген әрекеттер арқылы, олардың психикалық санасына әсер етулер қорқыту деп табылады. Қорқыту ауызша, жазбаша, телефон арқылы, дене қимылын көрсету арқылы жүзеге асырылуы мүмкін және мұндай қорқытулар жәбірленушінің тікелей өзіне немесе оның таныс адамдарына білдірілуі хақ [4].

Кәмелетке толмағандарды қылмыстық әрекеттерге немесе қоғамға қарсы iс-әрекеттер жасауға тарту туралы iстердi тергеген және қараған кезде бұл қылмыстардың тек қасақана жасалатынын ескеру қажет.

Мұндайда қылмыстық жауаптылық, егер айыпты адам осындай қылмысқа тартылған адамның кәмелетке толмағанын анық бiлген жағдайда ғана туындайтынын басшылыққа алу қажет.



Кәмелетке толмағанды қылмыстық әрекетке тарту деп қылмысқа тартушы адамның кәмелетке толмағанның қылмысқа қатысуға ынтасын (ниетiн, ұмтылысын) және дайындығын қалыптастыру жөнiндегi мақсатты әрекеттерiн тану қажет. Мұндайда ересек адамның әрекеттерi белсендi болуы тиiс және психикалық немесе денесiне зиян келтiрумен (ұру, көндiру, қауiп туғызу және қорқыту, ақша беру, алдау, кек алу, қызғану және өзге де ұждансыз сезiмiн қоздыру, жауапсыздыққа сендiрiп, қылмысты жасаудың орны мен тәсiлiн немесе оның iздерiн жасыру туралы кеңес беру, жасаған әрекеттер үшiн ақы төлеуге немесе ұрланған заттарды сатуға көмектесуге уәде беру және тағы басқа) ұштасуы мүмкiн.

Тергеу органдары және соттар кәмелетке толмағанды қылмыстық немесе өзге қоғамға қарсы әрекеттерге тарту мақсатында ересектердiң қандай нақты әрекеттер жасағанын көрсетуге мiндеттi.

Ересек адамның кәмелетке толмағанға психикалық немесе денесiне зиян келтiрмей, қылмыс жасау туралы өздiгiнен жай ұсыныс айтуы кәмелетке толмағанды қылмыстық әрекетке тарту болып табылмайды.

Еліміздің болашағы ұрпақ тәрбиесінде. Бүгінгі таңда жастарға әлемдік ғылым мен прогресс деңгейіне сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіру, сонымен қатар әр адамның кәсіби біліктілігі мен білімділігін, іскерлігін арттыру әділетті қоғамның міндеті болып табылады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі (қолданыстағы редакциясы).2. Сиськов В. Преступность несовершеннолетних: причины и следствия /

В. Сиськов. – Фемида. – №2. – 1995. – С. 59.3. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық / А.Н. Ағыбаев. – Алматы, 2001. – 27 б.4. Орсаева Р.А. Кәмелетке жасы толмағандардың құқық бұзушылығын ескертуде

отбасының алатын орны (қылмыстық-құқықтық және криминологиялық сипаттама) / Р.А. Орсаева. – Қазақстан Республикасы Заңнама Институтының Жаршысы. Ғылыми-құқықтық журнал. – Астана, 2015. – №2 (38). – Б. 66.

5. http://www.juvencourt.kz/

REFERENCES1. Kazakhstan Respublikasynyn Qylmystyq Kodeksi, qoldanystaqy redakciyasy (in

Russ).2. Siskov V., Prestupnost’ nesovershennoletnih, prichiny i sledstviya. Phemida, 2, 1995,

59 (in Russ).3. Aqybaeva A.N., Qylmystyq quqyq. Almaty, 2001, 27 (in Kaz).4. Orsaeva R.A., Kameletke zhasy tolmagandardyn quqyq buzushylyqyn eskertude

otbasynyn alatyn orny, qylmystyq quqyqtyq zhane kriminoloqiyalyq sipattama, Kazakhstan Respublikasy Zannama Institutynyn Zharshysy. Qylymi quqyqtyq zhurnal. Astana, 2015, 2, 38,



66 (in Kaz).5. http://www.juvencourt.kz/

UDC 811.512.122

G.Zh. TONASHANOVA, S.T. NURKANOVA, L.I. ABDULLINA


MODERN ASPECTS OF KAZAKH PHILOLOGYIn the article, the main directions of domestic science literature are commented. An up-

date of the art system in the last decade of the twentieth – the beginning of the twenty-first cre-ates a new cultural anthropology in the context of national idea. The literature of independent Kazakhstan, in response to the challenges of the new era, based on the experience and tradition of the historical and literary past of the process.

Keywords: textual criticism, folklore, mythopoetics, art anthropology, creative work, intertext.

ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫНЫҢ ЗАМАНАУИ АСПЕКТІЛЕРІМақалада әдебиет туралы отандық ғылымының негізгі бағыттары айтылады.

ХХ ғ. басында ХХI ғ. соңғы он жылдықтарда көркем жүйелерінің сапалы жаңаруы, жалпы ұлттық ойынның мән-мәтінінде жаңа мәдениетті, антропологияны дамытады. Егеменді Қазақстанның әдебиеті, жаңа уақытының сын-тегеуріндеріне жауап бере, өткен уақытының тәжірибесіне және тарихи-әдеби үрдісіне сүйенеді.

Түйін сөздер: мәтінтану, фольклор, мифопоэтика (мифтік поэтика), көркемдік антропологиясы, интертекст.

СОВРЕМЕННЫЕ АСПЕКТЫ КАЗАХСКОЙ ФИЛОЛОГИИВ статье комментируются основные направления отечественной науки о литературе.

Качественное обновление художественных систем в последнее десятилетие ХХ-начале ХХI формирует новую культурную антропологию в контексте общенациональной идеи. Литература суверенного Казахстана, отвечая на вызовы нового времени, опирается на опыт и традиции историко-литературного процесса прошлого.

Ключевые слова: текстология, фольклор, мифопоэтика, художественная антро-пология, формотворчество, интертекст.

Alongside with other humanities, modern Kazakh philology is forming new cul-tural anthropology in the context of the nationwide idea. Responding to the challenges of the new era, the literature of sovereign Kazakhstan is based on the experience and traditions of literature and history of the past. The process of qualitative updating art systems in the last decade of XX - beginning of XXI is mainly owe to the release of a set of regulatory framework. In addition, the nation’s cultural heritage, folk art tradi-

G.Zh. TONASHANOVA, S.T. NURKANOVA, L.I. ABDULLINA. 1 (69) 2016. Р. 209-216 ISSN 1683-1667


tions, stories and images remain a plentiful source of inspiration.One of the founders of Kazakh folklore studies, S.A. Kaskabassov, was the first

to identify and carry out the classifi-catory and typological research of verbal prose and Kazakh mythology. The works of folklorists of Bashkiria, Tatarstan, Turkmeni-stan, Kyrgyzstan and Uzbekistan confirmed the established laws of historical develop-ment of folklore prose from the archaic forms to highly artistic works.

The publication of academic collection of animals’ fairy-tales in Russian, the «Kozy-Korpesh and Bayan Sulu», national lyric epos, unique folklore texts collected by local historians-researchers, XVII-XIX centuries’ works of zhiraus was text work. The book of Kaskabassov «Gold Mine» is a peculiar cultural writing in which the scientific comment helps to value folklore monuments as a “source of intellectual cul-ture”. Pondering on the «international» nature of folklore story leads the philologist to the conclusion about the specifics of Kazakh plot, in particular, «optimistic love concept in Kazakh romance epos» [1, 23].

Folklore, verbal individual poetry, written literature, art of music, poetry of zhi-raus, work of Bey-Sheshens, – here is an incomplete list of issues and aspects that determined the development of Kazakh folklore studies. Author’s rhetoric in the char-acteristic of spiritual power of his nation is based on the high authority of the poet, when eloquence has been considered the highest level of art. Analysis of the zhiraus’ works reveals their priestly character and functions of the public service. In addition, the poetry of professional akyns has freed literature from ideology and made its « con-tribution to democracy”, the poetry “has come into the yurt of ordinary members of the society”, to common folk» [1, 132].

Folklore and myths in Kazakhstan philology are considered to be the most im-portant image and style basis of national literature. The genetic invariance of folklore texts stimulates ceaseless renewal by means of author’s interpretations and metaphori-cally “folded” idea-formulae. The investigation of the national specificity of Kazakh folklore is parallel to the studies of the Slavic folklore in Kazakhstan, to its collection, systematization and publishing. The folklore and ethnography integration during folk-lore expeditions contributed invaluable material for scientific observations and conclu-sions about the modern state of verbal traditions, of Slavic folklore in the multiethnic Kazakhstan, of the influence of transformation processes, of genre “extinction” etc. [A.D. Tsvetkova].

The long-term research of Kazakhstan folklorists touch upon the subjects of in-teraction between literature and folklore, genrology, intertextuality, the poetry of folk-lore and myths, individual genre form typology and ritual folklore culture research [T.V. Krivoshchapova, G.I. Vlassova].

Much research is being conducted at the junction of folklore and old Russian, Byzantine and Turkic literature (e.g. scientific observations [E.A. Kostyukhin]). The



interest of the Kazakhstan science to the investigation of individual aspects of old Rus-sian literature revived in the second part of the XX century after the publication of the “Old Russian Literature” reading book, in which literary monuments were accompa-nied by historical and philological commentaries [A.L. Zhovtis].

The appearance of OlzhasSuleimenov’s book “AZ-i-IA” enhanced medieval his-tory study. His marginal postmodernist research is an attempt to dispel the praising and the heroic view on Prince Igor and his Polovtsian March. The issue of “unseen turkisms” in the Old Russian literature monuments and in Slavic grammar as relevant for Kazakhstan philology in the aspect of Turkic-Slavic connections context was con-tinued by the author in his book “Crossing Parallels”.

Kazakhstan medievalists are starting to study the Old Russian literature fun-damental monument “The Primary Chronicle” (also, “Tale of Bygone Years”) in the aspect of folklore traditions (A.A. Shaykin, V.E. Khripkov, I.U. Khlyzova). Textual analysis by man depicting brings out the issues of literature integrity and genre-and-register peculiarity.

Abai study takes a special place in Kazakhstan philology. M. Auezov, a national literature classic, became the pioneer in studying Abaiakyn heritage. His epic novel “AbaiZholy” (Abai’s Way) is a sort of generalized fiction view of the centuries-old people’s history. The poetic presentation of Abai’s biography, introduced by Auezov, was developed by Z.A. Akhmetov Scientific School. The significance of the national poet who opened all the doors to all the writers of the “Great Steppe”, makes the de-scription of the development of Abai as a poet a scientific commentary. The text of Z.A. Akhmetov’s book is a “doubled level” anthropology. In his epic novel “AbaiZho-ly” M.Auezov recreated the biography of the great akyn not as a real person but as a character made by a lyrical poet: “We can see a “secondary” person, who is recreated and understood by another person” [4, 6].

Akhmetov is identified as interpreter of Auezov’s understanding of Abai’s cre-ative personality. He acts as a reader and a recipient. Fiction “doubled level” anthro-pology is shown in the attempt of Kazakhstan literature study classic to work his own way up to scientist by reading of Abai’s precepts and Mukhtar Auezov’s spiritual heri-tage interpretation.

The18th century Russian literature was not thoroughly studied in Kazakhstan as it was very specific and hard-to-get. For the first time in the studies of the late 20thcen-tury oriental and Central Asia motives were shown in Russian poetry and prose of the period [M.M. Bagizbayeva, K.Sh. Kanafiyeva]. Kazakhstan philologists’ research is devoted to the following issues: making lyric song in poetry more literary- like, typo-logical compatibility and similarity between certain classic and folklore genres, and principles of character representation.

In translation theory adequate/ free translation is seen by Kazakhstan research



workers from the point of view of M.L. Gasparov, with the use of statistic methods and techniques of formal and functional thesaurus compiling. Numerous research works of A.L. Zhovtis were devoted to studying specificity of the poetic style, meter patterns of Russian poets and three-century development of Russian poetry [A.L. Zhovtis]. The Kazakhstan scholar doing research in Kazakh language and literature developed theory of the free verse and evolution of verse patterns, stages of verse libre develop-ment in Russian poetry, individual peculiarities of style and expressiveness. The works of Karaganda scientific school, published in prestigious Kazakhstan and Russian jour-nals, are dedicated to research of the subject pattern of Russian lyric poems, specifics of the subject and addressee of speech, the author and the personage, the genre, lan-guage peculiarities of the verse [T.T. Savchenko].

Research of history of the Russian literature of the classical XIX century is in the focus of Kazakhstan philologists. Works of Russian classical writers are traditionally studied in several aspects: poetic manner and literary style; genre peculiarities; moral and aesthetic ideas of the author and his influence on classical Kazakh writers and de-velopment of the Kazakh novel.

In monographs of Kazakhstan scholars the way Kazakh classical writers took much of the genre, making imagery of the text, psychological insight, touching upon moral issues of Russian classical literature is considered. The school focuses much on A.S. Pushkin’s works. Kazakhstan Pushkin studies was developed by N.A. Rayevsky in his works “When paintings will talk” (“KogdaZagovoryatPortrety”) and “The Por-traits Have Talked” (“PortretyZagovorili”).

Modern scientific works dedicated to A.S. Pushkin touch upon a wide range of issues: from text and cultural interpretation to theoretical studies of folklore and arche-type traditions. In studying the atmosphere of Pushkin epoch of special significance is gender aspect in the phenomenon of the lyrical novels of women-writers of 1830-40 [Author, L.I.].

The current dramatic development of history and culture has made description and observation of different forms of an artist’s self-determination the focus of lit-erary studies. A literary work, aimed at the dialogue both with the mass reader and professionals, gets a “double code” of the literary text. A striking change of the genre repertoire takes place because of the author’s position in his dialogue with his literary character and the reader in the form of the direct address to the reader or as an aesthetic experiment model.

Poets and writers speak from literary rostrums acting as memoirists, essayists and publishers; they participate in open debates in periodicals, literary miscellanies and journals. Improvisation, characteristic of the Kazakh people, a special value of “word” is considered to be an ethnic peculiarity of Kazakhstan literature. The founder of Kazakhstan poetry, Abai, whose poems and songs were known to the whole steppe



and were transferred like via the Internet from one aul to another, in the end of his life wrote the famous “Book of Words” (“KnigaSlov”)which is often considered to be the greatest of his books. The genre created by Abai is the address of akyn to his people.

Being one of the main lines of contemporary Kazakhstan literature, form- mak-ing strategies of literature make a word material, creating a selfidentification model of the author’s personality. Responding to this peculiarity of the literary text, philology does “revision” of its scientific tools. Thus, literary anthropology technique developed by the Kazakhstan philologist V.V. Savelyeva has proved to be a universal one.

V.V. Savelyeva’s works in interrelation of the literary world and literary anthro-pology aroused interest in secondary and higher educational institutions of the Ka-zakhstan cities of Almaty, Ust-Kamenogorsk, Astana, Taraz, Chimkent, Petropavlov-sk, etc.; Russia (Moscow, Orenburg, Chelabinsk, Omsk, Barnaul, Orel, etc.), Poland, Canada. Being an interdisciplinary science, human anthropology (cultural, linguistic, psychological, legal, historical, etc.) is actively used in modern research. However, literary anthropology is not systematically mentioned in textbooks.

The future of further research in this field is based on the necessity of developing general literary anthropology both in art history and theory of literature. In the post-modernism, post- and neo-realism period anthropological research in literature and culture is still relevant and further development of terminology for studying image of a person in art is of great importance.

The new trend in Kazakhstan literary studies is research of poetry and prose within Central Asia literary process.

The methodology is based on continuation of the technique of integral analysis of image semantics, symbols and myth poetic meaning of poetic texts. The systemic and thematic as well as structural studies of nature in the poetic reality have let S.D. Abisheva determine typological similarities not only within Russian poetry, but also between Russian and Kazakh poetry.

Traditionally, novel as a genre is paid particular attention, and both theory and history of the classical Russian novel as well as marginal novels are studied.

Whereas the Russian prose of the first half of the XIX century became classical, the poetry and prose of the second half of the XIX century - the beginning of the XX century requires literary criticism and theoretical and historical research. The narra-tion analysis includes methodology and techniques of psychoanalytical interpretation of the literary text. The chrono- type issues, peculiarities of arrangement of time and space in literary texts give a possibility to reveal some typological aesthetic similari-ties in the development of the world literary prose.

The latest literature approaches let one determine specific features of postmod-ernism prose, explain peculiarities of the author’s position representation and the read-ers’ comprehension problems.

The Kazakh poetry written in the Russian language which appeared in the late



XX century and 2000’s is characterized by the genre and style diversity. The research of Kazakhstan philologists is dedicated to typology and imagery of lyrical works, main and subsidiary genres of Russian and Kazakh poetry [Zh.Zh. Tolysbayeva].

The ideas of the theoretical branch of Kazakhstan literary studies school cor-relate with those of their Russian colleagues. One can consider publishing the “Lit-erature of Kazakhstan Peoples” anthology compiled by M.O. Auyezov Institute of Art and Literature to be a landmark of studying Russian literature in Kazakhstan. In the “Russian Literature” section the historical and literary overview of thematic, genre and stylistic diversity of the literary works written in the XX century is given.

A priority of Kazakhstan philology is research in regional historical and literary process and literary regional studies. In the world the borders of which are constantly changing, mobility is an essential feature of any person’s life. Globalization makes a person think of his attitude to the place where he was born and lives. Consequently, there is an interest of literary studies to studying the “territory” phenomenon, focused on the nature of the literary text, its spatio-temporal characteristics. Literary-regional studies should start with the notion “regionalism” as an outlook cultural value includ-ing maintaining and developing lifestyle, culture, language, nature, self-awareness of the region. In the third millennium the maintenance of polycultural dialogue is, prob-ably, the most important of human priority and, simultaneously, an indispensable com-ponent of the state policy of our Republic. Kazakhstan, located to live in both Europe and Asia is a country uniting dozens cultures with unique traditions and customs.

In search for new aesthetic paradigm modern Kazakh literature, on the one hand, is striving to continue the dialogue of Eastern and Western cultures, on the other hand, it is trying to maintain its ethnic uniqueness.

Rich mythological imagery, conceptual multidimensionality, deep psychological insight, genre and inter-genre experiments – these and other characteristics are typical of modern literary Kazakh prose.

Literary-aesthetic inventions, good genre and stylistic “findings” enhance work at defining and scientific explanation of the “new paradigm” in history and modern theory and methodology of Kazakh literature and art. According to the well-known philologist A.S. Ismakova, “ it has become evident that one cannot continually include more and more new names, literary works, facts of not only quantitatively but also qualitatively different potential”. In modern Kazakh prose the genre and style modifi-cation issues form a very important branch of Kazakhstan philology.

Research of the features of modern literary situation in Kazakhstan is based on the identification, creative comprehension and analysis of the main trends of the mod-ern Kazakh prose, the most productive prose genres, the style of the most striking of them, the study of interrelation of tradition and innovation, etc. AnuarAlimz- hanov, RollanSeyssenbaev, KanatKabrakhmanov, AuyezhanKodar, Dyu- senbekNakipov, HassenAdibaev, Aslan Zhaksylykov and other writers think and write professionally in the Kazakh and Russian languages. Theirs books represent Kazakh literature of



independence (1991-2010) in which there is a variety of ideas and themes, search of original compositional, genre and stylistic, ideological and thematic decisions related to the world and global order problems.

Modern literature is well represented in Kazakhstan publishing projects of Bak-hytzhanKanapyanov (Director of the “ZhibekZholy” Kazakhstan Publishing House), Roland Seyssenbaev (President of the International Abay House in London).

A sort of literary rostrum are Kazakhstan literary and art periodicals “Prostor”, «Niva», «Apollinariy», published by the Musaget Social Fund for the culture and hu-manities development, «Tamyr» (Auezhan Kodar’s project), «Amanat» (Abay Inter-national House), and also the popular Kazakhstan magazine «Knigolub» with book reviews in which literary events of Kazakhstan and international book markets are covered.

The literature of Kazakhstan is developing rapidly, and this is reflected in the production of high-quality books. The dialogue at the round table on the copyright is-sues in literature and art is evidence of some progress in the literary sphere; contests of playwrights, poets and writers held by the Soros-Kazakhstan Foundation, master classes for young writers arranged by the Musaget Social Fund and creative meetings also improve the situation in the sphere of literature. Increasingly, foreign publishers are increasingly interested in signing author’s contracts with the most talented local writers. Kazakhstan sponsors organized the annual Tarlan literary award.

University science, focused on the specificity of higher education and student audience, does research of the comparative studies process. This study analyzes inter-dependence, interrelation and mutual contribution of Russian and Kazakh literature. Kazakhstan experts in literature keep continuity in the study of Russian literature. Scientific conferences are dedicated to issues of studying individual writer’s work and Russian literature in the context of world literary process, Kazakh literature and litera-ture of the East, Eurasian contribution to the world historic and literary process. And the study of Russian literature as an individual macrocosm units polylingual continu-um of sovereign Kazakhstan and promotes humanistic priorities and the development of modern scientific conception.

Globalization is dangerous as it can destroy the uniqueness of the world cultures.However, the world historic process has opposite but equally strong tendencies:

on the on hand, to maintain intercultural contacts; on the other hand, to preserve ethnic cultures which diminishes the risk of losing ethnic uniqueness and cultural identity.

The current increase of the scientific interest to specific ethnic factors prede-termined development of such sciences as ethno-psychology, ethnolinguistics, ethno-culturology, ethnomusicology. The comparative analysis of typological similarities in different literatures enables us to define tendencies of ethnic poetry peculiarities, their specific “accent”. The “ethno-poetics” notion comprises this system of such dominant features of some ethnic poetics.

The conducted analytical review enables author to make some preliminary con-



clusions as to the main aspects of modern Kazakhstan philology. Owing to bilingual-ism of the majority of Kazakhstan authors the development of multiculturalism of modern Kazakhstan literature helps meet challenges of the time: ethnic images reflect-ing ethnic self-determination in the light of universal values in the changed world.

REFERENCES1. Abisheva S.D., The nature poetic system structure and semantics. Almaty: Abai ASU,

2002 (in Eng).2. Abisheva, Yu.K., Neorealism in the Russian literature of 1900 10. Moscow. Nauka.

2005 (in Eng).3. Akhmetov Z.A., Language of Kazakh Verse. Almaty. Mektep. 1970 (in Eng).4. Badikov V.V., Author’s consciousness and social order. Forbidden Soviet literature of

1920 s., Reading book. Almaty. Zheti Zhargy. 1997 (in Eng).5. Vlassova, G.I., Ritual folklore of Kazakhstan Eastern Slavs. Astana. Ancient Russian

literature. 2005 (in Eng).6. Kanapyanov B., Coffee break. Notes, essays, dialogues. Almaty. Zhybek Zholy Pub-

lishing House. 2003 (in Eng).7. Kaskabassov S.A., Gold mine. Selected research. Astana. Elorda. 2000 (in Eng).8. Krivoshapova T.V., Russian literary fairy tale of late XІX early XX cc. Akmola State

University. 1995 (in Eng).9. Savelyeva V.V., Literary anthropology. Almaty. Abai Almaty State University. 1999

(in Eng).10. Suleimenov O., Social and political essays. Poems. AziYa. Almaty. Zhalyn. 1990 (in

Eng).11. Tolysbayeva Zh., Lyrics at the threshold of the III millennium. Almaty. International

Abai Club. 2005 (in Eng).

УДК 336.748.22 (574)

Р.Е. ТЫНЫБАЕВА, Н.К. ШАРИПБЕКОВА, К.Ж. ШОЛПАНБАЕВА


ВЛИЯНИЕ ДЕВАЛЬВАЦИИ НА КРЕДИТОВАНИЯ В БАНКОВСКОЙ СИСТЕМЕ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Девальвация национальной валюты и ухудшение экономических условий вслед-ствие падения мировых цен на нефть осложнило кредитования в банковской системе Казахстана. Негативное влияние девальвации усугубилось в результате значительного разрыва валютной структуры активов и обязательств отечественных банков. Судя по те-кущему состоянию, отдельным отечественным банкам не обойтись без дополнительной поддержки государства во избежание дефолта по своим обязательствам.

Ключевые слова: девальвация национальной валюты, кредитования в банков-ской системе, производство, инфляция, денежная масса.



ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ НЕСИЕЛЕНДІРУГЕ ДЕВАЛЬВАЦИЯНЫҢ ӘСЕРІ

Ұлттық валютаның девальвациясы мен мұнайдың әлемдік бағасының құлдырауы салдарынан экономикалық ахуалдың нашарлауы Қазақстанның банктік жүйесіндегі несиелендіруді күрделендіріп жіберді. Девальвацияның жағымсыз әсері активтердің валюталық құрылымының және отандық банктердің міндеттемелерінің біршама алшақтауының нәтижесінде күрделене түсті. Осындай ағымдық жағдайдан жекелеген отандық банктер өз міндеттемелері бойынша дефолттың алдын алу үшін мемлекеттің қосымша қолдауынсыз шығу мүмкін емес.

Түйін сөздер: ұлттық валютаның девальвациясы, банк жүйесіндегі несиелендіру, өндіріс, инфляция, ақша массасы.

IMPACT OF DEVALUATION ON FINANCING IN BANK SYSTEM OF REPUBLIC KAZAKHSTAN

The devaluation of the national currency and deteriorating economic conditions due to the fall of world oil prices complicated the financing in the banking system of Kazakhstan. The negative impact of the devaluation exacerbated by the significant gap currency structure of domestic banks’ assets and liabilities. Judging by current situation, certain domestic banks will not be able to dispense without additional support from the state in order to avoid default-ing on its obligations.

Keywords: devaluation of the national currency, lending in the banking system, pro-duction, inflation, money supply.

Девальвация выступает одним из значимых факторов в кредитовании бан-ковской системы. Влияние девальвации на кредитования банковской системы изучено представителями различных экономических школ достаточно подроб-но, тем не менее, результат является спорным из-за различий в акцентирова-нии на каналах такого влияния. Девальвация национальной валюты удорожает импортные компоненты в тенге и автоматически ведет к увеличению издержек производства. В результате возникает так называемая «инфляция издержек» по материалам, сырью, топливу и комплектующим изделиям, на которую Нацио-нальный банк после девальвации валюты уже не способен оказывать серьезного влияния. Увеличение этих издержек ведет к росту цен. А при росте цен на по-требительские товары, уменьшается спрос покупателей, что негативно влияет на спрос кредитования.

Рассматривая влияние девальвации на деятельности банков второго уровня Казахстана можно отметить, что существует множество проблем. Действующие в республике 38 банков имеют филиалы в регионах, представляющих наиболь-ший интерес для них с позиций роста числа клиентов (формирование кредитных ресурсов, проведение активной депозитной политики и т.д.), и с позиции рас-ширения кредитования с наименьшими рисками. Концентрация банков в одних районах и наличие только филиалов банков в других, влияет на сложность полу-

Р.Е. ТЫНЫБАЕВА, Н.К. ШАРИПБЕКОВА, К.Ж. ШОЛПАНБАЕВА. 1 (69) 2016. С. 216-223 ISSN 1683-1667


чения кредита, что в некоторой степени ставит заемщика в различные условия с региональной точки зрения. При этом крупные корпорации имеют дочерние предприятия в различных регионах государства и полученные кредиты в Астане могут напрямую не повлиять на развитие только Астаны, так как кредиты могут быть использованы для реконструкции и модернизации дочерних предприя тий, находящихся в других регионах, а изменят состояние того региона, куда напра-вит средства головное предприятие. Отсюда следует, что сегодня деятельность банковского сектора выражается в динамике развития регионов. Поэтому важ-но проследить влияние девальвации на деятельности банков второго уровня в каждом регионе. Именно такой подход может дать полную истинную картину влияния девальвации на кредитования банков второго уровня для развития кре-дитования банковской системы и, в конечном счете, выявит прямое влияние из-менения активности банковского сектора на экономический рост в экономике Республики Казахстан [1].

Данные банковской статистики свидетельствуют, что до мирового финан-сового кризиса су ществовало многократное увеличение объема кредитов реаль-ному сектору в абсолютном выраже нии, сопровождающемся опережающими темпами роста кредитования промышленности, сельского хозяйства и строитель-ства. В настоящее время из-за девальвации национальной валюты наблюдается замедление роста кредитной актив ности банка, а в некоторых банках второго уровня, да и в целом по Казахстану, снижение. По-преж нему достаточно предпо-чтительным остается краткосрочное кредитование, как правило, в сферы дея-тельности, обеспечивающие небольшой срок окупаемости и оборачиваемости вложений – такие, как торгово-посредническая и финансово-коммерческая. Не-многим более 30% всех кредитов вы дается банками для поддержания торговых операций, и их удельный вес в кредитном портфеле бан ков за анализируемый период возрастает. А кредитование реального сектора экономики снижается.

Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев поставил задачу не только противодействовать инфляции через переход к инфляционному таргетированию, но и дедолларизировать экономику. Последнее означает отказ от использования долларов США либо другой иностранной валюты в официальных и внутрен-них расчетах и финансовом планировании на территории Казахстана. По сути таргетирование представляет собой установление прямых ограничений роста объемов денежной массы. Важным моментом, влияющим на эффективность ре-гулирования динамики денежной массы с помощью целевых ориентиров. Су-ществует прямая связь между установлением ориентиров динамики денежной массы и действенностью других инструментов денежно-кредитного регулирова-ния, используемых Национальным банком. Сопоставление динамики денежной массы с установленными ориентирами позволяет достаточно точно определить



период, в течение которого требуется вмешательство регулирующих органов, а своевременность принятия мер повышает их эффективность.

Использование Национальным банком целевых ориентиров динамики де-нежной массы способствует повышению эффективности и надежности функци-онирования системы денежного регулирования.

Законом предусмотрено, что Национальный банк может применять и пря-мые количественные ограничения (установление лимитов) на рефинансирова-ние банков, проведение кредитными организациями отдельных банковских опе-раций. Но это бывает в исключительных случаях в целях проведения единой го-сударственной денежно-кредитной политики только после консультаций с Пра-вительством Республики Казахстан. Национальный банк может устанавливать ориентиры роста одного или нескольких показателей денежной массы, исходя из основных направлений единой государственной денежно-кредитной политики.

Однако текущая ситуация на рынке банковского кредитования в предпри-нимательском секторе отражает противоположную тенденцию: уход от нацио-нальной валюты и еще большую привязку к иностранной валюте. Совершенно очевидно, что банки тем самым перекладывают валютные риски на предприни-мателей и население. Тем самым, затрудняя приобретение кредитов при деваль-вации [2].

В то же время власти способны серьезно ограничить увеличение заработ-ной платы для компенсации потерь работников из-за обесценения национальной валюты. В этом случае Национальный банк может ужесточить денежно-кредит-ную политику, ограничив кредитование и создав для реального сектора дефицит денежных средств.

Один из главных вопросов, который сопровождает процесс девальвации её влияние на кредитования банковской системы. Многие задаются вопросом, как влияет девальвация на кредиты? Начинается сразу же рост инфляции, и, как следствие, резко повышается стоимость на все товары и услуги. Производите-ли, которые закупают сырье у иностранных партнеров, вынуждены повышать цены на все свои товары. Кредит – это тот же продукт, на который в процес-се девальвации начинают расти цены. Причем, стоит отметить, что стоимость кредита увеличивается намного быстрее, чем происходит обесценивание тенге. Ситуация с ипотечным кредитованием, также выглядит не лучшим образом цена на недвижимое имущество меняется. Стоимость любого залогового имущества в тенге на момент девальвации начинает падать.

Существует множество различных тенденций, влияющих на риски банков-ской системы при девальвации. Например, в Казахстане растет спрос на долго-срочные кредиты. Если банки будут кредитовать долгосрочные проекты, имея краткосрочные пассивы (например, депозиты), то они, конечно, берут на себя определенный риск. За счет этих источников банковская система приобретает большую устойчивость и возможность удовлетворить потребности реального



сектора экономики в долгосрочном финансировании.

Рисунок 1 – Влияние девальвации на кредит

Изменения процентных ставок в значительной степени зависят от денеж-но-кредитной политики государства и действий Национального банка той или иной страны по регулированию валютного курса.

При ужесточении денежно-кредитной политики ограничивается рост де-нежной массы, а значит, относительно сокращается предложение национальной валюты на валютных рынках, что соответственно должно вести к повышению ее курса.

Смягчение денежно-кредитной политики создает тенденцию к понижению курса национальной валюты. Ужесточение налоговой политики в целом и осо-бенно по отношению к нерезидентам или введение каких-либо ограничений по отдельным видам операций также однозначно ведет к падению курса националь-ной валюты. Стоит отметить, что девальвация оказывает негативное влияние на сферу кредитования всех видов. Условия предоставления кредитов становятся более жесткими:

Рисунок 2 – Условия кредитования



Сразу после девальвации уменьшается количество желающих взять кредит. На фоне всего происходящего граждане стараются брать кредиты в иностранной валюте, нежели в тенге, однако, для многих получение такого кредита является рискованным шагом.

Одним из главных негативных влияний девальвации на кредитования, это банки второго уровня, которые не хотят выдавать кредиты в тенге. Поступают многочисленные обращения от предпринимателей по поводу того, что банками второго уровня практически прекращена выдача кредитов в тенге. Все креди-ты выделяются либо в долларах, либо с привязкой к курсу иностранных валют. В тех отдельных случаях, когда кредиты предоставляются в тенге, процентная ставка становится настолько высокой, что лишает смысла любую предпринима-тельскую деятельность.

Как уже было сказано ранее, кредит, который выплачивается в тенге, может быть выгоден только в том случае, если весь доход гражданина поступает в ка-кой-либо иностранной валюте. Но, поскольку большая часть жителей Казахстана получают и используют тенге, то получение кредита в момент девальвации – это большой риск. Также стоит отметить, что кредиты в тенге, оформленные на ко-роткий срок времени намного рискованнее долгосрочных, например, ипотечных кредитов. Дело в том, что последние имеют четкую ставку, которая указана в договоре и распространяется на весь срок погашения задолженности. Но многие банки из-за девальвации начинают повышать процентные ставки по кредитам, и заемщики, доход которых, как правило, снижается, не могут выплачивать суммы по повышенным ставкам, что приводит к накоплению долгов, начислению пени и т.д.

Кредитная активность банковского сектора при девальвации достигла практически допустимого максимума, а у отдельных казахстанских банков пере-валила за опасную черту и в конце концов привело к сниже нию темпов роста, конечно же не без влияния мировых тенденций. Кредитование банками второго уровня в настоящий момент происходит в условиях повышенного риска. В этих условиях очень важно, чтобы банковский надзор и качество проверок платеже-способности заемщиков находились на должном уровне. Этому способствует также повышение контроля за проведением кредитных операций коммерческих банков со стороны регулирующих органов Республики Казахстан.

Рост долгов перед внешними кредиторами, как известно, затрагивает во-просы экономической безопасности государства. Возникновение кризиса непла-тежей по внешним обязательствам было преодолено только при участии государ-ства. Для исключения подобной ситуации в будущем агентство по финансовому надзору (далее АФН) на сегодняшний момент более пристально отслеживает в



банках соотношение между обязател ьными требованиями в иностранной валюте на различные сроки, так называемые гэпы. Сужает потенциал внешних заимство-ваний и двойное сокращение лимита открытой валютной позиции, вве денное со стороны АФН. Очевидно, регулирование внешних банковских инвестиций повы-сит требования к платежеспособности клиентов из стран ближнего зарубежья, а кредиторам придется снова заняться пополнением резервного капитала [3].

Поэтому, проблема кредитования при девальвации национальной валюты на сегодняшний день при мировом кризисе является актуальной для отечествен-ных субъектов кредитования. К примеру, банки стали более активно кредитовать малый и средний бизнес, и выдавать кредиты физическим лицам. Эти сегмен-ты рынка являются наиболее перспективными в плане развития кредитных опе-раций, и наиболее динамично развивающимися в последнее время [4].

Итак, выгоден ли кредит при девальвации и как девальвация влияет на кре-дитования банковской системы? Выгоды из таких кредитов для потребителей, извлечь не получится, возможны только риски и убытки. Банки для возмещения своих убытков начинают диктовать свои жесткие условия, повышать ставки, что приводит к большим переплатам по кредитным суммам. В связи создавшейся кризисной ситуацией во всем мире, Национальный банк РК разрабатывает но-вую денежно-кредитную политику при которой учитываются экономические, социальные и политические факторы, которые должны оказать влияние на спрос и платежоспособность заемщиков, а также облегчить трудоемкость программ кредитования. Девальвационные процессы в РК усложнили операции по кре-дитованию, в связи с чем снизился спрос на долгосрочное кредитование среди физических лиц. Эти процессы отрицательно повлияли на экономику страны и денежно-кредитную политику РК. Надеемся, что в скором времени эти все про-блемы будут решены правительством.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ1. Калиева Г.Т. Коммерческие банки в Казахстане и проблемы обеспечения их

устойчивости: автореф. / Г.Т. Калиева. – Алматы, 2004.2. Отчет о развитии банковского сектора и банковского надзора в 2014-2015 гг. –

М.: НБК.3. Балабанов И.Т. Банки и банковское дело / И.Т. Балабанов. – Питер, 2000.4. Лаврушин О.Н. Банковское дело / О.Н. Лаврушин. – М.: Финансы и статистика,

2000.

REFERENCES1. Kalivea G.T., Commercial banks in Kazakhstan and problems of providing their sta-

bility: Autoabstract. Almaty, 2004 (in Russ).2. Report on development bank sector and bank control in 2014-2015 years. M. NBK

(in Russ).3. Balabanov I.T., Bank and bank business. Piter, 2000 (in Russ).



4. Lavrushin O.N., Bank business. M., Finance and statistics, 2000 (in Russ).

UDC 338.48(574.42)

D.B. SHYNTEMIROVA

S. Amanzholov East Kazakhstan state university, Ust-Kamenogorsk, Kazakhstan

IMPORTANCE OF HISTORICAL AND CULTURAL MONUMENTS IN THE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND TOURISM

OF EAST KAZAKHSTAN REGIONThe article shows the development of the economy and tourism through the historical

and cultural monuments. Studying this subject more deeply, the author is trying to tell and show concrete examples that East Kazakhstan is a rich past and even more promising future. Examples given in research on the development of the economy is one of the most significant of this study.

Keywords: economy, tourism, cluster policy, historical and cultural heritage.

ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫ МЕН ТУРИЗМІНІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ТАРИХИ-МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРДІҢ ОРНЫ

Бұл мақала тарихи-мәдени мұралары арқылы облыстың туризмін дамытып, экономикасын алға өрлету хақында. Осы тақырыпты тереңдете оқи келе, Шығыс Қазақстан облысының өткен шағының бай және болашағы зор екендігін автор айқын мысалдармен жеткізіп дәлелдеуде. Зерттеу жұмысындағы экономиканы дамытуға берілген мысалдар жұмыстың ең бір атап өтер маңыздылығы болып табылады.

Түйін сөздер: экономика, туризм, кластерлік саясат, тарихи-мәдени мұра.

ЗНАЧЕНИЕ ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНЫХ ПАМЯТНИКОВ В РАЗВИТИИ ЭКОНОМИКИ И ТУРИЗМА ВОСТОЧНО-КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТИСтатья показывает развитие экономики и туризма области через историко-

культурные памятники. Изучая данную тематику глубже, автор пытается рассказать и доказать на конкретных примерах, что у Восточного Казахстана богатое прошлое и еще более перспективное будущее. Примеры, данные в исследовательской работе по развитию экономики являются одними из наиболее значимых в данной работе.

Ключевые слова: экономика, туризм, кластерная политика, историко-культурное наследие.

The state program «Madenimyra» - «Cultural Heritage» in a short historical period of time began to be perceived as a classic brand of our country, symbolizing the spiritual continuity, connection times, generations and traditions of statehood on the territory of Kazakhstan as a full-fledged component of universal historical, cultural and civilizational process. In general historical terms it is a unique project of moder-

D.B. SHYNTEMIROVA. 1 (69) 2016. Р. 223-227 ISSN 1683-1667


nity, which in scope and results is the best in the entire post-Soviet space[1].At the same time, the previous period of implementation of the program «Cul-

tural Heritage» in the Republic of Kazakhstan (2004-2007) showed a high demand for state custody in the case on conservation and enhancement of material and intellectual values of past generations. Careful attitude to its historical heritage in a supranational business enterprise and erasing ethnic boundaries testifies to the priority of moral and ethical values in the Kazakhstan society and a clear protectionist policy of the state, which seek to strengthen its national prestige in the international arena. The richness of cultural heritage of Kazakhstan is determined not only by its contribution to the trea-sury of world history, but also brings significant potential breakthrough in the future, as noted the President of Kazakhstan N.A. Nazarbayev history «will give impetus to the development of national spirit» [2].

Respect for antiquity is undoubtedly one of the signs of true enlightenment. Which is characterized for our society by a growing interest in historical and cultural monuments. This is not a random phenomenon. It testifies to a new rise of culture, the development of self-consciousness of the people, its rich spiritual life [3].

One of the most important areas in the field of culture of the Republic of Ka-zakhstan are the issues of preservation of historical and cultural heritage, which has a special role in the formation of identity and ethnic groups. Monuments are the com-mon thread that connects generations through the preservation and augmentation of the traditions and distinctive cultural values. They are one of the most important com-ponents of the cultural heritage, serve important social functions, serve the purposes of development of science, education and culture, the formation of a sense of patriotism, ideological, moral and aesthetic education.

Among the 25 million registered sites parking of primitive people of Kazakhstan, the city having a thousand-year history. Among these many thousands of archaeological evidence of the real gems of ancient, medieval, oriental architectural art. According to the State list of monuments TSC local and national significance, approved by Decree of the Department East Kazakhstan regional №560 on 25.04.2008. All the monuments of historical and cultural heritage in the East Kazakhstan region is 627, of which the republican importance is 15, local is 612. All this memory is the memory of our people, and it must not disappear. Among the monuments of republican significance is con-sidered historically important buildings as the burial Shilikty, Berel, mazar Kozy-Ko-rpesh and Bayan-Sulu, estate complex Abay, (Which includes the memorial complex Abai-Shakarim uniting the grave of Abai and Shakarim in a single unit). Yamishevs-kay the gates, odnominaretnaya mosque and the house where the writer was born in Semipalatinsk Mukhtar Auezov, monument Tolegenov Tokhtarov in Ridder, complex Ak-Baur in Ulan district and other monuments of national importance.

At the present stage Republic of Kazakhstan aims to implement the model of



creating a competitive economy in priority sectors that have potential to improve com-petitiveness. To achieve this goal applies one of the hottest topics today in Kazakhstan – a cluster policy.

Today, as Kazakhstan is on the threshold of the planned international exhibi-tion EXPO 2017 in Astana recognized by the Bureau of International Exhibitions (BIE), which will be held in Astana in 2017. The theme of EXPO: «Energy of the Fu-ture». Expo 2017 expects the participation of more than 100 countries and international organizations, and 8 million visitors.

There is certain interest of the tourist cluster of the East Kazakhstan region. According to the program of cluster development of the East Kazakhstan region, the tourist cluster is to become one of the leading regional clusters.

East Kazakhstan is one of the most attractive region for tourism. There are com-bines different types of landscapes and historical and cultural objects, allowing to de-velop practically all kinds of tourism.

The main competitive tourism product in the region can be distinguished envi-ronmental, cultural and educational, scientific, therapeutic, beach, ski tourism.

There are six important recreation areas in East Kazakhstan region. They are: north-eastern (Belykhinsk); eastern (Markakol); northern (Ridder); western (Semey); central (Bukhtarma reservoir, Sibinsk and Dubygalin lakes); south (Alakol) [4].

The most competitive places is Bukhtarma reservoir, Katon-Karagai valley, riv-er basin Irtysh and central Altai, these are the most beautiful places with interesting cultural and historical sites, representing a wide range of entertainment and a huge consumer potential. These areas are situated priority tourist clusters of the Eastern Kazakhstan.

Much attention should be paid to the scientific significance. There are objects of interest to science in East Kazakhstan. One of those objects is Tarkhan geological record, it has global importance, but unfortunately, it lose official status [4, p. 5].

Due to that tourism is ecologically acceptable and bringing considerable income type of business, to enhance tourism and recreational activities necessary to develop tourism infrastructure and to implement active marketing. It is need to rebuild the work of tourism business for the creation and development of the cluster. Also there needs to combine the association of not only tourist firms, but also small and medium businesses, services which are required for a tourist, getting in our area without in-convenience. The weak link in the tourism business in the region are the hotels and transport. Therefore, it is necessary to invest in infrastructure for the development of tourism cluster.

Cluster policy pursued by the state promotes the effective and mutually benefi-cial cooperation of tourism subjects and increasing the competitiveness of the tourism product inside the cluster in the global market.

D.B. SHYNTEMIROVA. 1 (69) 2016. Р. 223-227 ISSN 1683-1667


The East Kazakhstan region has the necessary resources for the development of domestic and inbound tourism. Today, the region is characterized by:

– high rates of economic development; – investment attractiveness; – advantageous geopolitical and geographical location; – transport accessibility; – entertainment industry; – presence of educational institutions, preparing professional staff of the tourist

industry [4, p. 11].The development of tourism is directly related with the development of transport

infrastructure. Nonresident tourists mostly arrive to the territory of our region by car or by air. For the purposes of domestic tourism is increasingly used road transport. Organizing tours and excursion routes depends on the state of roads.

The length of public roads in the region amounted to 11.7 thousand. km, 3,4 thousand. km of them is republican roads and 8.3 thousand. km of road is regional sig-nificance. 95% of the roads have the hard-surface pavement it is about 11.1 thousand km [5].

Automobile fuel services carried 457 petrol stations.One of the major factors affecting the development of international and domestic

tourism are passenger transportation. Currently, five airlines operate regular flights to international destinations: Mos-

cow, St. Petersburg, Bayan-Ulgii, inland: Astana, Almaty, Karaganda. Currently, the East Kazakhstan region airports with access to international air

travel are located in the cities of Ust-Kamenogorsk and Semey. At the airport of Ust-Kamenogorsk in order to improve the quality and reduce the time of registration was made replan, modified process flow sheet passing the border and customs control, replaced the frontier cabins, custom designed «green» corridor.

However, in general, to increase the number of trips made by using air transport, it is necessary to expand the geography of passenger transportations, to update its fly-ing stock, determine pricing and tariff policy, and improve service quality.

The tourism industry brings direct income, while tourism spending permeate many levels of the economy, creating not only direct but also indirect employment. It also provides foreign exchange earnings and replenishing the state budget, assisting small and medium businesses, stimulates the development of handicraft and cottage industry, expanding consumer market of goods and services; that promotes econom-ic development of the regions, without involving any other commercial or industrial base. Developing countries are more appropriate to develop the service sector, as the recovery manufacturing require investments.



REFERENCES1. Mazhitov S.F., Nacional’nyj strategicheskij proekt Kul’turnoe nasledie v kontekste

sovremennoj istorii Kazahstana. http://www.iie.kz/pages/134.jsp (in Russ).2. Ageev A.I., Bajshuakov A.B., Kuroedov B.V., Strategicheskaja matrica Kazahstana

retrospektiva, sovremennost’ i scenario budushhego razvitija. M., INJeS CA, 2006, 328 (in Russ).

3. Republic of Kazakhstan Agency on Statistics. Access mode. http://stat.gov.kz/faces/homePage , 2013 (in Russ).

4. Kaigodtsev A.A., Prespectivu klasternogo razvitya turisma v Vostochnom Kazakh-stane. Science and education in the modern world. Coll. Intern materials. Scientific practical. Conf. Vol. 4. Ust Kamenogrsk. M. Media Alliance, 2012, 2013, 182, 191 (in Russ).

5. The official website of the Committee of the tourism industry. Access mode. http://www.kit.gov.kz/index.php/ru/ 2013 (in Russ).

ӘОЖ 351/354

А.А. ТЮЛЕНБАЕВА, Т.А. БОЛГАУОВ


МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДА РЕФОРМАЛАРДЫ ЖҮРГІЗУДІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕСІ

Мақала мемлекеттік басқаруды реформалаудың халықаралық тәжірибесін қарастыруға арналған. Өткізілген реформаларға талдау жүргізілген. Реформалардың мазмұны, технологиялары, бағыттары анықталған. Оң нәтижелер мен кемшіліктер айқындалған.

Түйін сөздер: басқару, әкімшілік реформалар, менеджеризм, мемлекет функциялары, орталықсыздандыру.

МЕЖДУНАРОДНЫЙ ОПЫТ ПРОВЕДЕНИЯ РЕФОРМ В ГОСУДАРСТВЕННОМ УПРАВЛЕНИИ

Статья посвящена рассмотрению международного опыта реформирования государственного управления. Проведен анализ произведенных реформ. Определены основные направления, технологии и содержания реформ. Выявлены положительные итоги и издержки.

Ключевые слова: управление, административные реформы, менеджеризм, функции государства, децентрализация.

INTERNATIONAL EXPERIENCE OF GOVERNMENT REFORMThe article is devoted to the international experience of reforming government admin-

istration. Analysis of reforms iscurried out. Reform’smain directions, technology and content are determined. Positive results and experience areidentified.

Keywords: governance, administrative reforms, managerialism, functions of state, de-centralization.

А.А. ТЮЛЕНБАЕВА, Т.А. БОЛГАУОВ. 1 (69) 2016. Б. 227-234 ISSN 1683-1667


Бүгінгі таңда мемлекет рөлін, оның функцияларын, мемлекет пен қоғамның қарым-қатынастарын түсінудің жаңа үрдісі қалыптасуда. Соның салдарынан кейбір мемлекеттерде реформаларды жүргізу қажеттілігі туындады. Олардың тәжірибесі реформаларды жүргізудің барлық қоғамның біріккен күш-жігерін талап ететін күрделі әрі ұзақ жұмыс екендігін дәлелдейді.

АҚШ және Еуропа елдері мемлекеттік басқаруды жаңғыртуды жүйелі түрде жүргізді, ал Сингапур мен Малайзияның әкімшілік реформаларының жетістігі оларды аймақтық көшбасшылар етті. Заманауи тәуекелдер, бірінші кезекте экономиканың жаһандануы, ақпараттық технологиялардың кең көлемді кеңейтілуі мемлекеттік басқару жүйесін қайта қарауға мәжбүрлейді.

Бүгінде, экономикалық дағдарыс жағдайында белгіленген мақсаттарға қол жеткізу үлкен маңызға ие. Туындаған қиындықтарды шешу үшін және мемлекеттердің жаңа жағдайлардағы дамуға жету үшін мемлекеттік басқарудың сапасы сыни көзқарасқа ие болады.

Уақыт мемлекеттік басқарудың көптеген функцияларын өзгертті, ал мемлекеттік органдардың құрылымы бұрынғы қалпында қалды. Осы сәйкессіздік көптеген мемлекеттердің дамуын тежеп, мемлекеттік органдардың тиімділігін төмендетті.

Сондықтан мемлекеттік басқаруды реформалаудың басты мақсаты – мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін арттыру, соның ішінде мемлекеттік аппарат санын оңтайландыру, функциялар мен өкілеттіліктердің қайталануын жою, мемлекеттік қызметтердің сапасы мен қолжетімділігін арттыру, әкімшілік кедергілерден өтуге бағытталған бизнес шығындарын төмендету.

1980 жылдардың ортасынан 1990 жылдардың соңына дейінгі кезеңде бірнеше ондаған мемлекеттерде мемлекеттік басқаруды реформалаудың кең көлемді және кешенді бағдарламалары жүзеге асырылды [1].

Әлеуметтік байланыс жүйесінде және осы заманғы қоғамның технологиялық ұйымдастырылуы мемлекеттік басқаруды реформалауға итермеледі [2].

Австралия, Бразилия, Ұлыбритания, Венгрия, Канада, Қытай, Жаңа Зеландия, Польша, Финляндия, Франция, Оңтүстік Корея және т.б. мемлекеттерде жүргілізілген реформалардың себебі келесі кешенді мәселелерді шешу қажеттілігінде болды: мемлекеттік органдар жүйесінің тиімділігін арт-тыру; мемлекетті жауапты жұмыс берушіге айналдыру, қажетті біліктілігі бар қызметкерлердің қажетті мөлшерін жұмысқа жұмылдыру және сол мезетте оларды ұстауға кететін шығыстарды бақылау қабілеттілігі, тұрғындар мен жекеменшік сектордың мемлекетке сенімін арттыру [1].

АҚШ-та реформаларға дейін шығынды мемлекеттік машина үлгісі үстемдікке ие болатын, шенеуніктер қаржылық тәртіпті сақтау үшін жұмыс



істейтін. Шешімдер қарапайым азаматтың сұраныстарынан алшақ болатын жоғары деңгейлерде қабылданатын. Азаматтар мемлекеттік және муниципалды органдарда сапалы әрі жедел қызметті және ақпаратты ала алмайтын.

Мемлекеттік және муниципалдық шенеуніктер өздерінің азаматтарға қызмет етуі тиіс екендігін мәлімдегенімен, қызметтерінің нақты нәтижесі деп шынайы пайданы емес, бұйрықтарды орындауды санайтын [3]. Қытайда нарықтық экономикаға көшу үдерісі әкмішілік рефомаларды жүргізуге қажеттілгі, бір-бірін қайталайтын әрі тиімділігі төмен басқару құрылымдары сияқты қиындықтар болды. Бразилияда 1986 жылға дейін мемлекеттік қызметшілер қызметінің орталықтандырылған басқармасы болмады [1]. Рефомаларды жүргізудің жалпы себептері осындай.

ХХ ғасырдың соңында жүргізілген реформалар негізін мемлекеттік басқарудың жаңа теориясы (New Public Managemеnt) қалады. «Белсенді мем-лекет» тұжырымдамасы бойынша мемлекет арасындағы қатынастарды жаңаша анықтап, бастамашылық жасау, белсенділік және ынталандыруды мемлекеттің аса маңызды функциясына айналдырды.

Мемлекеттік басқару жаңа теориясы бойынша мемлекеттік қызметті реформалаудың мәні бұрын мемлекет жүзеге асырған бірқатар функцияларды нарықтық құрылымдарға беру; коммерциялық қызметті мемлекеттік басқару саласына қолдануды болжайтын мемлекеттік басқарудың кең ауқымды маркетингеу болып табылады [2].

Кейбір мемлекеттерде әкімшілік реформалар экстремалдық радикалды (Ұлыбритания, Жаңа Зеландия және Австралияда жүргізілген реформалардың үрдістері) деп сипатталса, өзге реформалар айқын байқалатын прагматизм және бірізділікпен сипатталады (Германия, Финляндия, Нидерланды). Радикалды тәсілдемені ұстанған мемлекеттер де, біртіндеп болатын реформалар жолындағы мемлекеттер де жекеменшік сектордан басқарудың үлгілері мен әдістерін қабылдап алуға ниетті. Бұл ұстаным жекеменшік сектор қызметінің салыстырмалы жай нәтижелері мен мемлекеттік аппарат қызметінің күрделі кешенді нәтижелері арасындағы елеулі айырмашылықтарға қарамастан болды. Мұндай талпыныс қазіргі жағдайда мемлекеттік басқарудың негізі ретіндегі таза бюрократиялық қағидаттардан, формалар мен әдістерден бас тарту қажеттілігін ұғынумен байланысты [4].

Теоретикалық тұрғыдан бұл: мемлекетті ұйымдастырудың орталықтандырылған көзқарасын орталықсыздандырылған көзқарасқа алмастыру. Бұл ретте мемлекеттік әкімшілік ету орнына мемлекеттік менеджмент (менеджеризм тұжырымдамасы) келді [1].

Менеджеризм тұжырымдамасы аясында мемлекеттік басқаруға жеке бизнеске тән басқару әдістері енеді: мемлекет қызметін халыққа қызмет көрсету



процесі ретінде қарастыру; мемлекеттік бақсаруда ол үшін жаңа салаларды меңгеру: аймақтық және муниципалды маркетинг (инвестициялар, тұрғын үй, жер маркетингі, туристік маркетинг); инновациялы болу; менеджменттің әміршілік технологиялары; жетістіктерді өлшеу; мемлекеттік мекемелердегі бизнес-процестерді реинжинирингтеу (мәселелерді шешудің қалыптасқан әдістерді және функцияларды мерзімді қайта қарау); «жаңа есеп берушілік». Менеджеристік әдістер тәуелсіз агенттерге жауапкершілікті табыстау мен орталықсыздандыруға сүйенеді.

ХІХ ғасырдың аяғында батыс мемлекеттерінің министрлік жүйесі экономиканы басқару және әлеуметтік мәселелерді шешудегі өз мүмкіндіктерінің шектеулі екендігін анықтады. Министрліктерге көмектесу үшін орталықсыздандырылған мекемелер құрылды: АҚШ-та тәуелсіз агенттіктер, Ұлыбританияда көпшілік алдында ашық корпорациялар, Францияда көпшілік алдында ашық мекемелер және т.б. Орталықсыздандырылған құрылымдар кең басқармашылық уәкілеттіліктерге ие болды. Олар өздеріне заң бойынша берілген уәкілеттіліктерге ие бола отырып, өз қызметінің әдістері мен нобайларын таңдауда еркін еді. Мемлекеттік органдар алдында өз қызметтерінің заңды болуы үшін ғана жауап беретін. Олар министрліктерге бағынбағанымен, министрліктермен соңғы нәтижелер бойынша бағаланатын.

ХХ ғасырдың соңынан бастап көптеген мемлекеттер басқарымдық тапсырмалардың күрделенуіне және мемлекеттік басқаруға ғылыми-техникалық революциялардың нәтижелерін енгізумен байланысты министрліктерді ұйымдастыру жөніндегі көзқарастарды қайта қарастырды. Маңызды қоғамдық-саяси мәселелерді шешу үшін суперминистрліктер құрылды. Жаңа органдар бұрынғы салалық министрліктердің жұмысын біріктіріп, сол арқылы қаржылық және кадрлық ресурстарды үнемдеді. Министрліктердің функциялары өзгерді – басымдыққа жетекшілік ету емес, бағыттау ман бақылауға ие болды.

Суперминистрліктерге орталықсыздандырылған мекемелер қызметінің заңдылығын бақылау да жүктелген еді. Кейбір мемлекеттерде, мысалы, Ұлыбританияда оратлықсыздандырылған құрылымдар мемлекет меншігіне айналған салаларға жетекшілік етуді сәтті орындауда, ал өзгелерінде, мысалы, Францияда, әлеуметтік-саяси шиеленістерді шешу үшін кеңінен пайдаланылатын, бірақ басым көпшілік мемлекеттерде олар мемлекет пен жекеменшік бизнес арасындағы байланыстырушы буынға айналды [3].

Ең радикалды құрылымдық реформалар Ұлыбританияда, Австралияда, Жаңа Зеландияда өткізілген еді. Орталық басқарудың үш буынды жүйесі құрылды: министрліктер-ведомстволар-орталықсыздандырылған құрылымдар. Министрліктерге тиісті саладағы стратегиялық басқару функциялары жүктелген. Министрліктермен шарт жасасатын ведомстволар нақты бағдарламалардың



орындалуын ұйымдастыруға тартылған. Мемлекеттік әрі жекеменшік мекемелер бола алатын орталықсыздандырылған құрылымдар азаматтар мен заңды тұлғаларға қоғамдық қызметтер көрсетуі тиіс. Осылайша, министрлік құрылымды қайта қарастырған англосаксондық мемлекеттер бюрократиялық типтегі орталықтандырылған классикалық вертикалийлерден бас тартты.

Қазіргі уақытта осы мемлекеттердегі әкімшілік дәстүрлер бақарудың барынша оңтайлы әрі тиімді формаларын құруға септігін тигізетіндігі баршаға аян. Континенталды құқықтық отбасы мемлекеттері жалпылай келгенде осы бағыттағы, бірақ мәні бойынша барынша аз түбегейлі және формасы бойынша көбірек консервативті реформаларды жүргізді. Бірақ барлық батыс мемлекеттерінде орталықтандырылған және орталықсыздандырылған, мемлекеттік және жекеменшік мекемелердің өзара ынтымақтастық жүйесі қалыптасуда, басқарудың бірыңғай жүйесі аясында олардың рөлдері қайта бөлінуде.

Орталық басқарудың үш буында құрылымы Ресей Федерациясында әкімшілк реформаларды жүргізу кезінде енгізілген болатын. Белгілі болғандай, атқарушы биліктің федералды органдар жүйесінде федералды министрліктер, федералды қызметтер мен федералды агенттіктер құрылды. Дегенмен, олар Ресейде бірыңғай басқарушылық вертикальдардың буындары ретінде құрылса, ал батыс мемлекеттерде үш буынды жүйе тек орталықтандырылған органдарды ғана емес, орталықсыздандырылған мекемелерді де, сонымен қатар жекеменшік құрылымдарды біріктіреді [5].

Мемлекеттік басқару реформаларының негізгі мақсаты мемлекеттің функцияларды жүзеге асыру технологияларын елеулі өзгерту болды. Мемлекетті тарихты жасаушы әрі әлемдік даналықтың жиынтығы ретінде қарастырудан азаматтарға қызмет көрсетуші ұйым түрінде қабылдауға көшті.

Кейбір мемлекеттерде (Ұлыбритания, Жаңа Зеландия, Австралия) әкімшілік реформалардың бағдарламалары саяси элита және мемлекеттік қызметтермен тұжырымдалып, қабылданып, жүзеге асырылды. Басқа мемлектетерде көптеген іс-шаралар тәжірибелер мен түрлі жаңалық енгізулер арқылы төменнен жоғарыға қарай жүргізілді (АҚШ, Германия, Финляндия және т.б. әкімшілік реформалардың кейбір тұстары). Ал Канадада екі көзқарас та қолданылды. Кейбір елдерде мемлекеттік қызметшілердің біліктілігіне ерекше көңіл бөлінді, теңдестірілген бюджетке қол жеткізілді (Канада, Қытай), Чили, Финляндия сияқты елдерде мемлекеттік басқару электронды жүйелерді енгізу арқылы жетілдірілді [1].

Реформаларды жүргізу барысында көптеген мемлекеттерде елеулі жетістіктерге қол жеткізілді: мемлекеттік аппаратты қысқарту және оны ұстауға жұмсалатын шығыстарды төмендету; мемлекеттік басқару жүйесінің мөлдірлігін, оңтайлығын, функциясының тиімділігін қамтамасыз ету; қызметкерлердің



мансаптық жоғарылатуында меритократиялық қағидатты қолдану аясын кеңейту.Көзге барынша көрінетін жетістік болып мемлекеттік аппаратты елеулі

түрде қысқарту болды. Германияда мемлекеттік басқарудың сандық құрамы 1998 жылы 381 мың адам болса, реформа нәтижесінде мемлекеттік қызметшілер саны 2006 жылы 310 мың адам болды. Федералды басқару жүйесінде 1998 жылдан 2006 жылға дейінгі кезеңде 65 мың жұмыс орны жойылып, 2006 жылы 5,4 млрд марка үнемдеуге мүмкіндік туғызды. АҚШ-та мемлекеттік қызметшілердің саны 1999 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде 17%-ға қысқарды [1]. Бұл үдеріс қазір де жалғасын табуда. Экономикалық ынтымақтастық және және даму ұйымының (ЭЫДҰ) 2013 жылғы есебінде: «ЭЫДҰ-ға мүше елдердегі мемлекеттік секторда жұмыс істейтіндердің пайыздық көрсеткіші орта есеппен 2001 жылғы 5,7%-дан 2011 жылғы 4,7%-ға дейін азайған», – деп көрсетілген [6]. Мысалы, Германияда 2001 жылы мемлекеттік секторда жұмыс істейтіндердің пайыздық көрсеткіші 10,9% болса, 2010 жылы бұл көрсеткіш 10,6%-ға тең. Францияда 22,3%-дан (2001 жыл) 21,9%-ға (2011 жыл), Жапонияда 7,8%-дан (2001 жыл) 6,7%-ға (2009 жыл) төмендеді. Осы категорияға тек шенеуніктер ғана емес, дәрігерлер, мұғалімдер, құқық қорғау органдары және т.б. кіреді. Ал Ресей Федерация-сында бұл көрсеткіш 2001 жылғы 20,2%-дан 2009 жылғы 17,7%-ға өзгерген. Аталған есептемеде мемлекеттік компанияларда жұмыс істейтіндердің саны жеке есептеліп көрсетілген: Германияда 2001 жылы – 4,7%, 2010 жылы – 3,7%, Францияда 2001 жылы – 3,3%, 2011 жылы – 2,5%, Ресейде 2001 жылы – 13,6%, 2009 жылы – 12,9%.

Алайда мемлекеттік секторда жұмыс істейтіндер үлесі ЭЫДҰ-ға мүше елдер арасында әртүрлі. Дания, Норвегия сияқты елдерде мемлекетте жұмыс істейтіндердің жалпы мөлшерінің 30% мемлекеттік секторға тиесілі. Ал Азия және Латын Америкасындағы бұл көрсеткіш әлдеқайда төмен (2009-2013 жылдардағы жалпы көрсеткіш Жапонияда 8% жуық, Мексикада 10% жуық) [7].

Мемлекеттік басқаруды реформалау нәтижелері туралы айтқан кезде, реформалардың кемшіліктері болғанын атап көрсету қажет. Мәселен, Ұлыбритания мен АҚШ-та мемлекеттік басқару жүйесін реформалау барысында өз табиғаты бойынша нарықтық емес мемлекеттік қызмет пен оны нарық негізінде қайта құру арасындағы қарама-қайшылық айқындалды. Басқарушылық қызметтердің неміс мектебінің профессоры Р. Пичас: «Нарықтық экономика қағидаттарын мемлекеттік секторға сөзсіз аударуға болмайды», – деп атап өтті [8]. Сонымен қатар сарапшылар мемлекеттік аппаратты маркетингтеу мемлекеттік қызмет институтының сәйкестілігінің біршама жойылуына алып келуі мүмкін деп ескертеді. Оның себептерінің бірі – мемлекеттік мекемелердің ұйымдастырылуы мен функцияларының ерекшелігі, мұнда «нарық» өзін экономикалық салаға қарағанда өзгеше көрсетеді. Бұл, мәселен, мемлекеттік



қызметтің дәстүрлі этикасының бұзылуынан көрінеді [9]. Жоғарыда аталып өткендей, мемлекеттік басқаруды реформалау нәтижелері

туралы айтқан кезде бұл реформаларды іске асыру бірнеше ұтымсыз тұстармен бірге жүргендігін ескерген жөн. «Біздің көзімізше, Ресей Федерациясында 2000 жылдары мемлекеттік басқару жүйесін қайта құрудағы сәтсіздіктердің ең елеулі себептердің бірі АР үлгісінің Ресей жағдайларына қатысты, соның ішінде қазіргі мемлекеттің рөлі мен функциялары туралы мәселенің, қажетті деңгейдегі концептуалды пысықталмауы болып табылады», – деп тұжырымдайды Ресей Федерациясының Сыртқы істер министрлігі Мәскеу мемлекеттік халықаралық институтының (университетінің) профессоры, саяси ғылымдар докторы О.В. Гаман-Голутвина [9]. Расында, мемлекеттік басқаруды реформалаудың халықаралық тәжірибесіне сүйенуде ұлттық ерекшелік пен реформалардың өзге мемлекеттерде қандай жағдайларда жүргізілгендігін ескеру аса маңызды.

Реформалар барлық мемлекеттерде мақсаттылық, прагматизм, үнемділік қағидаттарына сүйенеді. Олардың мақсаты – мемлекеттік басқарудың жүйесін бұзу емес, соңғы 20-30 жылдар бойы болған барлық «ілгерінді оқиғалардың» тәжірибесін мемлекет қызметіне қолдану.

Осылайша, қазіргі уақытта өзге мемлекеттерде жүргізілген құрылымдық реформалар тиімділігінің негізгі шарттары анықталып қойды: басқарудың түрлі буындары мен дейгелерінің өзара қатынасы мен күрделілігін ескеретін кешенді сипат; көптеген басқарушылық функцияларды көпшілікке тиімді қызмет көрсететін орталықсыздандырылған мекемелерге беру. Бұл ережелер қазіргі мемлекеттердің, әсіресе батыс мемлекеттерінің даму деңгейін көрсетеді және ең бірінші кезекте оларға қатысты қолданылады. Алайда Қазақстан сияқты өз мемлекеттік аппаратын жетілдіруде күрделі, кейде ерекше мәселелерді шешетін өзге мемлекеттер батыс мемлекеттерінің тәжірибесін ескерген жөн. Сондықтан индустриалды дамыған мемлекеттердің әкімшілік реформаларды шешу бойынша тәжірибелерін үздіксіз зерттеу және оларды өз елінің ерекшеліктерін ескеріп бейімдеу аса маңызды.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ1. Маннинг Н. Реформа государственного управления: Международный опыт /

Н. Маннинг, Н. Паркинсон. – М.: Весь мир, 2003. – 496 с.2. «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту

тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Президенті Жарлығының жобасы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 1 маусымдағы №612 Қаулысы. [Электронды ресурс]. –http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1100000612

3. Нарышкина С.Е. Административная реформа в России. Научно-практическое пособие / С.Е. Нарышкина, Т.Я. Хабриева. – М.: ИНФРА-М, 2008. – 352 с. [Электронный ресурс]. –http://knowledge.allbest.ru/law/2c0a65625a3bc68a5d53b88421316c27_1.html

4. Осборн Д. Управление без бюрократов: Пять стратегий обновления государства:



пер. с англ. / Д. Осборн, П. Пластрик. – М.: ОАО Издателькая группа «Прогресс», 2001. – 396 с.

5. Добролюбова Е. Повышение эффективности деятельности органов государственной власти: подходы к проведению административной реформы в Российской Федерации / Е. Добролюбова, Н. Маннинг, Н. Парисон. – М.: Издательство «Алекс», 2005. – 233 с.

6. Government at a Galance 2013 [Электрондыресурс]. –http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/governance/government-at-a-glance-2013/employment-in-general-government-as-a-percentage-of-the-labour-force-2001-and-2011_gov_glance-2013-graph73-en#page1

7. Government at a Galance 2015 [Электронды ресурс]. –http://www.oecd-ilibrary.org/governance/government-at-a-glance-2015/employment-in-the-public-sector_gov_glance-2015-22-en

8. Пичас Р. Законодательство о госслужбе в свете нового государственного менеджмента. Реформы государственного управления накануне третьего тысячелетия / Р. Пичас. – М.: РАГС, 1999. – С. 18-20.

9. Гаман-Голутвина О.В. Мировой опыт реформирования систем государственного управления / О.В. Гаман-Голутвина // Вестник МГИМО. Политика и политические науки. – 2013. – №4 (31). – С. 187-190.

REFERENCES1. Mening N., Parkinson N., Reforma gosudarstvennogo upravleniya: Mezhdunarodniy

opyt. M., 2003, 496 (in Russ).2. Kazakhtan Respublokasyndagy memlekettik baskary zhiyesin zhangyrtu

tuzhyrymdamasy turaly Kazakhstan Respublikasy Presidenti Zharlygynyn zhobasy turaly Kazakhstan Respublikasy Ukimetinin 2011 zhylgy 1 mausymdagy 612 Kaulysy. http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1100000612 (in Kaz).

3. Naryshkina C.E., Habrieva T.Ya., Administrativnaya reforma v Rossii. Nauchno-practicheskoe posobie. M., INFRA M. 2008, 352. http knowledge.allbest.ru/law/2c0a65625a3bc68a5d53b88421316c27_1.html (in Russ).

4. Osborn D., Plastirik P., Upravlenie bez burokratov. Pat’ strategii obnovlenia gosudarstva: perevod s angl. M., OAO Izdatelskaia gruppa Progress, 2001, 396 (in Russ).

5. Dobrolubova E., Manning N., Parison N., Povyshenie effektivnosti deiatelnosti organov gosudarstvennoi vlasti. podhody k provedeniu administrativnoi reformy v Rossiiskoi Federacii. M., Izdatelstvo Alex, 2005, 140 (in Russ).

6. Government at a Galance 2013. http www.keepeek.com/Digital Asset-Management/oecd/governance/government-at-a-glance-2013/employment-in-general-government-as-a-percentage-of-the-labour-force-2001-and-2011_gov_glance 2013 graph73 en page1 (in Eng).

7. Government at a Galance 2015. http://www.oecd-ilibrary.org/governance/government-at-a-glance-2015/employment-in-the-public-sector_gov_glance-2015-22-en (in Eng).

8. Pichas R., Zakonodatelstvo o gossluzhbe v svete novogo gosudarstvennogo menedzh-menta. Reformy gosudarstvennogo upravlenia nakanune tret’ego tysacheletia. M., RAGS, 1999, 87 (in Russ).

9. Gaman-Golutvina O.V., Mirovoi opyt reformirovania system gosudarstvennogo upravlenia. Vestnik MGIMO. Politika i polticheskie nauki, 2013, 4, 31, 187, 190 (in Russ).



ӘОЖ 811.512.122

Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, Н. ДАРИВХАН


СӘРСЕН АМАНЖОЛОВ ЖӘНЕ ТЕРМИН ТУДЫРУ АМАЛЫСәрсен Аманжоловтың ғылыми мұрасы және оның термин мен терминжасам

тәсілдері жөніндегі ұстанымдары мақаланың негізгі зерттеу нысаны болып табылады. Термин лексикасына әртүрлі ғалымдардың берген аңықтамалары жүйелі түрде көрсетіліп, терминдену ұғымы да сипатталады.

Түйін сөздер: ғылыми мұра, терминнің дефинициясы, терминжасамның амал-тәсілдері.

САРСЕН АМАНЖОЛОВ И СПОСОБЫ ОБРАЗОВАНИЯ НОВЫХ ТЕРМИНОВОбъектом исследования статьи является научное наследие Сарсена Аманжолова

и его принципы в терминообразовании. Предлагается целый ряд дефиниций лексеме термин, а также рассматривается переход общеупотребительного слова в статус термина.

Ключевые слова: научное наследие, дефиниция термина, способы образования новых терминов.

SARSEN AMANZHOLOV AND WAYS OF FORMATION NEW TERMSThe investigation object of the article is SARSEN AMANZHOLOV scientific heritage

and his principles of term formation. A number of the lexeme definitions of the term, it also examines the transition of common words into the status of the term.

Keywords: scientific heritage, a term definition, ways of formation new words.

Сәрсен Аманжолұлы Аманжоловтың туған жері – Ертіс өзені бойы, Алтай тауының сілемі Қалбаның бауыры, Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданы (бұрынғы Өскемен уезі, Терістаңбалы болысы, Егінсудың төртінші ауылы). Ол 1903 жылдың 27 желтоқсанында дүниеге келді. Ата-анасы Аманжол мен Нарша кедей шаруа, батырақшылар болған. Отбасындағы сегіз баланың кенжесі болған Сәрсен (Сәрсенбай) оқуға қатты құмарланған. Ертіс пароходында жұмыс істейтін үлкен ағаларының қолдау көрсетуімен ол 1916 жылы Шыңғыстайдың орыс-қазақ мектебін бітірді.

Семейдегі екіжылдық педагогикалық курсты тәмамдағаннан кейін ауыл мектебінде (1919-1922 жж.), Бұқтырма уезінің төртінші бөлімінде халық соты (1922-1924 жж.), Өскемен уезі атқару комитетінің аппаратын ұлттандыру жұмысы бойынша жауапты хатшысы (1924-1926 жж.) болып қызмет етеді, кейін Ташкентке оқуға аттанады. 1930 жылы «Қазақ тілі және әдебиеті оқытушысы»

Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, Н. ДАРИВХАН. 1 (69) 2016. Б. 235-243 ISSN 1683-1667


мамандығы бойынша Ортаазиялық мемлекеттік педагогикалық факультетін аяқтайды. Осында ол ассистент және аспирант болып қалдырылса да, аспи-рантураны аяқтай алмады. Себебі Қазкрайком мен ҚазПИ-дің шақыртуымен Алматыға ауысты, алғашында ол ассистент болып қабылданды да (1931 жыл, 1 қыркүйек), кейін (1932 жыл, 1 наурыз) қазақ тілі және әдебиеті кафедрасының доценті болып тағайындалды.

1931 жылдан бастап С. Аманжолов Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтында оқытушы болып, осында 30 жылдай қызмет етті; 1937 жылдың бірінші желтоқсанынан 1958 жылдың 28 қаңтарында көз жұмғанға дейін қазақ тілі кафедрасын басқарды.

С. Аманжолов Қазақ ғылыми зерттеу институтының Ұлттық мәдениеті секторының тұңғыш директоры болды (1934-1936 жж.), бұл сектордан бірнеше академиялық институттар тарап, 1937-1942 жылдары Одақ Ғылым Академиясы Қазақ филиалының тіл және әдебиет секторының меңгерушісі (соғысқа аттанған-ға дейін), 1948-1958 жылдары республиканың Ғылым Академиясындағы Тіл және әдебиет институтының бөлім және сектор меңгерушісі болды.

1942 жылдың ақпанынан 1946 жылдың маусымына дейін С. Аманжолов Кеңес Армиясы қатарында әскери қызметін өтеді.

С. Аманжолов редакциясымен төрт томдық «Орысша-қазақша сөздік» Мәскеуде ұлттық сөздік Баспасында шығарылуға беріледі, алайда соғысқа байланысты бұл сөздік баспадан шықпады, оның жартысы қысқартылып, басқа редакциямен шығарылады (1946 ж.). С. Аманжолов редакциясымен дайындалған «Қазақ тілінің Академиялық сөздігінің» І және ІІ томдары ҚазССР Ғылым Академиясының баспасына тапсырылса да, сөздіктің шығарылуы 1951-1952 жылдары белгісіз себептермен тоқтатылды.

С. Аманжоловтың ғылыми еңбектерінде қазақ тіл білімінің барлық дерлік мәселелері қамтылған: әліпби, емле, терминология, грамматикалық құрылыс, лексикология, лексикография, қазақ әдеби тілінің диалектологиясы, ономастика, түркітану мәселелері, аударма теориясы, мектеп оқулықтары мен оларға арналған бағдарламалар т.т.

1940 жылдың қарашасында Республика Жоғарғы Кеңес сессиясында қабылданған қазіргі қазақ әліпбиі және қазақ орфографиясының негізгі тұжырымдары «Жаңа алфавит және қазақ әдеби тілінің орфографиясы» атты С. Аманжоловтың еңбегі негізінде жасалған.

Ол өз өмірбаянында былай деп жазып кеткен: «1930 жылдан бері жоғары оқу орындарында дәріс беремін. Абай атындағы қазақ педагогикалық институтында 1931 жылдан қызмет істеп келемін. Сонымен қатар Қазақ ССР Ғылым академиясында ғылыми-зерттеу жұмыстарымен шұғылданамын. Атқарған жұмысымның нәтижесі: 1) бастауыш, орта және жоғары оқу орындарына



арналған қазақ грамматикасының негізін; 2) қазақ жазуының негізін (алфавит және орфография); 3) қазақ терминологиясының негізгі принциптерін; 4) қазақ диалектологиясының негізін түздім.

Орфографиялық, орысша-қазақша әскери және орысша-қазақша ауыл шаруашылық сөздіктерін құрастырып, жалпы редакциясын басқардым.

Ғылыми жұмысқа ынталы он алты тіл маманын дайындадым, бүгінге оны ғылым кандидаты дәрежесін алды.

Бес жыл Совет Армиясы қатарында қызмет еттім. Орыстан басқа ұлты өзге жауынгерлер арасында лектор-үгітші болдым, армия және майдан үгіт құрылымының бастығы болдым, армия, дивизия және полктердің үгітшілеріне семинарлар өткіздім» [1].

«Қазақ тіліндегі ғылыми терминология мен аударма мәселесі туралы» еңбегінде профессор С. Аманжолов терминшығармашылыққа көзқарасы ен терминнің қолданысы жөнінде төмендегідей ой-ұстанымдарын жүйелейді. «Қазақтың мыңдаған ұлттық кадрлары әртүрлі ғылым мен техника саласында қызмет етуде. Осы жағдайлардың нәтижесінде ғылым мен техниканың көптеген саласынан терминдер жасалып, күнделікті практикада қолданылып жүр. Мұндай терминдер қазіргі қазақ тілінің сөздік құрамынан белді орын алып, қазақ тілін бұрын болмаған дәрежеде байытты. Осылардың арқасында әдеби тіліміз шын мағынасында буыны бекіп, нығайды.

Термин деп танылған, қабылданған сөздің бір-ақ мағынасы болуы керек. Екіұшты мағына беретін сөз термин болып жарытпайды. Сондай термин сөз кейде әртүрлі ғылым саласында қолданылуы мүмкін. Мысалы, «реакция» химияда, физиологияда, қоғамдық ғылымдарда бірдей қолданылады. Кейбір ғылымда термин сөз, мысалы, «обогащение» (тау-кен жұмысында) әдебиетте, қоғам ғылымдарында термин болмай қалуы ғажап емес. Бірақ кейбір ғылымның (мысалы, физика, математика, химия, медицина т.б.) көптеген термині сол ғылымның негізгі қаңқасы сияқты. Ондай терминдерді білмеген кісі сол ғылымның маңына жолай алмайды. Демек, термин сөздер – жай сөз емес, ерекше құнды, мағынасы айқын, әрі терең, асыл сөз [2].

Бүгінгі таңда термин мен терминология жөнінде аз айтылып та, жазылып та жүрген жоқ. Ендігі кезекте толып жатқан анықтамалардың кейбіреулерін ғана мысалы ретінде келтірейік.

«Термин зат. Белгілі бір ғылым мен техника саласындағы нақтылы ұғымды білдіретін атау сөз» [3] .

«Термин ( лат. terminus – шек, шекара) – ғылым, техника, өнер салаларында белгілі ұғымдарды белгілейтін бір мағыналы сөз» [4].

«Термин (лат. terminus – шекара) – ғылымның арнайы саласындағы ұғымды білдіретін сөз не сөз тіркесі. Нақтылы терминологиялық жүйе арқылы Т. тілдің



жалпы лексикалық жүйесін құрайды. Т. ерекшеліктері: жүйелілік; анықтамасының болуы; моносемиялығы; экспрессияның болмауы; стилистикалық бейтараптық» [5].

«Термин (лат. terminus – шек, шекара) – ғылым, техника, өндіріс, өнер саласындағы белгілі бір ұғымды атау үшін қолданылатын сөздер мен сөз тіркесі. Мысалы: айналым, қосымша құн, меридиан.

Т. негізінен тілдің сөз байлығын пайдалану арқылы жасалады. Ғылым тілінің интернационалдық сипат алуына байланысты ХХ ғ. грек-латын элементтері негізінде жасалған Т-дердің салмағы басым. Халықаралық Т-дер негізінен Еуропа тілдерінен енген сөздер. Бұларды игерудің қазақ тілінде мынадай тәсілдері қалыптасқан: 1) мағыналық аударма жасау; 2) тілден соған сай балама табу; 3) бұл екеуіне көнбеген жағдайда қазақ тілінің дыбыстық, грамматикалық заңдарына ыңғайлай отырып, басқа тілден Т. қабылдау. Т. терминология деп аталатын дербес лингвистикалық саланың объектісі болып табылады» [6].

«Термин зат. Ғылымда, техникада, искусствода белгілі бір ұғымды білдіретін атау сөз» [7].

«Терминдер. Термин – латынның terminus деген сөзі. Қазақша мағынасы – бірдеменің шегі, шекара, шекаралық белгі. Терминдер – тілде ғылым мен техника мәдениеттің әр саласына қатысты белгілі бір ұғымды дәл білдіретін арнаулы сөздер. Терминдер – нақты бір ұғым атауы. Терминдердің лексиканың басқа түрлерінен басты айырмашылығы: көп мағыналы емес, бірақ нақты мағыналы болып келеді; оларда эмоционалды бояу, экспессивті-стилистикалық қызмет болмайды.

Терминдер, негізінен, ғылым-білімнің бір саласына – бір терминологияға тән болып келеді. Сонымен бірге кейбір термин ғылымының бірнеше саласында қолданылуы мүмкін. Сондай-ақ ғылыми терминология, ғылыми-техникалық, публицистикалық, техникалық, саяси, халықаралық т.б. терминология сияқты тіркестер және соларға сай арнаулы атаулар – терминдер қолданылады.

Жеке бір ғылымның өзіне тән негізгі терминдері мен терминологиясы болады. Мәселен, жұрнақ, сөз түбірі, үндестік заңы, зат есім, сөз тіркесі, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, бастауыш, баяндауыш, бағыныңқы сөйлем, басыңқы сөйлем, оңашаланған, айқындауыш т.б. – қазақ тіл білімі терминдері.

Жігерсіздік (безволие), жасықтық (малодушие), селқостық (равнодушие), жасқаншақтық (робость), ұяңдық (застенчивость), ұялшақтық (стеснительность) т.б. – психология терминдері.

Қабат (слой), қабатша (прослойка), қыртыс (кора), қабыршық (корка), қатпар (складка), пласт қалыңдығы (мощность) т.б. – геология терминдері.

Қазынды (ископаемый), пайдалы қазындылар (полезные ископаемые), қазба (выработка), тік қазба, көмекші қазба, жатық қазба, күрделі қазба, еңкіш



қазба т.б. – тау-кен терминдері.Құрама конструкция (комбинированная конструкция), құрамды, құранды

конструкция т.б. – техника терминдері.Құн, қосымша құн, өндіргіш күштер, нұсқау, демократия, қайта құру,

жариялылық, революция, плюрализм т.б – қоғамдық ғылымдар терминдері.Терминдердің көпшілігі халықаралық, интернационалдық болып келеді.

Олардың дені – латын, грек тілдерінен алынғандар. Сондай-ақ орыс тілі негізінде жасалған көптеген кеңестік термин қалыптасқан. Ондайлар орыс тілі арқылы көптеген шетел тіліне ауысқан (колхоз, совхоз, совдеп, МТС т.б.).

Терминдермен тығыз байланысты арнаның бірі – интернационалдық лексика. Бұл – көптеген тілде бір мағынада қолданылатын, бірақ фонетикалық, морфологиялық тұрғыдан өзін қабылдаған тіл нормасына сәйкестендірілген сөздер. Мұндай лексика дені – ғылым мен техникаға қатысты терминдер (логика, лингвистика, телеграф, микроскоп т.б.); қоғамдық-саяси терминдер (партия, социализм, коммунизм, революция т.б.); экономикаға қатысты терминдер (импорт, экспорт, банк, кредит, процент т.б.); әдебиет пен искусствоға қатысты терминдер (жанр, драма, комедия, опера, балет, стиль т.б.)» [8].

Қазақ тіліндегі терминжасамның амалдары мен жолдарының ішіндегі ең өнімдісінің бірі – қосымшалар арқылы термин жасау амалы деп есептеледі. Терминжасамның бұл түрін тілтанымда синтетикалық тәсіл немесе морфологиялық тәсіл деп атайды. Жалпы жалғамалы тілдерде морфологиялық тәсіл туынды сөздерді жасаудың ең негізгі, өнімді амалдарының қатарына жатады [9].

Біздің негізгі зерттеу нысанымыз қосымшалар арқылы туындаған терминдер болғандықтан соларды тізіп көрсетейік:

-ақ – шытырлақ, сылдырақ, тұрақ, бұрқақ, тұрақ;-ба – тұнба, қазба, жазба, сызба;-бе – мінбе, езбе, кезбе, сүзбе, тізбе, үзбе, көмбе;-гер – баспагер, зергер, балгер, қаламгер, әуегер (аэронавт), мерейгер

(юбиляр), тыңгер, қаржыгер, тәлімгер;-гек – желгек, ілгек, сүңгек, жүргек;-гіш – жүргіш, ерігіш, сезгіш, білгіш, өткізгіш, желімдегіш, шектегіш,

тегістегіш, сүзгіш;-ғы – бұрғы (сверло), оралғы, қондырғы, шалғы, құрылғы, жамылғы,

таралғы, жонғы (строгальный);-ғын – тұрғын, қуғын, азғын, қырғын, құзғын, тозғын;-ғыш – алғыш, арланғыш, аңсағыш, байлағыш, айнығыш, алдағыш,

айықтырғыш, байқағыш, баптағыш;-дай – мұздай, ұлардай, шақшадай, уыздай, удай, ұядай, шақадай, ұстарадай,



томардай, дардай;-дама – аялдама, талдама, дайындама, мазмұндама, жолдама, баяндама,

тұжырымдама, сарындама, қолдама, таңдама;-дас – замандас, ағайындас, қандас, отандас, қаламдас, пиғылдас, қоғамдас,

мұңдас, ұрандас, жолдас, қарындас, ұжымдас, ауылдас;-дек – үлпілдек, жүрдек, желпілдек, шәңкілдек, лүпілдек, шәуілдек,

шәукілдек, лепілдек;-деме – дәлелдеме, мәлімдеме, кепілдеме, теңдеме, мінездеме, сәлемдеме,

пішіндеме, лездеме, уәждеме, тәлімдеме, тізімдеме, пішендеме;-дық – адалдық, сезімталдық, тұздық, маңғаздық, тоғыздық, қалдық,

қастандық, мұқтаждық, ағайындық, арамдық, жамандық, мамандық;-ды – жанды, ақылды, жасанды, құранды, ұтымды, жасырынды, малды,

тұзды, сыйымды, тартымды, тарамды, дарынды-дік – әділдік, сөздік, белдік, жиендік, өкілдік, кепілдік, иіндік, түтіндік,

түндік, жүзімдік, әкімдік, жеңілдік,тәуелсіздік;-и – рухани, кәсіби, ғылыми, әскери, діни, тарихи, қияли, табиғи, мәдени,

қоғами, әдеби, әскери;-кер – іскер, бапкер, табыскер, айыпкер, қызметкер, айлакер, жауапкер,

міндеткер, суреткер, намыскер, қайраткер;-кіш – тескіш, сүрткіш, сепкіш, тездеткіш, үккіш, тепкіш, ішкіш, іріткіш,

желдеткіш, сусепкіш;-ғақ, -қақ – асқақ, тырысқақ, қорқақ, майысқақ, ұрысқақ, құрысқақ,

жабысқақ, ұйысқақ, құрғақ, тоңғақ;-ғақ, -қақ – асқақ, тырысқақ, қорқақ, майысқақ, ұрысқақ, құрысқақ,

жабысқақ, ұйысқақ, құрғақ, тоңғақ;-қор – антқор, жемқор, қамқор, дүниеқор, еңбекқор, нәсіпқор, мансапқор,

жалақор, арызқор, өсімқор, ызақор;-қыш – тазартқыш, тозаңдатқыш, жылытқыш, басқыш, ысқыш, ұшқыш,

таратқыш, мұздатқыш, еттартқыш;-лас – жапсарлас, ұялас, орайлас, аталас, дидарлас, қарсылас, тағдырлас,

тұлғалас, ыңғайлас, аталас, сыңарлас, сырлас;-лы – сулы, тағалы, тамырлы, тоғайлы, сырғалы, сырлы, сызулы, нулы,

сорлы, арлы, алқалы;-лық – оқулық, балалық, айлық, жарлық, татулық, ұтымдылық, құмарлық,

арқалық, бақсылық;-лі – сүбелі, керілмелі, үрмелі, сүрлеулі, өнерлі, дәрежелі, дәмелі, түбегейлі,

үлгілі, кестелі;-лік – бірлік, төрелік, ерулік, иелік, күнделік, қателік, ескілік, ерлік,

ертеңгілік, айлакерлік;



-ма – анықтама, балама, айналма, шығарма, мазмұндама, тасқұлама (камнепад), ұйтқыма (жел), бума, аялдама;

-мал – тасымал, жорамал, саумал, орамал, танымал, шошымал, электртасымал, жасамал, саумал;

-малы – суырмалы, талғамалы, жылжымалы, айналмалы, құйылмалы, жалғамалы;

-ман – оралман, шабарман, аларман, тыңдарман, оқырман, алдарман, атарман, бұйырман, майталман, атайман;

-ме – көрме, терме, сілтеме, өрме, көшірме, керме, түсіндірме, бүрме, кірме, сүрлеме;

-нама – әдіснама, дәуірнама, тұғырнама, мағлұмнама, дерекнама, өнернама, өсиетнама, жарнама;

-па – аспа, баспа, сықпа, жаппа, ширатпа, ұшпа, шұбыртпа, шақпа, ысыртпа (ауру), жылытпа, қорытпа (сплав);

-паз – әсемпаз, аспаз, білімпаз, сезімпаз, сұрампаз, талғампаз, сүңгімпаз, танымпаз, өнерпаз;

-тақ – тастақ, қыстақ, шынтақ, жауырынтақ;-тал – ұғымтал, сезімтал, ұрымтал, созымтал, төзімтал, ұтымтал, шығымтал;-тама – топтама, бұрыштама, сипаттама, хаттама;-ты – парасатты, сымбатты, қымбатты, қылықты, шуақты, талапты,

табысты, сипатты, ұртты;-тық – аумақтық, рухтық, ұялшақтық, аштық, оқтық, шаттық, ұлттық,

ыңғайластық, бастық, ұшқыштық, таптық, тоқтық, оттық, ұяттық;-хана – асхана, атхана, аурухана, әжетхана, баспахана, балахана, бозахана,

бұзаухана, бояухана, ғибадатхана, ғаріпхана, дәмхана;-ша – қиықша, қызылша, құдаша, араша, қысқаша, лақша, маңдайша,

оймақша, адамша;-шақ – мақтаншақ, ұялшақ, тоқтышақ, байланшақ;-шы – аңшы, баяндамашы, барлаушы, азаншы, ақтаушы, ақылшы, жолаушы,

бағбаншы;-шыл – ақиқатшыл, Отаншыл, туысшыл, аңшыл, уайымшыл, мысқылшыл,

азатшыл, ойшыл, шыншыл;-ші – сәулетші, әрлеуші, есепші, суретші, тежеуші, сүйекші, семсерші,

себепші, төреші, бүркітші;-шіл – өсиетшіл, әділетшіл, жершіл, көпшіл, әншіл;-шылық, -шілік – адамгершілік, азаматшылық, азатшылық, кеңшілік;-ық – жаңғырық, озық, бастырық, жазық, сыйық;-ым – қысқарым, айтылым, шақырылым, созым, ұйқасым, ауысым, айырым,

басылым, татым;



-ыс – айтыс, алыс, ағыс, асығыс, байланыс, ұтыс, тапсырыс, таныс, батыс, табыс, демалыс;

-ік – бітік, түтік, көрік, ілік, күйік, үсік, түйсік, сезік, жүзік, емізік, тесік, есірік, үзік, түсік, түсінік, тілік, білік, жүйрік, үздік, білік;

-ім – білім, ілім, бітім, бөлім, тізім, мейірім, сенім, теңгерім, үйлесім, үйірім, үлгерім;

-ын, -ін – жасырын, түйін, тегін, тығын, тігін, тегін, көшкін;-ыш, -іш – сағыныш, қуаныш, жұбаныш, алданыш, қырнауыш, байлауыш,

бұлғауыш, бұрауыш тех. (отвёртка), бояуыш;-іс – өзгеріс, ізденіс, өріс, біліс, келіс, жеміс, егіс, көрініс, желіс, секіріс,

сөгіс.Біздің картотекамызда жүзден астам жұрнақтар қоры жүйеленіп, оларға

мыңға жуық мысалдар түзілді. Жүйеленген қосымшалардың бірі жиі қолданы-лып жүрген өнімді жұрнақтар болса, енді біреуі өнімсіз (құнарсыз) жұрнақ болып есептеледі. Алайда жұрнақтың өнімді немесе өнімсіздігі оның тұрақты қасиеті деуге болмайды. Бір кездері өнімсіз болып келген қосымшаларды терминжасамда жиі пайдаланып,оның сөзжасам белсенділігін арттыруға болады. Сондықтан өнімсіз деп танылып жүрген кез келген жұрнақтың белгілі бір кезеңдерде өнімді жұрнаққа айналуы ғажап емес.

Сонымен қазақ халқының біртума ұлы, тұғырлы тұлға, белгілі түркітанушы, қоғам қайраткері, профессор Сәрсен Аманжоловтың ғылыми мұрасы қанша қаралса да, зерттейтін тұстары әлі де жеткілікті деуге болады. Ол – ізденімпаз жас ғалымдар мен келер күннің еншісінде деп білеміз.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ1. Ахметжанова Ф.Р. Сәрсен Аманжолов және терминшығармашылықтың кейбір

мәселелері: монография / Ф.Р. Ахметжанова. – Өскемен: С. Аманжолов атындағы ШҚМУ «Берел» баспасы, 2014. – Б. 12.

2. Аманжолов С. Қазақ тіліндегі ғылыми терминология мен аударма мәселесі туралы / С. Аманжолов // Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы: Ғылым, 2002. – Б. 205.

3. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Т-Ү (таңертең-үрей). – Алматы: Ғылым, 1986. – 9 том. – 500 б.

4. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы. 8 том. – С-У. – 2006. – 704 б.

5. Салқынбай А. Лингвистикалық түсіндірме сөздік / А. Салқынбай, Е. Абақан. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – Б. 222.

6. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі / Ғ. Қалиев. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. – Б. 321.

7. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Екінші том. Қ-Я. – Алматы: Ғылым. – 1961. – Б. 352.

8. Хасенов Ә. Тіл білімі. – Алматы: Санат, 1996. – Б. 102.



9. Құрманбайұлы Ш. Терминқор қалыптастыру көздері мен терминжасам тәсілдері / Ш. Құрманбайұлы. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005. – Б. 103.

REFERENCES1. Ahmetzhanova F.R., Sarsen Amanzholov zhane terminshygarmashylyktyn kejbіr

maselelerі, monografija. Oskemen. S. Amanzholov atyndaqy ShQMU Berel baspasy, 2014, 12 (in Kaz).

2. Amanzholov S., Qazaq tіlіndegі qylymi terminologija men audarma maselesі turaly Qazaq tіlі teorijasynyn negіzderі. Almaty, Qylym, 2002, 205 (in Kaz).

3. Qazaq tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі. T Ү tanerten urej. Almaty. Qylym, 1986, 9 tom, 500 (in Kaz).

4. Qazaqstan. Ulttyq jenciklopedija. Almaty. Qazaq jenciklopedijasy, 8 tom. SU. 2006, 704 (in Kaz).

5. Salqynbaj A., Abaqan E., Lingvistikalyq tusіndіrme sozdіk. Almaty. Sozdіk. Slovar’, 1998, 222 (in Kaz).

6. Qaliev Q., Tіl bіlіmі terminderіnіn tusіndіrme sozdіgі. Almaty. Sozdіk. Slovar’, 2005, 321 (in Kaz).

7. Qazaq tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі. Ekіnshі tom. Q Ja. Almaty. Qylym. 1961, 352 (in Kaz).

8. Hasenov A., Tіl bіlіmі. Almaty. Sanat, 1996, 102 (in Kaz).9. Qurmanbaiuly Sh., Terminqor qalyptastyru kozderі men terminzhasam tasіlderі. Al-

maty. Sozdіk Slovar’,2005, 103 (in Kaz).



пСИХОЛОГИЯЛЫҚ-пЕДАГОГИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРпСИХОЛОГО-пЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ

PSYCHOLOGICAL AND PEDAGOGICAL SCIENCES

ӘОЖ 159.99

А.А. ИСЛЯМОВ

ШҚТГК, Өскемен қ., Қазақстан

ҚАЙТА ӨРЛЕУ ДӘУІРІНДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒА МӘСЕЛЕСІНІҢ ҚАРАСТЫРЫЛУЫ

Мақалада қайта өрлеу дәуіріндегі, сондай-ақ француз, ағылшын, неміс ағарту істеріндегі жеке тұлға мәселесінің қарастырылуы ұсынылған.

Түйін сөздер: қайта өрлеу дәуірі, жеке тұлға.

ПРОБЛЕМЫ ИНДИВИДУАЛЬНОСТИ ЧЕЛОВЕКА В ЭПОХУ ВОЗРОЖДЕНИЯ

В статье рассмотрены проблемы индивидуальности человека на примерах французских, английских и немецких известных деятелей.

Ключевые слова: эпоха возрождения, индивидуальный человек.

THE ISSUES OF HUMAN INDIVIDUALITY IN THE ERA OF RENAISSANCEThe issues of human individuality on the examples of French, English and German

people of name are considered in the article. Keywords: the era of renaissance, human individuality.

Жаңа кезеңге дейінгі ешбір мәдениет адам дамуын өзекті мәселе ретінде жеке тұлғаның ой-өрісін, дарынын, өмір сүру тәртібін зерттеуді жүргізбеген. Алғашқы қадам Италияның қайта өркендеу дәуірін алып, XVІІ ғасырда өте күрделі өзгерістерден өтіп, тек ағарту дәуірінде ғана бұл идея толығымен қарастырылып, XІX ғасырда Еуропа жерінде өзіне жол ашқан. «Жеке тұлға» «persona» ұғымы дәстүрлі қоғамдарда, яғни көне дәуірдегі грек-рим театрла-рында әртістер киетін бет жапқышты (масканы), соңынан ол әртістің өзін және оның орындайтын рөлін айқындаған. Римдіктерде бұл ұғым адамның әлеуметтік функциясын, мәнін, жағдайын анықтау арқылы қолданылған (әке тұлғасы, сот

244


тұлғасы және т.б.). Терминге және жеке түсінікке айналып, «жеке тұлға» деген сөз өзінің бастапқы мәнін өзгерткен. «Даралық» (индивидуальность) деген сөз «жеке тұлға» деген сөзбен бірге бұдан екі-үш жүз жыл бұрын пайда болған. Өзінділік туралы арнайы және революциялық түсінік, өзінің қажеттілігіне байланысты қайбір мәдениетке белгісіз болуы мүмкін еместігі арқылы биоәлеуметтік мүмкіншіліктерді анықтаған. Бұл фундаменталдық тарихтан тыс мүмкіншілік адамзаттық адамдардан тұратын қарапайым фактілерге байланысты болған. Бұл фундаменталдық фактілерден екі принципиалдық қорытынды шығарылған. Біріншіден, адам табиғаты барлық тірі жандар табиғатына сәйкес біркелкі емес деп тұжырымдалған. Мысалы, жеке тұлғалардың денесі, бет әлпеті, дауысы, қол сермеулерінде ұқсастық жоқ болса, олардың рухында, дене қызуында, мінезінде, іс-әрекеттерінде де ұқсастық жоқ. Бұл әртүрлілікті байқап және бір тәртіпке келтіріп әр адамды белгілі бір тұлғаға және дәрежеге бөліктеуге әрекеттер жасалған. Бұл жағдай ешкімді өзіндік түрде қалдырмай, олардың өзгешеліктерін жалпы жағдайға келтіруді іске асырған.

Екіншіден, жеке тұлғаның парасаттылығы ой-өрісінің дамуы, ұлттық идеялармен қарулануы жеке адамның білімінен хабары бар деп саналған. Со-нымен бірге нақты бір түсінікке жатпайтын, өзімен-өзі бір ағыста жүретін жағдай болып есептелген. Дегенмен, әрбір кіші жеке тұлға әлемдік ақыл-ойдың бір кіші бөлшегі бола тұрып бір бүтіндіктен жоғары саналған, себебі ол өзіне бүтіндікті сіңіріп, кейде оған тағы бір жағдайларды қосуға тырысқан. Қайбір мәдениет болмасын бұл ой-пікірдің парадокстығына ой жүгірпеуге мүмкіншілігі болмаған, сонымен қатар жаппай рухтың оған деген қатынасы есепке алынған. Осы шеңберде ренессанстың ой-пікірі өрістей «индивид» деген түсініктен «жеке дара» деген түсінікке ауысқан.

«Индивид» деген сөз әрбір жеке адамның оның өз бетінше өз тағдырын шеше алмайтын, көбею қабілетіне байланысты анықталған. Адамзаттың ой-өрісінің проблемаларына мән берілмеген, себебі олардың өмірі ру, қоғам, діни көзқараспен, бірлестіктермен тығыз байланыста болып, абсолюттік есеп жүргізу нүктесін талап еткен. Өмір сүрудің өзіншілдігі айқын болғанымен, бұл айқындық қорқынышты болған. Жалған психикалық атомарлықтан ой-пікір заттар бетінен адам оны тек қана жалпы тізбекке қойғанда ғана түпнұсқалы деп саналады. Бұл тұрғыдан шын мәнінде және дара түрде «индивидуум» болып космос не Құдай болып саналады [1].

Еуропаның әлеуметтік-мәдени модельдерінің (ескі дәуірдегі, иудей-христиандық) тұрғысынан алғанда «Шығыс» және «Батыс» деген түсінік алғашқы пайда болған кезеңде «Мен» деген сөздің бөлектігі теріс бағаланған. «Мен» деген сөз өзіндік түрімен қабылданбаған, ол тек қана мәтіннің кейбір байланыстары арқылы қабылданған.

А.А. ИСЛЯМОВ. 1 (69) 2016. Б. 244-252 ISSN 1683-1667


Әрбір индивидтің альфа және омега сипаттамасы – олардың әлеуметтік және метафизикалық бірлестігі. Олардың абсолюттік және авторитарлық (өктемділік) инстанцияларын көпшіліктен бөлу мәселелері шығарылып, оларға қайта келіп қосылып отырған. Бұл жағдай ешкім бөлекшеніп шықпады деген сөз түсінікті анықтамайды. Дегенмен жоғары сатыда тұру қолдау тауып отырған. Бұл тұрғыда олимпиадалық ойындар «лаврасын», «агонаны» ежелгі Эллиндер арасындағы жаппай жарыстарды Рим «триумфын» және басқа да атақты азаматтарға жасалатын марапаттауды және орта ғасырдағы әскери, кейінірек ақындар турнирлерін еске алуға болады. «Өзіншілдік» және «жеке тұлға» деген түсініктер жаңа кезеңде бір мезгілде (синхронды түрде) туындап, сөз тіркесінде пайдалану арқылы бір-бірінің синонимі ретінде қабылданып кеткен. Индивидуум мен қоғамның индивидууммен әлемнің мәдени, әлеуметтік және логикалық қатынастары олардың проекциясы бола тұрып, бұл түсініктер көбінесе туыстас тәрізді болып көрінеді, дегенмен тереңірек қарап, оның мәніне үңілсек олар бір-бірінен бөлек тұрады.

Бүгінгі дәуірде түзіліп отырған әлеуметтіктің идеясына қарасақ, ол – қоғамның емес, индивидтің моделі (нұсқасы) және шындықтың түсініктеме бейнесімен тура өтетін адамның әмбебап идеясы. Тарих барысы жеке адамның тек дербестігінен, ішкі мүмкіндігінен және айбынынан ғана бақытты өмір сүруді қамтамасыз етуге болмайтындығын анықтаған кезден бастап XVІ ғасырдың ортасында әлеуметтік идеалдың ренессанстық бастамасы утопияға айналып, өзіне-өзі қарсы тұратын жағдайға жеткен [2].

Француз ағарту істеріндегі адам мәселесіФранцуз ағарту істері философиясында адам проблемасы өте маңызды орын

алады. Бұл проблема негізінде ашық материализм тұрғысынан (Ламетри, Дидро, Гельвеций, Гольбах) немесе деизм тұрғысынан, анығырақ айтсақ, материалистік философияның дейсттік формасынан (Вольтер, Руссо) шешіледі. Француз материалистері адам туралы түсінікті діни-философиялық антропологияға қарсы қойып дуалистік түсініктемені түбімен жоққа шығарып, оның адам табиғатының дене, материалдық субстанциялары мен адам рухының өлмейтін материалдық емес жағдайларын мойындамайды. Егер де деист-философтарын алатын болсақ, Руссо адамның өлмейтіндігін мойындап, ана дүниеде оның қылығына қарай құрметтелуіне немесе жазалануына сенеді, ал Вольтер болса бұл жағдайды теріске шығарып, о дүниеде «құдай шындығы» бар ма деген сұраққа жауап беруден бас тартқан. Адам табиғатына түсініктеме беруде Вольтер Паскальға қарсы тұрған, оның дуализмін жоққа шығарумен қатар философтың адам – табиғаттағы өте әлсіз және мүсәпір тірі жан, ол бір өзіндік «ойлайтын қамыс тәрізді» деген басты ойын мақұлдамаған. Адамдар Паскаль айтқандай мүсәпір және ашулы емес деген. Вольтер Паскальдың адамдардың жалғыздығы және

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР


еске алынбайтындығы идеясына өз тезисін қарсы қойған. Бұл тезис бойынша адам қоғамдық тұлға болып «мәдени қоғам» құруға тырысады деген. Вольтер Паскаль адамның ынтықтығын эгоизмнің «Өзін-өзі сүюшілігін» айыптауын мойындамайды, бұл мәселелер Вольтер бойынша адам іс-әрекетінің бастапқы себептері бола тұрып, адамдарды бірлесуге тарту импульсі ретінде дамыған қалалар мен ұлы мемлекеттердің құрылуына әкеліп соғады дейді [3].

Адам проблемаларын материалистік тұрғыдан шешу мәселелері Ламетри, Дидро және Гельвеций шығармаларында айқын түрде орын алған. Олардың философиялық антропологиясының лейтмотиві (ой-өзегі) ретінде адамның материалдық бүтіндігі саналады және олардың «жан мүмкіндіктерінің», барлық техникалық процестерінің, нервтік жүйе және ми арқылы туындайтын сезімнен бастап ой-өрісіне дейінгі дененің субстанциялық жағдайлары саналады. Бұл көзқарасқа сәйкес дененің өлімі адамның барлық психикалық қызметінің және табиғи және заңды түрде жер бетіндегі өмірі байланыстырылған. Психофизиологиялық проблеманы материалистік шешу теологиялық спиритизмге және діни-философиялық дуализмге қарсы тұру арқылы іске асырылып, өзінің механизмімен (тетігімен) айрықшаланған. Сонымен қатар бұл жағдай ламетридің «машина адам» адам шығармасында баяндалады [4]. Дегенмен француз материалистерінің механизмдерін бірыңғай түсінуге және олардың адамға деген көзқарасын қарапайымдауға болмайды. Бұл жағдай қарапайым механизм немесе машина ретінде қабылданбай, олар сезім, ой-өріс қабілетін қалыптастыратын табиғи құрал ретінде сипатталған. Сондықтан да материалист-философтар физиологияға нерв жүйелерін, миды психикалық материалдық субстракт ретінде оқып тануға ұмтылған.

Француз материалистері Вольтерден де көбірек дәрежеде адамның сезім-эмоциялық табиғатын оның жеке мүдделерінің іс-әрекетіндегі мәнін атап көрсеткен. Бұл мәселе әсіресе Гельвецийға тән болған. Гельвеций туралы Маркс былай деп жазған: «Сезім арқылы әсер алу, өзін-өзі сүю, ләззатану және дұрыс түсінілген жеке мүдде моральдық негізін құрастырады. Дегенмен Гельвецийдің адамын барып тұрған эгоист және өзін-өзі сүюші деп қарау қателікке жатады», себебі ол «дұрыс түсінілген жеке мүдделер» туралы әңгіме жасап, бұл мүдделер жеке мүддемен қоғамдық мүдделердің байсалды түрде бір-бірімен қалыптасуын іске асырды. Бұндай «байсалды эгоизм» адамның «жалпы байлыққа» ұмтылуын жоққа шығармайды [5].

Дидро бұл мәселелер бойынша басқаша позицияда болған. Ол туынды моральдық сезім теориясын бөлектеп, ағылшын ағартушысы Шефтсберидің сенсуалистік және альтруистік пікіріне қосылған. Адамға табиғаттың берген моральдық сезімінің көрінісі ретінде Дидро оның жақсылыққа, өзара сүйіспеншілікке, бірін-бірі қолдауға ұмытылуын есептеген. Туғаннан адамға тән

А.А. ИСЛЯМОВ. 1 (69) 2016. Б. 244-252 ISSN 1683-1667


болған жақсылыққа ұмтылу оның ойынша, моральдық тәрбиенің қажеттілігін жоққа шығара алмайды. Бұл жағдай «табиғи» жақсылық жасауды дамытып, оны нығайтады және адамдардың жоғары деңгейіндегі өнегелілігін қалыптастырады.

Қорыта айтқанда, француз ағартушы-филологтарының адам туралы ілімі гуманистік және демократиялық бағытта жүріп, материалистік антропологияның әрі қарай дамуына өз әсерін тигізген.

Ағылшын ағарту істеріндегі адам мәселесі XVII-XVIII ғғ. екінші жартысында Британияның философиялық ой-

пікірлері Госббстың, Локканың, Юмның идеяларының басым түрдегі ықпалы арқылы дамыған. Олардың творчествосында адам проблемалары айтарлықтай орын алған. Гоббс Англияның ең ертедегі ағартушыларының бірі бола тұрып «адам табиғатын» олардың өмірге деген әуестілігі мен тәжірибелік мүдделерінен өзін қорғаудағы «табиғи» ниеттерінен, сонымен қатар олардың байлыққа, ардаққа, даңққа ұмытылуына сәйкес сипатталған. Гоббстың ойы бойынша, «адамдар басқаларға емес, тек өзіне деген сүйіспеншілігі үшін» іс-әрекеттер атқарып, міндетті түрде эгоистік мінез-құлыққа ұмтылады. Сондықтан да адамдар арасында бәсекелестік қатынастар және наразылықтар туындайды, оларды жою үшін күшті мемлекеттік билік орнатып, барлық азаматтарға міндетті айқын заңдар енгізу қажет дейді ол. Гоббстың саяси теориясында мемлекет қоғамдық келісімшарттың өнімі ретінде есептеліп, татулықтың қоғам мүшелерінің гүлденуіне кепіл ретінде әр адамға «табиғат» берген құқықтарды пайдалану мүмкіншілігін береді, олар – өмірге, қауіпсіздікке, мүлікке деген иелік құқықтар. Мемлекеттің билігін жақтайтын Гоббс азаматтардың кейбір бостандыққа ие болуын жоққа шығармаған: мекенжай таңдау, қызмет түрін таңдау, өмір сүру бейнесін және т.б. бостандықтары [8].

Гоббстан кейін Локк та мемлекетті адамдардың өзара келісімінің өнімі деп есептейді, дегенмен ол Гоббске қарағанда бірінші шепке құқықтық, заңдық критерийлерге қарағанда адам мінезінің қоғамдағы моральдық критерийлерін қояды. Локктың пікірі бойынша, тұлғааралық қатынастардың табиғи реттеушісі ретінде азаматтық заңдар емес, әдептіліктің нормасы (тәртібі) орын алып, олар «жасырын» және «үнсіз» келісім арқылы орнатылуы қажет деп есептейді. Ол мынадай жағдайларға көңіл аударады: адамдар «жақсылық жасауға ұмтылады», олардың көпшілігі кемшіліктерді бұрыстай, жақсылықты жақтайды. Сонымен қатар Локк адамдардың жақсылық істерінің олардың өзіне пайдалы екенін атап көрсетіп, олардың әлеуметтік қатынастарды сақтап, нығайтуға және барлық қоғам мүшелеріне пайдалылық қажеттігін атап өтеді [1].

Юм Гоббспен, Локқа қарағанда «жаппай жақсылық жасау» принциптерін және адам табиғатының эгоизмін жақтаған. «Адамзаттың көп бөлігі жамандық пен жақсылықтың арасында жүреді», – дейді ол. Адамдар айтарлықтай эгоист



бола тұрса да, әдетте олардың бір-біріне деген сүйкімділік ой пікірлері басым тұрады.

Сонымен қатар қоғамда «өзара жақсылық қызметтерімен алмасу жүріп отырады», олар одан әрі әлеуметтік қатынас деңгейін нығайтады. Юм адам дүниесі табиғатын өзіне тән скептикалық мәнерде түсіндіреді. Адам жанына материалдық емес және жойылмайтын субстанция ретінде қарау, оның пікірінше қиял ғана. Дегенмен бұл пікір Юмның психофизикалық проблемаларды материалистік түрде шешкісі келетінін дәлелдемейді. Себебі мұндай жағдай оның адам жанының өлмейтіндігі туралы пікіріне қайшы келген болар еді. Ол философиялық скептуизмді қолдап, оның қорытындысы ретінде оның агностицизмі туындаған [9].

Гоббс, Локк, Юмның шығармаларында адам проблемасының әртүрлі аспектілерінің зерттелуі, олардың дене және рухтық өмірлерінің көп түрлі болуы қарастырылады.

Неміс ағарту істерінде адам мәселесінің қарастырылуыФранцуз ағарту істеріне қарағанда немістер дәстүрлік антропологиялық

сюжеттерге түгелімен мойынсынбаған. Оларда адам табиғаты және адам субъектілігі туралы ой-пікір жоқ болған. Әңгіме оларда адамзаттық ұлттық мінезі, не олардың өнегелі прогресі немесе гуманизм туралы жүрген. Дегенмен неміс ағарту істерінде философиялық антропология бірте-бірте философияның рефлексиялық өзіндік бір бөлігіне айналып, білім және этика теориясымен бірге рәсімделген. Канттың атақты сұрағы: «Мен не білуім қажет», «Мен не істеуім керек», «Мен неге арқа сүйеуім керек» философиялық рефлексияға дейін дайындалып, адам проблемаларын қоюда күрделі түрде іске асырылған. Олардың ойы бойынша адам табиғатын анықтаудың басты мәселесі болып не саналады? Ағартушылар мынандай түсінікке келген: барлық мәселелерге қатысты ақыл-ой-державалық қасиет, олар адам қасиетін анықтайды. Әсіресе рационалды түрде ертедегі Ағарту істері болған. Бұл – ой жүгірту ғасырының пікірі. Дегенмен бірте-бірте қанағаттанбаушылық туындап, мынандай сұрақ пайда болады: «Ой-пікірдің шегі бар ма?». Бұндай жағдайда қажетті мәселелерді «нақтылы білім нені ой-пікірден, интуициядан іздейді, ал алда диалектикалық ой-пікір көрінеді». Ағарту істерінің тағы да бір өзіне тән сипаты – тарихи оптимизм. Оның негіздемесі болып адамның парасаттығы есептеледі. Ал жамандық, ақымақтық іс-әрекеттер болса жойылуы мүмкін. Осыдан прогресс идеясы адамның шексіз жетілудің мүмкіндігі ретінде «адамзат тұқымын» тәрбиелеуде, олардың әлеуметтік жағдайын өзгертуде, адамның өмір сүруінің ең дұрыс жолдарын іздестірудегі мүмкіншілік болып табылады [2]. Прогресс идеясы – дәуірдің ең бір үлкен табысы. Неміс философиясында ағарту істерінің басталуы Христиан Вольфтің (1676-1754) аты-мен байланысты, ол Лейбниц ілімін бір жүйеге келтірген және оны таратқан.

А.А. ИСЛЯМОВ. 1 (69) 2016. Б. 244-252 ISSN 1683-1667


Вольф Германияда бірінші болып философиялық білімнің негізгі саласының жүйесін құрған. Білімді тарату тез арада барлық өткір проблемаларды шешуге мүмкіндік береді деп ойлаған. Вольфтің өзі антропологиялық сюжеттерге аса көңіл бөлмеген [2]. Вольфтің ағарту философиясының көрнекті өкілі ретінде өзінің бастапқы кезеңінде Иммануил Кант есептелген (1724-1804). Оның проблемасының эволюциясынан адамның жалпы «метофизика» проблемасына өтуді байқауға болады. Адам қажеттілігі туралы фундаменталдық мәселелерді қоюдан бұрын Кант Сведеборгтың қиялына, адам ой-пікірінің әлеміне, адамдардың ұлттық ерекшеліктерін бағалауға бір нақты темаға көңіл бөлетін сияқты. Ерте Канттың эволюциясы Руссоның ықпалына сәйкес жүрген Француз ағартушысының кітаптары арқылы Кант кабинет оқымыстысы көзқарасынан ажырап, оны адам өмірінің көп мәселелері қызықтырған. Канттың осы кезеңге тән жұмысы – «Сүйкімді және көтеріңкі сезімді байқау» (1764). Бұл трактат Канттың тірі кезінде жеті рет қайта басылып, оған сәнді жазушы атағы берілген. Бұл жұмыста адам сезімі екі категория тұрғысынан қаралады: сүйкімділік және көтеріңкі жағдайлар. Кант адамдардың темперамент жағынан ұқсас еместігі туралы кейбір ой-пікірлерді айтады, дегенмен бұл мәселелерді толық зерттеуге ұмтылмайды. Бұл трактатта Кант ұлттық мінез-құлықтың ерекшелігі туралы сөз көтереді. Бұл әлеуметтік психологияның алғашқы қадамының бірі болып есептеледі. Бұл ғылым бүгінгі күні қатаң эмпирикалық негіз қабылданған. Ерте Канттың замандасы – Готхольд Эраим Лессинг (1729-1781), ақын, драмматург, әдеби сыншы, философ «Сүйкімділік пен көтеріңкі сезімді бақылау» тезисінің бағдарламалық сипаты бар, біріншіден, ол ойшының өзіне тән. Оның, біздің ойымызша, нағыз шығарма ретіндегі бірнеше идеяларына баға берейік. Біріншіден, олар: адам тұқымының біртұтастығы, оның әр жақты бүтіндігі. Лессингтің екінші жемісті идеясы: адамзат бұндай бірлестікті мойындалған күнде пайда болады дейді. Лессинг адамзат тарихындағы христиан дініне өте үлкен мән беріп, оның моральдық жағын жоғары көтерген. Жалпы сүйіспеншілік туралы ілім, өз еркімен жасалатын жақсылық әрекеттер, философтың пікірі бойынша, христиан дінінің басқа діндерді жеңуіне мүмкіндік берді дейді. Ол мынандай қағиданы атап айтқан – адамның ой-пікірі толық анықтыққа жетіп және жүректің тазалығын қалыптастыру үшін, алдын ала жақсылық жасауды сүюі керек, ой-пікір рухани мәселелерді танып білуге ұмтылуы қажет. Лессингтің ойы бойынша, адамзат бұл сатыда тоқталмайды. Жетілудің жаңа сатысы «Інжілдің мәңгілік жаңа дәуірі» келуімен байланысты дейді. Дәл осы кезеңге парасаттық әр жақты орын алып, адам мінезінің нағыз принципі туындайды. Жаңа өсиет тәрізді тозады. Үшінші әлемдік жағдай бірден пайда болмайды. Ол міндетті түрде алдыңғы сатыларды талап етеді. Лессингтің парасаттықты бірте-бірте туындату пікірі бүгінгі күні өзінің терең мәнін ашып, рухтың жоғарғы сатысына



көтерілуін талап етеді. Әлемді қайта құрудың радикалдық және асығыс жасалған бағдарламасы адамзатқа көптеген нұқсан келтірген. Осы тұрғыда ұлы неміс ойшысының: «Өзіңнің көзге аса түспейтін қадамыңмен жүре бер», – деген ой-пікірі өте таңдандырады [8].

Ерте Кант және лессингтің оқушысы Иоганн Готфрид Гердердің (1744-1803) еңбектері терең гуманистік ой-пікірімен сипатталады. Студент кезінен бастап ол адам философиясы проблемалары ең бір өзекті мәселе болуы керек деген пікірге келеді. Барлық философия антропология болған жағдайда қандай жемісті мүмкіншіліктер ашылады деген ол. Гердердің философиялық гуманизмінің негізі болып адам прогресінің дамуы туралы оқу болған. Бұл оқуды баяндаудың бірінші қадамы болып тағы бір еңбек саналады. Ол – «Адамзатты тәрбиелеу тарихының тағы да бір философиясы» [2]. Бұл еңбегінде Гердер адам тегінің пайда болуы туралы теологиялық көзқараста бола тұрып, қоғамда болып жатқан өзгерістердің заңды сипаты туралы терең ойлар айтады. Гердер бойынша гумандылық – әрбір адам басқа адамнан қорықпай өз қабілетін дамытады. Егер де адамдар бұндай жағдайға жетпеген болса тек өздерін ғана айыптауы қажет: себебі ешкім жоғарыдан көмектеспейді және қол байламайды. Халықтың барлық тарихы – гумандылыққа жетудегі жарыс мектебі.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ1. Асмолов А.Г. Психология личности. – М.: Изд-во МГУ, 1990. – 367 с.2. Асмус В.Ф. Иммануил Кант. – М.: Мысль, 1973.3. Основы философии: учебное пособие для вузов / Рук. автор. колл. и отв. ред.

Е.В. Попов. – М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1997. – 320 с.4. Роджерс К. К науке о личности // История зарубежной психологии: 30-е - 60-е

годы ХХ века: Тексты / Под ред. П.Я. Гальперина, А.Н. Ждан. – М.: Изд-во МГУ, 1986.5. Файнберг Р.И. Личность и коллектив: поиск гармонии // Педагогика – 1992. –

№1-2.6. Maslow A. Some basis proposition of growth and self. Actualization psychology//

Perceiving, Behaving, Becoming/ Combs A. (ed.). – Washington, 1978. 7. Roders, Carl R. Freedom to Learn for the 80s. – Columbus-Toronto-London-Sydney:

Ch. Merrill Publishing Company, 1983. – 312 p.8. Лессинг и современность/ Сб. ст. – М.: Ин-т философии АН СССР, 1981.9. Хьелл Л., Зиглер Д. Теории личности (Основные положения, исследования и

применение). – СПб.: Питер Ком, 1998.

REFERENCES1. Asmolov A.G., Psihologiya lichnosti. M. Izd. vo MGU, 1990. 367 (in Russ).2. Asmus V.F., Immanuil kant. M. MYSL, 1973 (in Russ).3. Osnovy filosofii. Uchebnoe posobie dlya vuzov. ruk. avtor. koll. i otv. red. E.V. Popov.

M. Gumanit. izd. centr VLADOS, 1997, 320 (in Russ).4. Rodzhers K., K nauke o lichnosti. Istoriya zarubezhnoj psihologii. 30e, 60e gody XX

veka. Teksty. Pod red. P.YA. Galperina, A.N. Zhdan. M. Izd.vo MGU, 1986 (in Russ).5. Fajnberg R.I., Lichnost i kollektiv. Poisk garmonii. Pedagogika 1992, 1, 2 (in Eng).

А.А. ИСЛЯМОВ. 1 (69) 2016. Б. 244-252 ISSN 1683-1667


6. Maslow A., Some basis proposition of growth and self. Actualization psychology. Perceiving, Behaving, Becoming. Combs A. Washington, 1978 (in Eng).

7. Roders, Carl R., Freedom to Learn for the 80s. Columbus Toronto London Sydney Ch. Merrill Publishing Company, 1983, 312 (in Eng).

8. Lessing i sovremennost. Sb. st. M. In. t filosofii AN SSSR, 1981 (in Eng).9. Hell L., Zigler D., Teorii lichnosti. Osnovnye polozhenia, issledovania i primenenie.

SPb. Piter Kom, 1998 (in Russ).

ӘОЖ 37.013

Қ.М. НАҒЫМЖАНОВА, Б.К. КУРМЕТОВА


ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ТАҢДАУ ЖӘНЕ МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІ

Бұл мақалада мұғалімнің кәсіби-педагогикалық құзыреттілігін жетілдірудегі оқыту технологияларын дұрыс таңдау тиімділігі қарастырылады. Бұл технология тек ақпарат беру ғана емес, құбылысты түсіндіру, дәлелдеу және логикалық қорытынды жасауға негізделеді. Оқыту стратегиясы мен технологиясын таңдаудағы кәсіби міндеттердің шешімі оқушының тұлғалық сапасының дамуынан көрініс табады.

Түйін сөздер: оқыту стратегиясы, оқыту технологиясы, инновация, педагогикалық құзыреттілік.

ПРОФЕССИОНАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ КОМПЕТЕНЦИЯ

УЧИТЕЛЯ И ВЫБОР ТЕХНОЛОГИИ ОБУЧЕНИЯВ данной статье рассматривается эффективность выбора технологии обучения

для совершенствования профессионально-педагогической компетентности учителя. Эта технология направлена не только для предоставления информации, но и основывается на разъяснении, доказательстве, обосновании и логическом выводе какого-то явления. Решение профессиональных задач в выборе стратегии обучения и технологии, отражаются в развитии личностных качеств у школьника.

Ключевые слова: стратегия обучения, технология обучения, инновация, педагогическая компетенция.

PROFESSIONAL-PEDAGOGICAL COMPETENCE OF THE TEACHERS AND CHOICE OF TECHNOLOGY TRAINING

This article discusses the effectiveness of the choice of technology training for improve professional and pedagogical competence of the teacher. This technology is aimed not only to provice information but also based on clarification, proof, justification and logical conclusion of the phenomenon. The decision of professional problems in the choice of learning strategies and technologies are reflected in the development of personal qualities of the student.

Keywords: training strategy, learning technology, innovation, pedagogical competence.



Педагог тудыратын сыртқы шараларды оқушы өзінің жеке іс-әрекетімен жүзеге асырады. Оқыту іс-әрекетін басқару – оған белгілі дәрежеде талап қою, педагогтің таным белсенділігін арттырып, шығармашылығын дамытатын және инновациялық білім беру және инновациялық білім беру ортасын жасау.

Мұғалімінің иновациялық іс-әрекеті – өз қызметіне жаңа технологияларды енгізуі. Білім беру жүйесінде қазір технологиялардың сан алауан түрлері бар.

Оқыту технологияларын таңдау үшін педагог педагогикалық үрдіс факторларын ескеру қажет деп көрсетеді Д.В. Чернилевский. Ол факторлар:

– біліктілік сипатына енген кәсіби іскерліктерді меңгертуге арналған оқыту іс-әрекетін ұйымдастыру мүмкіндіктері;

– педагогикалық үрдістегі оқыту ақпараты функциясы (оқыту, диагностикалық бақылау);

– оқыту ақпаратының мақсаттылық белгісі (танымдық, әрекеттік типте);– оқушылардың мүмкіншілігі (әдістемелік біліктілік деңгейі, оқыту

процесінің әдістемелік техникалық жабдықталуы);– уақыт мүмкіндігі ( ұзақтығы – 45 мин артық, қысқа уақыт көлемі – 45

минуттан кем) [1].Материалды түсіндіру әдісін таңдау әдістерінің тиімділігі өз кезеңінде,

оқыту мақсатына жету мүмкіндіктеріне байланысты болады. Оқытудың басты мақсаты – материалдарды түсіндіруде білім мазмұнының

объектісі мен әрекеттерін және студенттердің логикалық шығармашылық іскерліктерін дамыту. Бірінші мақсатқа білім мазмұнын түсіндіру – дайын білімді хабарлаудағы тиімді әдістемелерге ақпараттық және проблемалық мазмұндау жатады. Басқа да жағдайларда, егер білім мазмұны нақты әрі толық болса, басқа әдістемелерге қарағанда түсіндіру әдісі жиі қолданылады. Сонымен қатар белгілі мөлшерде логикалық іскерліктерді дамытуға жағдай жасалады, өйткені мазмұнды айқындауда репродуктивті қажеттілік қарастырылған. Бірақ логикалық іскерліктерді белсенді дамытуда және қандай да шығармашылық тәсілді дамытуда дайын білімді хабарлауға жағдай жасалмайды.

Екінші мақсатқа жетуде баяндау әдістемесінің мүмкіншіліктері жоқтың қасы.

Педагогикалық әрекетте неғұрлым жоғары нәтижеге педагогикалық шеберліктің жоғары деңгейіне жеткен педагогикалық дарынды мұғалімдер жетеді. Заманауи зерттеушілер, ең алдымен, академик И.А. Зязюн мұғалімнің құзыреттілігі деп педагог тұлғасының шығармашылық белсенділігінің педагогикалық әрекетінің жоғары деңгейін түсінген, нақтырақ айтсақ – рефлексивті негізде кәсіби әрекетінің жоғары деңгейінің өзін-өзі ұйымдастыруды қамтамасыз ететін тұлға қасиеттерінің кешені. Бұндай маңызды қасиеттерге

Қ.М. НАҒЫМЖАНОВА, Б.К. КУРМЕТОВА. 1 (69) 2016. Б. 252-259 ISSN 1683-1667


мұғалім тұлғасының педагогикалық бағыттылығы, педагогикалық қабілеттер және педагогикалық техника жатады. Тұлға құрылымындағы педагогикалық құзыреттілік – бұл жүйе құрушы факторы ізгіліктік бағыттылық болып табылатын өзін-өзі ұйымдастыруға қабілетті жүйе. Кәсіби шеберліктің іргетасы кәсіби құзыреттілік болып табылады (өзін-өзі ұйымдастырушы жүйенің тұтастығын қамтамасыз ететін әрекеттегі жоғары кәсібиліктің негізін құрайтын бағыттылық пен кәсіби білім); педагогикалық қабілеттер өзін-өзі жетілдіру жылдамдығын қамтамасыз етеді; білім мен қабілеттерге сүйенген техника педагогикалық әрекет құрылымын үйлестіре отырып, мұғалімнің ішкі әлеуетін табуға мүмкіндік береді [2].

Заманауи мектептің жұмыс тәжірибесі мұғалім қажетті ақпаратты анық және дұрыс жеткізіп қана қоймай, жаңа, сонылы идеяларды ойлап тауып, жүзеге асыра білуі, мәселелі педагогикалық жағдаяттар мен міндеттерді шешудің дәстүрлі емес түрлерін таба білуі, яғни ойлау креативтігін меңгеруі тиіс. Педагогикалық шығармашылық пен оған болашақ мұғалімдерді дайындау ерекшеліктерін зерттеу мәселесіне В.А. Кан-Калик, Н.В. Кичук, М.П. Лещенко, Л.А. Хомич, С.А. Сысоева және тағы басқалардың зерттеулері арналған. С.А. Сысоеваның [4] зерттеуінде әлеуметтік және моральдық сананың жоғары деңгейі, ойлаудың ізденістік-түрлендіруші стилі, дамыған интеллектуалды логикалық қабілеттер (талдау, түсіндіру, негізгіні көре білу біліктілігі), мәселені көре білу, шығармашылық фантазия, дамыған қиял, ерекше тұлғалық сапалар (балаларға деген сүйіспеншілік, бас пайдасын ойламау, батылдық, кәсіби әрекеттегі тәуекелге дайын болу, мақсатқа бағыттылық, білуге құмарлық, өз бетінділік, табандылық, энтузиазм), ерекше түрткілер (өзінің «Мен-ін» жүзеге асыруға қажеттілік, басқалардың мойындағанын қалау, шығармашылық қызығушылық, шығармашылық үрдіс, өз еңбегіне әуестенушілік, педагогикалық еңбектің нақты жағдайында неғұрлым жоғары нәтижеге жетуге ұмтылыс), коммуникативтік қабілеттер, өзін-өзі реттеуге қабілеттілік, жалпы мәдениеттің жоғары деңгейі сияқты педагогикалық құзыреттілік белгілерін анықтады. Зерттеушінің анықтаған педагогикалық құзыреттілік белгілерін болашақ мұғалімдер мен мұғалім-практиктерді бағалау мен өзіндік бағалау үшін, сонымен қатар осының негізінде өзін-өзі жетілдіру бағдарламасын жасау үшін пайдалануға болады.

Демек, педагогикалық креативтік шығармашылық ізденіске, педагогикалық міндеттерді стандартты емес шешуге қабілеттілікті ұйғарады және ойлау жылдамдығы (өнімдік) мен ойлау икемдігі, сонылық білуге құмарлық, нақтылық пен батылдық сияқты өлшемдермен сипатталады. Ойлау жылдамдығы (өнімділігі) деп бір уақыт бірлігінде пайда болған идеялар санын түсінеді. Қарама-қарсы сапа – өнімнің аздығы. Ойлау икемдігін жылдам және іштей аз күш жұмсап бір идеядан екіншісіне көшу қабілеттілігін; бір контексте алынған ақпаратты екіншісінде



қолдануға болатынын көре білу қабілеттілігі сипаттайды. Бұл – жақсы дамыған көшіру (транспозиция) дағдысы. Икемділік оқып зерттелінетін бір құбылыстан екіншісіне оңай көшу біліктілігін, шешу әдістерінің статистикалығын жеңе білу, дұрыс емес болжамнан өз уақытында бас тарту, интеллектуалдық тәуекел мен парадокстерге дайын болу біліктілігін қамтамасыз етеді. Қарама-қарсы сапа – енжарлық. Сонылық жалпы қабылданғаннан ерекше, парадоксалды, күтпеген шешімдерге келу, идеяларды ойлап тауып, жүзеге асыру қабілеттілігін анықтайды. Ол бірізді логикалық талдау кезіндегі байқалмаған барлық байланыстар мен тәуелділіктерді тұтас көрумен байланысты. Қарама-қарсы сапа – дәстүрлік. Әуестенушілік, таң қалу қабілеттілігі барлық жаңаға ашықтық пен қызығушылық ретінде түсініледі. Қарама-қарсы сапа – немқұрайлық. Батылдық белгісіздік жағдаяттарында шешім қабылдау, өз шығарған қорытындыдан қорықпау және өзінің табысы мен абыройын тәуекелге сала отырып, оларды аяғына дейін жеткізу қабілеттілігін ұйғарады. Қарама-қарсы сапа – пайымдай алушылық.

Сәйкес ғылыми әдебиеттерді талдау негізінде педагогикалық креативтілікті білдіретін негізгі өлшемдер жасалады.

1 Педагогикалық әрекеттегі шығармашылық тұрғыны жүзеге асыруға қабілеттілік (креативтік): ойлау жылдамдығы (бір уақыт бірлігінде пайда болатын идеялар саны); жылдам және іштей аз күш жұмсап, бір идеядан екіншісіне көшу қабілеттілігі; идеяларды тауып жүзеге асыру, жалпы қабылданғаннан ерекше, парадоксалды, күтпеген шешімдерге келу қабілеттігі (мұғалім үшін – оқыту мен тәрбие әрекетінің жаңа формалары, әдістері, құралдарын іздеу); идеяның сезімталдығын түйсіну; таң қалу қабілеттігі; белгісіздік жағдаяттарында шешім қабылдау, өз шығарған қорытындыдан қорықпау және өзінің табысы мен абыройын тәуекелге сала отырып, аяғына дейін жеткізу қабілеттігі; жаңа сонылы көрнекіліктерді құрауда көрінетін икемді бейнелі ойлауға қабілеттілік; сөздік ойлау икемдігі, ашық бейнелі тіл, оқушыларды өз әңгімесімен баурай білу, жаңаны таңдаудағы таңдай білуі; ойлаудың ізденістік-түрлендіруші стилі; шығармашылық фантазия, дамыған қиял; жағдаятты мәселелік көру; «тыныштықты бұзу» қабілеттілігі; сүйікті әрекетіне терең ену; өнертабыстарға, шығармашылыққа ұмтылыс; жұмбақтар, парадокс, суырып салмалыққа қызығушылық; зейінін жылдам аудару.

2 Шығармашылық педагогикалық тәжірибесін, құзыреттілікті үнемі дамытуға қабілеттілік; кәсіби құзыреттілігін жетілдіру тілегі, жаңа білім алу, педагогикалық әрекеттің сәйкес біліктілігі мен дағдысын дамытқысы келу тілегі; шығармашылық ізденісте жаңа білімді жылдам табу және меңгеру, өз кәсіби ой-өрісін кеңейтуге қабілеттілік; педагогикалық іс-әрекетпен байланысты сұрақтар мен мәселелерді мақсатты ұмтылыспен оқып-білу біліктілігі;



педагогикалық әрекет тәжірибесін байытудан ләззат алу сезімі, сонымен бірге кәсіби құзыреттіліктің ары қарай өсуінің шарты ретінде жетістік деңгейіне шығармашылық көңілі толмауы.

3 Педагогикалық әрекеттің шығармашылық стратегиясын қалыптастыру және жүзеге асыру қабілеттілігі: педагогикалық әрекет тәжірибесін жүйелі байытуға деген табанды қажеттілік; оқыту мен тәрбиелеудің басты мәселелерін шешуде терең, жүйелі білімді өз бетінше қалыптастыру қабілеттілігі; сәйкес бағдарламаның мақсаты мен оны құрудың негізінде шығармашылық педагогикалық әрекеттің икемді стратегиясын жасау біліктілігі; маңызды, күрделі педагогикалық мәселелерді шешу мақсатымен өз тәжірибесін ұтқырлау немесе жылдам қосымша құзыреттілікке ие болу қабілеттілігі; шығармашылық кәсіби тапсырмаларды шешудегі жауапкершілік сезімі.

Мұғалімнің педагогикалық құзыреттілігі оның өн бойында дамиды және оның педагогикалық шеберлік шыңына шығу жолындағы шешуші фактор болып табылады. В.О. Сухомлинский тек шығармашыл мұғалім ғана оқушыда білімге деген құштарлықты оятуға қабілетті екенін ескерткен, сондықтан әрбір педагогке кәсіби құзыреттіліктің басты көрсеткіші болатын креативтікті дамыту қажет. Объективті және субъективті сипаттағы өнім жаңашыл сипатта болса, кез келген әрекет шығармашыл болады. Педагогикада ондай өнім жаңа оқу технологиялары, оқыту мен тәрбиелеудің формалары, әдістері, мұғалімнің педагогикалық шеберлігінің өсуі болады.

Логикалық және шығармашылық іскерліктерді дамыту дедуктивті өргізу мен эвристикалық ізденіс әдістерін қолданғанда тиімді болады. Бірақ бұл әдіс оқытушылар мен студенттердің көп уақытын алады. Әсіресе, эвристикалық ізденіс арқылы түсіндіру әдісі. Сондықтан да қажетті материалды түсіндіруде басқарылатын эвристикалық ізденіс әдісін шығармашылық ойлауды дамыту мақсатында қолдану керек.

Дедуктивті өргізу көп уақыт алса да, мүмкіндігінше дайын білімді баяндау-дан гөрі жалпылау ретінде үнемі қолданылуы қажет. Материалдарды түсіндіру үшін барлық әдістер қолданылуы керек, бірақ әртүрлі жиілікте. Ең бастысы, дедуктивті өргізу, ақпаратты және проблеманы мазмұндау, эвристикалық ізденіс әдістемесі материалдың 15-20% түсіндіруде қолданылады да шығармашылық ойлауды дамытуда маңызды және міндетті рөл атқарады.

Инновация – жаңа, жаңалық, өзгеріс деген ұғымдарды береді. Инновация құрал ретінде және жаңалықты енгізу процесі дегенді білдіреді. Педагогикалық процес – мақсатқа, мазмұнға, оқыту мен тәрбие түрлеріне, оқытушы мен студент іс-әрекетін ұйымдастыруға жаңалық енгізу.

Инновациялық бағдар – оқытушының кәсіби педагогикалық мәдениетін қалыптастыру іс-әрекетін ойлап табу, меңгеру, педагогикалық жаңалықтарды



оқыту практикасында қолдану, инновациялық аймақ тудыру.Инновациялық бағдардың педагогикалық іс-әрекетте қажеттілігі

төмендегідей:1) әлеуметтік-экономикалық өзгерістер білім беру жүйесінің әдіснамасын

оқыту процесін ұйымдастыру технологияларын түбегейлі өзгерту қажеттілігін тудыруда. Инновациялық бағдарлылық білім беру жүйесінің жаңарту құралы болып табылады.

2) білім беруді ізгілендіруді нығайту, білім жүйесіндегі түрлі өзгерістер үнемі жаңаны ұйымдастыру формаларын, оқыту технологияларын қажет етеді;

3) педагогтердің педагогикалық жаңалықтарды меңгеру және қолдану факторының өзіне қарым-қатынастарының өзгеруі.

Оқу-тәрбие процесі мазмұнының қатаң регламентіне тек педагогикалық әрекетте дәстүрлі әдіс-тәсілдерді пайдалануға ғана мүмкіндік береді. Егер, бұрын инновациялық іс-әрекет жоғарыдан ұсынылған жаңалықтарды қолдану болса, қазір таңдау зерттеушілік мүмкіндікке ие.

В.Д. Шадриков іс-әрекеттің функционалды жүйесінің келесі негізгі компоненттерін ұсынады (функционалды блоктар):

– іс-әрекет мотиві;– іс-әрекет мақсаты;– іс-әрекет бағдарламасы;– іс-әрекеттің ақпараттық негізі;– шешім қабылдау;– тұлғаның маңызды іс-әрекеттерін қозғаушы жүйе [5].Оқыту процесінде бұл блоктарды меңгеру арқылы кәсіби іс-әрекетінде

пайдаланылады. Аталмыш іс-әрекет блоктары жан-жақты. Олар педагогтің оқытушылық іс-әрекетінің пәндік мазмұнын игереді.

Педагог іс-әрекетінің құрылымын іс-әрекеттің психикалық кезеңдеріне байланысты талдауға болады: болжау, шешім қабылдау, орындау, бағалау және бақылау. Оқыту процесінде педагогке басты назарды іс-әрекеттің рефлексивті кезеңінде жоспарланған және шығарылған әрекеттерді талдау, коррекция мен өзіндік бақылау, өз әрекетін нәтижеге байланысты бағалау керек. Осы процесс оқу-педагогикалық жүйені қадағалауға мүмкіндік тудырады.

Педагог іс-әрекеті кәсіби міндеттерді шешуге бағдарланады. Шешім мақсатты айқындаудан, іс-әрекет мотивіне түрткі болудан басталады. Мақсаттылық – іс-әрекеттің алғашқы кезеңі, екінші кезең – іс-әрекет бағдарламасын жоспарлау, жобалау. Іс-әрекет бағдарламасын құру үшін, қандай әрекеттер және қандай оқыту процесінің афференттік синтезінен өткізу қажет. Нәтижесінде әрекет бағдарламасы – педагог іс-әрекетінің моделі пайда болады. Іс-әрекетін бағдарлау педагогтің интеллектуалдық қабілетіне байланысты, қандай білім мен іскерліктерді игерген, педагогтің кәсіби міндеттерін эвристикалық жолмен



шеше алуы, оқыту технологияларын қаншалықты меңгергендігіне байланысты айқындалады. Іс-әрекеттің бұл кезеңі педагог компетенттілігінен шешіледі.

Кәсіби іс-әрекет құрылымы өзгеріссіз қалып, мазмұндық жаңаруға түседі. Оқытылатын пән ерекшелігі оқу ақпараты құрамына, әрекетіне, ал таным ғылыми-зерттеу әдістеріне әсер етеді.

Оқыту технологиялары өзара бір-бірімен тығыз байланыста болуы, жүйелі мақсатқа жетуді көздеуі керек. Әр технологияның өзінің ерекшелігі бар. Егер проблемалық технологиялардың міндеттері мен диалогтық формалары, эвристикалық тәсілдер, ал ақпараттық технологияларда танымдық логикалық тәсілдер басты орын алады. Ал түсіндірмелі көрнекілік технологиялар оқыту технологиясы болып табылады. Оның негізгі сипаты – оқушыларға ғылыми факторлар мен заңдылықтарды үйрету.

Оқушылар білім алуда өзінің тұлғалық мәнділігін бейімделуден өтудің терең ғылыми мазмұнын меңгереді.

Педагог жұмысы тұтас психологияны жүзеге асырумен ғана емес, оқытудың технологиялық әдістері мен тәсілдерін меңгеруден де тұрады. Мысалы, лекция, әңгіме, түсіндірудің ортақ белгілері – ақпаратты жеткізудің монологиялық құрылысын ақпараттық хабарлау болғанымен, оқу материалын ақпарат құрылымында, логикалық мазмұндаудың да, проблема қою мен оны шеше білуді де, ақпараттың логикалық блоктарын монтаждауда эвристикалық процедуралар жасау.

Сонымен қатар ақпараттық хабарлау лексикалық және риторикалық тұрғыда тура және кері байланыста құрылады.

Технологияларды педагогикалық монтаждау келесі критерийлер негізінде құрылады:

– ақпараттық логикалық құрылымы (ақпараттық технологиялар, міндеттер, проблемалар және т.б.);

– ақпарат көлемі және оқытудың дидактикалық бірліктерінің ақпараттық көлемі;

– таным процесінің өнімді деңгейі;– оқыту белсенділігі;– білім беру және дамытушылық тиімділігі;– технология бейімділігі;– оқушылар мен жұмысы істеудегі синхрония;– оқушыларға ақыл-ой және дене-күшіне жүктемені өлшеу.Сонымен, қорыта келе, кез келген технология кез келген педагогтің

қолданылуында тиімді нәтижеге жеткізе бермейді. Мұғалімнің кәсіби-педагогикалық қызметінде жеке шығармашылық концепцияның қалыптасуын, жеке бастың педагогикалық құндылықтар мен технологияларды меңгеруін, педагогикалық жаңалықтарды іске асыру процесін өздігінен ұйымдастыру,



жаңалықтарды енгізуде мұғалімнің өзіндік жеке стилінің болуы, инновациялық ортаның қалыптасуы, инновациялық типтегі мектептерде өтілетін эксперимент-терге қатыстыру, жоғары оқу орындарында жаңа технологияларды қолдану жол-дарын меңгертуді қажет етеді.


1. Левина М.М. Технологии профессионального педагогического образования: учеб. пособие для студ. пед. учеб. заведении / М.М. Левина. – М.: Издательский центр «Академия», 2001. – 272 с.

2. Шадриков В.Д. Проблемы системогенеза профессиональной деятельности / В.Д. Шадриков. – М., 1982. – С. 31.

3. Архангельский С.И. Учебный процесс в высшей школе, его закономерные ос-новы и методы / С.И. Архангельский. – М., 1980.

4. Митина Л.М. Учитель как личность и профессионал / Л.М. Митина. – М., 1994. – С. 98-99.

5. Янушкевич Ф. Технологии обучения в системе высшего образования / Ф. Янушкевич. – М., 1984.

REFERENCES1. Levina M.M., Tehnologii professionalnogo pedagogicheskogo obrazovaniya, ucheb.

posobie dlya stud. ped. ucheb. zavedenii. M., Izdatelskij centr Akademiya, 2001, 272 (in Russ).2. Shadrikov V.D., Problemy sistemogeneza professionalnoj deyatelnosti . M., 1982 (in

Russ).3. Arhangelskij S.I., Uchebnyj process v vysshej shkole, ego zakonomernye osnovy i

metody. M., 1980 (in Russ).4. Mitina L.M., Uchitel kak lichnost i professional. M., 1994 (in Russ).5. Yanushkevich F., Tehnologii obucheniya v sisteme vysshego obrazovaniya. M., 1984

(in Russ).

ӘОЖ 159.922.8

Н.Н. НҰРМҰХАМБЕТОВА, К.Ш. КОККОЗЕВА


КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ МОТИВАЦИЯСЫ

Мақалада кәмелетке толмаған жасөспірімдерге психологиялық анықтама берілген. Оларды қылмысқа итермелейтін факторлар көрсетілген. Жасөспірімдердің қылмыстық әрекетінің алдын алу шаралары айтылған.

Түйін сөздер: кәмелетке толмаған жасөспірім, қылмыс, мотив, алдын алу, құқық бұзушылық, құқық.

Н.Н. НҰРМҰХАМБЕТОВА, К.Ш. КОККОЗЕВА. 1 (69) 2016. Б. 259-266 ISSN 1683-1667


КРИМИНАЛЬНАЯ МОТИВАЦИЯ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХВ данной статье дается определение понятию «несовершеннолетний». Описаны

факторы, которые подталкивают подростков к совершению преступлений. Предлагают-ся различные меры их предотвращения.

Ключевые слова: несовершеннолетние, преступление, мотив, закон, правонару-шения, профилактика.

CRIMINAL MOTIVATION MINORSТhis article defines the concept of «minor». The factors that push them to the crime.

Various measures of forestalling teen criminal attempt.Keywords: minors, the crime, the motive, the law, criminal acts, рrevention.

Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11-15 жас аралығындағы балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңіндегілер деп атайды. Бұл жас кезеңі «өтпелі кезең», «қиын жас», «дағдарыс кезеңі» т.б. көптеген қосымша белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін психофизиологиялық процестермен байланысты. Бұл жас аралығында бала ағзасы дамудың бір сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы бойынша олар әлі балалық шақта жүрген кезең деп есептеледі. Психологияда мұндай құбылыс даму дағдарысы деп аталады.

Жасөсіпірімдердің ерекшелігі – олардың физиологиялық, дене құры-лысының, күшінің, жыныстық белгілерінің қатты дамып өзгеруінде. Өздерін ересектер санатында ұстап, ересектерден соны талап етеді. Жасөспірімдердің ересектер жолына түсуі – өте күрделі қарама-қайшылықта өтетін жағдай. Жасөспірімдермен жүргізілетін психологиялық жұмыстардың маңызы күннен-күнге айқындалуда [1].

Жасөспірімдік кезеңде балалардың өзіндік санасының қалыптасуы, өзіне-өзін дәлелдеу, сыртқы келбетін, ақыл-ой, моральдық, ерік сапаларын бағалауы жүзеге асады. Өзін идеалмен байланыстыруы, өзін-өзі тәрбиелеу, бағалауы жүзеге асады. Жасөспірімдердік психикалық жағдайын диагностикалау мәселесі – қазіргі кезеңде психологиялық қызметінің негізгі бағыты. Диагностикалық жұмыс – баланың психикалық қызметі мен күйін ғылыми дәлелді тәсілдер арқылы сандық сипатта бағалайтын және нақты сапалық тұрғыдан туындайтын, адам психикасының көрінісі ізденіс аумағы.

Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П. Бельский болды, ол өз мінез-құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы толмаған балаларды қарастырады. П.П. Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң бұзушы балалар мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады. Бірақ та оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол Л.И. Петражицкийдің теориясына сүйеніп, З. Фрейд пен К. Левиннен бірталай мағлұматтар алды [5].

Жеткіншектер ортасындағы агрессивті беталыстың өсуі – біздің



қоғамымыздың соңғы жылдары көбейіп кеткен жастар арасындағы қылмыстық істер, әсіресе жеткіншектер қылмысы ең күрделі де қиын әлеуметтік мәселеге айналды. Сонымен қатар денеге зиян келтіретін тұлғаға бағытталған қылмыстық әрекеттер санының көбею деректері де бізді алаңдатуда. Сондай-ақ жеткіншек арасындағы жауыздық сипатқа ие топтық төбелестер жиіледі. Психологтер кәсіби қызығушылығы кәмелетке толмаған тұлғаның өзгеру деңгейіне және оның мінез-құлық ерекшеліктерінің сипаттау мәселесіне тұрақтанған.

А.В. Филонов қайырымсыздықтың генезисін зерттей келе, мынандай қорытынды шығарды: яғни жасөспірімдердің қайырымсыздық әрекеті көп жағдайларда 11-16 жас аралығында тым қатты байқалады. Психологтердің ойынша бұндай қайырымсыздықтың, мейірімсіздіктің көрінуі көп жағдайда баланың ересектермен өзара қарым-қатынасындағы қайырымсыздықтан, әсіресе ата анасымен қарым-қатынасында туындайды. Тұлғаның балалық шақта дұрыс дамымауына көптеген ғалымдар көңіл бөлген. Әсіресе, Б. Холыст, Н.Ф. Кузнецова. Кузнецованың айтуы бойынша, ерте балалық шақтағы қарым-қатынас патологиясы аяғында бұзақылықты және күштеу мотивациясын ескертуі мүмкін.

Қылмысқа барған жасөспірімнің мотивационді-қажеттілік сферасында терең қозғалыстар байқалады, олардың әрекеттері төменгі импульсивті нұсқаулық деңгейде жүреді. Мұндай әрекеттің мотивациясы жасырын болып, «мотивсіз» қылмыс деген жалған көрініс береді. Ал олардың қажеттіліктері бір жақтылығы мен шектеушілікпен, әлеуметтік жағымды қажеттілік түрлерінің дамымай қалғандығымен, төменгі деңгейдегі қажеттіліктердің гипертрофиялық болуымен ерекшеленеді.

Жалпы интеллектуалды дамудың жеткіліксіздігі, алдын ала бейнелеудің қалыптаспағандығы, өзіндік рефлексияның төмен болуы – қылмыскер жасөспірімдердің негізгі айрықша ерекшелігі. Қылмыс жасаған жасөспірімнің жүріс-тұрыс механизмдерін түсіну үшін «тұлғаның типі» деген ұғымды да қарастыру керек. Тұлғалық тип дегеніміз – бағыттылық, жүріс-тұрыстың жалпы әдістерімен сипатталынатын құндылық бағдар [2].

Жасөспірімдердің арасында қылмыстың көптеп таралуы зерттеушілердің көңілін алаңдатып отыр. Бұл қылмыстың таралуының себептерін анықтау мақсатында арнайы зерттеу жұмысын жүргізуге итермеледі. Негізгі себептерін үлкен үш топқа бөлуге болады:

– социологиялық фактор: қоғам және мәдениет құрылымдарына байла-нысты;

– психологиялық фактор бойынша: белгілі адамның мінезінің ерекшелігі-мен қарым-қатынас ерекшелігіне байланысты;

– физикалық және органикалық элементтерінің әсерінен биологиялық



фактор.Социологиялық-әлеуметтік фактордың ішінде, зерттеу нәтижесінде, келесі

себептер көп кездескен:– төменгі экономикалық-қоғамдық статус;– мәдениеттегі зорлық және бұқаралық ақпарат құралдары;– алкоголь және наркотикалық заттар;– құрдастарының әсері;– отбасындағы психологиялық және атмосфералық жағдай.А.Е. Личконың айтуы бойынша, әрбір құқық бұзушының мотивтері де

әртүрлі болып келеді. Мысалы, гипертимді жасөспірімдердің ұрлыққа түсуі өзінің жолдастарына өзінің мықтылығын көрсету, дәлелдеу болып табылады.

Көбінесе жасөспірімдердің қылмысты істеуі топ қылмысының арқасында жүзеге асады, яғни жолдастарын қолдаудан соқыр талпыныс сияқты мотивпен топ ішінде «авторитетке» иемдену. Криминогенді топтың тұрақтылығы белгілі жасөспірімдердің қылмысты істеуімен қамтамасыз етіледі. Жасөспірімдердің қылмыстық мінезінің негізінде көптеген мотивтер жатыр, олардың ішінде бірінші орында өзін таныту мотиві және топтың ішіндегі бірінші орынға талпыну және т.б. Криминогенді топ спецификалық психологиялық механизмдер арқылы өздерінің мүшелеріне жан-жақты әсерін тигізеді:

1 Криминогенді топ қылмыстық әрекеттің негізінде жатқан бағдарлардың және көзқарастардың қалыптасуының базасы болып табылады. Психологиялық механизмімен топ өзінің мүшесіне қылық көрсетсе, ол конформизм деп аталады. Бұндай топтардың қаншалықты антиәлеуметтік бағыты көрінетін болса, онда конформизм соншалықты қатты болып келеді.

2 Криминогенді топпен жасөспірімдердің идентификациясы қылмысты орындаудағы кедергілерге деген ішкі мотивтерінің әлсізденуіне әкеп соғады. Бұл құбылыстың негізінде психологиялық қорғаныс механизмдері жатыр. Әсіресе сынның негізінде орындалған және орындалатын қылмыстық істің жауапкершілігінен іштей босатылады.

3 Криминогенді топ өзінің мүшелеріне қылмыстық әрекеттің психология-лық механизміне конформизм сияқты еліктеу қосылады. Жасөспірімдердің еліктеу әрекеті олардың жас ерекшеліктерімен анықталады.

Көптеген зерттеулердің нәтижесі бойынша криминогенді топтың бір мүшесі қалғандардың көзінше қылмысты орындайды. Содан кейін құрбы-құрдастарымен әңгіме барысында қылмыстық әретіне мақтанып, олардан қолдау алады. Жасөспірімдер істеген күштеу, золау қылмыстарына: бұзақылық, өлтірушілік, денеге ауыр зардаптар түсіру, зорлау жатады. 1995 жылдың аяғында жасөспірімдердің қылмыстық құрылымы: қастықпен әдейі өлтіруі – 0,6%, ауыр дене зардаптары – 0,9%, зорлау – 0,8%, бұзақылық – 7,5% құраған [3].



Сонымен, көріп отырғанымыздай, жасөспірімдердің қылмыстық ісі көбінесе бұзақылық әрекетінде жиі байқалады. Сондықтан да ауыр дене зардаптары және өлтірулер негізінде бұзақылық мотивтері жатыр. Криминологиялық зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей, қылмыстық істің негізінде жасөспірімдердің өзін таныту қажеттілігі басым болып келеді. Өзін таныту қажеттілігі әрбір адамған тән, бірақ бұл жасөспірімдік кезеңде анық көрінеді. Жасөспірімдердің күштеу мотивациясы жоғары эмоциялық және ситуативтілікпен сипатталады. Жеткіншектердің күштеу әрекет-қылығы қайырымсыздықпен байланысты болып келеді.

Қылмысқа барған жасөспірімдердің тұлғалық типологиясында негізгі үш нәрсені қарастыру керек:

– қылмыскер жасөспірімнің жалпы түрі;– белгілі категорияның қылмыскер тұлғасы;– белгілі түрдің қылмыскер тұлғасы.Бұл градациялар бір-бірімен жалпы, ерекше, біркелкі деп сәйкестенеді.

Тұлғаның әлеуметтік негізі болып оның бағыты, өмірлік қатынастардың жүйелері, мотивациялық-құндылық бағдары болса, онда осы негіз қылмыскер жасөспірімнің типін анықтауы керек. Қылмыскер жасөспірімнің типтік критерийі, яғни ассоциалды, антиәлеуметтік деформация мөлшері, өзіндік психологиялық реттеу кемшілігі оның қоғамдық қауіпсіздік дәрежесі болып табылады.

Осы критерий бойынша қылмыскер жасөспірімнің үш түрін бөліп шығаруға болады:

– антиәлеуметтік жасөспірім;– ассоциалды жасөспірім;– психологиялық өзіндік реттеудің кемшілігімен сипатталынатын қылмыс-

кер жасөспірім [4].Жалпы әрекет қылмыс жасаған адамның субъективті жақтарын толық

ашпайды. Заңды белгі бойынша ұсақ әрекеттер әртүрлі психологиялық факторлармен негізделеді. Қылмыскер жасөспірімнің криминалды-психологиялық классификациясының негізінде басыңқы позициялар: итер-мелеуші күші, мотивтері, қалыпты мақсаттары, қылмыс жасаудың амалдары, тұлғаның десоциолизация өлшемі, антиәлеуметтік бағдардың сипаты жатыр.

Жасөспірім қылмысының сипаты келесі белгілер жиынтығымен анық-талынады:

– қылмыстың түрімен – объект, қылмыстық салдардың ауырлық сипаттылығымен;

– айыптау формасы, қылмыстың мақсаты мен мотиві;– қылмыс жасаудың амалы немесе әдісі;– қылмыс жасаудың жағдайымен;



– жұмсарту жағдайының бар болуы;– қылмысқа жасөспірімнің қатынасы, жасалынған қылмыстан кейінгі

жүріс-тұрысы.Жасөспірімдердің жағымсыз жат әрекеттерімен күресудің бірден-бір

жолы ретінде, жастармен профилактикалық алдын алу жұмысын жүргізудің мақсаты табысты әлеуметтенуге жағдай жасау мен адамдарда қабілететтілік, жауапкершшіліктік қасиеттерін қалыптастыру процесіне көмек ету болып табылады.

Профилактика – жасөспірімдерді тәрбиелеудің жалпы процесінін кұрама бөлігі, қылмыспен күрестегі басты бағыт, «өз ішіне медициналық педагогикалық аспектіні алатын басты әлеуметтік мәселе». Құқық бұзу профилактикасы, қылмыс туралы алдын ала ескерту немесе басқа да ассоциалды құбылыстар жайлы ескерту мақсатында қоғамға қарсы өмір салтын жүргізіп жатқан жеке адамдарға жүйелік түрде іске асатын, мақсатты бағытталған әсерді болжайды.

Бүгінгі таңда елімізде 17000-нан астам жасөспірім қылмыстық есепте тұр. Аз көрсеткіш емес. Дегенмен тәртіп сақшылары: «Жеткіншектер арасындағы қылмыс көрсеткіші жыл өткен сайын азайып келеді», – деп «алақайлауда». Мамандардың алға тартқан статистикасына көз жүгіртер болсақ, 2004 жылы 6500-дей жасөспірім қылмыстық жауапкершілікке тартылса, былтырғы көрсеткіш 4,5 мыңнан аспапты. Мамандар: «Білім басқармалары мен Ішкі істер министрлігінің, қоғамдық ұйымдар мен қоғамдық институттардың бірлесе отырып жасөспірімдер қылмысының алдын алу мақсатындағы атқарған іс-шараларының арқасында жыл сайынғы жасөспірімдердің қылмыс жасау деңгейін 6,7%-ға төмен түсіру мүмкін болып отыр», – дейді.

Келеңсіз жағдайлардың ата-ананың баласына жеткілікті көңіл бөлмеуі және отбасындағы белгілі бір проблемалық мәселенің оң шешімін таппауы салдарынан үйдегі моральдық-психологиялық тұрғыдағы кері ахуалдың қалыптасуынан болып отырғандығы болуы мүмкін. Ата-анасының тікелей қамқорлығы мен сүйіспеншілігін сезінбей өскен балада қоршаған орта мен ұжымға деген қалыптаспаған, дұрыс бағытталмаған кері негативті көзқарастың қалыптасатыны және де бала тарапынан берілген кез келген сұраныстың қандай мақсатта жұмасалатыны сұралмай қанағаттандырылуы жасөспірім бойындағы жалқаулықтың, өмірлік құндылықтарды бағалай білмейтін өзімшілдіктің қалыптасуына әкеліп соғып, ұстаз бен оқушы арасындағы кикілжіңнің білім мекемелері мен уәкілетті органдар арасындағы түсініспеушіліктің туындауына әкеліп соқтырады.

Жасөспірімді қоғам жағынан қадағалау қажет. Отбасы жасөспірімдік қылмыстың алдын алуға мүмкіндік беретінін естен шығармау қажет. Себебі, көбінде жанұя қоғамдық қадағалауды жүзеге асырады. Қадағалаудың екі түрі



бар. Біріншісі – тікелей қадағалау, бұл сыртқы болып табылады, оған шектеулер және жазалаулар жатады. Ата-аналары баланың уақытында сабақтан келуін, жолдастарымен қарым-қатынасқа түсетін кіші топтарды қадағалап, тексеруі жатады. Сонымен қоса уақытында баланы жазалап, көмектеседі. Екінші түрі – көмекші қадағалау, бұл – сыйластық және махаббат. Жасөспірім ата-анасына және басқа да адамдарға осы сезімдерді сезінеді. Олардың тәрбиесі мен іс-әрекетін махаббат басқарады. Ата-анасына және басқа адамдарға махаббат, сыйластықпен қараған бала көп жағдайда қылмысқа бармайды. Себебі, жасөспірімдерге үміт артып, сенетін адамдарды ренжітіп, көңілін қалдырғысы келмейді.

Жоғарыда аталған мәселелерге көңіл бөле отырып, сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен әлемнің жетекші елдерiнiң тәжiрибелерiн негізге ала отырып, балаларға қарым-қатынас қоғамның әлеуметтік жетiлуiнiң көрсеткiшi болып та-былады деп айтуға болады.

Бүгінгі таңда әрбір жас адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуы үшін, адамға берілген мүмкіндіктерді толық пайдалана алу үшін әрбір адамның психикалық даму ерекшеліктерін ескеру қажет. Осыған орай мектептегі мінез-құлқында қиындығы бар оқушылармен арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Үлкендер балалар-мен дұрыс қарым-қатынас жасай алмайтындықтан, ата-аналардың тәжірибесінің жетіспеуінен балада елестетудің, қиялдау процестерінің жеткіліксіз дамуынан мінез-құлқының қалыптасуында қиындықтар пайда болады.

Адам бойындағы таза қасиеттердің пайда болып қалыптасуына отбасылық ықпалдық алар орны ерекше екендігі ежелден мәлім қағида. Отбасының рухани тірегі – ата-ана. Өкінішке орай, кейбір реттерде мектептегі тың жаңалықтар мен бағдарламаларды еркін меңгеріп, өмірдің барлық кедергілерінен сүрінбей өтуге бейімділігі бар оқушыларға рухани және материалдық қолдау көрсету ой-өрісі, шамалары жетпейтін ата-аналар да кездесіп қалары сөзсіз.

Мектепке балалалар көбінесе отбасынан мінез-құлқы қалыптасып келеді де, бұдан кейінгі оқу-тәрбие ісі оларға ата-анасы берген қабілеттерін шыңдау үшін бағытталады. Міне, осы орайда оқушылардың бойындағы жағымды қасиеттерді оятып, жағымсыз мінез-әдеттерді жою талабы психологиялық, педагогикалық іс-әрекеттердің тиімділіктеріне байланысты. Ұстаз мамандардың балалармен тиімді қарым-қатынаста болуы, әсіресе мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларға ерекше көңіл бөлуі қажет деп ойлаймыз.

Осы жағдайлардың бәрін ескере отырып, тәрбиеленуі қиын балалардың әрқайсысына әртүрлі қатынас жасау, оларды жеке-жеке бақылап, әрқайсысына арнап жасалған жүйелі тәрбие жұмысын жүргізу қажет. Тәрбиесі «қиын» жеткіншектерді тәрбиелеу – білгірлігі мол факторлы құбылыс, оны іс жүзіне асыруда ата-анаға көмектесу, психологиялық жағынан бақылау педагогтер мен психологтерге, заң қызметкерлеріне жүктеледі.

Кәмелетке толмағандармен және әлеуметтік-педагогикалық процеске



қатысушылармен жаңа материалдық-техникалық база негізіндегі әлеуметтік серіктестік пен құқық бұзушылықтың алдын алу тиімділігін жетілдіру жөнінде іс-шаралар кешені өткізілетін болуы тиіс.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ1. Ахметжанова Н. «Қиын» балалар қылығының қыры / Н. Ахметжанова // Ұлағат.

– 2000. – №2. – Б. 10-15.2. Иляшева Р.Г. Алкоголизм родителей и здоровье детей / Р.Г. Иляшева. – Алматы,

1987. – Б. 39-42.3. Парманқұлова Ш. «Қиын бала» және отбасы тәрбиесі / Ш. Парманқұлова //

2006. – №20 мамыр. – Б. 6-10.

REFERENCES1. Ahmetzhanova N., Kiyn balalar kiliginyn kiry, Ulagat, 2000, 2, 10, 15 (in Kaz).2. Ilyasheva R.G., Alcogolizm roditelei i zdorov’e detei. Almaty, 1987, 39, 42 (in Russ).3. Parmankulova Sh., Kiyn bala jane otbasy tarbiesi, 2006, 20 mamyr. 6, 10 (in Kaz).

ӘОЖ 316.6 (574)

А.С. СЕРИКБЕКОВА, К.Ш. КОККОЗЕВА


ҚАРТ АДАМДАРҒА ҮЙДЕ ӘЛЕУМЕТТІК КӨМЕК КӨРСЕТУ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ

Мақалада қарт адамдарға үйде әлеуметтік көмек көрсету қызметінің қазақстандық және шетелдік тәжірибесі қарастырылып, қызмет көрсету ерекшеліктері салыстырылған. Қарт адамдардың өмір қызметінің шектелуі ең өткір мәселе болып табылады. Мақалада баяндалған қарт адамдарға үйде әлеуметтік көмек көрсету қызметінің шетелдік тәжірибесі қазақстандық тәжірибені сапалы етуге мүмкіндік береді.

Түйін сөздер: қарттық, әлеуметтік қызмет, әлеуметтік қамсыздандыру, шетелдік тәжірибе, психологиялық қажеттіліктер.

КАЗАХСТАНСКАЯ И ЗАРУБЕЖНАЯ ПРАКТИКА СОЦИАЛЬНОЙ ПОМОЩИ НА ДОМУ ПОЖИЛЫМ ЛЮДЯМ

В статье рассматривается казахстанская и зарубежная практика социальной помощи на дому пожилым людям и сравнены особенности оказания услуг. Ограниче-ние жизненной функции пожилых является острой проблемой. Изложенная в статье зарубежная практика социальной помощи на дому пожилым людям даст возможность улучшить качество казахстанской практики.

Ключевые слова: старость, социальные услуги, социальное обеспечение, зарубежная практика, психологические потребности.



KAZAKHSTAN AND FOREIGN PRACTICE OF SOCIAL ASSISTANCE AT HOME ELDERLY

The article deals with Kazakhstan and foreign practice of social care home for older people and compared features of the provision of services. Limitation of vital functions of the elderly is a serious problem. Foreign practice of social care home for older people in article will improve the quality of practice of Kazakhstan.

Keywords: old age, social services, social security, foreign practice, psychological needs.

Жалпы қазақ – табиғатынан үлкенді қадір тұтып, құрметтеген халық. Сондықтан да қазақ қоғамында қарияларға деген қамқорлық қашан да ерекше болған. Бүгінде елімізде қарт адамдарға деген ықылас жыл сайын артып, мемлекет тарапынан оларға көрсетілетін көмектің көлемі де ұлғайып келеді. Әрбір азаматтың қартайған кезіндегі өмірін лайықты ету – мемлекетіміздің әлеуметтік саясатының басым бағыттарының бірі.

Қарт адамдардың өмір қызметінің шектелуі ең өткір мәселе болып табылады. Өмір қызметінің шектелуі барысында адамда өзіне қызмет көрсету мүмкіндігінің, қимыл-қозғалысының, қарым-қатынасының, өз мінез-құлқына бақылау жасауының, сондай-ақ еңбек қызметімен айналысу мүмкіндігінің болмайтындығы байқалады.

Қарт адамның орны мен рөліне, қарттарға қатысты Біріккен Ұлттар Ұйымының концептуалды көзқарастары қағидаларында көрсетілген. Бұл принцип 1991 жылы Бас Ассамблеямен қабылданған. Осы принциптер бойынша қарт азаматтарды:

– азық-түлікпен, үймен, киіммен және медициналық қызметпен; өздеріне қатысты саясатқа қатысу мүмкіндігін және өз қозғалыстар мен ассоциацияла-рын құру;

– отбасы және қоғам жағынан күтім және қорғау, өзінің физиологиялық, психологиялық және эмоционалдық күйін сақтауға медициналық қызмет көрсету; әлеуметтік және құқықтық көмек алу мүмкіндігін; бүкіл әлеуметтік мекемелерде адамдар құқықтарын және негізгі бостандықтарын қолдануға мүмкіндік;

– өзінің потенциалын жан-жақты орындауға, яғни білім, мәдениет, рухани өмір және демалыс сияқты қоғамдық құндылықтарды орындау мүмкіндігі;

– жеткілікті және қауіпсіз өмір тұрпатын өткізуге, яғни ешқандай да эксплуатацияға, физиологиялық және психологиялық зорлыққа ұшырамау, сонымен қатар жасына, жынысына, нәсіліне, мүгедектігіне және басқа да статустарына қарамастан, әділетті қатынасқа мүмкіндігін қамтамасыз етуді қарастырған.

Қарттық шақтағы адамдар әлемдік бірлестіктерде позитивті фактор ретін-

А.С. СЕРИКБЕКОВА, К.Ш. КОККОЗЕВА. 1 (69) 2016. Б. 266-273 ISSN 1683-1667


де қарастырады. Егер қарт адамдар өздерін қорғауда белсенді және пайдалы рөл ойнаса, кіші ұрпақ өздерін келешекте не күтіп тұрғанын көре алады.

Қазақстан Республикасында қарттарға күтім жасаудың негізгі 2 үлгісі бар: үйде және әлеуметтік мекемелерде көмек көрсету [1].

Қарттарға үйде әлеуметтік көмек көрсету қызметінің басты мақсаттары – қызмет алушыға әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік-медициналық, әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-педагогикалық, әлеуметтік-психологиялық, әлеумет-тік-мәдени және әлеуметтік-құқықтық қызмет көрсетуде қажетті жағдай жасау.

Заңнама бойынша асырап-бағуға және қамқорлығына алуға міндетті жақын кәмелетке толған еңбекке қабілетті туған-туысқандары жоқ, сондай-ақ объективті себептермен тұрақты көмек пен күтімді қамтамасыз ете алмайтын (жасы келуіне, бірінші, екінші, үшінші топтағы мүгедектігі, онкологиялық, психикалық ауру болуына, бас бостандығынан айыру орындарында жатуына, елден тыс жерге тұрақты тұруға кетуіне немесе басқа елді мекенде тұруына байланысты) жақын туған-туысқандары бар адамдар үйде қызмет көрсетуге қабылданады [2].

Әлеуметтік қызметкерлердің штат санының нормативтері ҚР СТ 1457-2005 анықталған, қалалық жерлерде 1 әлеуметтік жұмыскерге 8-10 қарт адам бекітілсе, ауылдық жерлерде 4-6 адамнан келеді [3].

Үйде әлеуметтік қызмет көрсету отбасында жалғыз қалған, еңбекке жарамсыз қарт азаматтардың мұқтаждығын, көмектің түрлерін айқындау мақсатында тексеріс жүргізеді және көрсетілген қызмет түрлерін анықтап, шарт жасайды. Бөгде адамдардың көмегіне мұқтаж қарттарды денсаулық сақтау мекемелерімен бірге анықтайды. Жалғыз басты қарт адамдарға медициналық, сауда-саттық, коммуналдық, шаруашылық, тұрмыстық қызмет көрсету мекемелерінен қажетті медициналық, әлеуметтік-тұрмыстық көмек түрлерін ұйымдастырады. Үнемі әлеуметтік қызмет сапасын анықтап және олардан қызмет алушы отбасында жалғыз басты қарт азаматтарға көрсетілген сұраныстарының сәйкестігін бақылайды.

Қазақстанда қарттарға үйде әлеуметтік көмек көрсету қызметінің мынандай негізгі түрлері бар:

Әлеуметтік-тұрмыстық қызметтер:– денсаулық жағдайы бойынша, оның iшiнде төсектен тұру, төсекке жату,

киiну және шешiну, жуыну, тамақ iшу, сусын iшу, дәретхананы немесе дәрет ыдысын пайдалану, қозғалып жүру, тiсiн немесе жағын күту, көзілдіріктi немесе есту аппаратын қолдану, тырнағын алу, ер кiсiлерге сақал-мұртын алу сияқты күнделiктi рәсiмдердi орындауға қабiлетсiз қызмет алушыларға жеке қызмет көрсету және гигиеналық сипаттағы әлеуметтiк-тұрмыстық қызметтер;

– қызмет алушылардың отбасы мүшелерiне жеке қызмет көрсетушiнiң және гигиеналық-санитарлық сипаттағы практикалық дағдыларды үйрету;



– хат жазу және оқуға жәрдемдесу;– азық-түлікті үйге жеткізіп беру;– тағам әзірлеп беру немесе әзірлеуге көмектесу;– алғашқы қажеттіліктегі өндірістік тауарларды сатып алу және үйге

жеткізіп беру;– коммуналдық қызметтерді, өзге де ақшалай төлемдерді төлеуге

жәрдемдесу;– дiни жораларды ұйымдастыру (қайтыс болған қарттардың жерлеу

рәсімі қайтыс болған қызмет алушының дiни нанымын ескере отырып жүзеге асырылады);

– үй жинау және т.б.Әлеуметтік-медициналық қызметтер:– медико-әлеуметтік сараптамадан өтуге көмектесу;– қызмет алушылар ауруханаға түскен жағдайда оларға барып тұру;– денсаулық жағдайын бақылау (дене температурасын, артериялық

қысымды және тағы басқасын өлшеу); – қарттарды дәрігерлер тағайындаған емдік заттармен қамтамасыз ету;– тегiн медициналық көмектiң кепiлдi көлемiн алуға жәрдемдесу;– қызмет алушыларға техникалық қосалқы (орнын толтырушы) құралдарды

және мiндеттi гигиеналық құралдарды пайдалануды үйрету;– емдiк-физикалық жаттығулар жасауға көмек көрсету.Әлеуметтік-психологиялық қызметтер:– психологиялық көмек көрсету, яғни әңгімелесу, қарым-қатынас, тыңдау,

жігерлендіру, белсенділікке мотивациялау, қызмет алушылардың өмірлік тонустарын психологиялық сүйемелдеу;

– психологиялық диагностика және жеке тұлғаны тексеру;– әлеуметтік-психологиялық патронаж (жүйелі бақылау);– жайлы психологиялық климат қалыптастыру.Әлеуметтік-педагогикалық қызметтер:– кітаптар, журналдар, газеттермен қамсыздандыру;– тұрмыстық бағдарлану негiздерiне үйрету көрнекi және тиiмдi болып

табылады, оның нәтижесiнде қызмет алушылар тамақ пiсiру, киiм жөндеу, тұрғын жайды күту, аумақты жинау және жабдықтау сияқты тұрмыстық рәсiмдердi толық көлемде игередi.

Әлеуметтік-экономикалық қызметтер:– ҚР заңнамасына сай қызмет алушылардың өздеріне тиесілі жеңілдіктер,

жәрдемақы, өтемақы, алименттер және тағы да басқа төлемдерді алуларына жағдай жасау.

Әлеуметтік-құқықтық қызметтер:



– құжаттарды рәсімдеуге көмектесу;– зейнетақымен қамсыздандырумен байланысты сұрақтарды шешуге қол

ұшын беру;– стационарлық мекемелерге бағыттау.Әлеуметтік-мәдени қызметтер:– мерекелер мен тынығу iс-шараларын ұйымдастыру;– клуб және үйірме жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізу;– қызмет алушыларды тынығу іс-шараларына, мәдени іс-шараларға (экс-

курсиялар ұйымдастыру, театр, көрме, концерттерге бару) қатысуға тарту жата-ды.

Тізбеден көрініп отырғандай, әлеуметтік жұмыскерлер бастапқы, физиологиялық сипаттағы өмірлік қажеттіліктерді қанағатандыруға қызмет көрсетеді, психоәлеуметтік қызмет көрсетулерді ұсынуға тырысады.

Әлеуметтік жұмыскерлер қамқорлығына алған адамдарға кесте бойынша келеді. Кесте қарттар мен мүгедектердің тілектері ескеріліп жасалады. Оны меңгеуші бекітеді. Әлеуметтік қызметкердің функционалдық міндеттері қызметтік нұсқаулықта көрсетілген.

Шетелдік тәжірибеге тоқталатын болсақ, Швецияда қарт адамдардың әлеуметтік құқықтарын қорғау 1982 жылы қабылданған «Әлеуметтік қамтамасыз ету туралы» заңында көрініс тапқан. Қарт адамның әлеуметтік көмектерді алуы негізгі бес қағидаға сүйеніп жүзеге асырылады:

Нормалау қағидасы. Әр азамат нормаға сай қоршаған орта жағдайларында еңбек етуге және өмір сүруге құқылы.

Адами қажеттіліктердің жаһандылық қағидасы. Адамға қажетті игіліктердің барлығы назарға алынуы керек.

Өз-өзін анықтау қағидасы. Адамды тұлға ретінде құрметтеу мен жеке ба-сына қол сұқпау.

Қатысу қағидасы. Егде жастағы адамдар да өздеріне жауапкершілік алып өздерін бір нәрсеге болса да қажетті екендіктерін сезінгісі келеді.

Ынталандыру қағидасы. Егде жастағыларға олардың мүмкіншіліктеріне сәйкес тапсырмалар жүктелуі керек [4].

Қарттарға үйде әлеуметтік көмек көрсету қызметін коммуналар жүзеге асырады.

Ұлыбританияның қарттарға қатысты әлеуметтік саясаты үйде тұру шарттарында толыққанды жағдай қалыптастыруға бағдарланған. Оның басты себептерінің бірі – интернаттық мекемелер желісінің толық дамымағандығы. Қарттарға үйде көрсетілетін әлеуметтік және медициналық көмек мемлекеттегі бүкіл әлеуметтік саясатты жүзеге асырудың маңызды элементі ретінде қарастырылады. Мемлекет денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру



министрліктері арқылы қаржылық бақылауды жүзеге асырады. Үй шаруашылығын жүргізу қиыншылықтарын «үйде көмек көрсету»

қызметкерлерінің келіп-кетуі жеңілдетеді. Мұнда тұрғылықты жері бойынша денсаулық сақтау органдарының қызметтері де кіреді: мысалы, учаскелік мейірбикенің қарт адамға жуынуға көмектесуі, екпе жасау және т.б. Әлеуметтік жұмыскерлер азық-түлік әкеліп беруге, бақшаға күтім жасауға жәрдемдеседі. Жалғызбасты қарттарға әлеуметтік көмек көрсетудің белгілі түрлерінің біріне «әлеуметтік клубтар» мен «әлеуметтік дәмханаларды» жатқызуға болады. «Қозғалмалы асханалар» қарттардың үйіне қымбат емес түскі ас апарып берумен айналысады. Қарттармен әңгімелесу, оларға моральдік-психологиялық қолдау көрсету мақсатында олардың үйіне бару мәселесіне де көп мән беріледі.

Қарттарға үйде көмек көрсету қызметі бөлімшелер арқылы іске асырылады. Қарттарға күтім көрсететін күндізгі немесе түнгі күтушілердің кезекшілігі үйде көрсетілетін қызметтердің кең тараған түрлерінің бірі болып табылады.

Францияда қарттарға үйде көмек көрсетудің негізгі екі түрі кең таралған: «үй көмекшілерінің» қызметтері және қарттарға үйде мейірбикелік күтім жасау.

«Үй көмекшілерінің» қызметі 50 жылдардың ортасында қалыптасты. Олар азық-түлік сатып алу, ас әзірлеу, тұрғын үйге күтім жасауды өздігінен жүзеге асырудан қиыншылық көретін қарттарға әлеуметтік-тұрмыстық сипаттағы қызметтер көрсетуге бағытталған және мемлекеттік сақтандыру жүйесі немесе жеке меншік сақтандыру компанияларының есебінен қаржыландырылады.

Өз-өзіне қызмет ету мүмкіншілігін жоғалтқан қарттарға «мейірбикелік күтім» қызметі тағайындалады. Олар дәрігерге дейінгі көмек пен гигиеналық сипаттағы қызметтерді көрсетеді.

Стационарлық медициналық мекемелерден шығарылған қарттарға «үй госпиталі» ұйымдастырылуы мүмкін. Мұндай азаматтарға дәрігерлер, мейірбикелер әлеуметтік жұмыскерлермен бірлесе отырып қызмет көрсетеді. Финляндияның әлеуметтік қамсыздандыру саласында жоспарлаудың орталықтанған жүйесі әрекет етеді. Өз-өзіне қарау мүмкіншілігі сақталған қарттарға пәтерді жинауда көмек көрсетіледі, ал үйден мүлдем шыға алмайтын азаматтарға азық-түлікпен қамтамасыз ету, тағам даярлау, санитарлық-гигиеналық қызметтер көрсетіледі.

Үйде көмек көрсету әрекетімен алдын ала арнайы даярлықтан өткен 13 мыңнан астам әлеуметтік жұмыскерлер айналысады. Үйге түскі ас индивидуалды термостарда жеткізіледі.

Германияда қарттарға әлеуметтік қызмет көрсетуде ерікті ұйымдар, бірінші кезекте, шіркеулік қайырымдылық одақтар мен Неміс Қызыл Кресті маңызды рөл ойнайды.

Үйде көмек көрсету қызметтері соңғы жылдары мамандар тобының немесе



пәнаралық топтың жұмыс әдісімен бекітілді.АҚШ-та үйдегі кәсіби көмек қызметтерін сертификатталған жеке

меншік немесе коммерциялық емес Үйдегі көмек агенттігі көрсетеді. Олардың қызметтерін қаржыландыруды екі федералдық бағдарламалар – Medicare пен Medicaid жүзеге асырады. Агенттік білікті күтім, физиотерапия, сөздік және еңбек терапиясы, әлеуметтік жұмыскерлердің, психологтердің, диетологтердің және т.б кеңес беруімен қатар медициналық және оңалту бағдарламаларын іске асырады.

L.W. Kaye үйде көмек көрсету жұмысын атқаратын пәнаралық топқа бағытталған талаптарды тұжырымдады:

– профессионалдарды интеграциялау мен координациялау;– кәсіби терминдерді қолдану кезінде коммуникациялық баръерлерді жеңу;– ұжымның әлеуметтік-экономикалық және мәдени айырмашылықтарын

жеңу; – ұжымда «медиатор» мен «модераторды», лидерді анықтау;– кәсіби дағдыларды мойындау мен құрметтеу;– кәсіби иерархия мәселесін ескеру;– топ мүшелерінің қызығушылығын ескеру мен біліктілік

айырмашылықтарын құрметтеу. Үйде көмек көрсету жүйесіндегі топ жұмысының тәжірибесі қайшылықтар,

бәсекелестік пен әлсіз координация тәуекелімен байланысты. R.W. Buckingham пікірінше, үйдегі көмек көрсетуді дамыту күтім үйлері мен басқа да баламалы институттарды қолдануды азайтумен байланыстырылады. АҚШ-та қарттарға үйде қызмет көрсету көрсетілетін көмек түрлерінің көптігімен сипатталады: түскі аспен қамту, шомылдыру, жайманы ауыстыру, педикюр жасау, шаш қию, кір жуу, заттарды тазалау, автокөлікпен қамтамасыз ету, емдік гимнастика. Сонымен қатар пәтерге жөндеу жұмыстарын жүргізу, уақытша қолданысқа телефон ұсыну, мәдени іс-шаралар, бос уақыт пен ойын-сауықты ұйымдастыру қызметтерін де айта кеткен жөн [5].

Ұзақ мерзімдік көмектің аса маңызды компоненті – үйдегі көмек, қауым деңгейіндегі көмек. D. Horowitz, D. Shilling үйдегі көмекті қарт адамдардың қажеттілігін қанағаттандырып, олардың үйде қалуына мүмкіндік беретін медициналық, әлеуметтік, тәжірибелік қызметтердің жіктемесі ретінде анықтайды. Үйде көрсетілетін тиімді сауықтыру медицинасы қарттарды госпиталдау мен институализация қажеттілігін айтарлықтай төмендетуге қабілетті. G.M. Tapper, M. Popovich мәліметтері бойынша үйде көмек көрсету қызметтері – бұл науқастанудың немесе зақымданулардың жоғарғы тәуекелі бар,



функциясы бұзылған, терминалды науқастарға және кәсіби қызметкерлердің қысқа және ұзақ мерзімдік көмегін қажетсінетін барлық пациенттерге үйге келу арқылы кәсіби көмек көрсету. Үйде көмек көрсету қызметтерінің түрлері: үйге персоналдың келуі; үйдегі инфузиондық терапия; үйге медициналық қондырғыларды әкелу; хоспис; патронаждық қызметкерлер қызметі.

Авторлардың пікірінше, үйде көмек көрсету қызметінің базалық компоненттері: пациент, персонал, қызметтер ақысының экономикалық тетігі және соңғы нәтиже (J. Mehlman, S.J. Youngner).

Жоғары дамыған индустриалды мемлекет ретінде Жапонияда халықтың орташа өмір сүру ұзақтығы ерлер үшін – 74,3, әйелдер үшін 79,8 жасты құрайды. Демографиялық жағдайдың өзгерісі қарттарға әлеуметтік қызмет көрсету жүйесінің жақсаруына алып келді. Жаңа жүйе 1983 жылы енгізілді. Бұл қартаюшы қоғамға қызмет көрсету мәселелерін шешудің алғашқы кезеңі болып табылады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ1. Арнаулы әлеуметтiк қызметтер туралы Қазақстан Республикасының 2008

жылғы 29 желтоқсандағы №114-IV Заңы.2. Закон РК от 21 июня 1991г. №692-ХІІ О социальной защищенности пожилых в

РК. ЭБД «Юрист», 2007.3. Қазақстан Республикасының СТ ҚР 1457-2005 Мемлекеттік стандарты мен

Үйде әлеуметтік қызмет көрсетудің үлгі ережесі.4. Корнюшина Р.В. Зарубежный опыт социальной работы: учебное пособие /

Р.В. Корнюшина. – Владивосток: ТИДОТ ДВГУ, 2004.5. Филд Д. Социальные связи в старости: Результаты Боннского и Берлинско-

го лонгитюдных исследований; Психология старости и старения: Хрестоматия; cост. О.В. Краснова, А.Г. Лидерс. – М.: Академия, 2003. – С. 218-229.

REFERENCES1. Arnauly aleumettik qyzmetter turaly Kazakhstan Respublikasynyn 2008 jilgy 29 jel-

toqsandagy 114 IV Zany (in Kaz).2. Zakon RK ot 21 iyunya 1991, 692 XII O socialnoy zashishennosti pojilyh v RK. EBD

IYRIST, 2007 (in Russ).3. Kazakhstan Respublicasynyn ST QR 1457, 2005 Memlekettik standarty men Uide

aleumettik qyzmet korsetudin ulgi erejesi (in Kaz).4. Kornyushina R.B., Zarubezhnyi opyt socialnoy raboty. Uchebnoe posobie,

Vladivostok. TIDOT DVGU, 2004 (in Russ).5. Fild D., Socialnye svyazi v starosti. Rezultaty Bonnskogo i Berlinskogo longitiudnyh

issledovaniy. Pshichologya starosti i stareniya. Hrestomatiya. sost. O.V. Krasnova, A.G. Lid-ers. M., Academiya, 2003, 218, 229 (in Russ).



ӘОЖ 37.01:316.6

Ж.Т. ТУРСЫНБЕК, А.К. ИГИБАЕВА


МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДАҒЫ ПЕДАГОГТІҢ РӨЛІ

Мектеп жасына дейінгі кезеңде бала жана-жақты дамып, жетіле бастайды және оның бойындағы ең алғашқы дарындылық белгілері байқалады. Жан-жақты дамыған, білімді келешек ұрпақ еліміздің болашағы, яғни дарынды, рухани бай, бәсекеге қабілетті ұрпақты тәрбиелеу – мемлекетіміздің басты міндеті. Ал осы дарынды баламен жұмыс жүйесіндегі басты тұлға – педагог. Қазіргі ізденімпаз педагогтің міндеті – баланың бойындағы дарындылықты дер кезінде байқап, оны одан ары жетілдіріп әкете алуы.

Түйін сөздер: дарындылық, дарынды бала, рухани-адамгершілік тәрбие, педагог, қабілет, дамыту, адамгершілік.

РОЛЬ ПЕДАГОГА В РАЗВИТИИ ТАЛАНТА У ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА

В дошкольном возрасте дети начинают всесторонне развиваться, у них появляются первые признаки таланта. Дети будущее нашей страны, то есть воспитание талантливых, духовно богатых, конкурентоспособных детей – главная задача государства. А главной личностью в работе с талантливыми детьми является педагог. Основная задача учителя заметить талантливого ребенка и развивать его дальше.

Ключевые слова: талант, талантливый ребенок, духовно-нравственное воспита-ние, педагог, способность, развивать, мораль.

ROLE OF THE TEACHER IN THE DEVELOPMENT OF TALENT IN CHILDREN OF PRESCHOOL AGE

At preschool age, children begin to develop comprehensively and at the same time they appear the first signs of talent. Children are the future of our country, that is, education of tal-ented, spiritually rich, competitive children – the main task of the state. A major figure in the work with gifted children is a teacher. The main task of the teacher to notice a gifted child and further develop it. And so the role of the teacher in the development of talent in children of preschool age is very large.

Keywords: talent, talented child, spiritual and moral education, teacher, ability, de-velop, morality.

Мектеп жасына дейінгі кезең – баланың жан-жақты дамып, жетіле бастауының ең белсенді кезі. 3-тен 6 жасқа дейінгі аралықты мектепке дейінгі кезең деп есептейді. Бұл кезде бала алғашқы кезеңмен салыстырғанда тез өсіп, салмағы тез артады. Жоғары жүйке жүйесінің дамуы да жоғарылайды,



бойының өсуінде де өзгерістер байқалады. Мектеп жасына дейінгі кезеңде (3-6 жас) бала құрбы-құрдастарымен, айналасындағы үлкен адамдармен жиі тілдік қарым-қатынаста болады, бұның өзі баланың логикалық ойлауына ерік сапасы мен есінің, қабылдауы мен қиялының, зейінінің дамуына әсер етеді. Соның нәтижесінде баланың алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда қоршаған ортамен қарым-қатынасы артып, жас кезеңіне тән өзіндік ерекшелігі қалыптасады. Баланың мектепке дейінгі кезеңде дамуының әр жас кезеңі бойынша өзіндік ерекшеліктері бар. Қысқаша атап айтқанда:

3 жастан кейінгі кезең – сәбилік кезеңнен мектепке дейінгі өту кезеңі деп есептеледі. Осы кезде бала заттармен өз бетінше әрекет етуге талпынады, бірақ әлі де болса үлкендер тарапынан қамқорлық күтеді. Жетілуіне байланысты сөйлеуі дұрыс дамиды, сөзі анық емес, түсініксіз болады.

3 жастан жоғары қарай сөздік қоры дамып, өзінің ана тіліндегі барлық сөздерді меңгеріп, түсінеді, тілдік қарым-қатынасы жоғары сатыға көтеріледі. Ойлауы көрнекі амалдық, бейнелік болып, кейбір мәселені өздігінен шешіп, ой қорытындысын шығара алады. Баланың санасының мазмұны күрделеніп, 3 жастың соңына қарай мазмұндық рөлдік ойындар ойнайды.

4 жасқа келгенде денесінің бұлшық етінің күші артып, ептілігі, икемділігі, қозғалысқа икемділігі байқалады. Допты немесе басқа бір заттарды нысанаға лақтырып қағып алуды үйренеді, бірақ көргені мен естігенін ұзақ есінде сақтап, өз мағынасында тез жаңғыртып бере алмайды. Рөлдік ойындарын да, күнделікті көріп жүргендерін ғана бейнелейді.

5 жасқа келгенде қимыл-қозғалысының нақты дамуына байланысты, жүру, жүгіру, секіру, қабырғадан өрмелеу, еңбектеу, шаңғы, шана, велосипед тебуді үйренеді. Үлкендермен еркін қарым-қатынас жасауына байланысты баланың грамматикалық сөздік қоры молайып, тәрбиешінің айтқан сөздерін жақсы түсініп, оған өзінің түсінігі бойынша жауап береді. Осы кезде тәрбиешінің тапсырмасын және қарапайым еңбек әрекеттерін де орындайды.

Бала 6 жасқа келгенде ерекше қарқынмен дамып, дене бітімі күрделенеді, барлық органдарының жұмыс істеу қабілеті артады, оқу әрекетін орындағанда да, қағаз-қарындашпен де еркін әрекет ете алатын болады. 6 жасқа келгенде сөздің тура және жанама мағынасын түсінеді. Бұл жаста ойынның мазмұны күрделеніп, өмірдегі барлық шындықты бейнелеуді көздейді [5].

Бұл – 3 тен 6 жас аралығындаға бала дамуы мен қалыптасуының қысқаша ғана сипаттамасы. Сонымен қатар бұл кезеңде баланың бойындағы ең алғашқы дарындылық белгілері де байқала бастайды. Бұл жерде «дарындылық», «дарында бала» дегеніміз не деген сұрақ туындайды. Ендігі кезекте осыған тоқталып өтсек.

Дарындылық дегеніміз – қабілеттердің жиынтығы, қызметтің бірнеше түрінен көрнекті нәтижеге жеткен, қоғамға пайдалы ісімен көзге түскен адамның

Ж.Т. ТУРСЫНБЕК, А.К. ИГИБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 274-279 ISSN 1683-1667


қасиеті.Дарындылық мәселесінің тамыры өте тереңде жатыр. Көне грек

философтарының трактаттарында құнды ой-пікірлер аз айтылмаған.Платон: «Талант пен данышпандылық өнер мен білімге байланысты емес,

ол Алла тағаланың жіберуімен», – десе, Аристотель көркем шығармашылыққа назар аударған. Әйтсе де олар тәрбие мен білімнің берерін текке шығармаған.

Қайта өрлеу дәуірінде дарындылықтың табиғатына зер салғандардың бірі испан дәрігері – Хуан Уарте болды. Ол өз тәжірибелерін қорытындылай келе, талант табиғаттан келеді, оның дамуы үшін тәрбие мен еңбектің қажеттілігін айта келе, бұлар үшін кәсіби таңдап алуды, мемлекеттік жүйелер құруды айтқан.

Жеке адамның қабілеті мен дарындылығы туралы мәселелер көптеген Орта Азия мен Қазақстан ғалымдары мен ағартушыларын толғандырған. Олар: Әл Фараби, Бируни, Ибн Сина, Шоқан, Абай тағы басқалар.

Әл Фараби өзінің «Бақытқа жету» трактатында этикалық мәселелер жағынан адамның қабілетіне және оны оқытуда әртүрлі тәсілдер арқылы нәтижеге жетуіне көңіл аударған.

ХІХ ғасырда ғалымдардың жіктелуіне байланысты, соның ішінде психология мен педагогикада адамның психикасы мен қабілеті туралы арнайы зерттеу жұмыстары шыға бастады. Солардың бірін ағылшын психологі Фрэнсис Гальтон тұжырымдап берді. Ол адамдардың даралық айырмашылықтарын оқып, зерттеген. Өзінің еңбегі «Таланттың тұқым қуалаушылығы: оның заңдылықтары мен шығу тегінде» қабілеттің шығу тегінің методологиялық базасын негіздеген.

Гальтонның соңынан неміс педагог-психологі Э. Мейман дарындылықты теориялық тұрғыдан зерттеп, дарындылықтың туа біткен аспектісін айқындап, табиғи және жинақталған жақтарын біріктеруге ұмтылыс жасайды. Сөйтіп, есте сақтау дарындылығын ажыратып алып, дарындылық – даралық ерекшеліктерін зерттейді және адамдағы дарындылықтың қаншалықты дәрежеде екенін қарастырған.

Э. Мейман әсіресе дарындылықтың педагогикалық аспектісін, тәрбие мен оқытудың дарындылықтың дамуына тигізетін әсерін зерттеген [8].

Ғалымдар дарындылық мәселесін зерттей келе, оның жалпы және әдейі немесе арнайы түрін бөліп көрсетеді. Дарындылықтың 2 түрі де іс-әрекеттің әр түрлілігі мен формасында жалпы кезеңдер болуына байланысты. Осылай, жалпы ақыл-ой дарындылығы іс-әрекеттің барлық түрімен қамтамасыз етілгенде ғана орындалады. Олардың табысты орындалуы үшін белгілі ақыл-ой сапасы, «ақыл-ой құндылығы» қажет болады.

Арнайы дарындылық, өзі ерекше ашылып көрінетін белгілі іс-әрекет түрлерімен байланысты (математикалық, техникалық, музыкалық, сурет салу өнері, ақындық дарындылық және тағы басқа).



Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік, жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу; мұндай тұлғалар, сонымен бірге мақсатқа жетуде ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте шаршап-шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллект деңгейі анағұрлым жоғары.

Өз қызығулары бағытында дарынды адамдар қайтпас қажырлық таныта алады. Бұл қасиеттің адамдағы көрінісі – 2-3 жасар баланың бір іспен үзбей шұғылдана алу уақыты.

Басқа қатарларымен салыстырғанда дарынды бала өзін қызықтырған іспен бірнеше сағат шұғылданып, қажет болса, оған бірнеше күндер бойы қайта оралып, көздегеніне жетпейінше, әрекетін тоқтатпайды.

Сонымен дарындылық бұл: – іс-әрекет жетістігін қамтамасыз ететін, қабілеттердің өзгеше сапалы

үйлесімі;– адамның мүмкіндектірінің кеңдігін шарттайтын жалпы қабілеттер;– ақыл-ой потенциалы – логикалықты, жалпылау кеңдігін анықтайтын

интеллект;– қандай да бір іс-әрекетте бастапқы жоғары деңгейді қамтамасыз ететн

табиғи мәліметтер мен нышандар жиынтығы;– таланттылық.Дарынды балалар – өз құрбыларынан ақыл-ойының дамуымен біршама оза-

тын немесе аса көрнекті арнаулы қабілеттерін көрсететін (музыкалық, көркемдік т.б.) балалар.

Психологиялық зерттеулерде дарынды баланың бірден көзге түсетін ерекшеліктеріне төмендегілерді жатқызады:

– оның шектен тыс жоғары белсенділігі;– физиологиялық қажеттілігінде аз ұйықтауы;– танып-білуге деген құштарлығы;– қолына түскен заттарды реттеп, жүйелеуі;– қайта құрастыру арқылы жаңа нәрсені ойлап табу әрекеттерін ұнатуы;– ерте сөйлеуі; – естігенін сөзбе-сөз қайталауы және тағы сол сияқты қасиеттер жатады.

[3]. Дарынды деп өз қатарларынан әлдеқайда дамыған немесе ерекше бiр

зейiні бар (музыкалық, көркемдiк, спорттық т.б. қасиеттер бар) балаларды айта-ды; ғылыми тұрғыдан кәдiмгi сөзде оларды жиi вундеркиндтер деп те айтады.

Дәл осындай жан-жақты дамыған вундеркинд балалар еліміздің болашығы екені сөзсіз. Сондықтан да дарынды, рухани бай, бәсекеге қабілетті ұрпақты тәрбиелеу – мемлекетіміздің басты міндеті. Ал осы дарынды баламен жұмыс жүйесіндегі басты тұлға – педагог. Дарындылықты дамыту үшін жұмысты жүйелі



түрде ұйымдастыру, жаңа технология мүмкіндіктерін пайдалану, өз бетімен білім алуға жетелеу керек. Қазіргі ізденімпаз педагогтің міндеті – баланың белсенділігін, іскерлігін дамыту. Дарынды балалар оқу процесі барысында да ерекше тапқырлығымен, ғылыми ізденісімен көзге түсіп отырады.

Адамды танып білу, оның бойындағы ерекше қабілетті көре білу – пе-дагог үшін аса қажет. Ол үшін ерінбей еңбектеніп, баланың ерекше қабілетін байқауда күнделікті сабақта, тәрбие жұмыстарында баланы үзбей бақылап, бала бойындағы дарындылықты немесе жүйелі білім алуға қабілетті тұлғаны анықтауға болады. Бала бойындағы жаңа қабілетті, жаңа қасиетті ашуына жағдай жасауды қазіргі таңда педагогтен талап етіп отыр. Дарынды балалармен жұмыс жүргізудің барысында педагог өзі бірінші болып ізденуі тиіс. Себебі, пе-дагог баланың дарындылығын дер кезінде байқап, оны ары қарай жетелеп әкетуі керек.

Бала дарындылығын дамытуда педагогтің атқартын рөлі өте жоғары. Сондықтан дарынды балалармен жұмыс істейтін мұғалімге қойылатын педагогикалық-психологиялық талаптар бар. Олар: дарынды балалармен жұмыстың әлеуметтік қажеттілігін сезінуі; дарынды балалармен жұмысқа тұрақты қызығушылық таныту және нәтижелі әдіс-тәсілдерді талмай іздеуі; дарынды баланың ата-анасымен тығыз байланыс орнатуы – жеке тұлға теори-ясы, оны қалыптастырудың әдіс-тәсілін білуі; дарынды баланы анықтаудың психодиагностикалық әдіс-тәсілін білуі; қазіргі заманға сай оқытудың жаңа тех-нологияларын білуі; дарынды баланы оқытуы, тәрбиелеу үрдісінде үлгерімге ғана көңіл бөлмей, оның басқа көрсеткіштерімен байланысына да көңіл бөлуі; дарын-ды балаларды (жекелей және топпен) оқытуға арналған тереңдетілген бағдарлама құрастырып, сонымен тұрақты жұмыс жасай білуі; бала дарындылығын дамытуға қажетті зерттеу жұмыстарын жүзеге асыруы; балалармен қарым-қатынасын психологиялық тұрғыдан сауатты орната білуі; дарынды баланы оқытудың нәтижесін нақты бағалай білуі. Сондай-ақ балалардың шығармашылық қабілетін, қызығушылын арттыру үшін сабақта көрнекі құралдарды кеңінен пайдалану, сабақты түрлендіріп өткізу, техникалық құралдарды тиімді қолдану, ақпараттық-коммуникативтік технологияларды қолдануы тиіс [7].

Дарынды балаларды оқыту мен тәрбиелеуді ұйымдастырудағы басты міндет балалардың қабілеттері мен талаптарын жан-жақты аша түсу үшін дарындылықтың ерекшеліктерін анықтау мен айқындау болып табылады. Да-рынды балаларды анықтау – баланың дамуын талдаумен байланысты ұзақ про-цесс. Дарындылықты қандай да бір әдіспен анықтау мүмкін емес. Дарынды ба-ланы тәрбие беру мен оқыту барысында біртіндеп, сатылап анықтау қажет.

Бүгінгі күннің негізгі талабы білімді адамды әлемнің бүтіндей бейнесін қабылдай алатын, шығармашылық таныммен тікелей қатынас жасай алатын,



жаңаша ойлай алатын дарынды адамға айналдыру болып саналады. Олай бол-са, балалардың шығармашылығын, қызығушылығын дамыта отырып, дарынды, ізденімпаз, тапқыр, қабілетті, зор білімді келешек тұлға дамыту әрбір мектепке дейінгі мекеме педагогтерінің міндеті болып табылады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ1. ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2014 ж.2. Н. Назарбаев «Қазақстан-2030» бағдарламасы.3. Жексенбаева Ү.Б. Балалардың дарындылығын диагностикалау: әдістемелік

құрал / Ү.Б. Жексенбаева. – Алматы, 2005. – Б. 3-5.4. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы.5. Бала тәрбиесі. – №2. 2006. – Б. 5-10.6. 12 жылдық білім. – №11. – 2006.7. Жексенбаева Ү.Б. Оқушыларды зерттеу жұмыстарына баулу: әдістемелік құрал

/ Ү.Б. Жексенбаева. – Алматы. – 2005. – Б. 13-15.8. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика, 2004. – Б. 15-25. 9. Асылбекова Ә. Бала тәрбиелеудегі семьяның рөлі.

REFERENCES1. QR Prezidentі N. Nazarbaevtyn Qazaqstan halqyna Zholdauy, 2014 (in Kaz).2. N. Nazarbaev Qazaqstan 2030 baqdarlamasy (in Kaz).3. Zheksenbaeva Ү.B., Balalardyn daryndylyqyn diagnostikalau Adіstemelіk qural. Al-

maty, 2005 (in Kaz).4. Nazarbaev N.A., Qazaqstan 2030. El Prezidentіnіn Qazaqstan halqyna zholdauy (in

Kaz).5. Bala tarbiesі, 2, 2006 (in Kaz).6. 12 zhyldyq bіlіm.11, 2006 (in Kaz).7. Zheksenbaeva Ү.B., Oqushylardy zertteu zhumystaryna baulu. Adіstemelіk qural.

Almaty, 2005 (in Kaz).8. Qojanbaev Zh.B., Qojanbaev R.M., Pedagogika, 2004 (in Kaz).9. Asylbekova A., Bala tarbieleudegi sem’ianyn roli (in Kaz).



ЖАҢА БАСЫЛЫМДАРНОВЫЕ ИЗДАНИЯ

SECТION NEW PUBLICATIONS

НЕ ГОВОРИМ ЧТО НЕТ, А ГОВОРИМ ЧТО ВСЕГДА С НАМИВ статье освещены события по проведению Республиканской научно-практической

конференции, посвященной памяти первого ректора УКПИ, профессора Увалиева Ю.К. Ключевые слова: УКПИ (Усть-Каменогорский педагогический институт), Ува-

лиев Юмаш Каримович, конференция, резолюция.

ЖОҚ ДЕМЕЙМІЗ, ӘРҚАШАН ЖАНЫМЫЗДАМақалада ӨПИ алғашқы ректоры, профессор Уәлиев Жұмаш Кәрімұлын еске

алу құрметіне ұйымдастырылып өткізілген Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция жұмысы сипатталған.

Түйін сөздер: ӨПИ (Өскемен педагогикалық институты), Уәлиев Жұмаш Кәрімұлы, конференция, резолюция.

WE DON’T SAY, THAT HE ISN’T WITH US NOW, BUT WE SAY, THAT HE LIVED AND GAVE US THE LIGHT

The article deals the organization of the Republican scientific and practical conference, which is dedicated to the memory of Professor U.K. Uvaliyev, the first rector of UKPI (Usk-Kamenogorsk pedagogical institute)

Keywords: UKPI (Usk-Kamenogorsk pedagogical institute), U.K. Uvaliyev, confer-ence, resolution.

В Восточно-Казахстанском государственном университете имени Сарсена Аманжолова сложилась традиция проведения раз в 2 года конференции «Увалиевские чтения», как дань памяти Увалиева Юмаша Каримовича – человека, организовавшего педагогический институт на востоке страны.

10 марта 2016 года года состоялась IV республиканская научно-практическая

280


конференция «Увалиевские чтения-2016» на тему: «Актуальные проблемы естественно-гуманитарных наук в Казахстане и пути их решения», посвященная памяти первого ректора Усть-Каменогорского педагогического института (ныне ВКГУ имени С. Аманжолова), заслуженного работника высшей школы Республики Казахстан, профессора Юмаша Каримовича Увалиева. Мероприятие объединило в работах секций и пленарного заседания магистрантов, студентов, преподавателей и ученых вузов Казахстана, а также немалое количество учеников профессора Увалиева, которые вновь имели возможность встречи и обмена опытом научными достижениями. Была организована выставка трудов профессора, его учеников и научных достижений вуза. Накануне проведения конференции на заседании Ученого совета университета был заслушан отчет проректора по стратегическому развитию и научной работе, д.ф.н., профессора Ердембекова Б.А., в котором были ярко обозначены показатели высоких результатов научной деятельности университета за отчетный период. На конференции в выступлениях докладчиков не раз подчеркивались эти факты в деятельности вуза, как наследие сложившейся славной традиции ВКГУ во все времена быть на высоте, как высшего учебного заведения,не опускавшего знамя флагмана образования и науки Востока, водруженного профессором Увалиевым Ю.К. еще в те далекие 60-е годы.

Открывая работу конференции, обращаясь к участникам директор Департамента по научной работе и международным связям, к.х.н. Саденова Маржан Ануарбековна отметила, что профессором Увалиевым внесен неоценимый вклад в становление и процветание вуза на востоке страны, у истоков и во главе Усть-Каменогорского пединститута профессор Увалиев неустанно трудясь, находился почти четверть века. В годы руководства Юмашем Каримовичем педагогический институт не сходил с пьедестала десятков лучших педагогических вузов СССР.

Украсили работу конференции своими выступлениями профессор кафедры истории Казахстана, д.и.н., автор многочисленных научных трудов, член-корреспондент Академии высшей школы Республики Казахстан, Почетный работник образования, Почетный гражданин г. Усть-Каменогорска Игибаев Советкан Кабдуалиевич, осветивший этапы жизненного пути профессора Увалиева, отметив его как руководителя, преданного своему делу, народу, гражданина своей отчизны. Профессор кафедры казахского языка и литературы, автор более 300 научных трудов, лауреат многих республиканских, научных конкурсов много доброго рассказала о Юмаше Каримовиче, приехав в УКПИ юной девушкой, она сочла за огромную честь продолжить работать в лучшем вузе Казахстана, который возглавлял Юмаш Каримович.

Докладом «Жарқ етіп өткен бір бейне» соратник и современник, ветеран

ОТДЕЛ НАУКИ. 1 (69) 2016. С. 280-283 ISSN 1683-1667


труда, в недавнем прошлом председатель областного Совета аксакалов Жаксылыков Фрунзе вспоминал годы общения и сорудничества с профессором Увалиевым. «Работая в советский период на разных партийных должностях в районах и области, я не раз на жизненной тропе был удостоен чести общения с Юмашем Каримовичем, – отметил ветеран – это был скромный человек хрустальной честности, пропагандист здорового образа жизни, оратор от природы, примерный семьянин. Вниманию присутствующих предоставила свой научный доклад ученица и аспирант профессора Увалиева к.т.н. Кабдрахманова Сана Канатбековна, ведущий сотрудник ННЛКП университета, докладывал результаты своих научных исследований приглашенный гость из Астаны, старший научный сотрудник лаборатории прикладных исследований Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева Ибатаев Жаркын Абильевич, в студенческие годы получивший знания в аудиториях профессора Юмаша Каримовича. С собой ученый привез своих учеников-магистрантов в родную альма-матер.

Нелегкая судьба вести вуз в завтрашние дни досталась в последующие годы ректорам Мамбетказиеву Ережепу Альхаировичу, Абжаппарову Абдумуталипу Абжаппаровичу, Газалиеву Арыстану Мауленовичу, Мамраеву Бейбуту Баймагамбетовичу, каждый из которых достойно нес имя ректора ВКГУ. В адрес участников конференции своего ставшего когда-то родного вуза, именно от них, ныне действующих ректоров вузов РК шли поздравительые адреса с самыми теплыми словами. В поздравлениях отмечалось, что организация и проведение Увалиевских чтений обрели характер серьезной устойчивой платформы, предла-гающей вузам РК самые актуализированные форматы сотрудничества во многих областях образования и науки.

В поздравлений Тимура Увалиева, сына Юмаша Каримовича, являющегося главным менеджером дирекции технологического развития ТОО «Объединенная химическая компания «Самрук-Казына», были подчеркнуты его признание и благодарность ВКГУ за сохраняемую традицию проведения конференции. В рамках названого мероприятия была организована работа четырех секций, круглого стола на тему: «Научные исследования в области охраны окружающей среды и географических наук».

Участников пленарного заседания порадовали своими видео поздравлениями студенты ВКГУ из далеких Польши, Чехии, находящиеся по программе академической мобильности в вузах этих стран. Не менее горячими и яркими были выступления с докладами к.х.н., доцента кафедры химии государственного университета им. Шакарима Кульбану Кабдулкаримовой, завуча специализированной школы-лицея №34 для одарен-ных детей Майи Овчинниковой.

По результатам работы конференции был принят проект резолюции, и

НОВЫЕ ИЗДАНИЯ


торжественным завершением явилось проведение церемонии награждения и объявления благодарности учащимся школ города, ставшим победителями областных предметных олимпиад. Мероприятие было завершено концертной программой.

Итогом проведения «Увалиевских чтений-2016» явилось опубликование более чем 120 научных статей в сборнике материалов конференции.

Не каждый вуз Казахстана судьбою удостоен чести быть обладателем такого неординарного события, как преведение собственных традиционных конференций, олицетворяющих верность, преданность своему родному универ-ситету. Образ Юмаша Каримовича, пройденный им звездный путь заставляет нас сказать «Не говорим, что Его нет, а говорим, что Он был и всегда рядом с нами!», так пусть имя Юмаша Каримовича всегда будет путеводной звездой его детища – Восточно-Казахстанского государственного университета имени С. Аманжолова на небосклоне образования и науки.

ОТДЕЛ НАУКИ. 1 (69) 2016. С. 280-283 ISSN 1683-1667


АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТСВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

INfORMATION ABOUT THE AUTHORS

АБДУЛЛИНА Люция Ильдаровна – профессор, кандидат филологических наук ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. Е-mail: [email protected]

АҒЫЗАНБЕК Бақтияр – С. Аманжллов атындағы ШҚМУ, 6М011200-«Химия» мамандығының 2-ші оқу жылының магистранты. Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

АЛОНЦЕВА Дарья Львовна – доктор физ.-мат. наук РФ, доцент физики, профессор кафедры «Приборостроение и автоматизация технологических процессов», ВКГТУ имени Д. Серикбаева, г. Усть-Каменогорск, Республика Казахстан. E-mail: [email protected]

АПЫШЕВА Асель Ануарбековна – кандидат экономических наук, доцент, зав. кафедрой финансы и учет ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

АУБАКИРОВА Роза Аблакимовна – к.х.н., доцент, доцент ВАК кафедры химии, ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

АХМЕТЖАНОВА Фарзана Рафиковна – ф.ғ.к., ЖАҚ доценті, C. Аманжолов атындағы ШҚМУ қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының профессоры, Өскемен қ., Қазақстан. Е-mail: [email protected]

БЕЙСЕМБАЕВА Сара Кабдрахмановна – кандидат медицинских наук, доцент по специальности «Экология» КНАСОН ВКГУ имени С. Аманжолова кафедра экологии и географии, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

БЕКТАСОВА Гульсым Сафуановна – к.филос.н., доцент кафедры физики и технологий ВКГУ имени С. Аманжолова, зав.кафедрой физики и технологий, г. Усть-Каменогорск, Республика Казахстан. E-mail: [email protected]

БОЛГАУОВ Тохтар Анкиевич – к.э.н., доцент кафедры «Экономика и управление» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

ВОЛКОВ А.А. – студент Томского политехнического университета, г. Томск, Рос-сия. E-mail: [email protected]

ГАМОВА Татьяна Владимировна – магистрант 2-го года обучения кафедра экологии и географии ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

ДЕМЧЕНКО Лариса Николаевна – кандидат филологических наук, доцент кафедры русской филологии, мировых языков и перевода ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

284


ДАРИВХАН Нұргүл – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ филология, тарих және халықаралық қатынастар факультеті, 5В011700-Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының 4-курс студенті, қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы. Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]. Instagram: NurgulDarivkhan

ДАУТОВА Зухра Сатбековна – п.ғ.к., С. Аманжолов атындағы ШҚМУ техноло-гия және жаратылыстану ғылымдары факультеті химия кафедрасының доценті, Өскемен қ., Қазақстан. Е-mail: [email protected]

ДУРНИЦИНА Елена Сергеевна – магистрантка 2-го года обучения специальнос-ти 6М020500 «Филология: русская филология» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

ЕҢКЕБАЕВА Дина Қабиқызы – магистрант 2-го года обучения по специальности 6М060400-«Физика», ВКГУ имени С. Аманжолова. г. Усть-Каменогорск, Республика Казахстан. E-mail: [email protected]

ИВАНОВА Дарья – магистрант 2-го года обучения специальности «6М011300-Биология» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

ИГИБАЕВА Айнагүл Курмашевна – п.ғ.д., С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, ЖАК доценті, «Педагогикалық білім беру және менеджмент» кафедрасының профессоры. Өскемен қ, Қазақстан. Е-mail: [email protected]

ИСЛЯМОВ Аман Аскарович – ШҚТГК тарих пәнінің мұғалімі, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

КАЛИАКПЕРОВА Нурлыхан Заманбековна – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 6М060900-«География» мамандығының 2-ші оқу жылының магистранты, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

КАНАТҚЫЗЫ Назым – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 6М060900-«Геогра-фия» мамандығының 2-ші оқу жылының магистранты, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

ҚАНАШЕВА Сағыныш Сейтбекқызы – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 5В012100 «Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі және әдебиеті» мамандығының 4-курс студенті. Өскемен қ., Қазақстан. Е-mail: [email protected]

КАПЫШЕВА Гулнар Кыдырбековна – кандидат филологических наук, доцент ВАК, зав. кафедрой русской филологии, мировых языков и перевода ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

КАУКЕНОВ Асхат Бердабекович – магистрант 1-го года обучения специальнос-ти «Государственное и местное управление» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

КОККОЗЕВА Кульчария Шамильевна – кандидат педагогических наук, доцент ВАК РК, доктор Ph.D. ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail адрес: [email protected]

КУРМЕТОВА Балхан Курметовна – 2-ші оқу жылының «6М010200-Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі» мамандығының магистранты, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

ЛИАҚЫН Ләзат – 6М011200-«Химия» мамандығының 2-оқу жылының магис-транты С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, Өскемен қ., Қазақстан. Е-mail: lyazat.liakyn@

АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТ • СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ • INFORMATION ABOUT THE AUTHORS


mail.ruМАДИЯРОВ Мураткан Набенович – кандидат технических наук, заведующий

кафедрой математики, ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. Е-mail: [email protected]

МАРАТҚЫЗЫ Гүлзат – магистрант 1-го года обучения специальности 6M050900 «Финансы», факультет «Экономики и права», кафедра «Финансы и Учет» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. Е-mail: [email protected]

НАГЫМЖАНОВА Каракат Мукашовна – педагогика ғылымдарының докторы, педагогикалық білім беру және менеджмент кафедрасының профессоры, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

НЕМЕРЕНЕВА Клара Токтаркановна – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ қаржы және есеп кафедрасының аға оқытушысы, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

НУРКАНОВА Сауле Толеукановна – магистрант 2-го года обуче-ния специальности 6М020500 «Филология: русская филология», ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. Е-mail: [email protected]

НҰРМҰХАМБЕТОВА Назерке Нұрмұхамбетқызы – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, 6М050300-«Психология» мамандығының 2-ші оқу жылының магистранты. Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected].

ОЖГИХИНА Яна Владимировна – магистрантка 2-го года обучения специаль-ности 6M060600 «Химия», ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казах-стан. Email: [email protected]

ОРАЛКАНОВА Куралай Оралканкызы – магистрантка 2-го года обучения 6М010900-«Математика» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. Е-mail: [email protected]

ОРСАЕВА Раиса Ануаровна – з.ғ.к., С. Аманжолов атындағы ШҚМУ қылмыс-тық құқық және қылмыстық іс жүргізу кафедрасының қауымдастырылған профессоры. Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

ПОЛЯКОВ Борис Николаевич – доктор технических наук, профессор, член-корреспондент Академии Инженерных наук Российской Федерации, Почётный Учёный Европы, г. Екатеринбург, Российская Федерация, почтовый адрес – «1210 N. HIGH-LAND STREET Apt#310 ARLINGTON, VA22201, USA». Е-mail: [email protected]

ПРОКОПОВ Константин Павлович – к.б.н., профессор кафедры биологии ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

РАМАЗАНОВА Райхан Сакыбайкызы – магистрант 2-го года обучения специальности «6М020300-История» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. Е-mail: [email protected]

РАХИМБАЕВА Гауһар Қинаятқызы – филология ғылымдарының кандидаты, С. Аманжолов атындағы ШҚМУ қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының доценті, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

САДЕНОВА Маржан Ануарбековна – к.х.н., директор департамента по научной работе и международным связям ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Ка-захстан. E-mail: [email protected]

CЕЙПУТАНОВА Айымгүл Қамзақызы – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ



қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының доценті, ф.ғ.к., Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

СЕРИКБЕКОВА Айнур Серикбекқызы – магистрант 2-го курса по специальности «Психология» (ВКГУ), КГП на ПХВ «Центр матери и ребенка», cоциальный работник. ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

СОЦИАЛОВ Айдос Асхатұлы – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 6М030100 «Құқықтану» мамандығының 1-ші оқу жылының магистранты, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

СЫДЫКОВА Айнагуль Амантайкызы – магистрантка 2-ого года обучения спе-циальности 6М060600 «Химия» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Ка-захстан. Е-mail: [email protected]

ТАНТЫБАЕВА Батима Сматаевна – п.ғ.к., С. Аманжолов атындағы ШҚМУ химия кафедрасының доценті. Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected].

ТЕМИРБЕКОВА Лаура Нурлановна – PhD, старший преподаватель КазНПУ имени Абая, г. Алматы, Казахстан. E-mail: [email protected]

ТЛЕУБАЕВА Талжан Токтаргожаевна – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 6М011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 2-курс магистранты, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

ТОҚЫШБАЕВА Мәдина Жұмабекқызы – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ, 6М011200-«Химия» мамандығының 2-ші оқу жылының магистранты. Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected].

ТОНАШАНОВА Гульден Жанатовна – магистрант 2-го года обучения специальности 6М020500 «Филология: русская филология» ВКГУ имени С. Аманжоло-ва, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

ТӨЛЕТАЙ Қазақстан – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 5В011700 – қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының 4-курс студенті, Өскемен қ., Қазақстан. E-mail: [email protected]

ТРОЕГЛАЗОВА Анна Владимировна – доктор PhD, директор УНИЦ «Эколо-гии» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

ТУРСЫНБЕК Жулдыз Турсынбеккызы – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 6М012300 «Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану» мамандығының 2-ші оқу жылының мсагистранты. Өскемен қ, Қазақстан. Е-mail: [email protected].

ТЫНЫБАЕВА Раушан Ерболатовна – магистрантка 1-го года обучения специ-альности 6M050900 «Финансы», факультет «Экономики и права», кафедра «Финансы и Учет» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. Е-mail: [email protected]

ТЮЛЕНБАЕВА Айгерим Алемкановна – С. Аманжолов атындағы ШҚМУ «Мемлекеттік және жергілікті басқару» мамандығының 1-ші оқу жылының магистран-ты, Өскемен қ., Қазақстан. Е-mail: Shukiman06@ mail.ru

ФЕДОРЧУК Юрий Митрофанович – доктор технических наук, профессор Томского политехнического университета, г. Томск, Россия. E-mail: [email protected]

ШАИХОВА Бакыт Қалиасқаровна – п.ғ.к., С. Аманжолов атындағы ШҚМУ технология және жаратылыстану ғылымдары факультеті химия кафедрасының



меңгерушісі, Өскемен қ., Қазақстан. Е-mail: [email protected]ШАМЕТОВ Мансур – магистрант 2-го года обучения специальности 6М060100

«Математика» КазНПУ имени Абая, г. Алматы, Казахстан. E-mail: [email protected] ШАРИПБЕКОВА Назерке Кайраткызы – магистрантка 1-го года обуче-

ния специальности 6M050900 «Финансы», факультет «Экономики и права», кафедра «Финансы и Учет» ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. Е-mail: [email protected]

ШАХИБАДИНҚЫЗЫ Назерке – магистрант 2-го года обучения специальности 6М060100 «Математика» КазНПУ имени Абая, г. Алматы, Казахстан. Е-mail: [email protected]

ШАХНЕВИЧ Б.В. – студент Томского политехнического университета, г. Томск, Россия. E-mail: [email protected]

ШОЛПАНБАЕВА Каншаим Жусуповна – кандидат экономических наук, профессор кафедры финансы и учета ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. E-mail: [email protected]

ШЫНТЕМИРОВА Дина Бейбитовна – магистрантка 2-го года обучения специальности 6М020300 «Тарих», Факультет истории, филологии и международных отношений, ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан. Е-mail: [email protected]



МАЗМҰНЫСОДЕРЖАНИЕ

CONTENTS

Техника, технология және физикалық-математикалық ғылымдарТехника, технология и физико-математические науки

Engineering, technology, physical and mathematical sciences

Г.С. БЕКТАСОВА, Д.Л. АЛОНЦЕВА, Д.Қ. ЕҢКЕБАЕВАСТРУКТУРНО-ФАЗОВЫЕ ОСОБЕННОСТИ И СВОЙСТВА ПОРОШКОВЫХ ПОКРЫТИЙ НА ОСНОВЕ Co, НАНЕСЕННЫХ МЕТОДОМ ПЛАЗМЕННОЙ ДЕТОНАЦИИ НА СТАЛЬНЫЕ ПОДЛОЖКИ ....................................................................5

К.О. ОРАЛКАНОВА, М.Н. МАДИЯРОВМАТЕМАТИКАЛЫҚ МОДЕЛЬДЕУ ӘДІСІМЕН ЕСЕПТЕР ШЫҒАРУ ........ 12

B.N. POLYAKOV THE METHODOLOGY OF PARAMETRIC OPTIMIZATION OF DETAILS AND DESIGNS OF COMPLEX CONFIGURATIONS ..................................................................21

Ю.М. ФЕДОРЧУК, А.А. ВОЛКОВ, Б.В. ШАХНЕВИЧ, М.А. САДЕНОВАОПРЕДЕЛЕНИЕ НЕКОТОРЫХ ПАРАМЕТРОВ ВИБРОИЗМЕЛЬЧЕНИЯ ФТОРАНГИДРИТА...............................................................................................................29

Жаратылыстану ғылымдары және медицинаЕстественные науки и медицина

Natural sciences and medicine

Б. АҒЫЗАНБЕК, Б.С. ТАНТЫБАЕВААЙМАҚТЫҚ КОМПОНЕНТТІ ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ҚОЛДАНУ МҮМКІНДІКТЕРІ ................................................................................................................36

Т.В. ГАМОВА, С.К. БЕЙСЕМБАЕВАОСОБЕННОСТИ ВЛИЯНИЯ ПРЕДПРИЯТИЙ ГОРНОДОБЫВАЮЩЕЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ НА ФАКТОРЫ ПРИРОДНОЙ СРЕДЫ ....................................43

289


Д.И. ИВАНОВА, К.П. ПРОКОПОВМАТЕРИАЛЫ ПО ПИТАНИЮ РЕЧНОГО БОБРА (CASTOR FIBER) В ВОСТОЧНОМ КАЗАХСТАНЕ ........................................................................................52

N.Z. KALIAKPEROVA, N. KANATKYZYINFORMATIONAL ENTITY OF MUSEUM PIECES AS SPECIFIC TOURISM RESOURCES .........................................................................................................................58

Л. ЛИАҚЫН, Б.К. ШАИХОВА, З.С. ДАУТОВА«ХИМИЯ» ПӘНІН ОҚЫТУДАҒЫ ЭЛЕКТИВТІ КУРСТАРДЫҢ РӨЛІ .........................65

Я.В. ОЖГИХИНА, Р.А. АУБАКИРОВА, А.В. ТРОЕГЛАЗОВА ОБЗОР МЕТОДОВ ОПРЕДЕЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ МЫШЬЯКА ...............................72

А.А. СЫДЫКОВА, А.В. ТРОЕГЛАЗОВА ОБЗОР МЕТОДОВ АНАЛИТИЧЕСКОГО КОНТРОЛЯ СОДЕРЖАНИЯ ОЛОВА В МЕТАЛЛУРГИЧЕСКИХ ОБРАЗЦАХ .............................................................................84

Л.Н. ТЕМИРБЕКОВА, М.У. ШАМЕТОВЧИСЛЕННЫЙ АНАЛОГ МЕТОДА ГЕЛЬФАНДА-ЛЕВИТАНА НА КОНЕЧНОМ ИНТЕРВАЛЕ ...........................................................................................96

Л.Н. ТЕМИРБЕКОВА, Н. ШАХИБАДИНҚЫЗЫЧИСЛЕННЫЕ МЕТОДЫ РЕШЕНИЯ ИНТЕГРАЛЬНОГО УРАВНЕНИЯ ГЕЛЬФАНДА-ЛЕВИТАНА ................................................................................................108

Л.Н. ТЕМИРБЕКОВА, Н. ШАХИБАДИНҚЫЗЫ, М.У. ШАМЕТОВ ВЫЯВЛЕНИЯ АНОМАЛИИ ЕСТЕСТВЕННЫХ АССОЦИАЦИЙ ХИМИЧЕСКИХ ЭЛЕМЕНТОВ, ПРОЯВЛЕННЫХ В РУДНОАЛТАЙСКОМ И КАЛБИНСКОМ РЕГИОНАХ .........................................................................................................................120

М.Ж. ТОҚЫШБАЕВА, Б.С. ТАНТЫБАЕВАОҚЫТУДЫҢ МОДУЛЬДІ ТЕХНОЛОГИЯСЫ ОҚУШЫНЫҢ ХИМИЯ САБАҚТАРЫНДА ТАНЫМДЫЛЫҚ ДЕҢГЕЙІН АРТТЫРУШЫ ҚҰРАЛ РЕТІНДЕ ................................................................................................................127

Қоғамдық және гуманитарлық ғылымдарОбщественные и гуманитарные науки

Social sciences and humanities

Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, С. ҚАНАШЕВАТУЫНДЫ ТҰЛҒАЛЫ ҚАЗАҚ ЕСІМДЕРІ ......................................................................133

Т.А. БОЛГАУОВ, А.Б. КАУКЕНОВГОСУДАРСТВЕННАЯ СЛУЖБА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН: ТЕНДЕНЦИИ И ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ ..............................................................141

МАЗМҰНЫ • СОДЕРЖАНИЕ • CONTENS



Е.С. ДУРНИЦИНА, Л.Н. ДЕМЧЕНКОХУДОЖЕСТВЕННО-СТИЛЕВЫЕ ОСОБЕННОСТИ РОМАНАЧ. АЙТМАТОВА «И ДОЛЬШЕ ВЕКА ДЛИТСЯ ДЕНЬ» ...............................................149

G.K. KAPYSHEVADISTINCTION BETWEEN TWO TYPES OF LINGUISTIC UNIVERSALS ..................157

Г. МАРАТҚЫЗЫ, А.А. АПЫШЕВАРОЛЬ И ЗНАЧЕНИЕ БАНКОВ ВТОРОГО УРОВНЯ В РАЗВИТИИ РЕГИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ ...................................................................................162

К.Т. НЕМЕРЕНЕВА БАНКТЕГІ АРНАЙЫ ШОТТАРДАҒЫ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРДЫ ЕСЕПКЕ АЛУ ТӘРТІБІ ......................................................................................................168

Р.С. РАМАЗАНОВАСРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ВКО: ПРОМЫШЛЕННЫЙ КЛАСТЕР .............................................................................175

Г.Қ. РАХИМБАЕВА, Т. ТЛЕУБАЕВА АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ЖАНРЛАРЫНЫҢ ТАРИХИ СИПАТЫ(тарихи жырлар негізінде) ..................................................................................................181

А.Қ. СЕЙПУТАНОВА, Қ. ТӨЛЕТАЙ ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ АУЫСТЫРУДЫҢ КӨРКЕМДІК ҚЫЗМЕТІ ....................................................................................................194

А.А. СОЦИАЛОВ, Р.А. ОРСАЕВА КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚҚА ЖАУАПТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ .......................................................................................202

G.Zh. TONASHANOVA, S.T. NURKANOVA, L.I. ABDULLINAMODERN ASPECTS OF KAZAKH PHILOLOGY ............................................................209

Р.Е. ТЫНЫБАЕВА, Н.К. ШАРИПБЕКОВА, К.Ж. ШОЛПАНБАЕВАВЛИЯНИЕ ДЕВАЛЬВАЦИИ НА КРЕДИТОВАНИЯ В БАНКОВСКОЙ СИСТЕМЕ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ...........................................................................................216

D.B. SHYNTEMIROVA IMPORTANCE OF HISTORICAL AND CULTURAL MONUMENTS IN THE DEVELOPMENT OF ECONOMY AND TOURISM OF EAST KAZAKHSTAN REGION ..................................................................................223

А.А. ТЮЛЕНБАЕВА, Т.А. БОЛГАУОВМЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДА РЕФОРМАЛАРДЫ ЖҮРГІЗУДІҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕСІ ......................................................................................227

Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, Н. ДАРИВХАНСӘРСЕН АМАНЖОЛОВ ЖӘНЕ ТЕРМИН ТУДЫРУ АМАЛЫ .................................. 235


психологиялық-педагогикалық ғылымдарпсихолого-педагогические науки

psychological and pedagogical sciences

А.А. ИСЛЯМОВҚАЙТА ӨРЛЕУ ДӘУІРІНДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒА МӘСЕЛЕСІНІҢ ҚАРАСТЫРЫЛУЫ ................................................................................244

Қ.М. НАҒЫМЖАНОВА, Б.К. КУРМЕТОВАОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ТАҢДАУ ЖӘНЕ МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІ ............................................................252

Н.Н. НҰРМҰХАМБЕТОВА, К.Ш. КОККОЗЕВА КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ МОТИВАЦИЯСЫ ...................................................................................259

А.С. СЕРИКБЕКОВА, К.Ш. КОККОЗЕВАҚАРТ АДАМДАРҒА ҮЙДЕ ӘЛЕУМЕТТІК КӨМЕК КӨРСЕТУ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ ..................................................266

Ж.Т. ТУРСЫНБЕК, А.К. ИГИБАЕВАМЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАРЫНДЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДАҒЫ ПЕДАГОГТІҢ РӨЛІ .............................................................................274

Жаңа басылымдарНовые издания

Section new publications

НЕ ГОВОРИМ ЧТО НЕТ, А ГОВОРИМ ЧТО ВСЕГДА С НАМИ ................................280

АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТСВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХINFORMATION ABOUT THE AUTHORS ........................................................................284



Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан

мемлекеттік университетінің «Шығыстың аймақтық хабаршысы» ғылыми журналының авторларына арналған ереже

«Шығыстың аймақтық хабаршысы» ғылыми журналы С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекетік университетінде 1999 жылдан бастап шығарылады.

Журнал тоқсанына бір рет шығады және келесі тараулардан тұрады: техника, технология және физикалық-математикалық ғылымдар; жаратылыстану ғылымдары; медицина, қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар; психологиялық-педагогикалық ғылымдар.

Жариялауға ұсынылған материалдарға қойылатын талаптар:1. Берілген тақырып бойынша қазіргі заманғы білім деңгейін қамтып

көрсету, ғылыми-техникалық сауалдары білікті түрде ұсыну, ықшамды және әдеби, мазмұнға сапалы суреттерге ие болуы қажет.

2. Мақалалар бір данада ұсынылады. Мақаланың көлемі компьютермен терілген мәтінінде 10 беттен аспауы керек (шолу сипаттағы мақалалар – 15 б. дейін), жиектері: жоғары және астыңғы жақтары – 2,0 см, сол және оң жақтары – 2,0 см., Times New Roman 14 шрифтімен, аралық интервал – 1 см., ені бойынша теңестіру арқылы Word 2007 редакторында басылуы тиіс. Азат жол – 1,25 см. Суреттер саны бестен аспауы керек. ӘОЖ индексін мақаланың сол жақ үстіңгі бөлігінде көрсету қажет. Одан кейін беттің ортасына әріптермен (майлы қаріппен) авторлардың аты-жөні және тегі, келесі жолдан кіші әріптермен жұмыс жасалған ұйымның атауы, қаласы мен мемлекеті, сонымен қатар келесі жолда ортасына бас әріптермен мақала атауы жазылады. Артынша негізгі мәтіннің алдында мақаланың атауымен бірге қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде мақала тақырыбы мен өзектілігі, мақсаты туралы ақпарат көрсетілген аңдатпа көрсетілуі керек (3-4 сөйлем), сондай-ақ, 5-10 сөзден тұратын түйін сөздер ұсынылады.

3. Жеке бетте автор(лар)дың қолы қойылған мәліметтер – әр автордың аты, жөні, тегі, ғылыми дәрежесі мен лауазымы, негізгі жұмыс орны, қызметі, сондай-ақ үйінің, жұмыс орнының немесе ұялы телефондары, факсы, E-mail, пошта мекенжайы (редакциямен байланысу үшін) көрсетілген анықтама болуы тиіс.

4. Электрондық нұсқасы ұсынылады: бір файлға қоса тіркелген мақала, ав-торлар туралы мәлімет, мөр басылған рецензиялардың сканерленген нұсқасы, со-нымен қатар төлемақы туралы түбіртектің сканерленген нұсқасы – авторлардың А.Ж.Т. көрсетілген CD-дискіде немесе редакцияның электрондық поштасына [email protected] жіберіледі.

5. Әдебиет көздеріне сілтемелер мәтінде қолдану реті бойынша сандармен тік жақшаларда беріледі. Әдебиеттер тізімі МемСТ 7.1-2003 «Библиографилық жазу. Библиографиялық сипаттама. Құрастырудың жалпы ережелері мен талаптары» сәйкес әзірленеді.

Әдебиет тізімінен кейін SCOPUS және басқа да дерекқорлар үшін роман алфавитімен (References) әдебиет тізімінің толық бөлек топтамасы келтіріледі, шетелдік көздер болуына қарамастан әдебиет тізімінің орыс тілді бөлімі қайталанады. Егер де тізімде шетелдік жарияланымдарға сілтемелер болса, олар романдық алфавитте (латын әліпбиі) толығымен тізімде қайталанады.

References-те бөлу белгісі қолданылмайды («//» және «-»). Әдебиеттік көздер атаулары және шығу мәліметтері авторлардан шрифт түрімен шектеледі, көбінесе курсивпен, нүкте немесе үтірмен.

Библиографиялық сілтеменің құрылымы: авторлар (транслитерация), көздер атауы (транслитерация), шығу мәліметтері, жақша ішінде мақаланың тілін көрсету қажет.

Шығыстыңаймақтықхабаршысы

Шығаруға жауаптыС.А. Ислямова

РедакторларыС.А. Сугак

А.Ч. Рыспаева

Техникалық редакторы және

компьютерде беттеген

Ж.Р. Бейсенбаева

Басуға қол қойылады18.04.2016

Пішімі 70х100Шартты баспа табағы 23,99Есептік баспа табағы 20,27

Таралымы 500 данаТапсырыс 212

Бағасы килісімді

С. Аманжолов атындағы

ШҚМУ«Берел» баспасы

070020, Өскемен қ.,

30-шы Гвардиялық дивизия көшесі, 42

Тел. /723-2/ 54-04-80Факс /723-2/ 54-03-60

С. Аманжолов атындағы ШҚМУ «Берел» баспа

типографиясында басылды


Ресейлік аударылмалы журналдар мақалаларына сілтеме мысалы: Gromov S.P., Fedorova O.A., Ushakov E.N., Stanislavskii O.V., Lednev I.K., Alfimov M.V., Dokl.

Akad.Nauk SSSR, 1991, 317, 1134-1139 (in Russ).

Мақала авторларынан барлық материалды бір файлда тапсыру және мақаланы әзірлеу кезінде Ережелерге сай рәсімдеулерін сұраймыз.

Мақаланы рәсімдеу мысалы: – әмбебап ондық жіктеу кестесі бойынша ӘОЖ;– беттің ортасына бас әріптермен (майлы қаріппен) авторлардың аты-жөні және тегі;– беттің ортасына кіші әріптермен жұмыс жасалған ұйымның атауы және қала мен мемлекет;– ортасына бас әріптермен мақала атауы;– мақаланың атауымен бірге қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде мақала тақырыбы мен

өзектілігі, мақсаты туралы ақпарат көрсетілген аңдатпа (3-4 сөйлем), 5-10 сөзден тұратын түйін сөздер;

– мақала мәтіні;– МемСТ 7.1-2003 сәйкес рәсімделген қолданылған әдебиеттер тізімі;– бөлек бетте автор(лар) туралы мәліметтер көрсетілген анықтама болуы керек, онда автор(лар)

дың қолы қойылады;– мақалаға міндетті түрде ғылым докторының немесе кандидатының ішкі және сыртқы сын

пікірі тіркеледі, онда пікір беруші жұмыс істейтін ұйымның мөрі болуы қажет; – төлемақы туралы түбіртектің сканерленген нұсқасы.

Редакция мақалаларды әдебиеттік және стилистикалық өңдеумен айналыспайды. Талаптарға сай рәсімделмеген мақалалар жарияланымға қабылданбайды және қайтарылмайды.

Шет тілінде жазылған мақалалар тегін қабылданады.

Мекенжай және төлеуге арналған реквизиттер

070019, Өскемен қ., Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Қазақстан көшесі, 55 (әкімшілік ғимараты), ҒЗЖ ұйымдастыру бөлімі. Тел.: 8(7232) 241-401, ішкі.135, e-mail: [email protected] «Шығыстың аймақтық хабаршысы» журналына жариялауға арналған мақала деген белгімен.

Журналда мақаланы жариялау үшін ұйымдастыру жарнасының мөлшері бір мақала үшін 2500 теңге төлемақыны «Шығыстың аймақтық хабаршысы» журналына жариялауға арналған» деген міндетті белгімен банк реквизиттері бойынша шотқа аудару керек:

– теңгеде есеп айырысу шоты: «Банк Центр Кредит» ШҚО филиалы, СТН 181800014976, ЖСК KZ318560000003051443, БЖК KCJBKZKX, БСН 990240007414, БК 16: «С. Аманжолов атындағы ШҚМУ» ШЖҚ РМК.

Журналда мақаланы жариялау үшін ұйымдастыру жарнасының мөлшері бір мақала үшін 800 рубльде төлемақыны «Шығыстың аймақтық хабаршысы» журналына жариялауға арналған деген міндетті белгімен банк реквизиттері бойынша шотқа аудару керек:

– рубльде есеп айырысу шоты: «БТА банкі» ШҚО филиалы, СТН 181800014976, ЖСК KZ23319B010000335286, БЖК ABKZKZKX, БСН 990240007414, БК 16: «С. Аманжолов атындағы ШҚМУ» ШЖҚ РМК.

Журналда мақаланы жариялау үшін ұйымдастыру жарнасының мөлшері бір мақала үшін 20

долларда төлемақыны «Шығыстың аймақтық хабаршысы» журналына жариялауға арналған деген міндетті белгімен банк реквизиттері бойынша шотқа аудару керек:

– долларда есеп айырысу шоты: «Банк Центр Кредит» ШҚО филиалы, СТН 181800014976, ЖСК KZ538560000003051726, БЖК KCJBKZKX, БСН 990240007414, БК 16: «С. Аманжолов атындағы ШҚМУ» ШЖҚ РМК.


Правила для авторов научного журнала Восточно-Казахстанского государственного университета имени Сарсена Аманжолова

«Региональный вестник Востока»

Научный журнал «Региональный вестник Востока» издается Восточно-Казахстанским государственным университетом имени С. Аманжолова с 1999 года.

Журнал выходит с периодичностью один раз в квартал и содержит рубри-ки: техника, технология и физико-математические науки, естественные науки и медицина, общественные и гуманитарные науки, психолого-педагогические нау-ки.

Представленные для опубликования материалы должны соответствовать следующим требованиям:

1. Отражать современный уровень знаний по данной теме, квалифициро-ванно излагать научно-технические вопросы, обладать сжатым и хорошим лите-ратурным изложением, иметь четко выполненные иллюстрации.

2. Статьи представляются в одном экземпляре. Объем статьи не должен превышать 10 страниц текста компьютерного набора (статьи обзорного характе-ра – до 15 стр.), напечатанных в редакторе Word 2007, шрифтом Times New Ro-man 14, одинарный интервал, выравнивание по ширине, с соблюдением полей: верхнее и нижнее – 2,0 см, левое и правое – 2,0 см. Отступ абзаца – 1,25 см. Ко-личество рисунков – не более пяти. В начале статьи вверху слева следует указать индекс УДК. Далее по середине страницы прописными буквами (жирными) – инициалы и фамилии авторов, затем посередине строчными буквами – название организации(ий), в которой выполнена работа и город, ниже также посередине заглавными буквами – название статьи. Затем следует аннотация с названием статьи на казахском, русском и английском языках в начале статьи перед основ-ным текстом, содержащая информацию о тематике и проблематике статьи, цели и ее написания (3-4 предложения), а так же ключевые слова, состоящие от 5 до 10 слов.

3. Отдельно на странице сведения об авторе(ах) – справка о каждом из авторов с указанием фамилии, имени, отчества, ученой степени и звания, основ-ного места работы, должности, домашнего, служебного или мобильного теле-фонов, факса, E-mail и почтового адресов (для связи с редакцией), которая под-писывается автором(ами).

4. Прилагается электронный вариант: статьи, сведения об авторах, отска-нированные варианты рецензий с печатью, а также отсканированный вариант квитанции об оплате – одним файлом с указанием Ф.И.О. автора(ов) – на CD-диске или же отправляется на электронную почту редакции: [email protected].

5. Ссылки на литературные источники даются цифрами в прямых скобках по мере упоминания. Список литературы оформляется в соответствии с ГОСТ 7. 1-2003 «Библиографическая запись. Библиографическое описание. Общие тре-бования и правила составления».

После списка литературы приводится список литературы в романском ал-фавите (References) для SCOPUS и других БАЗ ДАННЫХ полностью отдельным блоком, повторяя список литературы к русскоязычной части, независимо от от-того, имеются или нет в нем иностранные источники. Если в списке есть ссылки на иностранные публикации, они полностью повторяются в списке, готовящемся в романском алфавите (латиница).

В References не используются разделительные знаки («//» и «-»). Название источника и выходные данные отделяются от авторов типом шрифта, чаще всего курсивом, точкой или запятой.

Структура библиографической ссылки: авторы (транслитерация), назва-ние источника (транслитерация), выходные данные, указание на язык статьи в скобках.

РегиональныйвестникВостока

Отв. за выпускС.А. Ислямова

РедакторыС.А. Сугак

А.Ч. Рыспаева

Технический редактор,

компьютерная вёрстка

Ж.Р. Бейсенбаева

Подписано в печать18.04.2016

Формат 70х100Усл.-печ. л. 23,99Уч.-изд. л. 20,27Тираж 500 экз.

Заказ 212Цена договорная

Издательство «Берел»

ВКГУ имени С. Аманжолова

070020, г. Усть-Каменогорск,ул. 30-й Гвардейской

дивизии, 42Тел. /7232/ 54-04-80Факс /7232/ 54-03-60

Отпечатанов типографии издательства «Берел» ВКГУ

имени С. Аманжолова


Пример ссылки на статью из российского переводного журнала:Gromov S.P., Fedorova O.A., Ushakov E.N., Stanislavskii O.V., Lednev I.K., Alfimov M.V., Dokl.

Akad.Nauk SSSR, 1991, 317, 1134-1139 (in Russ).

Просьба к авторам статей представлять весь материал в одном документе (одном файле) и точно следовать Правилам при оформлении начала статьи.

Пример оформления статьи:– УДК по таблицам универсальной десятичной классификации;– посередине страницы прописными буквами (жирными) – инициалы и фамилии авторов;– посередине строчными буквами – название организации(ий), в которой выполнена работа и

город и страна;– посередине заглавными буквами – название статьи;– аннотация с названием статьи на казахском, русском и английском языках в начале статьи

перед основным текстом, содержащая информацию о тематике и проблематике статьи, цели и ее на-писания, а также ключевые слова, состоящие от 5 до 10 слов;

– текст статьи;– список использованной литературы оформляется в соответствии с ГОСТ 7. 1-2003;– отдельно на странице сведения об авторе(ах), которая подписывается автором(ами);– к статье обязательно прилагается внутренняя и внешняя рецензия доктора или кандидата

наук, с печатью организации, где работает рецензент.– отсканированный вариант квитанции об оплате.

Редакция не занимается литературной и стилистической обработкой статьи. Статьи, оформлен-ные с нарушением требований, к публикации не принимаются и не возвращаются.

Статьи на иностранном языке принимаются бесплатно.

Адреса и реквизиты для оплаты

070019, г. Усть-Каменогорск, Восточно-Казахстанский государственный университет имени Сарсена Аманжолова, ул. Казахстан, 55 (административный корпус). Отдел организации НИР, НИРС и ИТ. Тел.: 8(7232) 241-401, вн.135, e-mail: [email protected] С пометкой – «Статья для публикации в журнале «Региональный вестник Востока».

Организационный взнос за публикацию статьи в журнале в размере 2500 тенге за одну статью перечислять на счет по банковским реквизитам с обязательной пометкой «За публикацию в журнале «Региональный Вестник Востока»:

– расчетный счет в тенге: ВКО филиал АО «Банк Центр Кредит» РНН 181800014976, ИИК KZ318560000003051443, БИК KCJBKZKX, БИН 990240007414, КБЕ 16: РГП на ПХВ «ВКГУ имени Сарсена Аманжолова».

Организационный взнос за публикацию статьи в журнале в размере 800 рублей за одну статью перечислять на счет по банковским реквизитам с обязательной пометкой «За публикацию в журнале «Региональный Вестник Востока»»:

– расчетный счет в рублях: ВКО филиал АО «БТА банк» РНН 181800014976, ИИК KZ23319B010000335286, БИК ABKZKZKX, БИН 990240007414, КБЕ 16: РГП на ПХВ «ВКГУ имени Сарсена Аманжолова».

Организационный взнос за публикацию статьи в журнале в размере 20 $ за одну статью пере-числять на счет по банковским реквизитам с обязательной пометкой «За публикацию в журнале «Ре-гиональный Вестник Востока»:

– расчетный счет в долларах: ВКО филиал АО «Банк Центр Кредит» РНН 181800014976, ИИК KZ538560000003051726, БИК KCJBKZKX, БИН 990240007414, КБЕ 16: РГП на ПХВ «ВКГУ имени Сарсена Аманжолова».


Regulations to the authors of S. Amanzholov East-Kazakhstan State University scientific journal

«Regional Bulletin of the East»

Scientific journal «Regional Bulletin of the East» has been published by S. Amanzholov East-Kazakhstan State University since 1999.

The journal is published once every quarter and contains headings: Engineer-ing, technology, physical and mathematical sciences; Natural sciences and medicine; social sciences and humanities; psychological and pedagogical sciences.

Materials submitted for publication must meet the following requirements:1. Reflect the current state of knowledge on the subject, express scientific and

technical issuesin a qualified way, be properly structured, have good literary exposi-tion, have clearly made illustration.

2. One copy of the article is submitted. The paper should not exceed 10 pages of text in computer typing (reviewing articles – up to 15 pages) printed in Word 2007 in Times New Roman 14, single spaced, aligned the width, with margins: top and bot-tom – 2,0 cm, left and right – 2,0 cm. Paragraph indent – 1,25 cm. Number of figures – no more than five. At the beginning of the article UDC should be indicatedon the upper left. Next in the middle of the page in capital letters (bold) – authors’ names, then in small letters in the middle – the name of the organization (s) where the work is done, and the city; next also in the middle in capital letters – the name of the article. It is followed by the abstract with the title of the article in Kazakh, Russian and English languages, at the beginning before the main text, containing information about top-ics and issues of the article, its objective (3-4 sentences), as well as the list of 5-10 keywords.

3. Separately on the page – information about the author (s) – in short about each of the authors, with the surname, first name and patronymic, scientific degree and title, job place, post, home, office or mobile phone, fax, e-mail and postal addresses (for communication with the editorial board), which is signed by the author (s).

4. Electronic version of the following is attached: article, information about the authors, a scanned version of the reference with the seal, as well as a scanned ver-sion of the payment invoice–in one file named after the author (s) – on CD-ROM or is sent to e-mail: [email protected].

5. References to literature are given in numbers, in square brackets in the order as they are mentioned in the text. References are made in accordance with GOST (State Standard) 7. 1-2003 «Bibliographic record. Bibliographic description. General requirements and rules»:

Following the list of references, references of the literature are given in the Ro-man alphabet (References) for SCOPUS and other databases in a completely separate unit, repeating the list of references to the part in the Russian language, regardless if it includes foreign sources or not. If the list includes links to foreign publications, they are repeated in the list in the Roman alphabet (Latin).

In References delimiters («//» and «-») are not used. Name of source and output data are separated from the authors by a font type, often in italics, point, or comma.

The structure of bibliographic references: authors (transliteration), the source name (transliteration), output data, and indication of the language of the article in parentheses.

The example of a reference to an article from the Russian translation journal:Gromov S.P., Fedorova O.A., Ushakov E.N., Stanislavskii O.V., Lednev I.K.,

Alfimov M.V., Dokl. Akad.Nauk SSSR, 1991, 317, 1134-1139 (in Russ).

Regional bulletin of the east

Responsible for publishing

S.A. Islyamova

EditorsS.A. Sugak

A.Ch. Ryspayeva

Technical editor DPT

Zh.R. Beisenbayeva

Signed to print 18.04.2016

Format 70x100Conventional printed

sheets 23,99Conventional publishing

sheets 20,27500 copiesOrder 212Negotiable

Publisher «Berel» S. Amanzholov

East Kazakhstan State University

070020 Ust-Kamenogorsk,

30-Gvardeiskoi divizii street, 42

Tel. /7232/ 540-480Fax /7232/540-360

Typed by «Berel»S. Amanzholov

East Kazakhstan State University Press


Authors are requested to submit articles with all the material in one document (one file) and strictly follow the Regulations when making the beginning of the article.

Example of an article:– UDC according to the tables of the Universal Decimal Classification;– in the middle of the page in capital letters (bold) – authors’ names;– in the middle of the page in small letters – the name of the organization (s) where the work is done,

the city, and the country;– in the middle of the page in capital letters – the title of the article;– abstract with the article’s title in Kazakh, Russian and English languages, at the beginning before the

main text, containing information about topics and issues of the article, its objectives;– text of the article;– a list of references made in accordance with GOST (State Standard) 7. 1-2003;– separately on the page information about the author(s), which is signed by the author(s);– the external and internal review of a PhD or Candidate of Science, with the seal of the organization,

where the reviewer is employed must be attached to the article;– a scanned version of the payment receipt.

Editors are not engaged in literary and stylistic correction of the article. Articles which do not meet the requirements are not accepted and will not be returned.

Articles in foreign languages are accepted free of charge.

Addresses and details for payment:

070019, Ust-Kamenogorsk, S. Amanzholov East-Kazakhstan State University, 55 Kazakhstan str., (administrative building). Department of Scientific Research, Students’ Research Work and Innovative Tech-nologies. Tel.: 8(7232) 241-401, interoffice telephone -135, e-mail: [email protected], with a note «Article for publication in journal «Regional bulletin of the East».

Registration fee for publication of articles in the journal, 2,500 KZT per article, should be transferred to the bank account with the mandatory note «For publication in journal «Regional bulletin of the East»:

– current account in KZT: East-Kazakhstan branch of JSC «Center Credit bank» TIN 181800014976, IIC KZ318560000003051443, BICKCJBKZKX, BIN 990240007414, KBE 16: Regional State Enterprise with the right of economic maintaining «S. Amanzholov EKSU».

Registration fee for publication of articles in the journal, 800 RR per article, should be transferred to the bank account with the mandatory note «For publication in journal «Regional bulletin of the East»:

– current account in Russian rubles: East-Kazakhstan branch of JSC «BTA Bank» TIN 181800014976, IIC KZ16319B010000333860, BIC ABKZKZKX, BIN 990 240 007 414, KBE 16: Regional State Enterprise with the right of business «S. Amanzholov EKSU».

Registration fee for publication of articles in the journal, $ 20 per article, should be transferred to the bank account with the mandatory note «For publication in journal «Regional bulletin of the East»:

– current account in USA dollars: East-Kazakhstan branch of JSC «Center Credit bank» TIN 181800014976, IIC KZ538560000003051726, BICKCJBKZKX, BIN 990240007414, KBE 16: Regional State Enterprise with the right of economic maintaining «S. Amanzholov EKSU».

Оқы — №1(69), наурыз, 2016

Documents