Filiz ulha Zabc (Yrd. Do. Dr., A.. SBF)

Yeni Savalarn Gizli Yz: zel Askeri irketler*GR Souk savan ardndan, yeni dnya dzeni olarak adlandrlan dnem, hegomonik bir g olarak beliren ABDnin byk vaadi ile balad: Demokrasiyi dnyada yaygnlatrmak. Bu byk vaad, yoksulluk, adaletsizlik ve iddet dolu bir dnyay kurmak biiminde gerekleti ve iki siyasi/askeri araca dayand: nsani mdahale ve ynetiim. nsani mdahale, 90lardan itibaren ABDnin ve dier gl lkelerin, NATO ve BM ile birlikte baka lkelere gerekletirdikleri her mdahalenin klfn oluturdu. Bu ad altnda yaplan askeri harekatlar, igaller, insani deerlere, adalete, zgrle evrensel bir katk olarak gsterildi. 90lar boyunca gelien baka bir szck daha oldu :Ynetiim. Gittike eitsizliklerin artt, ABDnin hegomonyasn yayd, uluslararas sermayenin kuytuda kalm her keye ve dokunulmam her alana szmaya alt bir dnemde, uluslararas planda hkmetlerin, uluslararas kurulularn ve sivil toplum temsilcilerin eit dzeyde katld bir mzakere ortamndan sz edilmeye baland. Dnya Bankasnn gelitirdii iyi ynetiim ise, borlu lkelerin uygulamas gereken programn ac yzn saklad; hesap verme, effaflk, katlmdan dem vurularak, bu lkelerde zenilecek bir demokrasi program uygulanyor grnts yaratld. Bir yanda insani mdahale dier yanda ynetiim ile kotarlan byk demokrasi projesi, bir anda, 11 Eyllde kiz Kulelerin ykntlar arasna kart. 11 Eyllde ABDye ynelik saldr, bir dnemin kapandnn iaretlerini veriyordu. Aslnda kapanan ne insani mdahale altnda yaplan askeri mdahaleler ne de ynetiim ad altnda baml klma teknikleriydi. Kapanan dnem, belki de artk bu tr insancl ve demokratik bir retorie gerek duymadan ya da artk bunun inandrc olup olmadn dahi dikkate almadan ABDnin ve yedeindeki lkelerin ftrsuz bir biimde hareket etme serbestini kendilerinde grebilmeleriydi. Bu yzden, insani mdahale terimi, hakl sava ile yer deitirdi. 11 Eyll sonrasnda ABDnin terrizme ve serseri devletlere at sava, zel askeri irketler (private military companies) iin de bir dnm noktas oldu. BMnin gcn yitirdii ve uluslararas hukukun geersizletii bir dnemde, hukuksal boluun bulunduu bir*

Yazdaki hata ve eksiklerin sorumluluu bende kalmak zere, M. Tanju Akata yapt eletirilerden ve katklardan dolay teekkr ederim.

1

alanda varlklarn srdren ve tamamen kr amac ile alan zel askeri irketler geni bir hareket alan buldular. Paral askerliin tarihi, savan tarihi kadar eski. zel askeri irketler ise son on yla zg bir olgu ve gelecekte uluslararas gvenlik sorunun nemli bir parasn oluturacaklar. Bu irketler, hakknda hl kesin rakamlar bulunmayan sr dolu bir endstrinin, gizli ilikilerin dmlendii siyasi ve ticari alarn iinde varlk buluyorlar. zel askeri irketler, global piyasada oluan zel bir i trn yerine getiriyorlar. Bunlar, kr amal kurulular ve savala ilgili konularda profesyonel hizmet sunuyorlar. Lojistik destek, taktik saldr operasyonlar, stratejik planlama, gizli istihbarat edinme ve analiz etme, operasyonel destek, atma blgelerinde savama ve savunma, askeri eitim ve askeri teknik yardm gibi askeri becerilerin tedarik edilmesi yerine getirdikleri hizmetler. ICIJin (International Consortium of Investigate Journalists) yaklak olarak iki yllk bir aratrma sonucu elde ettii verilere gre, dnyada 90a yakn zel askeri irket bulunuyor ve bunlar 110 lkede faaliyet gsteriyorlar. Bu irketlerin iinde yer ald yllk 100 milyar dolarlk bir endstriden sz ediliyor. zel askeri irketlerin kurulduu lkeler genellikle Amerika, ngiltere ve Gney Afrika. altklar yerlerin banda ise, Afrika, Gney Amerika ve Asya geliyor (ICIJ, 2002: 2). Sava srasnda olduu gibi sava sonrasnda da Irak, zel askeri irketler iin bir altn madeni haline gelmi durumda. The Guardiann yapm olduu bir aratrmaya gre, Irakta Pentagondan sonraki en byk gc bu zel irketler oluturuyor. Resmi koalisyon kaytlarna gre, ngilterenin askeri gc 9.900 birlik civarndayken, zel askeri glerin toplam 10.000i buluyor ya da 10 ABD askerine karlk 1 zel personel kullanlyor. Birinci Krfez Sava ile kyaslama yapldnda, ate hattnda bulunan zel askeri personelin saysnn on kat artm olduu grlyor (Traynor, 10 Aralk 2003, The Guardian). Savan zellemesi ylesine genel bir eilim ki ve Irak savanda yle bir noktaya ulam durumda ki, bundan byle zel askeri endstrinin kollarn uzatmad bir atma ya da savan mmkn olmad dahi dnlyor. Bu endstri devletlerden ald paralar sayesinde gittike iiyor. rnein, ABD, Orta Asya ve Afganistan da ierecek ekilde Iraka ynelik harcamalarn bu yl iin 87 milyar dolar olarak kararlatrmken, zel askeri endstriye bu miktar iinden aktarlan pay 30 milyar dolar olarak belirlenmi durumda. Yani, ABDnin askeri harcamalarnn te bir zel askeri irketlere aktarlyor (Traynor, 2003). Bu durum, nmzdeki dnemde iinde parann ve iddetin dolat gri bir alann gittike byyeceini gsteriyor.

2

Daha nce belirtildii gibi paral askerlik ve bu anlamda savalarda ya da atmalarda zel glerin kullanm yeni bir olgu deil. zel askeri irketler, paral asker ticaretinin, evrim geirmi, globallemi ve irketlemi modelini temsil ediyorlar (Singer, 2004). Bu irketler, global pazar iindeki gvenlik endstrisinin ykselen unsurlar ve gelecein gvenlik erevesini de byk lde etkileyecekler. 1990larda zel askeri irketlere ynelik uluslararas ilginin douu, zel askeri irketler iinde ad okca geen ve okuluslu maden ve enerji irketleriyle balar bulunan Executive Outcomesn 1992deki faaliyetleri ile birlikte gerekleti. Bu tarihten itibaren, akademisyenleri, hkmetleri ve uluslararas rgtleri iine alan geni bir evre bu yaplanmalarn ulusal ve blgesel gvenlikte yeri ve etkisi zerine kafa yormaya baladlar. Irakta 30 Mart 2004te Fellucede drt Amerikan zel gvenlik irketinin grevlisinin ldrlmesi, kamuoyunun ilgisinin daha youn bir biimde bu irketlere ynelmesine yol at. Yaplan almalar, 1990larda bu tr irketlerin hem arttn hem de dnyann hemen hemen her blgesinde altklarn gsteriyor. Birlemi Milletlerin askeri operasyonlar iin yeterli fon ve destek bulamamasn, bu irketlerin varln glendiren bir neden olarak sunuluyor. (Jackson, 2002: 31) Elbette, bu zel askeri irketlerin gc ve yayl asndan nemli bir neden. Fakat, bu irketlerin mantar gibi oalmalarn ve byk paralara hkmetlerinin asl nedeni ABD ve ngiltere gibi gl devletlerin, onlar jeo-politik karlar iin kullanmalardr. zel askeri irketlerin en fazla kurulduu ve hkmetiyle en fazla iliki gelitirdii lke ABDdir. zel askeri irketlerin, genellikle enerji ve savunma sanayindeki byk irketlerin yan kuruluu olarak ortaya ktklar ve lke ordularnn giremedii ya da girmesinin snrlandrld blgelere kolaylkla szabildikleri dnldnde, bu artc bir sonu deildir. Nitekim, Balkanlar ve Kolombiya gibi ABD ordusunun varlnn snrlandrld blgelerde, Pentagon zel askeri irketlerle szleme imzalayarak, onlar stratejik amalar dorultusunda kullanmaktadr. Uluslararas hukukta, zel askeri irketlerle ilgili herhangi bir dzenlemeye rastlanmamaktadr. Baka bir deyile tam bir hukuki boluk sz konusudur. Ayn zamanda, zel askeri irketler genellikle km devletlerde, yani yasal ve kurumsal bir erevenin ortadan kalkm olduu ya da yok denecek kadar zayf olduu lkelerde etkinlik gstermektedirler. Geleneksel devlet yapsnn km olduu; ancak, okuluslu irketlerin ya da gl devletlerin ilgisini ekecek denli enerji kaynaklar ya da madenleri zengin olan lkelerde sk sk karmza kmalar, zel askeri irketlerin yeni smrgeciliin bir paras olduu dncesini dourmaktadr. Yeni smrgecilik balamnda zel askeri irketlerin yerini ve roln incelemek, smrgeciliin tarihinde paral askerlerin kullanmn, smrgeciliin 3

geirdii deiimi ve bu deiim ile zel askeri irketlerin douu arasndaki ilikiyi aratrmay gerektirir ki, byle bir giriim, bu makalenin snrlar dna taar. Bu alma, gnmzde gittike ykselen ve ilerde ok daha fazla siyasi, hukuki ve etik adan tartlaca dnlen bu yeni fenomenin portresini izme giriimi niteliindedir. I. zel Askeri irketlerin Ortaya k zel askeri irketlerin belirii, son zamanlardaki global ve ulusal dzeydeki siyasal dnmlerle yakndan ilgili. Yirmibirinci yzyln balangc bize, devlet ve uluslararas sistemle ilgili geleneksel tanmlarn ve yaklamlarn sorgulanmas gerektiini gsteriyor. Modern siyasal dnce, i ve d gvenlii, devletin salad bir hizmet olarak ele alr. Tanm gerei, egemen devlet meru iddet kullanma tekeline sahiptir ve yurttalarnn gvenliini salayacak bir sistem oluturmakla ykmldr (Taulbee, 2002: 1). rnein, Weberin gelitirdii ve siyasal bilim yaznnda da zerinde uzlalm devlet tanm: Meru iddet kullanma tekeline sahip g olarak devlet. Dnyann drt bir yannda etkinlik gsteren ve uluslararas rgtler nezdinde de belli bir meruluk kazanm olan devlet d aktrler olarak zel askerler veya gvenlik irketlerinin bu tanm iinde nerede durduunu saptamak zor. Bu zorluk, devletin meru g kullanma tekeline sahip olmaktan uzaklat veya yok olmaya balad anlamna gelmiyor. Ama, Weberci anlamda, devleti dier sosyal ve siyasal rgtlenmelerden ayran bu lt imdi soluklamaya balyor. Global uluslararas sistem iinde, devlet d, zel, uluslararas hukuk ierisindeki yeri belli olmayan, iddete dayal g kullanan yeni bir olgu ile kar karyayz. Belli devletlere kar kullanld kadar, belli devlet karlarn korumak iin de devreye giren bir aktr. Aslnda sre, olduka karmak bir biimde iliyor. Kevin OBriens gvenliin ve iddet kullanmnn zelletirilmesinin ve onun devletin alanndan karp zel karlara verilmesinin, devleti hem glendirdiini, hem de ilevleri asndan paraladn belirtiyor. zellemi askeri endstrinin gelimesi ve glenmesiyle birlikte, daha nce devlete zg bir ilev olan gvenlik, tpk ticaret ve finans gibi alanlarda olduu gibi, devlet d aktrler tarafndan yerine getirilmeye balyor. Souk Sava sonrasnda gvenlik konusunda ve askeri teknolojiler alanndaki gelimeler ve deiimler yannda, zelletirmenin hz kazanmas ve kamu sektrnn klmesi bu sreci tetikleyen ve hzlandran nedenlerin banda geliyor. zel gvenlik irketlerinin sadece devletler tarafndan kullanlmadn gryoruz. Bireyler, irketler ve uluslararas rgtler, gittike artan bir biimde kamu kurumlarnn deil, serbest piyasann sunduu askeri hizmetleri kullanr hale geliyorlar.

4

zel askeri glerin tarihine bir gz gezdirdiimizde, devletin iddet kullanma tekelinin aslnda bir kural deil, istisna olduunu gryoruz. Antik Msrdan Viktoryan ngilteresine kadar her imparatorluk szlemeli gleri kullandlar. rnein, Pers mparatoru Darius, Byk skendere kar savarken Yunan paral askerleri kulland. III. George, kendisine kar ayaklanan Amerikan kolonistlerine kar Alman paral askerlerini kiralad. Papa, hala sveli paral askerler tarafndan korunuyor (Keegan, 1998). Jeffrey Herbstin belirttii gibi, iddetin zel tedariki, yirminci yzyldan nce uluslararas ilikilerin rutin bir ynyd (Singer, 2001/2002: 6). Hatta 400 yllk bir gemie sahip olan modern devletler bile, srekli ordularn oluturmak iin zel askeri kaynaklardan yararlandlar. Modern dnemde, devletlerin egemen olmaya balamas, zel kuvvetleri kullanmaktan onlar alkoymad. rnein, Otuz Yl Savalarndaki askeri glerin nemli bir blm anlamal, zel askerlerden oluuyordu. Tpk, Souk Sava sonras dnem gibi, 17. yzyl nemli geilerin yaand bir dnem oldu: Devletler zayflamt ve askeri hizmetler serbest piyasadan elde ediliyordu. Koloniyel gelimeyi izleyen dnemde ise, byk ngiliz ve Alman irketlerinin (Dutch ve ngiliz East Indies Companies) emri altnda, Avrupadakinden daha geni ordular ve deniz gc bulunuyordu (Hobsbawn, 2000:12-13, Singer, 2001/2002). Devlet sisteminin ve egemen devlet kavramnn yerlemesi sonucunda, zellikle yirminci yzylda, zel ordulara kar belli normlar gelitirilmeye baland. Aslnda, daha byk giriimler iinde birletirilinceye ve rgtleninceye dein, zel askeri ticaret iindeki zel aktrler, kiisel kazan iin hareket eden eski askerlerden oluuyordu. Bugn paral askerler (mercenaries) olarak adlandrlan bu grup, operasyonlara bireysel dzeyde katlmaktadr; rgtlenmeye gittiklerinde ise, bu rgtler sreklilik gstermez (1960larda Kongodaki atmalarda yer alan Terrible Ones gibi). Paral askerler, sadece bir mteri iin alrlar ve bir arpma zerine odaklanrlar; sadece bir hizmet verirler: Silah kullanmak. Ticaretleri uluslararas hukuk iinde teknik olarak yasaklanmtr. Buna ramen neredeyse devam eden her tr atma iinde yer almaktadrlar. Geici olmalar yznden, ballk ve disiplinleri yoktur; bu yzden de stratejik etkileri snrldr (Singer, 2001/2002: 6). Paral askerler, Cenevre Anlamasnn 47. maddesinde tanmland ekliyle tamamen kiisel kazanla hareket eden ve silahl atmalarda bir lkede kullanlmak zere ya da o lkenin snrlar dndaki bir blgede kullanlmak zere kiralanan kiilerdir (ICIJ, 2002: 2). Bugn savalarda ya da atmalarda etkinlik gsteren zel askeri irketler, sava endstrisindeki zel aktrlerin dnmn temsil etmektedir. Bunlarn en nemli zellii, modern bir irket formu tamalardr. Paral askerlerden farkldrlar; nk, hereyden nce bir irket olarak kurulmaktadrlar ve ok farkl trlerde askeri hizmet vermektedirler. Bir irket 5

olduklar iin, kendi endstrisinden ya da farkl endstriden firmalarla finansal balar gelitirebilmektedir. Bugn en aktif olan firmalardan ou (MPRI, Armorgroup ve Vinnell) birok byk irketin yan kuruluudur. (Singer, 2001/2002: 7). Baz askeri irketler, zengin hkmetlerle olan balar sayesinde n kazanarak hem ticari anlamda daha baarl olmakta hem de belli bir yasallk kazanmaktadrlar. Zengin hkmetleri tercih etmelerinin nedeni sadece yasallk kazanmak iin deildir. Yoksul devletlerle almann kr getirici olmadn dnmektedirler. MPRI ve Sandline gibi irketler bunlara rnek olarak gsterilebilir. MPRI, bir Amerikan irketidir ve 1990larn balarndaki etkinliklerinden dolay geni apl bir n kazanmtr. Byk lde, daha nce Amerikan ordusunda yer alan grevlilerden olumaktadr. 1993-4 yllarnda Hrvatistan hkmetiyle imzalad bir szleme gerei, Hrvatistan ordusunun eitiminde nemli bir rol yklenmitir. 1995te Hrvatistan ordusunun, Srplarn elinde olan Karayinay ele geirmesinde etkisi byk olmutur (Keegan, 1998: 2). Bir ngiliz irketi olan Sandline de hkmetle ilikisini iyi tutmaya alan irketlerden biridir. 1997de Papua Yeni Gine Babakan ile, Bougainville adasnda kan uzun dnemli bir isyan durdurmak zere anlaan Sandline, (Sheppard, 1999: 1) 1998de Sierra Leonedeki gelimelerle birlikte yeniden gndeme gelmitir. Dyncorp ve TRW gibi askeri kkenli uluslararas irketler (military-oriented multinational corporations-MNCs), askeri hizmetler yannda. kamuyla yaplan szlemelerin bitmesi ya da ekilmesi durumunda krlln devam etmesini salamada yardmc olmaktadrlar. irketleme, zel askeri firmalarn kr amal olmas anlamna gelmektedir. zel askeri irketler, sreklilii ve hiyerariyi ierir. Bu yzden de, irket finansmanna ait karmak ileri yapabilirler. zel askeri irketlerdeki personelin atmalardaki etkileri tmyle farkldr. Paral askerlerden farkl olarak, zel askeri irketler, yasal bir yapya sahiptirler; mterilerine szleme yoluyla balanrlar, global piyasa iinde birbirleriyle rekabet ederler. Birok durumda, en azndan kaytl olmay gerektiren yasalar ve yabanc szlemeler iin alnacak lisanslar yoluyla kendi devletlerine ismen bir ballklar vardr. Yine paral askerlerden farkl olarak, eitim, istihbarat, danmanlk, lojistik destek, operasyonel destek ve atma sonras zmler gibi deiik hizmetler iin almaktadrlar (Singer, 2001/2002: 8). Vinnell, Armor Holdings, Levdan, DynCorp, TSI ve MPRI gibi irketler, bu tr zel askeri irketlere rnek olarak gsterilir. Bu irketler genellikle, atmalarda yer almamakta, baka bir 6 byk ounluunu yine paral askerler oluturmaktadr. (Singer, 2001/2002: 7) Ancak, artk yaplacak iin tr, mteri ile ilikiler ve

deyile vurucu birlikler salamamakta, yukarda belirtilen hizmetleri yerine getirmektedirler. Ayn zamanda, bunlarla, belirli blgelerde silahsz arabulucularn ve teknisyenlerin gvenlii salamak, spesifik yerleimleri (petrol boru hatlar gibi) korumak amacyla yaplmaktadr (Taulbee, 2002: 4). A. zel Askeri irketlerin Tanm ngiltere hkmetinin, zel askeri irketler zerinde odaklanan Raporu (UK Government Green Paper, 2002) bunlarn uluslararas dzeyde hukuki bir dzenlemeye tabi tutulmas sorununu tartmaya amaktadr. zel askeri irketler konusunda olduka ayrntl ve kapsaml bilgilerin yer ald metin, tanm sorunu zerinde de durmaktadr. zel askeri endstri iinde birbirinden farkl ok sayda grup bulunuyor: Paral askerler, zel ordular, zel gvenlik irketleri, zel istihbarat irketleri ve zel askeri irketler. Green Papera gre paral askerler, bir kazan karl savaan ya da sava becerilerini satan kiiler. zel ordular ise genellikle gelimekte olan lkelerde rastlanan bir olgu. zellikle, Gney Amerikada uyuturucu lordlarnn ya da Afrikada Liberya rneinde olduu gibi sava lordlarnn zel ordularna rastlyoruz. Rapora gre, bu grupta yer alanlarn en dikkat ekici olanlar belli kiiler etrafnda rgtlenen El Kayde gibi dini ordular. zel gvenlik irketleri, tamamen ayr bir kategori olarak deerlendiriliyor: Tpk paral askerler gibi, bu irketler de uzun bir gemie sahip. Kiisel koruma veya belli yerleim yerlerinin, konutlarn korunmas gibi grevleri stlenecek ekilde ortaya km olan zel gvenlik irketlerinin bir ksm lojistik destek salamaya balamakta ya da arpmalarda yer almaktadrlar. BPnin Kolombiyada kulland Defence System Ltd. bunun bilinen bir rnei. zel istihbarat irketleri, zel gvenlik irketlerinin bir alt kategorisi olarak nitelenmektedir. Baz irketler, istihbarat yannda dier gvenlik ilevlerini de yerine getirmektedir (Control Risk Group gibi). stihbarat topluluunun byk bir ksm, Oxford Analytica ve Economist Intelligence Unit. gibi gvenlik ve askeri hizmete bulamam rgtlerden olumaktadr. Green Paper, zel askeri irketleri, geni bir askeri ve gvenlik alan ierisinde szlemeli olarak alan ve vurucu operasyonlara katlacak ekilde donatldklar iin zel gvenlik irketlerinden farkllaan gruplar olarak ele almaktadr. zel askeri endstri zerine alan bir uluslararas ilikiler uzman, Deborah Avant, zel askeri irketlerin, bir lkenin kiralk askerlerinden farkl bir ey olduunu; onlarn para karl hereyi yapan sava kpekleri1 ya da kendi hesabna alan kiiler olmadklarn1

szleme

Sava kpekleri tanmlamas, John Irvinin ynetmenliini yapt, paral askerleri konu alan bir filmden ( The Dogs of War) gelmektedir.

7

belirtiyor ve bu irketlerin global pazarda uzun erimli bir yere sahip olma amacn tadklarn; bu yzden de askeri hizmet gibi meru bir ilevi yerine getirdikleri konusunda inandrc olmaya altklarn ne sryor. Bu irketler imdiden bir ticari grup oluturmular bile: Uluslararas Bar Operasyonlar Birlii (International Peace Operations Association) (Aktaran, Khan, 2002). Aslnda, birok gvenlik irketinin arpmalarda yer almas, onlarla zel askeri irketler arasndaki niteliksel fark silmektedir. Fakat, ayn zamanda zel askeri irket olarak nitelenen pek ok irket de vurucu operasyonlarda yer almamaktadr. Bu gibi nedenler yznden, zel gvenlikle ilgili gruplarn tanmlarna ilikin tartmalar dallanp budaklanmaktadr. Herhalde tanmdan daha nemli bir soru, bu oluumlarn neyi temsil ettikleridir. Paral askerlerin faaliyetlerini izlemek zere grevlendirilen Birlemi Milletler Raportrnn syledikleri bu adan nemlidir: Paral askerlerin faaliyetleri, son krk yldr halklarn kendi kaderlerini belirleme haklarn kullanmalarn engellemek ve insan haklarn ihlal etmek iin devreye sokulan bir iddet biimidir (ab) (Aktaran, Jackson, 2002: 39; Taulbee, 2002: 7). Raportr, zel askeri irketleri anonim irket haline gelmi paral askerler olarak deerlendirmektedir. Bu anonim irketler ya uluslararas mdahale ad altnda yaplan operasyonlarn nemli bir paras olmakta ya da ABDnin ve dier gl devletlerin ekonomik karlarnn bulunduu blgelerde kullandklar gler olmaktadr. Gl devletlere, bu irketler birok olanak sunar: Askeri mdhalenin getirecei maliyet ve risklerden kurtulurlar. Irakta olduu gibi kendi kamuoyunun tepkisini engellemi olurlar. nsan haklar ihlalleri iin hesap vermek durumunda olmazlar. B. zel Askeri Endstriyi Douran Nedenler Souk savan sona ermesi ve bunun gvenlik piyasasnda yaratt deiimler, savan yapsndaki deiimler ve zelletirmenin hz kazanmas. Bu deiken, zel askeri irketlerin kurulmasna ynelik global dzeyde bir talep yaratt. Aslnda, yirmi birinci yzyln banda patlak veren bu endstrinin, yakn bir gelecekte daha da nem kazanacan sk sk vurgulanyor. nk, zel askeri firmalar, bir anlamda gelien global gvenlik ortamnn ayrt edici temsilcisi olarak kyor karmza. (Singer, 2001/2002: 8). Souk Savan bitiini takiben askeri glerin arz ve talebindeki ciddi kitlesel dalmalar, zel askeri endstrinin domasnn koullarn oluturdu. Etnik atmalar ve i savalardaki art, gvenlii nemli boyutlarda tehdit edici yeni bir unsur olarak ortaya kt. Bu tr atmalar, arabuluculuu gerekli kld gibi, baka tr mdahalelere de kap at. Bunlar

8

arasnda bir ok devlet d aktr saymak mmkn: Yerel sava lordlar, paramiliter gruplar, uluslararas sulular ve uyuturucu tekelleri (ICIJ, 2002: 8). Dier bir faktr, ar militarize olmaya dayanan Souk Savatan sonra, dnya leinde ordularn klmeye balamalardr. 1990larda, 6 milyondan fazla personel ordulardan ayrlmak durumunda kald. Bu, yeni doan zel askeri endstri iin yedek bir igc deposu demekti. Ordu iindeki birok st dzey birlikler (Gney Afrikada 32. Reconnaissance Battalion ve Sovyet Alfa zel gler birlii) kendi yaplarn korudular ve kendi zel irketlerini kurdular. lerini kaybedenler sadece askerler deillerdi; eski KGBnin %70inin yeni oluan endstri iinde yer ald dile getirilmektedir (Singer, 2001/2002: 10). Ayn zamanda, kitle silahlar stoku piyasaya ald: Makineli tfekler, tanklar hatta jetler, maliyetini karlayabilecek herkes tarafndan ulalabilir hale geldi. Btn bunlar, zel askeri firmalarn gereksinim duyduu igc ve tehizat iin gerekli koullar salad. Bunun yannda, devletlerin bir ok tehdite kar koyu gc asndan bir zaafiyete dtn de sylebiliriz. ok sayda devlet, sper glerden aldklar destekleri yitirince, ynetimde ciddi sorunlarla karlar oldular. zellikle gelimekte olan lkeler asndan bakldnda, baz devletlerin sadece isim olarak varlklarn koruyabildiklerini; siyasal otoriteleri ve gleri asndan etkisiz bir hale geldikleri grlebilmektedir (Singer, 2001/2002:9) Sonu olarak ortaya kan, ken devletler ve yeni bir istikrarszlk alan oldu. Bu devletlerin yetersiz olan askeri ve polis gleri gibi devlet kurumlarnn da ilev gremez bir durumda olmas, dardan glerin geleneksel olarak devlet tarafndan yerine getirilen ilevleri yklenmesi biiminde sonuland. Bunlardan biri de, zel gvenlik irketlerine duyulan ihtiyat. Bu istikrarszlk alanlarna geleneksel mdahale biimi, bir sper gcn devreye girmesi ve mdahale etmesi biiminde olurdu. Ancak, Souk Savan sona ermesi bu devletlerin gvenlik nceliklerini yeniden dzenlemeleri sonucunu dourdu. Gl devletler, en azndan Amerikaya yaplan 11 Eylldeki saldrya kadar, istikrar salamak iin bir baka lkeye dorudan mdahaleye istekli deillerdi. Bu lkelerin, bylesi mdahaleler iin kamuoyundan destek almalar eskisine gre daha zordu. te, bu dnemde, zel askeri firmalar ortaya kan boluu doldurdular (Gilligan, 1998; Singer, 2001/2002: 9). 1. Savan Yapsndaki Deiim Gnmzde, sava radikal deiimler geiriyor. Daha nce yaygn olan yksek younluklu atmalar yerine sivil uzmanlarn daha teknolojik ve dolaysyla daha incelmi askeri stratejileri ve sistemleri geiyor. Dk younluklu bir savata, kullanlan temel aralar 9

ok fazla eitlenmemitir; ancak, eskisine oranla sava aralar ok daha fazla aktr tarafndan ulalabilir bir hale gelmitir. nc Dnya lkelerinin bir ounda ortaya kan atmalarn kr amac sonucu doduu grlmektedir. Yeni sava biimlerinin nemli bir zellii de, cephede savaacak geni ordulara duyulan ihtiyacn azalmaya balamasdr. Gelimi teknolojiler sayesinde, stratejik sonular, bazen sava alannda kimse savamadan elde edilmektedir. Yksek teknojiye dayal savalarda, uzmanlara daha fazla ihtiya duyulmaktadr. Bu uzmanlar ise ou kez zel sektrden devirilmektedir. Amerikal bir askeri yetkili, yksek dzeyde teknik ve lojistik desteklerini zel firmalardan saladklarn itiraf etmektedir (Singer, 2001/2002: 10-11) Amerika dnda gelimi lkelerin de zel askeri hizmetlere yneldiklerini grmek mmkn. rnein ngiltere, 1999da Kosovada nemli bir rol oynayan, uak destek birimi, tank ulam birimi iin zel irketlerle anlamalar yapmtr. Postmodern savan baka bir zellii, enformasyon alannda hakim olabilmek iin sivil katlma daha fazla gereksinim duyulmasdr. Bu, ilerde, ordular iinde daha fazla szlemeli personele ihtiya duyulaca anlamna gelmektedir. Bunlara ek olarak, savalarn arkasndaki amalarn ve motivasyonlarn da deitiini sylemek mmkn. Bu zellikle, zayf devletlerin isyanc glerle karlatklar dk younluklu atmalarda kendini gsteriyor. Tarihin her evresinde olduu gibi, bireyler veya kk gruplar silahlara kolay bir biimde eriebilmektedir. Souk sava sonrasnda ise, Dou bloku depolarnn datlmas ve ok sayda alcya ucuz sat yaplmas zel bir durum oluturdu. En yaygn olan ve en fazla datlan, dk younluklu savalarn balca silah olan ucuz piyade silahlardr. zellikle zayf rejimlerin olduu lkelerde, bu silahlar elde eden gruplar, statkoya kar ciddi bir tehdit oluturmaktadrlar. Dolaysyla bu sre, yerel dzeydeki sava glerin hem yaygnlamasna hem de glenmesine hizmet etmektedir. ada sava alanndaki bir uzmana gre, herkes yeterli bir parayla gl bir askeri donanma sahip olabilir. Su ilemeye bir isteklilik varsa, neredeyse herkes yeterli paray bulabilir. Kolombiya, Kongo, Liberya, Tacikistan gibi atma blgelerinde, bir zamanlar sahip olunan ideolojik amalar ve motivasyonlar ortadan kalkm durumda; yerine yerel kaynaklar ele geirmek isteyen, kar ve kazan peindeki gruplarn atmalar sryor (Singer, 2001/2002: 12).

10

2. zelletirme ve zelleen Askeri G zel askeri glerin gittike imesi ve glenmesi eilimin arkasndaki bir baka neden, 80lerden itibaren yeni liberal ynetim tarznn ve ideolojisinin etkisiyle gerekleen kamu sektrnn kltlmesi projesidir (Mandel, 2000: 3; Singer, 2001/2002: 13). Tarihsel olarak bakldnda, bu projenin nemli bir paras olan zelletirme, artk yeni liberellerin bir aksiyom olarak kabul ettikleri u dnceye dayandrlyor: Kamu sektr ile karlatrldnda zel sektr daha etkin ve daha verimlidir. Bundan dolay, hantallam, ilemez duruma gelmi, yolsuzluklarla rndan km kamu sektrn bir an nce piyasaya amak, rekabetin verimlilik salayan koullarna terketmek gerekir. Bu dncenin etkisini, devletin en nemli ilevlerinden biri olan savunma ve gvenlik ilevlerinde gstermemesi beklenemezdi. Nitekim, kr amal askeri bir endstrinin ksa zamanda ortaya k ve zeminini salamlatrmas, geleneksel devlet anlayn sarsntya uratan bir deiim olarak grlebilir. Ancak, unu unutmamak gerekir: zellemi askeri endstri iinde yer alan irketler yalnz devletlere deil, zel sektre de hizmet vermektedir. Fakat, bizim iin burada kritik olan nokta, zel askeri gvenliin, gnmzdeki hakim ekonomik rasyonalite ile; devletin kltlmesi ve zelletirmenin glenmesiyle yakndan balantl olduudur. C. irketlerle lgili Baz Notlar: Tepkiler, Davalar ve Deifre Edilenler zel askeri irketlerle ilgili olarak tekrar belirtilmesi gereken nokta, bunlarn tek bir lkede faaliyet gstermediidir. Singerin (2003) vurgulad gibi, biz ulusal bir endstriden sz etmiyoruz. Sz konusu olan global bir endstri...Bu irketler 50den fazla lkede faaliyette bulunuyorlar, genellikle de dnyadaki her atma noktasnda yer alyorlar. Bata ABD ve ngiltere olmak zere gelimi kapitalist lkelerin karlar gerei asker gndermede ya da Birlemi Milletlerin mdahale etmede pek fazla istekli olmadklar blgelerde, uluslararas gvenlik irketlerinin gittike daha fazla etkin olmaya baladklar bir gerek. Bu tr irketlerin en fazla etkinlik gsterdii ve tercih edildii yerin ise Afrika olduu biliniyor. rnein, Sierra Leone. Ordu ve isyanclar arasndaki atmalardan sonra, 1996 ylnda seimle iktidara gelen sivil hkmet, Gney Afrikal askerler tarafndan oluturulan ve uluslararas gvenlik irketlerinin en nemlilerinden biri olarak bilinen Executive Outcomesa kontrol verdi. Executive Outcomes (EO), daha nceki askeri rejim tarafndan 1995 ylnda, hkmet glerini eitmek amacyla getirilmiti. Bu irket zellikle ehir merkezlerinden ve elmas karlan blgelerden isyanclar uzaklatrmay baarmt. Ayn zamanda, Sierro Leone askerlerinin niteliini ykselttii gibi RUFla baarl bir ekilde atacak bir milis g rgtledi. Ocak 1996da EO, RUFun en byk slerinden birine saldr dzenledi ve bunun 11

sonucunda isyanclar hkmetle grmeyi kabul ettiler. EOn operasyonlarnn salad greli istikrar koullar iinde seimler yaplabildi. EOa yardmlarndan dolay 35 milyon dolar dendii ve bu miktarn Sierra Leone hkmetinden ok BM tarafndan karland belirtiliyor. 21 aylk bir dnem iin denen bu parann grece dk olduu vurgulanyor. nk BM gzlemci glerinin sekiz aylk masraflar iin belirlenen bte 47 milyon dolar (Green Paper, 2001: 12). Seimlerle ibana gelen yeni ynetim de, EOn kendileri iin yaamsal olduunu belirtiyordu. Ancak isyanclarn faaliyetleri srd ve zellikle ngiltereden gelen basklar sonucu (ki ngiltere Sierra Leoneye silah sat yapmaktayd), hkmet isyanclarla anlamak zorunda kald, EOdan da lkeyi terketmesi istendi. Sivil ynetimin bakan olan Kabbah, 1997de Sankohun liderliindeki bir darbeyle ynetimden uzaklatrld ve srgne gnderildi. Bu kez Kabbah, yeniden iktidara gelebilmek iin bir baka paral asker grubu olan ngiliz Sandline ile anlat. ngiliz Diileri Bakanlnn baz yeleri de bu giriimi desteklediler. 1998 ylnda Kabbah, Sandlinein yardm ettii Nijeryal gler tarafndan yeniden iktidara getirildi ve Sankoh tutuklanarak idam cezasna arptrld; ancak bu ceza uygulanmad. Sankohun bakanlndaki gler yeniden lkede kanl bir i sava balattlar (Shawcross, 10 Mays 2000, The Guardian). EO, zel askeri irketlerin protipi ve adndan en fazla sz edilen irket. Apartheidin kdemli, emekli askerleri tarafndan kurulan irket, nn, Angola hkmeti tarafndan kiralandktan sonra kazand. syanc UNITA hareketi, EO tarafndan ylesine kt bir biimde bastrld ki Lusaka Bar Anlamasn imzalamak zorunda kald. Daha sonra EO, Sierra Leoneye geti. irketin bu lkeden ayrlmasndan sonra ise tam bir i sava, anari ve kanl bir kaos yaand. Daha sonra Angolada kurulan dzen de dald. Bunlar, zel askeri irketlerin i savalara geici zmler getirdiini gstermi oluyordu. lgin olan noktalardan biri de, bu irketlerin her iki lke rneinde de olduu gibi, uluslararas toplumun mdahale etme gerei grmedii yerlerde etkin olmalaryd (Sheppard, 1999). Sierra Leone olay, bir gerei daha aa kard: Devletlerin zel askeri irketlerle szleme yapmalar ya da paral asker kiralamalar bir baka nedene daha dayanyordu: Scak atmalarda kendi ordularn riske atmak istememek. Amerikada kurulmu zel bir gvenlik irketi olan International Charter Incorporated of Oregon (ICI), tehlikeli blgelere gitmek iin devletle szleme imzalam birok irketten yalnzca biriydi. Bu irket Haiti ve Liberyadaki atmalarda da aktifti. ICIn Sierra Leonedeki rol, Devrimci Birleik Cephenin (RUF) isyann bastrmak iin yardma gelen Nijerya ordusunu lkesine geri gtrmek, ulam ve tbbi hizmetleri salamakt. Aslnda Amerikann Sierra Leoneden elde 12

edecei bir kar yoktu. Ancak, RUFun baarl olmas durumunda, Washingtonun ittifak iinde olduu, zengin bir petrol lkesi olan ve Amerikann en fazla petrol ald beinci lke konumundaki Nijerya iin tehlike anlar almaya balayacakt (ICIJ, 2002: 1). Elmas madenleri asndan zengin bir lke olan Sierra Leone sadece rneklerden birisi. 1990l yllar boyunca byk devletlerin ekonomik karlarnn olduu lkelerde, gvenlik irketleri olarak Gney Afrika kkenli Executive Outcomes, srailli Levdan, ngiliz Sandline ve Amerikan MPRI kriz blgelerine mdahale ettiler. Bu irketleri finanse edenler ise yerel hkmetler, irketler (zellikle maden ve enerji irketleri) veya uluslararas rgtler (Dnya Bankas, Birlemi Milletler). Petrol kaynaklar asndan gl lkelerin ve irketlerin itahn kabartan Angolada Executive Outcomes, 1992 ylnda petrol irketleri ile yapt bir szleme gerei, blgede gvenliin salanmas iin faaliyette bulundu. EO, 1998 ylnda resmi olarak feshedilene kadar, 30dan fazla Afrika lkesinde etkindi. Dnya zerinde, kapsam deiiklik gsteren, nemli nemsiz 300 bine yakn askeri danmanlk ve gvenlik irketinin bulunduu syleniyor (Conesa, 2003: 23). zel askeri irketlerin genilemesine kar bir tepkinin gelitiini sylemek mmkn. Sandline, Sierra Leonedeki den hkmetin yerel destekilerine, Birlemi Milletlerin silah ambargosuna ramen, askeri destek salamada ngiliz Dileriyle birlikte hareket ettii iin ad kty km irketlerden biri. Bu rnekte aa kt gibi, nemle belirtilmesi gereken konulardan biri de, bu irketlerle sper glerin jeo-politik stratejileri arasnda kurulan yar-resmi balar. Devletler, ou zaman zel askeri irketleri kendi ordularnn doal bir uzants olarak kullanabiliyorlar ve bu gnmzde gittike belirginleen bir eilim. 1990lar boyunca bir ABD irketi olan MPRI (Military Professional Resources Incorporated) Hrvatistan ve Bosnada kullanlmtr. 1988de zamanndan nce emekli olan generalin kurduu, askeri eitim ve beceri kazandrma konusunda uzmanlaan MPRI, genellikle ABD hkmeti iin almaktadr. 1994te Hrvatistan hkmeti MPRI ile, Hrvat askeri glerinin kapasitesini arttrmak ve ve Hrvatistan NATOyla Bar Program iin Ortaklk erevesinde alacak uygun bir aday haline getirmek iin szleme imzalamtr. Bu szleme, modern bir zel askeri irket ile bir hkmet arasnda imzalanan, ilk askeri eitime ynelik szlemelerden biri olarak gsterilmektedir (Bkz. ICIJ, 2002:5). 1995in Austos aynda, MPRIn Hrvatistana geliinden bir sene gememiken, Hrvatistan ordusu, daha nce hibir ekilde baaramayaca bir eyi gerekletirdi: Srplara kar bir hcm gc oluturdu ve Srplarn elinde olan blgeleri geri ald. MPRI, bu atmalarda bir rol olduunu inkar ediyordu. MPRI, dorudan atmalara katlmam olsa bile, Hrvat ordusunun saldrsnn planlanmas ve egdmlenmesi MPRI 13

tarafndan salanmt; bu, dolayl da olsa askeri irketin mdahilliini gsteren bir kantt. Hrvat ordusunun baars, Bosna iin de bir frsat yaratt ve bar grmelerinin yolunu at. 1995te Bosnada atmay sona erdiren Dayton Bar Anlamasna ek olarak Clinton ynetimi MPRIa, Bosna Federasyonunun silahl glerine eitim vermesi iin lisans verdi. Bu kez, Hrvatistan ordusundaki ilevlerinden farkl olarak, Bosna ordusuna vurucu beceriler gelitirme konusunda eitim salamak zere szleme imzaland. (Green Paper, 2001: 13; ICIJ, 2002: 6; Jackson, 2002: 35-36). Yine Kosova ve Belgrad arasndaki dmanln sona erdirilmesinde, dier bir zel irket olan DynCorp nemli bir rol oynad. Uluslararas bar gzlemcilerinin Kosovadaki varl ve buna ABDnin yapt katk daha sonra gerekleti. DynCorp hakknda en fazla konuulan ve tartlan irketlerden birisidir. Kuzey Virjinyada kurulmu olan bu irketin hizmetleri bilgi teknolojisinden zel askeri hizmetlere kadar uzanmaktadr. Bosna dnda, Somali, Angola, Haiti, Kolombiya; Kosova ve Kuveytte varlk gstermitir. Gelirinin yzde 95ini ABD hkmeti ile yapt szlemelerle salamaktadr (http://www.wikipedia.org/wiki/DynCorp). DynCorpla Balkanlarda birok hizmeti yerine getirecek ekilde szlemeler imzalanmtr. Bu hizmetler arasnda Bosna polis gcn eitmek ve blgedeki ABD ordusuna onarm hizmetlerini salamak bulunuyordu. DynCorp alanlar hem Kosova hem de Bosno operasyonlarnda kadn ticaretine bulamlardr. Ayrca yasa d silah ticaretine adlar karmtr. Sz konusu kiilerin iine son verilmekle birlikte haklarnda bir soruturma alamamtr. Bu olay irketlerin ve alanlarnn yasal sorumluluu ve hesap verebilirlii sorusunu gndeme getirmitir. zel askeri irketler genellikle km bir devletin snrlar iinde altklar iin sorumlu tutulacaklar bir yerel hukuk bulunmamaktadr. DynCorp olaynda aa kt gibi, irket alanlar ABD yasalarna gre sorumlu tutulamaktadrlar; nk, olay ABD snrlar iinde meydana gelmemitir. Ayrca, ABD askeri yasalar da devreye girmemektedir. nk irket alanlar, ABD ordusunun bir yesi deillerdir (Singer, 2004: 6-7) DynCorp, bu olaylar nedeniyle ad ktye km irketlerden biri olduu halde, Irak polis gcnn eitilmesi iin ABD yine bu irketle szleme yapmtr. Yine ICIJin aklanan hkmet belgelerinden elde ettii bilgilere gre, 1994 ylndan itibaren ABD Savunma Blm (Defence Department) 24 ABD merkezli zel askeri kuruluun 12siyle 3.061 szleme imzalamtr. Pentagonun kaytlarna gre, bu szlemelerin maliyeti 300 milyon dolardan fazladr. Sz konusu szlemelerin 2.700 tanesi iki irketle yaplmtr: Kellogg Brown and Root ve Booz Allen Hamilton. Ancak, Pentagon ok snrl bilgi verdii iin, szlemelerin ne tr hizmetler iin yapld bilinmemektedir.

14

ABD, geleneksel olarak yabanc hkmetlere askeri eitim hizmetlerini dorudan vermektedir. Ancak bu gelenek, 1975de Vinnell Corpun2, Suudi Arabistan Uusal Muhafzlarn3 petrol blgelerini koruma amacyla eitmesi iin 77 milyon dolarlk bir szleme imzalamas ile deimitir. Bir ABD irketinin, ilk kez bir yabanc hkmetle askeri hizmetler salamak zere bamsz bir szleme yapmas, medyada ciddi bir tartmay balatmtr. O zamandan beri szleme yenilenmesine ramen, artk pek fazla dikkat ekmemektedir. 1991, 1995 ve 2000de yaplan szlemeler U.S. News ve World Development tarafndan elde edilmi, ICIJ tarafndan ise incelenmitir; bu szlemelerin toplam deeri 500 milyon dolar civarndadr. Hizmetler, kar istihbarat salama eitimi, kimyasal savunma ve dier operasyonel gvenlik alanlarndadr. Vinnell, szlemelerle ilgli bu yorumlar reddetmitir. ABD hkmeti ve birok zel askeri irket arasndaki yakn balar, zel sektr ile hkmet arasndaki ilikinin deiimini de gsterir niteliktedir. 1992de, o zaman Savunma Bakan olan Dick Cheneyin bakanln yapt Pentagon, Brown and Roota, potansiyel sava blgelerinde zel irketlerin Amerikan birliklerine nasl yardmc olabilecekleri konusunda bir rapor hazrlamas iin 3.9 milyon dolar demitir. 1992 ylnda ise, ayn irkete, raporu gncelletirmesi iin Pentagon 5 milyon dolar demitir. Brown and Root (bugn ismi Kellogg Brown and Roottur) u an Bakan Yardmcs olan Cheneyin 1995-1999 yllar arasnda CEOsu olduu Halliburton Corporationun bir yan kuruluudur ve zel askeri bir irkettir. Brown and Rootla, ayrca 1995-1997 yllar arasnda Balkanlarda lojistik destek salamak zere bir szleme yaplmtr.4 Bu szleme gerei be yl zerinden 2.2 milyon dolar denmitir (ICIJ, 2002: 2-3).2

MPRI gibi, merkezi Virjinyada olan ve Vietnam Savanda, Gney Vietnamdaki ABD slerini ina eden

Vinnell Corporation, ABDde savunma sanayindeki ikinci byk irket olan Northrop Grumman Cop.un bir yan kuruluudur. Vinnell ve dier nemli bir zel askeri irket olan Brown&Root, 1998den 2002 ylna kadar yaklak 200 milyon dolarlk 6 szlemeye ortaklaa imza atmlardr. Vinnell, Suudi Arabistan dnda, Msr, Umman ve Trkiyede almtr ( www.publicintegrity.org/wow/bio.aspx?act=pro&ddIC=64) 3 Orta Dou blgesinde, Suudi Arabistan bu endstriden en fazla yararlanan lkedir (Singer 2: 2) Bu lkede alan dier Amerikal zel gvenlik irketleri unlardr: Booz-Allen and Hamilton, Science Applications International Corp (SAIC) ve OGara Protective Services. Bu son irket dorudan Suudi kraliyet ailesinin gvenliini salamak iin Savunma Bakanl tarafndan kiralanmtr (Sheppard, 1999). 4 1992den itibaren ABDnin d operasyonlardaki lojistiini Brown and Root irketi salamaktadr.

3 4

15

Brown and Rootu bir ok blgede grmek mmkndr: Afganistandaki Bargam ss, zbkistandaki Khnabad ss ve Kbadaki Guantanamo ss bu irket tarafndan yaplmtr. 1987den itibaren Trkiyedeki Amerikan slerinin bakm ve iletmesini Vinnell Corp. ile birlikte bu irket yerine getirmektedir (Dndar, 22 ubat 2003, Milliyet). Hulliburton Energy Services, enerji ve petrol endstrisi iinde yer alan okuluslu bir irkettir. Bunun yannda dier alanlarda faaliyet gsteren birok yan kuruluu vardr. 1990larn balarnda irket, federal ticaret yasan ineyerek Irak ve Libyaya, petrol tehizat satmtr. Ayrca, Libyaya alt ntron jeneratr yollamtr. Bunlardan dolay sulu bulunmu, 2.61 milyon dolar para cezasna arptrlmtr (http://www.wikipedia.org/wiki/Halliburton). zel askeri irketlerin yerine getirdii ilevlerden biri de, ulusal ordularn snrland ya da yasakland blgelere, gl devletler adna kolaylkla szabilmeleri. Bu durumun en tipik rnei Kolombiya. Kongre, bu lkedeki Amerikan askeri birliklerinin saysn (yaklak olarak 400 asker) ve yerine getirecekleri ileri snrlamt. Bunun zerine, Kolombiya yedi farkl zel askeri irketin i savata rol oynad ve deiik ileri yaptklar bir blge haline gelmitir. Bunlarn byk bir ksm Amerikan hkmetiyle birlikte almtr ve hkmetin yapamad birok rol yklenmitir. Amerikan askerleri yalnzca, uyuturucu ticaretiyle mcadelede yer alrken, zel askeri irketler i savata Kolombiyal askeri birimlerle birlikte hareket etmilerdir. Bunun yannda okuluslu petrol irketleri yararna alan zel askeri irketler de olmutur (Singer, 2003: 7-8) 1998 ylnda British Petroleum, Colombiyada yerel paramiliter glerle birlikte hareket eden Defence Systems Ltdin yan kuruluu tarafndan yrtlen gvenlik operasyonu hakknda bir i soruturma yrtmeye zorlanmtr ve gvenlik efini iten atmak durumunda kalmtr. Uluslararas alanda zel askeri irketler konusunda en iyi uzmanlardan biri olan, 1995ten 1996ya kadarki dnemde Liberya ve Ruandada BM nsani Sorunlar Blmnn (UN Departmen of Humanitarian Affairs) danmanln yapan David Shearera gre, zel askeri glerin geliimini ve mdahilliini nlemek iin alnacak yasal nlemlerin etkili olmas olduka zor. Shearere gre, bu irketler ok abuk bir biimde kuruluyor, kaptlyor ve baka bir alana kaydrlabiliyor. rnek olarak ise, nemsiz lde de olsa odan kaydran ve ticaret yapmay brakan EO gsteriyor.Ancak daha nce EOda yer alanlar imdi Sierra Leonede benzer baka ilerde alyorlar. II. zellemi Savan Doruk Noktas: Irak

16

ABDnin kinci Dnya Savandan 1968e kadarki dnemde Vietnamdaki varln belgeleyen gizli kaytlar 1971de New York Timesda yaynlandnda, Hannah Arendt (1972: 4-5), siyasetin gizlilik, aldatma ve yalan zerine kurulu ynnn nasl aa ktndan sz ediyordu. Bugn bu, sadece siyaset felsefecilerinin, uzmanlarn fark edecei bir gerek olmaktan kt. Irak Savanda, iddet ve dehet operasyonu ad altnda yadrlan binlerce bombann, zgrlk ve demokrasi adna insanlarn bana dtne kimse kolay kolay inanmyor.5 Bu savata ve sava sonras yeniden yaplanma srecinde pay kapmak iin bekleyen itah kabarm dev irketlerin bulunduunu hemen hemen herkes biliyor. ABD liderliindeki koalisyon glerinin, en ince kurallarla bezenmi uluslararas hukuku ellerinin tersiyle iterek gerekletirdii mdahale, BM Genel Sekreteri Kofi Annann Eyll ayndaki BM toplantsnda belirttii gibi, Amerikann nleyici vuru doktrini ile birlikte uluslararas sistemi orman kanunlarnn hakim olduu bir arenaya dndrd6 (Cumhuriyet, 15 Eyll 2003, s.9). Ancak, bununla kalmad, Irakta hzl bir savan ardndan uzun ve kanl bir bar dnemine girildi. nce, geen yl Austos sonlarnda BMnin binasna yaplan saldr ve BM Irak temsilcisinin lmesi; ardndan, Necefde gerekleen ve gerekletii zaman Ortadouda son yirmi yln en kanl saldrs olarak nitelenen olayda ii lider Bkir El Hakimin ldrlmesi ve 82 kiinin yaamn yitirmesi ve yine igalcilerin Sunni geni olarak adlandrdklar blgede yer alan Fellucede 30 Martta balayan direniin ardndan Necefte iilerin ayaklanmasyla devam eden atmalar. Bu atmalarda imdiden 700 Iraklnn 70 igalci askerin ld bildiriliyor. Dier yandan, ABD ordusunun sivil Irak halkna ynelik saldrlar, evlere dzenlenen basknlar ve tutuklamalar, Irak halk iin sava ve korku dolu gnlerin bitmediini gsteriyor. Benzer bir durum ABD askerleri iin de geerli. ABDnin Irak igali sonrasnda kaybettii asker says, igal srasnda kaybettiklerinin says oktan gemi durumda. imdi5

ABD ve ngiltere Iraka dzenlenen saldrnn temel gerekesi olarak, Iraktaki kitle imha silahlarn gstermilerdi. ngilterede Dr. David Kelly olaynda aa kt gibi, ngiliz istihbarat rgtnn igalden nce, Irakn nkleer kapasitesi hakknda hazrlad rapor hkmet tarafndan abartlarak basna yanstlmt.. Silahlarla ilgili baka bir yalan da bizzat ABDnin yaptrd bir aratrma sonucu ortaya kt. Eski BM silah denetisi David Kayin bakanlndaki bir aratrma ekibinin, 4 ay boyunca Irakn pheli yerlerinde srdrdkleri aratrmalar ve Irakl bilim adamlar ile lkenin nkleer, biyolojik ve kimyasal silah program hakknda yaplan grmeler sonucunda hazrladklar raporda, Bushun Iraka girmek iin en temel neden olarak sunduu konvensiyonel olmayan silahlarn varlna rastlanmad belirtildi (Douglas ve Miller, 25 Eyll 2003, New York Times).6

Oysa BM Gvenlik Konseyinin Austos ortasnda ald bir karar ile, ABDnin Irakta oluturduu geici ynetimi tannyordu. Karar tasars ABD tarafndan hazrlanmt (Hrriyet, 15 Austos, 2003). Suriyenin ekimser kald oylama sonucu alnan karar, Irakta 13 Temmuz 2003te oluturulan ve ABDnin gdmndeki Geici Koalisyon Ynetiminin uluslararas alanda tannmasnn; baka bir deyile igalin meru grlmesinin tesciliydi.

17

ABD ordusunun tpk Vietnamda olduu gibi bir bataa sapland belirtiliyor. ABD askerleri savaa girmelerinin nedenlerini sorguluyorlar. Her an bir saldryla kar karya olduklar dncesi, onlar, Irak halkna ynelik bir iddete savuruyor. ABD, Iraktaki askeri birliklerinin saysn arttrmay hedefliyor; ancak bu istek Kongrede ve Amerikan kamuoyunda ciddi bir muhalefetle karlaacaa benziyor. Saddamn drlmesinden sonra, Irakta yeniden yaplanmann iaretlerine de rastlanmyor. Temiz su, elektrik ve telefon hala halkn ou iin eriilmez durumda. Washington oktan Irakn yeniden yaplanma maliyetini paylamak iin uluslararas yardm aray iine girmi durumda. Iraktaki st dzey bir Amerikal yetkiliye gre, yamalamalar ve sabotajlar, Iraktaki yeniden yaplanmann maliyetini iki katna kard. Irakn ynetimine Amerika tarafndan atanan Paul Bremer ise, Temmuz ay iinde yapt bir aklamada, lkeyi yeniden ina etmenin yl alacan ve maliyetinin 100 milyar dolar bulacan belirtmiti. Ancak, askeri ve yeniden yaplanma maliyetinin Amerikal vergi mkelleflerine 600 milyar dolara mal olacan belirten baka aratrmalar da mevcut (Thornton ve Gumbel, 22 Eyll 2003, Independent; Sparshott, 2 Haziran 2003, The Washington Times). Bir yandan Amerikan ynetimi maliyet hesaplar yaparken dier yandan da siyasal balantlar olan uluslararas irketler Iraktaki altn frsat deerlendirmeye alyor. Bechtel ve Halliburton gibi, Bush ynetimine yakn Amerikan firmalaryla imdiden byk yeniden yaplanma szlemeleri imzalanm durumda. Bu firmalar, kapal kaplar ardnda seiliyor; baka firmalar iin rekabet ans zaten bulunmuyor. (Thornton ve Gumbel, 2003). Irakta gvenlik ve yeniden yaplanma konusundaki baarszlk, ABDnin uluslararas yardma ve BMnin desteine duyduu ihtiyac dile getirmesi ile snrl kalmad. ABD sava srasnda zel askeri irketlerden yararlanmt. Sava sonrasnda da gvenliin salamas iin bu irketlere Irak amaya balad. zel askeri irketlerle ABD arasnda gerekleen ibirliine gemeden nce Pentagon tarafndan hazrlatlan ve 2003n Temmuz aynda basna yansyan rapordan sz etmek gerekiyor. Bu rapor, Washingtonda kurulmu bir think-thank olan Center for Strategic and International Studiesin rgtledii bir uzman grup tarafndan hazrland. Bu merkezin bakan olan John Hamre, ayn zamanda raporu hazrlayan uzman grubun da bakanln yapt. Pentogonun raporu hazrlatmaktaki amac, Iraktaki gvenliin ve yeniden yaplanma operasyonlarnn bir deerlendirmesinin yaplmas ve neriler gelitirilmesiydi. Bir yandan ABD glerine kar artan gerilla ataklar, dier yandan Bush ynetiminin sava sonras Irak iin ok yetersiz bir planlama yapm olmasndan dolay Demokratlar tarafndan eletirilmesi zerine, Raporun bir k noktas olabilecei dncesi, herhalde ABDnin askeri yetkililileri tarafndan dnlm olmal. Ancak, Raporun dnya 18

kamuoyunda birden patlayan deerlendirmeleri, ABDnin iini rahatlatmaktan ok, kendisiyle hesaplamasn hzlandracak nitelikteydi. nk, Rapor, sava sonrasnda koalisyon glerinin ve yeni ynetimin baar salama olanann ortadan kalktn ve ABD ordusu ile sivil ynetimin acil bir eylem plannn gerekletirmesinin art olduunu belirtiyordu. Rapora gre, Geici Hkmet Konseyi, halktan tamamen soyutlanm ve kaynaklar yetersiz bir durumdayd. Bu yzden de ABD grevlilerinin bir an nce Irakn yeniden yaplandrlmas srecini uluslararaslatrmas, zellikle lkede Anti-Amerikancln hzla ykseliini gz nnde bulundurarak bunu acilen yerine getirmesi gerekiyordu (Loeb, 18.07.2003, Washington Post). Artk herkes tarafndan kabul edildii gibi, Raporda da Iraktaki en nemli sorunun gvenlik olduu belirtiliyordu. Ancak, Roporda gvenlik sorununu zmek iin gelitirilen neriler ve ardndan Pentagon yetkililerinin yapt aklamalar, Irakn gelecei asndan nemli bir sreci balatt. Tpk Irak ekonomisinin zelletirilmesi, ABDnin gl uluslararas irketlerine almas gibi, gvenlik sorununun zm de zel askeri irketlere braklyordu. Raporun basna verilmesiyle birlikte Amerikadaki askeri yetkilililerin yaptklar aklamalara gre, Pentagon, hkmet binalarn, petrol borularn ve dier nemli yerleimleri korumas ien zel bir Irakl gvenlik gcnn eitilmesini planlyordu. Yeni g, Amerikal askerlerin bulunduu 2000 yerleime getirilecek; Amerikal askerler bu blgelerden ekileceklerdi. Bu srecin, 150 bin askerinin bulunmasna karn sknt iinde bulunan Amerikan ordusunun ykn azaltaca vurgulanyordu. Ayn zamanda Irak halk ile Amerikan askerleri arasndaki gerilimin bu yolla yumuatlmas hedefleniyordu. Plann bir dier amac ise, ABD tarafndan lavedilen Irak ordusunun eski askerlerine i salanmasyd. Askeri yetkililer, Irakl glerin eitim maliyetinin ABDdeki vergi mkelleflerinden salanacan; Irakl muhafzlarn maalarn ABDnin deyeceini, ayrca Iraktaki petrol gelirlerinden ayrlacak fonlarn da kullanlacann belirtmilerdi.nerilen g, Pentagonun en st dzeyinde gerekleen tartmalara gre, yeni Irak ordusundan ve Irak polisinden ayr olacakt (Jehl, 17 Temmuz 2003, New York Times). Belirlenen amalar erevesinde Irakllardan oluan yeni bir gcn eitimi iin ABDnin tannm zel gvenlik danmanlk irketi Kroll ile grmeler yapld haberleri de basnda yer ald. Kroll7 yetkilileri, Badattaki Geici Kolisyon Ynetimi yetkilileri ile beyin frtnas oturumuna katldklarn ve zel bir Irakl gvenlik gcnn kurulmasnda nasl bir rol alabileceklerini grtklerini belirttiler.7

Kroll, New Yorkta kurulmu bir irket ve 1990larda Saddam Hseyinin Irak dndaki mal varln aratrmakla grevlendirilmi. Bu aratrma Kuveyt hkmeti iin, Kuveytin 1991deki Krfez Savanda urad zarar tazmininde gerekli olan miktar saptama giriiminin bir paras olarak gerekletirilmi.

19

Yeni bir Irak ordusunun oluturulmasn ve Irak polisinin yeniden canlandrlmas srecini elbette ki Amerika ynlendirdi. Geen Haziran ay iinde oluturulan bir taslak plana gre, gelecek yl iinde yeni Irak ordusunun 40 bin askerden olumas; 12 bin askerin bir yl iinde salanmas planland (Jehl, 17 Temmuz 2003, New York Times) Bu plan dorultusunda, ABD hkmeti, Haziran aynda yeni Irak ordusunu eitmesi iin Vinnell Corporation ile 48 milyon dolarlk bir szleme imzalad. (Godoy, 18 Kasm 2003, Inter Press Service) Uzun zamandr Suudi Arabistanda varlk gsteren bu irketin binas 13 Maysta El Kayde tarafndan bombaland ve 9 alan ld. Vinnellin Suudi Arabistandaki brosunun bombalanmasndan sonra, irketin Trkiyedeki varl da gndeme geldi. Vinnellin, Brown and Root irketiyle ortaklk kurmasyla oluan Vinnell-Brown and Root (VBR), Amerikann Trkiyedeki slerinin bakm ve onarmndan sorumlu olan bir irket. U.S. Air Force Europe ve bu irket arasndaki szleme 1991 ylnda imzalanm ve hizmetleri karl 118 milyon dolar denmesi kararlatrlm. irket ABDnin ncirlik, Ankara ve zmirdeki slerinin, bakm, onarm ve korunmasnda destek hizmet salyor. Vinnellin bakan yardmcs ve genel mdr olan Thomas Fintel, Trkiyedeki bu hizmetleri 1988den beri saladklarn belirtiyor. (Vinnell, Brown & Root,www.disinfopedia.org) Ayrca, Ocak aynda ABD ordusu, KBR (Kellogg Brown and Root) irketine Trkiyede konulandrlmas planlanan Amerikan askerlerine salanacak lojistik destek hizmetleri iin 60 milyon dolar ayrd. Ancak TBMM, Amerikan askerlerinin Trkiyede konulandrlmasn kabul etmeyince KBR, 60 milyon dolardan oldu. Yani bu para harcanmad (Aolu, 2003) Irak polis gcn eitmek zere ise, Pentagonun tercih ettii irketlerin banda gelen DynCorpla onbinlerce dolarlk szleme yapld. Ayn irketle Bosna polisini eitmesi iin de szleme imzalanmt (Traynor, 10 Aralk 2003, The Guardian). Krollla yaplan grmelerin nasl bir aamaya vardn, bir karar alnp alnmadn bilmiyoruz. Zaten bu grmeler, kapal kaplar arkasnda yaplyor ve basna szan haberler gelimelerin kk bir blmn yanstyor. Iraktaki zel gvenlik glerinin kullanlmasna ilikin nemli bir dier gelime, ABD ynetiminin, Kuzey Iraktaki Kerkk-Ceyhan boru hattnn kimlii belirsiz kiiler tarafndan vurulmasndan sonra, Erinys adndaki irketin, 6 bin 500 Irakly, petrol boru hatlarn, rafinerileri, su ve elektrik sistemlerini korumak iin eitmek zere getirileceini aklamasyd. Gney Afrikal bir irket olan Erinys ile 140 Irak petrol yerleimi korunmas iin bir yllk sre iin 39.5 milyon dolarlk bir anlama Ekim ayndan itibaren balayacak. Bu irketin, 20

kendisine gre daha eski ve daha byk rakiplerini bertaraf ederek bu szlemeyi imzalad belirtiliyor. Ayrca, inaat irketi Bechtele ve Halliburtonun ubesi olan Kellogg Brown and Roota da kendi koruma hizmetlerini nerdii biliniyor. Erinysin kendi yaynlarna gre, irket, muhafzlk ve koruma hizmetleri sunuyor. Ancak, koalisyon glerinin Erinys ile ilikisi effaf deil. Koalisyonun irketle yapt szlemenin 17 Temmuz tarihli petrol gvenlii talepnamesine (solicitation) dayand bilinmesine ramen, bu talepnamenin detaylar ve Erinyse daha sonra yaplacak demeler Geici Koalisyon Glerinden elde edilememi durumda. Yunan mitolojisine gre Erinys, tanrl Hades ve Persophonenin hizmetinde olan tanrann ortak ismi ve yer alt dnyasn koruyor. imdi modern dnyada, irketin merkezi brolar Johannesburg ve Dubaide ve Mays aynda Badatta da bir bro at. Gney Afrika kaynakl bir habere gre, Erinys Irakta bulunan iki byk uluslararas irkete gvenlik salyor ve risk ynetimi hizmetleri sunuyor (Vallette ve Chatterjee, 21 Eyll 2003). Iraktaki zel gvenlik irketlerinden baka rnekleri de sralamak mmkn: Fairfax firmasnn bir yan kuruluu olan ve Badat havaalann koruyan Custer Battlas. ABD gdmndeki igal gc Geici Koalisyon Ynetimine silahl koruma salamak iin szleme imzalanan ve risk ynetimi alannda alan ngiliz irketi Global Risk (Borzou, 28 Eyll 2003). Irakta devreye giren zel gvenlik irketlerinin gvenlik muhafz ya da paral asker devirme yntemleri ise, dnyada bu alanda ne derece geni alar olutuunu aydnlatr nitelikte. Eyll ay iinde patlak veren skandallardan biri de, Fiji hkmetinin, kendi ordusunun askerlerinin paral askerler olarak Irakta hizmet yapmalarna izin vermi olmasyd. Aslnda bu Fiji ordusu iin yeni bir olay deildi. Ordunun yaklak 450 personeli, Londrada kurulmu olan zel bir irkette gvenlik muhafz olarak almak iin kiralanmlard. Bu askerlerin ounluu Lbnanda, BM arabulucular olarak almlard. Irakta alacak olan ve uzmanlklarn olas terrist hedefleri ve petrol alanlarn korumak iin kullanan 500 Fijili askerlerin ise, bir ngiliz gvenlik irketi olan Global Risk8 International tarafndan kiralandklar, daha sonra Geici Koalisyon ynetiminin emrine girecekleri belirtiliyor. Global Risk International ayn zamanda Paul Bremerin koruyuculuunu stlenmitir. (Traynor, 10 Aralk 2003; www.abc.net.au/, 11.09.2003) Badattaki gvenlik danman ve zel Glerin eski uzman Rex Wempen, Irakn bir i savatan korunmas iin, sava sonras yeni bir Irak ordusunun oluturulmasnn gerekli8

Global Risk ayrca 100 eski ngiliz askerini, 500 eski Nepalli Ghurkas istihdam ediyor. Bylece, bu irket Koalisyon iinde altnc byk birlie sahip (Singer, 2004).

21

olduunu ve Savunma Bakanlnn bu orduyu eitmek iin zel askeri glerden yararlanmay dndn belirtiyor. Amerikann dier lkeleri, Irakta gvenlii salamak iin asker gndermeye ikna etmeye alt bu srete, zel askeri irketlerin Amerikan ordusu zerindeki yk bir lde kaldrabilecei dnlyor. Aslnda zel irketlerin tercih edilmesi sadece, Amerikann maliyeti azaltmak plannn bir paras deil. Wempenin zerinde durduu gibi, zel askeri irketlerle yaplan szlemeler maliyeti azaltmayabilir hatta artrabilir. Ancak, Wempene gre, siyasal olarak, bunun maliyeti daha az olacaktr. Kongre ve Bush ynetimi, Fellucede balayan ve gittike yaylan ayaklanmaya ramen, Amerikan askerlerinin saysnn arttrlmas konusunda isteksiz. Kukusuz, bu tercih, genellikle eski askeri personelden oluan zel irketlerin Iraktaki roln gzle grlr bir biimde artryor. Fellucede drt zel gvenlik grevlesinin ldrlmesinden sonra, zel askeri irketlerin kullanlmasna kar kan bir Pentagon yetkilisi, Amerikan halknn ldrlen zel askerlere kar ilgisiz olduunu belirtiyor (Duffy, 2004) Bu deerlendirme, siyasal maliyeti dk tutma amacn aklar nitelikte. Amerikan kamuoyunun ilgisi uyanmam bile olsa, Fellucede len zel gvenlik grevlileri, basnn ve gvenlik uzmanlarnn ilgisini savan zellemesi ve zel askeri irketlerin varlna yeniden ekti. Irak savanda, zel gvenlik endstrisindeki patlamadan sz eden basnda, bu kez zel gvenlik sorununu ele alan haber ve yazlarda bir patlama oldu. Kukusuz dikkatler ldrlen grevlilerin alt irkete yneldi: Blackwater. Blackwater, merkezi Moyock, N.C.de olan bir ABD gvenlik irketi. Dier gvenlik irketlerinin kurucularnn niteliine uygun bir ekilde, bu irket de eski bir donanma mensubu tarafndan 1996 ylnda kurulmu. Bu tarihten itibaren irket 50 bin askeri ve polisi eitmi. irkette alan en parlak elemanlarn ayda 15 bin dolar kadar kazand syleniyor. Pinochetnin diktatrl dneminde eitilmi 60 eski ilili askerin bu irkette istihdam edildii belirtiliyor (Conachy, 3 Mays 2004) Blackwater, Iraktaki her kiralk asker iin mterilerinden 1.500den 2000 dolara kadar bir cret istiyor. Szlemeli gvenlik grevlileri olduka konforlu bir yaam sryorlar; genellikle Sheraton ya da Filistin otellerinde kalyorlar. Amerikan ordusundan bir grevli, bu kiilerin bir tr altkltr yarattklarndan sz ediyor. Blackwater, Irakta ne yapyordu? Felluca ehrinde ldrlen drt Blackwater personelinin orada ne arad sorusuna yant verilemedii gibi, Blackwaterin Iraktaki misyonuile ilgili de Pentagon dahil kimse ak bir ey sylemedi. Baz grevliler, bu irketin yiyecek konvoylarna eskortluk yaptndan sz ediyor. Kimileri ise, bu irketin zellikle sava blgelerinde, askeri eitime ynelik altn sylyor (Duffy, 2004). 22

Blackwater irketinin sr dolu konumu bir yana, bu olay Iraktaki zel gvenlik irketleri hakknda dudak uuklatan rakamlarn basna yansmasn salad. Irakta u an dnyann birok blgesinden 35 zel askeri irketin istihdam ettii yaklak 15 bin zel gvenlik grevlisi bulunuyor (Rubin ve Schrade, 2004; Singer, 2004). Taraflar arasnda yaplan anlamalar ve yaplacak ilerin byk bir ksm, gizli bilgiler niteliinde olduundan hala pek ou bilinmiyor. Iraktaki Batl gvenlik yetkililerinin belirttiklerine gre, Kolombiya rneinde olduu gibi, irketler atma operasyonlarna girmeyecekler. irketlerin ounluu belli yerleim yerlerini koruyacaklar. Daha nce Irakta grev yapan ve isminin bilinmesini istemeyen Amerikal askeri bir yetkilinin belirttiine gre, CIA, Iraktaki operasyonlarda yer almak zere, eski askerleri topluyor. Iraktaki Geici Koalisyon Ynetimi, zel askeri irketlerle ilgili bilgi istemini reddediyor. Buna ramen, dzinelerce zel asker -bunlarn ounluunu eski Amerikal ve ngiliz askerler oluturuyor- Irakta eitli operasyonlara katlyorlar. Koalisyon gleri, bilgi vermedikleri gibi, eitilen Irak askerlerinin kendi ynetimlerinde eitildikleri gibi bir izlenim de vermek istiyor. zel askeri irketlerden Vinnelldeki bir grevli, Koalisyon glerinin, zel askerler tarafndan gerekletirilen operasyonlar da kendi operasyonlar gibi gstermek isteyeceini belirtiyor (Borzou, 2003). Aslnda Irakta yrrlkte olan tek kanun kanunsuzluk olduu iin, kimden hangi nedenden dolay hesap sorulaca hi belli deil. Hesap sorabilen tek g, gl olan ayn zamanda hakldr dncesine uygun bir konum sergileyen Amerikan askeri gleri ve yine Amerikann gdmndeki Koalisyon gleri. Koalisyonun ve ABDli askeri yetkililerin belirttiklerine gre, szleme yaplan irketler, ordulara gre daha esnekler ve baz ileri daha abuk olarak yerine getiriyorlar. Ancak, zel gvenlik irketlerinin insan haklar ihlalleriyle dolu, kanl bir gemiinin olduu pek hatrlanmak istenmiyor.9 Irakta Ebu Garib hapishanesindeki ikence skandal, zel irket grevlilerinin insan haklar ihlallerinden sorumlu tutulamadklarn ve hesap verme durumunda olmadklarn bir kez daha gsterdi. Hapishanede sorgulamay stlenen 37 kiiden 27si ABD ordusuna mensub deil. Bu kiiler, bir ABD irketi olan, Virjinyada kurulmu CACI Internationaln alanlar. Sorgulama srasnda onlara yardm eden 22 evirmen ise merkezi Californiyada olan Titan Corp. tarafndan istihdam edilmitir. Bu grevlilerden Irakl tutuklulara ikence ve tecavzden dolay sulanmaktadr (Leigh, 17 Mays 2004, The9

rnein, Ganal bir sivil toplum rgt olan Wassa Association of Communities Affected by Mining hazrlad bir raporla, Ashanti altn madenlerini ileten Ashanti Goldun gvenlik grevlilerinin, 1994 ve 2000 yllar arasnda kk lekli madencilere ynelik ikence ve ldrme olaylarn gn na kard. Ayrca, DSL ve Armor gibi zel gvenlik irketlerinin, Nijerya ve Angolada, zengin petrol blgelerinde ok uluslu irketler iin alrken, insan haklar ihlallerinden dolay sulanmlard. (Vallette ve Chatterjee, 2003)

23

Guardian; Conachy, 3 Mays 2004). Ancak, sivil olduklar iin, ne askeri yasalara ne de Cenevre Anlamasna tabi deillerdir. Bu nedenle, yarglanmalar sz konusu olamamaktadr. Tam da bu neden yznden koalisyondaki st dzey askeri yetkililerden bazlar, Irakta zel grevlilerin kullanmnn yaygnlamasna karlar. Hem bu askerlerden Irak halkna ynelik iddet eylemlerinin doacandan ve bu eylemlerin Iraktaki tm askerlere mal olacandan endieliler hem de bu askerlerin yasal statlerinin ne olaca sorusu kafalar megul ediyor. rnein, halihazrdaki dzenlemeye gre, bir Amerikal asker silahl bir sivile ate aabiliyor. Benzer bir durumdaki bir zel askerin konumu ne olacak sorusu dile getiriliyor. Bir asker olarak deerlendirilip ayn dzenlemeye tabi mi olacak yoksa bir sivil olarak m grlecek? Herhangi bir dzenleme olsun ya da olmasn, ABDnin Irak karanlk ilikiler iinde kk salan ve byyen zel askeri irketlerin kucana atma niyeti seziliyor. Amerika kendisini en az zararla Irak girdabndan kurtarmay planlyor. SONU BM Genel Sekreteri Kofi Annan, 1998te Ruandadaki i sava srasnda, terristleri mltecilerden ayrmak iin zel bir irketi grevlendirmeyi dndn, ancak o zaman dnyann barn zellemesine hazr olmadn sylemiti. (Fidler ve Catan, 24 Temmuz 2003, Financial Times) Bugn, dnyann buna hazr bir hale geldiini; ama barn zellemesi eklinde deil, savan zellemesi eklinde bunun gerekletiini syleyebiliriz. Irak Sava, gvenlik konusunda alan bir ok uzmana gre, zelleen savan en yksek noktasn temsil ediyor. The Economist dergisi, bu sava ilk zellemi sava olarak adlandrd (Singer, 2003). Birlemi Milletlerin yllk olarak yaymlanan ve 11 Eyll saldrs ile Afganistan igalinden sonra yazlm olan, Blnm Bir Dnyada Demokrasiyi Derinletirmek balkl 2002 nsani Kalknma Raporu, demokratik ynetiim iine gvenlikle ilgili sorunlarn oturtulmas ve gvenliin gerek ulusal gerekse uluslararas siyasette hesap verebilirlik, hukuk devleti ya da uluslararas hukuka uygunluk gibi kstaslarla deerlendirilmesi gerektii zerinde durmaktayd. Demokratik bir ynetiiminin temel ncelikleri arasnda saylan gvenlik gleri zerinde demokratik bir kontroln oluturulmas alt balnda, dnya demokrasisinin gelimesinin nndeki en nemli engellerden birisinin, askeri, polisiye glerin ve istihbarat tekilatlarn gcnn genilemesi olduu belirtilerek, zellikle iki rnek zerinde durulmaktadr: Birincisi, gelimekte olan lkelerin bir ksmnda, ulusal ordular n

24

ynetimi ele geirmesinin otoriter ynetimlere yol amas ve bunun kiisel gvenlii ortadan kaldrc bir ortam hazrlamas. kincisi ise, sava sonras toplumlarda silahl glerin kontrol altnda tutulmasnn, bu toplumlarda bar srecinin oluturulmasnda ve yeniden yaplanmann salanmasnda elzem olmas (2002: 6-7). nsani kalknma iin nemi byk olan kiisel gvenliin ve kamusal dzenin salanmas iin, gvenlik glerinin demokratik bir kontrol altna alnmasnn art olduu dncesi, Raporun gvenlikle ilgili blmn batan aa kesen bir eksen olarak belirmektedir. Oysa, yaz boyunca belirtilmeye alld gibi, byle bir demokratik kontrolden tamamen uzak olan zel askeri irketler iin, bata BM olmak zere gerek uluslararas kurulular gerekse Batl hkmetler dzenleme yapmaya istekli deiller. Bu isteksizlie, devletlerin, ve devlet d kurulularn onlar olabildiince fazla kullanma isteklilii elik ediyor. Pentagon, zel askeri irketler olmadan artk savaa gitmedii gibi, teden beri grnmek istemedii yerlere onlar yolluyor. stelik, uluslararas sivil toplum rgtleri, BM ve okuluslu irketler gvenlik hizmetlerinin yannda destek hizmetleri iin de onlar kullanyor. zel askeri irketler, uluslararas hukukta herhangi bir dzenlemeye tabi deiller. Ancak, bu, en azndan onlara bavuranlar bakmndan meru olmad anlamna gelir mi? zel askeri irketlerin ya da genel olarak zel askeri endstrinin ykselen bir g olmasnn, devletle ilgili deiim sreci asndan ne gibi bir anlam tad bir baka tartma konusu. Baz yorumcular, zel askeri irketlerin geliimini ulusal devletlerin knn bir gstergesi olarak ele alabiliyor. Fakat, bu zerinde incelikle durulmas gereken bir konu. nk, zel askeri irketlerin gl devletler, zellikle Amerikan hkmeti tarafndan ulusal karlar dorultusunda kullanldn bize gsteren ok ak kantlar var. Iraktaki zel askeri irketlerin varl ve kullanm buna kesin bir rnek oluturuyor. Bu adan, smrgeciliin yeni bir yz olarak askeri irketleri deerlendirecek almalar daha elzem ve nemli grnyor.

KAYNAKLAR ARENDT, Hannah (1972) Lying in Politics, The Crisis of the Republic, New York: Harvest.

25

AIOLU, Mustafa (3 Temmuz 2003) (www.ntvmsnbc.com/news/222970.asp#BODY) BORZOU, Daragahi (28 Eyll 2003) In Iraq, Private Contractors Lighten Load on U.S. Troops, (www.post-gazette.com/pg/03271/226368.stm). CONACHY, James (3 Mays 2004) Private Military Companies in Iraq: Profiting from Colonialism, (www.wsws.org/articles/2004/may2004/pmcs-m03.shtml). CONESA, Pierre (15 Nisan-15 Mays 2003) Devlet D Gruplar Nezdinde

zelletirilmi Sava, Le Monde Diplomatique, Trkiye, s.21-25. DUFFY, Michael (12 Nisan 2004) When Private Armies Take to the Front Lines TIME, Vol.163., No.15. DNDAR, Can (22 ubat 2003) Tiranlarm, Susanlarm ve Ben, Milliyet. FIDLER, Stephen ve CATAN, Thomas (24 Temmuz 2003) With Armed Forces Stretched, Governments Face Hard Lobbying, Financial Times. GILLIGAN, Andrew (22 Kasm 1998) Inside Lt. Col. Spicers New Model Army Sunday Telgraph. GODOY, Julio (18 Kasm 2003) Dogs of War Take Suits Inter Press Service. HOBSBAWN, Eric (2000) War and Peace, The New Century, Londra: Abacus, s.7-31. JACKSON, Paul (2002) War is Much Too Serious a Thing to be Left to Military Men: Private Military Companies, Combat and Regulation, Civil War, Vol.5, No.4, ss.3055. JEHL, Douglas ve MILLER, Judith (25 Eyll 2003) Draft Report Said to No Succsess in Iraq Arms Hunt, New York Times. JEHL, Douglas (17 Temmuz 2003) U.S. Considers Private Iraqi Force to Guard Sites, New York Times. KHAN, Mafruza (30 Aralk 2002) Business on the Battlefield: The Role of Private Military Companies, (www.corp-research.org/dec02.htm).

26

KEEGAN, John (13 Mays 1998) Private Armies Are a Far Cry from the Sixties Dogs of War, Electronic Telegraph, (www.telegraph.co.uk). LEIGH, David (17 Mays 2004) Who Commands the Private Soldiers The Guardian. LOEB, Vernon (18.07.2003) Postwar Window Closing in Iraq, Study Says, Washington Post. MANDEL, Robert (14-18 Mart 2000), The Privatization of Security, International Students Association, 41th Annual Convention, Los Angeles, CA (www.ciaonet.org/isa/mar01). RUBN, Alissa J. ve SCHRADE, Esther ( 4 Mart 2004) Security Forces Face a Dangerous Time in Iraq, Los Angeles Time. SHAWCROSS, William (10 Mays 2000) Send in the Mercenaries if Our Troops Wont Fight, The Guardian. SHEPPARD, Simon (1999) Soldiers for Hire (Private Military Corporations), Contemporary Review (www.findarticles.com). SINGER, Peter W. (2001/2002) Corporate Warriors: The Rise and Ramifications of the Privatized Military Industry, International Security, Vol.26, No.3. SINGER, Peter W. (5 Nisan 2004) The Dogs of War Go Corporate (www.brookings.edu/views/op-ed/fellows/singer20040319.htm). SINGER, Peter W. (9 Temmuz 2003) Private Military Firms in Todays Wars (Terry Gross ile Yaplan Grme), Fresh Air. (www.globalresearch.ca. 24 Temmuz 2003). SPARSHOTT, Jeffrey (2 Haziran 2003) Iraq Reconstruction Costs Said to have Doubled, The Washington Times. TAULBEE, James Larry (2002) The Privatization of Security: Modern Conflict, Globalization and Weak States, Civil Wars, Vol. 5, No.2, s.1-24. The International Consortium of Investigation Journalists (2002) Privatizing Combat, The New Order The Center for Public Integrity, ( www.publicintegrity.org/wow/bio.aspx?act=pro&ddIC=64) THORNTON, Philip ve GUMBEL, Andrew (22 Eyll 2003) America Puts Iraq Up For Sale, The Independent. TRAYNOR, Ian (10 Aralk 2003) The Privatization of War, The Guardian. UK Government Green Paper (2002): Private Military Companies: Options For Regulation 2000-2001 (www.fco.gov.uk/Files/kfile/mercenaries,0.pdf) UNDP (2002) Human Development Report 2002: Deepening Democracy in a Fragmented World,Oxford: Oxford University Press. VALLETTE, Jim ve CHATTERJEE, Prapat (21 Eyll 2003Guarding the Oil Underworld in Iraq CorpWatch, http://www.corpwatch.org/issues/PID.jsp?articleiol=8328. 27

www.abc.net.au/asiapacific/lacation/pacigic/GAPLocPacificStories-943905.htm. Fiji: Mercenary claim over soldiers hired as security gards for Iraq, 11.09.2003. Wikipedia (2003) DynCorp, (http://www.wikipedia.org/wiki/DynCorp). Wikipedia (2003) Halliburton, (http://www.wikipedia.org/wiki/Halliburton). Wikipedia (2004) Vinnell, Brown & Root, title=VBR, June 30, 1999) http://www.disinfopedia.org/wiki.phtml?

28