ermenİ soykiriminin İÇ yÜzÜ

8/8/2019 ERMEN SOYKIRIMININ YZ

1/30

ERMEN SOYKRMNIN YZ

Emin lKALIYEV*

"... Nasl haha uyuturucu bamlln ham maddesi ise tarihde kktenci tavrlarn, etnik milliyetiliin ve ideolojilerin hammaddesi ... Eer amaca uygun bir gemi yoksa, bu her zaman iinyeniden icat edilebilir. Mazi merulatnlr ve vnecek fazla bir

eyi olmayan imdiki zamana erefli bir arka plan sunar ... "

Marksist bir tarih felsefecisi olan Eric Hobsbawm'n szleribunlar.

1930'lara kadar Pakistan diye bir szck yoktu. Ama profes-ynel tarihiler, slamabad ynetimine "daha hametli bir gemi"

sunabilmek iin Pakistan'n "Be Bin Yllk Tarihi" diye kitap yaza-bildiler. Keza M..4. yzylda bir Yunan devletinin olmad, hattaYunanistan corafyasn kaplayan ortak bir siyasi yap da bulunma-d, dolaysyla Makedonya mparatorluu'nun Yunan karakterin-den ve zerinde Yunan hakimiyetinden sz edilemeyecei Atina'dataraftar bulmad ve Yunan siyasetilerin Makedonya devletinden is-mini kullanma hakkn dahi esirgemelerine niversite destek verdi(Tarihselolarak Yunanllarn Makedonyallar tpk bizim Moolla-ra bakmz gibi barbarlar olarak grd ak ... Atina'nn tavrAnadolu'yu igal eden Moollar' gzard edip Avrupa'ya yryenAtilla'y sahiplenmenin bizim ruhumuzu okamasna benzer bir du-rum).

srail'in soyknm gerei zerine yaplan bilimsel almalarafazla iltifat etmedii, Hilberg'in nl almas bata olmak zerepek ounun braniceye tercme bile etmedii, Japonya'nn kinci

Dnya Sava'nda Manurya'daki harekatn okullarda "katliamdan

* Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.


2/30

218 EMN IKALIYEV

arndnlm" versiyonuyla okuttuunu hatrlayalm. Batdaki Mark-

sistler Spartaks'n ismiyle zdeleen Roma kle isyanlarn snf

savann tarihi diye sundular. Trkiye'de de Celali isyanlarn,

eyh Bedreddin'i ayn kalba dktler. Okullarda "I. Dnya Sava

sonrasnda Trkiye'nin mttefikleri yenildii iin Trkler de yenik

sayld" diye okutulmuyor mu?

Kitap bombardmanna urayan Krtler'e gidip de Med mpa-

ratorluu'yla ne alakalannn bulunduunu sorarsak; ya da Berlin'e

snm gmen Rus bilim adamlanna sipari edilen aratrma so-nucu Krtler'in Totonik kavim ilan edilmesinin ardndan Alman-ya'nn blgeye akmasn manidar bulup bulmadklarn ...

Ernest Renan da bouna "Tarihi arptmak ulus olmann ilk ar-

tdr" dememi] ...

Ermeni Meselesine gelince; Ermeni propagandas gerekleri

"Andronyan Belgeleri" trnden hayal mahsul belgelerle gizleme-ye almakta, Ermeniler'in katliama maruz kaldklar iddias ile zi-

hinlerde istifham bulutlar oluturmaktadr. Gerekte btn abalarErmeni etelerince hunharca icra edilen "Trklerin uradklar kat-

liam" unutturmak iindir. Bugn Dou ve Gneydou Anadolu'daErmenilerce katledilen Mslmanlara ait toplu mezarlar dnya ka-muoyunun gzleri nne serilmektedir. Daha bilinmeyen niceleri

de bulunmay, soyknm mzelerinde sergilenmeyi beklemektedir.

Karanlk gnler ne kadar unuttumlmak istense yine de zihinler-den silinmemektedir. Asl sulu Ermeni toplumunu kkrtan ve al-datan emperyalist devletlerdir. Gnmzde savalarn cephede de-il, cephe gerisinde yrtld bir gerektir. Ruslar'n Dou Ana-dolu'da atklar cephe de byle bir cephe idi2

Rusya mparatorluu' nun 1877-1878 Rus-Trk savanda Os-manllarn tam bir yenilgiye uratlm bulunmasyla kantlanan g-

c Ermeni ayrlmacln besleyen bir etkendi. Ruslarn eninde so-nunda Trkleri yenip tm douyu (Anadolu'nun dousunu) zapt-

1. Hrriyet gazetesi, 24 Eyll 2000.

2. ilter, Erdal, Ermeni ve Rus Mezalimi, s.7.


3/30

ERMEN SOYKRMNIN YZ 219

edecei bekleniyordu. Douda bir Hristiyan ynetiminin kurulma-

sndan sonra bamsz bir Ermenistan'n kurulmas sorununun -zmleneceine inanlyordu.

Ermeniler arasnda, zellikle de gen kuak, kentliler ve Erme-ni papazlar arasnda ulusu duygular belirgin biimde gelimeyebalamt. Bu duygular ou kez alacak kadar ak biimde ifadeediliyordu.

stanbul Ermeni Patrii'nin kendisi, apak, "Ermenistan"nOsmanl mparatorluu' ndan ayrlmasn desteklemekteyd3

Birinci Dnya Sava balangcnda Rus hkmeti Ermeniler'isavatan sonra birleik ve bamsz bir Ermeni Devleti kurulacavaadiyle cesaretlendirmiti4 1915 ubat'nda Tiflis'te dzenlenenve btn Ermeniler'i kapsayan Ulusal Ermeni Kongresi'nde ak-landna gre, Tanak rgt, Trkiye'deki Ermeniler'i silahlan-drmak ve uygun bir zamanda onlar ayaklandrmak amacyla Rus

Hkmetinden 200.000 Ruble yardm almtr5 Byle bir durumdaRuslar, Osmanl Devleti ile bir savaa tututuklar takdirde Ermeni-ler'in desteini alacaklarndan emindiler. Ayn durum Rusya'nnyansra dier tilafDevletleri iin de geerliydi. Zira, zellikle, Do-u Anadolu'daki baz Ermeniler daha nceleri onlarn kkrtmasy-la defalarca isyan etmilerdi.

Birinci Dnya Sava'nn balamasyla beraber, zellikle, Tr-

kiye dndaki Ermeni Tekilatlar Ermeniler'i Osmanl Devleti'nekar tilaf Devletleri'nin yannda savaa ardlar. Ermeniler buarlara uyarak hem tilaf ordularna katldlar, hem de kendini sa-vunmaktan yoksun olan Anadolu' da isyanlar kartarak katliamlaragiritiler.

Osmanl Hkmeti ilk balarda isyanlar blgesel nlemlerleyerinde bastrmay ve savunmada kalmay tercih etti. Bu arada s-

3. Justin Mc Carthy, lm ve Srgn. s. 127-128.4. Kent, Marian, Osmanl mparatorluu'nun Sonu ve Byk Gler, s.114.

5. Salahi R.Sonyel, "Yeni Belgelerin Altnda Ermeni Tehcirleri", Bel/eten. cilt-XXXVi, Say: 141, Ocak 1972, s. 41; ve Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde GayrimslimTeb'a Ynetimi. s.195.


4/30

220 EMN IKALIYEV

tanbul' daki Ermeni Patrii' ne sava srasnda asayiin temini iin

gerekli miktardajandarma bulundurulamayaca, dolaysyla Erme-

niler tarafndan bir karklk kartldnda, "lke savunmasn

salamak amacyla sert nlemler almak zorunda kalnabilecei" an-

latld. Osmanl Meclisindeki Ermeni milletvekilleri de ayn ekilde

uyarldlar6. Devlet bu kadar tahamml gstermekte kendini hakl

grmekteydi. Zira Ermenileri Hristiyan tebaas arasnda kendine en

sadk vatandalar olarak benimsemiti. Ne var ki, hsn niyetli bu

anlay ve yaplan btn ikazlara ramen komiteciler faaliyetlerinigrlmemi ekilde devam ettirmeye kararlydlar7

Eer bir devletin ordusu cephede savarken ayn devletin va-

tandalar dier lkelerle ibirlii yaparak cephe gerisinde faaliyet-

lere giriirlerse devletler hukukuna gre bu "ihanet" kapsamnda sa-

ylyor.

Byle bir durumda Trk ordusunun cephe gerisinin daha fazla

ypratlmasn nlemek amacyla o blgedeki bozguncu unsularnhareket alanlarndan ve yurt iinin kritik blgelerinden karlmas

iin hazrlanan Tehcir Kanunu ile Dou ve Gneydou Anadolu' da

yaayan ve devlete kar gelen halk blgeden uzaklatrlmtr. Bu

kanunla Ermeniler'in iddia ettikleri gibi onlarn katledilmeleri de-

il, iskan edilmeleri amalanmtr8 Ama Osmanl Hkmeti'nin

Ermeniler'in genel isyanndan sonra askeri blgelerde bavurmak

zorunda kald yer deitirme (Tehcir) tedbiri dnya kamuoyunda

bir katliam grnm altnda verilmeye allmaktadf'J.

Tarih kitaplarnn ounda, sadece Osmanl'nn Ermeniler'i

zorunlu ge karmasnn sz edilir. Tarihsel gelimeler, gemi-

inden soyutlanarak ele alnnca, Osmanllarn Ermenileri zorunlu

ge kartma karar (elbette ki) akla aykn, sadece bir aznlk top-

lumuna kar duyulan nefretten kaynaklanm bir karar gibi gr-

nr. Aslnda, Balkanlarda ve Kafkasyada olanlarn tarihesinden,

Osmanllar, Dou Anadolu'da (bir aznln karaca) ulusu

6. Hrriyet gazetesi, 16 Ekim 2000

7. Kevorkyan, Dikran, Ermeni Meselesinde Telcire Amil Olan Sebepler, s.300.

8. ilter, Erdal, a.g.e., s. 8.

9. ilter, Erdal. a.g.e., s.21.


5/30


ayaklanmadan ve Rus istilasndan neler beklemek gerektiini -

renmilerdi. Bulgaristan'da, Yunanistan'da ve Makedonya'da, aynsreler Trklerin kymdan geirilmesiyle sonulanmt. Osmanl-lar, Anadoluda farkl bir hal gereklemesini bekleyebilirler miydi?100 yldan beri Ruslar, Mslmanlar yurtlarndan zorla uzaklat-raraK, yaylm durmulard. Krm Tatarlarn ve erkesleri gezorlamlard. Gney Kafkasyada, Trkleri uzaklatrp lkeye Er-menileri yerletirmilerdi. 1915'te Ruslar bir kez daha ileriye doruyaylmaya girimilerdi. Ermeni ayaklanmac topluluklar daha ozamandan ba kaldrma hareketini btn Dou Anadolu kapsamn-da balatmlard, Mslman kylleri kymdan geirmeye koyul-mulard ve hatta Van kentini ele geirmilerdi. Dounun Msl-manlar , bir Rus istilas durumunda, balarna ne gelmesini bekleye-bilirlerdi? Bulgaristan ve Makedonya Trklerinin bana gelenlerin

aynsn.

Osmanl hkmeti, Osmanl tarihinin rettii dersleri bilmez-

likten gelemezdi. Tarihsel gelimeler btn iinde, Osmanl Erme-nilerinin zorla ge kartlmas, akla uygundu. Bunu sylemek,zorla srgne kartmalar ahlaksal adan da uygun grmek anla-mna gelmez; Birinci Dnya Sava dnemindeki btn yanlarn ey-lemleri ylesine insanlk d zellikler gsterir ki, bunlardan hibi-ri, ilk ta atacak durumda deildir. Ne var ki, Trklerin ve dierMslmanlarn urad zorla g ettirilmelerin ve lm telefatnntarihesini incelerseniz, tarihsel sre iinde bir blm olarak Er-

menilerin zorla g ettirilmesinin aklamasn bulabilirsinizo .

Peki, zorunlu sevk ve iskann baka lkelerde rnekleri yok

mu?

Zorunlu g uygulamasna baz byk devletlerin de bavurdu-unu gsteren pek ok rnek vardr ve baz devletler sava koul-larnn dayatmas karsnda vatandalarnn bir ksmn zorunlu g-e tabi tutmulardr. Baz rneklere bir gz atalm:

Ermenilerin 301 ylndan itibaren Hristiyanl kabul etmelerizerine onlarn Zerdtilii muhafazas iin Sasaniler, Hristiyanl-

10. Justin McCarthy. lm ve Srgn, s. 368-369.


6/30

222 EMN IKALIYEV

benimsemeleri iin de Romallar byk basklar yapmlar ve II.

apur birok ehri yakp yktktan sonra 70.000 civarndaki Ermeni-yi Partiyaya srmtr.

V. asrn son eyreinde ran'n blgedeki Ermeniler zerinde

younlatrd dini savalar sonunda da blge, Ermenilerden tama-men temizlenmek maksadyla feodal aile reisIeri uzaklatrlm,yerlerine Bizansl memurlar yerletirilmi ve Ermeniler Trakya'ya

sr1erek yerlerine bakalar getirilmitir.

VI. yzyln sonlarndan VII. yzyl balarna kadar Bizans m-

paratoru Maurice bu srgn faaliyetini devam ettirmitir.

639-640'larda Sasani mparatorluunu yenerek Nahvan'a ka-dar ilerleyen Araplar, 642'de Dwin'i ele geirmi ve 35.000 kadar

Ermeni 'yi srmlerdir.

VIII. yzyl balarndan itibaren Araplar hakim olmakla ve bl-ge Arap valiler tarafndan idare edilmekle birlikte, Bizansla olan

kavgalar sona ermemitirl i.

Bizans mparatoru II. Basileios, mparatorluun Mslmandevletlerle yapmakta olduu mcadelelerin nemli bir cephesinioluturan, Dou Anadolu blgesinde vasal Ermeni krallklarnn is-yankar hareket ve davranlarn ho karlamamakta idi. Bu neden-le, Basileios sz konusu Ermeni memleketlerinin ynetimini do-

rudan doruya Bizans'a balamak amacyla kuvvetli ve kalabalkbir ordu ile harekete geerek, Dou Anadoluya gelip Van' ilhak et-tiini ilan ettikten sonra bu blgede oturan 40.000 Ermeni'yi, Bi-zans'n geleneksel siyaseti uyarnca ge zorlamtrl2

Mool istilas srasnda birok Ermeni Kazan, Astrahan taraf-larna gtrlrken, Hulag Han da bir ksmn Halep, Humus, Ha-ma ve am seferlerine itirak ettirmek zere 1250 ylnda Suriye'ye

gtrmtr.

1. Ssl, Azmi, Ermeni/er ve 1915 Teleir O/ay, s.100; ve kaynak iin bkz. Urfal

Mateos vekayinamesi, s.33-39.12. Krkolu, Erol, Ortaa'da Bizans ve rm' Ermeni Siyasei, s.43.


7/30

ERMENi SOYKIRIMININ i YZ 223

Osmanl Devleti medeniyetin doruuna karken Avrupa'da

veya Avrupalnn gittii yerlerde XUI.-XVI. yzyllarda din, mez-hep kavgalaryla veya katliamlaryla megulolunmu; Hallar Fi-listin' de Mslman esirleri kltan geirirken, spanya' da engizis-yonun dehetli ve Mslman Araplarn soykrm devam ederken,Fransa' da Kraln emriyle Protestanlar katledilirken, spanya ve tal-ya' daki Museviler, Avrupalnn zulm ve vahetinden tam bir din-ler hrriyetinin yaand Osmanl Devletine snmlar ve stan-

bul, Selanik ve Tiberya gl evresine yerletirilmilerdir (1492).1746'da kan Osmanl-ran Savalar srasnda ranllar, ordu-

nun nn boaltmak amacyla 24.000 Ermeni'yi ran'a srm vebunlarn bir ksm yolda helak olmutur. Sava devam ederken birksm Ermeni de Krm, Lehistan ve Hazar Denizi' nin kuzeyine g

etmitir. 1778'de Krmda bulunan 75.000 civarndaki Ermeni aile-si Steplere srlm ve bunlarn birou souktan helak olmutur.

Osmanl Devletinini.

Dnya Sava srasnda 1.500.000 Erme-ni'yi katlettiini, 1.000.000'unu zorla Mslman ettiini ileri srenErmeniler ve Batl destekileri, 1.000.000'dan fazla Mslman'nDou Anadolul3 ve Kafkaslar'da14 katledildiini ve bir o kadarnnda yerlerinden, yurtlarndan edilerek srldn gzard etmiler-dir. Bu sonunculardan ngilizler, Sudan' igal ettiklerinde buradaeli silah tutan herkesin kkn kazmaktan, 1849-1851 yllarndarlanda'dan gda maddelerini dar kararak 400.000 insan alk-

tan ldrmekten ve 1841-1911 yllar arasnda ayn rlanda'nn n-fusunu 8.196.597'den 4.381.951'e drerek sadece 1846-1848 yl-lar arasnda 3.000.000 rlandal'y alktan lme terk etmekten ve100 yl sren Hristiyan igalinde yzbinlerce Hintliyi katletmektenkendilerini alamamlardr. Yine Ermenilerin koruyuculuunu ya-pan Fransa da Kuzey Afrika'daki Tunus ve Cezayir'in istiklal m-cadeleleri srasnda 1.000.000'dan fazla Mslman ldrmektengeri durmamtr. Ayn ekilde Ermenileri destekleyen, kkrtan ve

13. Ssl, Azmi, a.g.e., s. 100- 101.14. Kaynak iin bkz. Cemil Hasanov, 1918 yl ilkbahan A zerb.-da Ermeni .

s.527-540; Cemi! Hasanov, Beyaz Lekelerin Siyah Glgesi, s. 7; Hseyin Baykara, Azerb.istiklal Mc.Tarihi, s.227.


8/30

224 EMN IKALlYEV

ne sren Ruslar ise 1878'de ve II. Dnya Sava'nda yzbinlerce

Krml Trk Sibirya'ya srm, i.Dnya Sava srasnda yzbin-lerce Kafkas Mslmann gneye srm ve ihtilal sonrasnda da

3.000.000 insan srm ve rejime kurban etmitiris.

Dier bir rnek; Radikal Sosyalist Fransz Hkmeti Almanca

konuan ve Fransa'nn Almanya snrnda yaayan Alsazlar' 1939-

1940 knda Majino hattnn dousundan alarak Fransa'nn gney-

batsna, zellikle de Dordognea'ya nakletmiti. Ayn ekilde Ame-

rikan hkmeti de Japonya'nn gerekletirdii Pear Harbour bas-knndan sonra Japon asll Amerikan vatandalarn Pasifik blge-

lerinden Missisipi vadisine g ettirmi ve kinci Dnya Sava so-

nuna kadar buradaki toplama kamplarnda banndrmt16

rnekleri yzlere karmak mmkndr. Her biri yzlerce say-

falk aratrmay gerektiren bu vahetler dururken hayali "ErmeniSoykrm"ndan sz eden ve i. Dnya Savanda ldrlen

1.000.000 civarndaki Mslman grmemezlikten gelenlerin bu tu-tumlarn Trkiye zerindeki emperyalist emelleriyle aklamak ye-

rinde bir sonu olacaktr.

Lozan Konferans bnyesinde toplanan tali komisyona Osman-l mparatorluu'nun eski Hariciye Nazr Gabriel Norandukyan'n

Ermeniler lehine sunduu rapora gre Tehcir srasnda Dou Ana-dolu'da yaayan Ermeniler'den 345 bin'i Kafkasya'ya, 140 bin'i

Suriye'ye, 120 bin'i Yunanistan'a ve Ege Adalanna, 40 bin'i Bul-garistan'a ve 50 bin'i de ran'a olmak zere toplam 695 bin'i Ana-

dolu'dan g etmiti.

Bir baka Ermeni Richard Hovannisyan ise Suriye dndakiArap lkelerinden Lbnan' a 50 bin, rdn' e iO bin, Msr' a 40 bin,Irak'a 25 bin, Fransa ve Amerika'ya da 35 bin Ermeni'nin g etti-

ini belirtiyor.

Bu durumda tehcir uygulamas srasnda toplam 855 bin Erme-ni'nin ge tabi olduu anlalyor. Bu 855 bin, says imilyon 250

LS . Ssl, Azmi, a.g.e., S.IOI- 102; Grn, Kamuran, Ermeni Dosyas, s.209-210.

16. Hrriyet gazetesi, 16 Ekim 2000.


9/30


bin olan 1914'teki toplam Ermeni nfusundan karldnda, geri-

ye yaklak 366 bin kii kalyor. Ge tabi tutulmayan nfusun ise82 bin 880'inin stanbul, 60 bin 119'unun Bursa'da, 4 bin 548'ininKtahya Sancanda ve 20 bin 237'sinin de Aydn vilayetinde bu-

lunmak zere 167 bin dolaynda tahmin ediliyor. Ge tabi tutu1ma-yanlarn says 366 bin'den kartldnda, geriye kayp gzken200 bin kii kalyor. Bu say da Ermeni lobisinin 1,5 milyon Erme-ni'nin ld iddiasnn ne kadar abartl olduunu gsteriyor.

Konuya Osmanl Devleti'nin 1915-1918 yllarn kapsayan d-nemde cephelerde ve cephe gerisindeki ~ayplar asndan bakld-nda ise karmza u tablo kyor: 400 bin yaral, 240 bin hastalknedeniyle lm, 35 bin yeterli bakm salanamadndan len veyaral, 50 bin sava alannda ehitl?

Bugn, tarafsz ve yzyllk nyarglar ile zihni bulanmamher kii bilmektedir ki, L Dnya Sava'nn cereyan ettii yerlerde-ki Ermeniler (szdekurbanlar), Mslmanlarn cellatlar olmulard.

Rus komutanlarnn emri altnda hareket eden bu gnll Ermenietelerince gerek knmlar yaplm, eskiden mamur olan ehirlerve kyler, bu ekiya etelerinin saldnlan sonunda harabeye dn-m ve Mslman halkn yokedilmesi plan da acmaszca srdrl-mtr. Bu cinayetler her gn sadece istila edilmi Trk vilayetle-rinde ilenmemi, yakp-ykma rzgarlan bu gne kadar Msl-manlar'n meskun bulunduklar Rus eyaletlerinde de (Kafkasya,

Azerbaycan-E..) esmitir. Zalim dmann basks altnda ezilenDou Anadolu'dan baka, son olaylara kadar Mslmanlarn nispe-ten rahat bir ekilde yaadklan btn Batum blgesi, Artvin, Aca-ra, Hezor, Maradit, Maakhel ve civarlan, Rus resmi yetkililerininkaytsz baklar altnda Ermeniler tarafndan ilenen tyler rpeti-ci ve tasavvur edilemeyen cinayetlere sahne olmuturs.

Grnd gibi olaylar gzard edilmi, Trk Milletine maledilmek suretiyle perdelenmek, gizlenmek istenmitir. Nitekim, i.Dnya Sava'n mteakip, tilaf Devletleri stanbul'u igal ettikleri

17. Hrriyet gazetesi, 16 Ekim 2000.18. ilter, Erdal, a.g.e., s.21.


10/30

226 EMN IKALlYEV

dnemde de "Ermeni Katliam" iddiasn ispat edememiler, son bir

mitle sarldklar Amerikan arivleri de bu konuda onlara bir eyverememi, bylece hukuki adan "Ermeni Katliam" iddias dahao tarihlerde (1920) kmtl9. Bu konuya ilikin baz rneklere bir

gz atalm:

ABD'nin Trkiye'deki ilk Bykelisi Amiral Mark Lambert

Bristol 'n 1921 ylnda Amerikan Dileri Bakanl 'na Ermeniler-

le ilgili yazd itiraflarla dolu tarihi bir mektubu ... Kongre ktp-

hanesi arivlerinde bulunan ve 28 Mart 1921 tarihinde ABD Di-leri Bakan James Barton'a yazlan tarihi mektupta Bykeli Bris-tol, katledildii ne srlen Ermeniler'in gerekte Krtler ve Trk-ler'i katlettiinden bahsediyor.

1919'dan sonra 1927 ylna kadar Trkiye'de kalan Bristol,Trk Cumhuriyeti tarihine en yakn tanklk eden kiilerden biri ola-

rak kabul ediliyor. 1921 ylnda Burton'a yazd mektupta (veyaraporda) Bristol, Ermeniler'in soykrm iddialar ile ilgili raporlarntamamen yanl olduunu Ermeni krm hakknda Avrupa basnn-

da grlen son hikayelerin yanltma amacna yneldiini ve tilafDevletleri 'nin bencil planlarnn desteklenmesini salamak iin ya-

plan propagandalar olduunu belirmekte idi20 .

Dier bir rnek; 13 Temmuz 2000 tarihinde ngiliz Bakan Ba-rones Asthal, Lordlar Kamaras'nda bir soruya cevaben, "Osmanl

ynetiminin Ermenileri yok etmek amacyla bir karar aldn gs-

teren kesin birkant yokken, ngiliz hkmetleri (oul) 1915-1916olaylarn soykrm olarak tanmamaktadr" , demiti2J

Grnd gibi bu tr rnekler "Ermeni Soykrm"nn Trk

Milletine fatura edilmesi gayretlerinin bo olduunu gstermekte-dir.

Doru, katliam oldu, ama hangi milletin katliama uradklartarih kitaplarnda yazl. On binlerce Ermeni'nin, on binlerce

19. lter, Erdal,a.g.e., s.8.

20. Hrriyet gazetesi, 9 Ekim 2000; ve bkz. Laurence Evans, United States Polcyand tlze Partiion orTurkey (1914-1924), s.262.

21. Radikal gazetesi, 27 Eyll 2000.


11/30

ERMEN SOYKIRIMININ YZ 227

Trk'n ldrldn biliyoruz. Ama malum meseledir ki, Erme-

niler Trkler'e kar taarruza baladklar iin kar taraftan nasiple-rini aldlar. Trkiye'nin dou illerinde Ermeni milislerince ldr-

len on binlerce Mslman'n toplu mezar ortadadr.

Azerbaycan Devlet Arivi'nde de ok sayda Rusa belge, Er-meni milislerinin Azeri Trklerine de nasl katliam yaptn kant-

lamaktadr .

Komnist rejimi dneminde Ermenilerin Bak'de 30 bin

Trk' ldrdkleri bir gerek. Ermenistan'n Azerbaycan' igalinedeniyle yaklak 1 milyon Azeri Trk' de 1992 yllarndan beri

evsiz, barksz adrlarda ve dier yerlerde yaamakta. 1992 ylndaHocal Kasabas'nda yaayan 10 bin Azeri Trk' Ermeni saldr-ganlar tarafndan katledildi. Ama yakn tarihteki bu soyknm ve i-

gali grmezden gelerek 100 yl ncesinin hesabn soruyorlar. Ak-as Ermenistan'n maraza peinde olduu bir gerek.

Ermenistan'n kaynaklarn savaa ayrmas nedeniyle a kalan1,5 milyon Ermeni'nin lkeyi terk ettii bilinmektedir.

Ermenistan'n Azerbaycan topraklarn igal edecei ne HazarProjesi'ne katlsa, pekyolu Projesi iinde yer alacak admlar atsa,blgesel ticaretten payalmak iin dostluklar kursa halk iin ok da-ha olumlu olur.

Gnmzde de gen Ermeni nesli kin iinde, kan davas gt-

mek zere yetitirilmek istenmektedir. Bat'nn zgr ortamnda buolumsuz abalar daha kolay sonu verebilmektedir. Bizlere dengrev, gerekleri doruluk terazisinde tartarak en doruyu bulmak-tr.

Peki, "Ermeni Genositi" (?) naslolmutur? Ksaca tarihesine

bir gz atalm:

ERMEN GENOST (?)

xx. asrn sonlarnda Trkiye'nin Kk Asya ksmna dal-m Ermeniler'in iinden ticaret burjuvazisi denilen bir zmre orta-ya kt. Halk arasnda yksek nfuza sahip olan din adamlarnn


12/30

2 2 8 EMN IKALIYEV

yardm ile onlar btn Ermeniler'i ynetiyorlard. Trkiye'de itha-

latn %60'n, ihracatn ise %40'n Ermeniler ellerinde tutuyorlar-d. lke ii ticarette de Ermeniler hakimdi. Ermeni burjuvazisinincanlanmasnda Lbnan'da ve Amerika'da yaayan Ermeni tccar-

lar da az rol oynamyorlard. Trkiye'de byk siyasi nfuza sahipolan Ermeniler gen bol yayorlard. Eer Trkiye'nin tarihini say-falarsak, o devirlerde Trk kylerinin ne kadar kt bir durumda ol-duunu grrz. XiX. asrn 70'li yllannda Batnn ticaret sermaye-

sinin yardmyla orta snfa mensup olan Ermeni ticaret burjuvazisibyk nfuz kazand. Bu da kendi apnda milli hareketin glen-mesine nemli lde zemin hazrlad. Moskova'da, Tiflis'te vemparatorluun dier yerlerinde yaayan Ermeni aristokratlar onla-r destekliyorlard. O devirde Rus hkmeti Hristiyanlar Msl-man Trkiyenin esaretinden kurtarmak slogan altnda Karadenizehakim olmaya, Bosfor ve Dardanel boazlarn ele geirmeye canatyorlard. Ermeni milliyeti burjuvazisi byle bir durumdan kendi

yararna, karlar iin faydalanmak kararna geldi. Ruslann ve di-er lkelerin tarafn tutarak milli-siyasi dncelerini ortaya att.Ermeniler bununla da yetinmediler. Trkiye ile Rusya arasnda ba-

r antlamasnn artlar tartlIrken Rusya' da yaayan ErmenilerTrkiye'de yaayan yurttalarn desteklemek iin Kafkasya valisiMihail Nikolayevi'e, Trkiye'de yaayan Ermeniler ise bata Pat-rik Nerses olmakla Rusya hkmetine mracaatta bulundular. Rus-ya da bundan Trkiye aleyhine amalarn gerekletirmek iin ya-

rarland. Berlin Konferansnda Trkiye'nin Ermeniler yaayan bl-gesinde slahatlarn gerekletirilmesi 5 devlete havale edildi. B-tn bunlar Ermeni burjuvazisinde "Milli Ermeni Cumhuriyeti" kur-ma arzusunu daha da glendirdi. ngiltere politikaclar onlannkendi niyetlerini gerekletirmelerine yardm amacyla Ermenileri"denizden denize" kadar byk Ermenistan kurmak urunda mca-deleye sevk ettiler.

Trkiye'de Krt-Ermeni ilikileri gittike bozulmaktayd. Tr-kiye'den kovulmaktan korkan Ermeni burjuvazisinin tahriki ile Er-meniler hkmet aleyhine siyasi mcadeleye kalktlar. "Hnak" ve"Tanaksutyun" milliyeti partileri de o zamanlarda kuruldu.


13/30

ERMEN SOYKRMININ iYZ 229

Ermeniler halk arasnda milliyetilik propagandalar yrtyor,

baka milletlerle ilikide kozmopolit tutum sergiliyorlard. Onlarbyle siyaset yrtmekle baka halklarn devlet kuruluunu, manevi

desteklerini sarsmak, dini inanlarn, vatandalk duygulann, aile

ilikilerini bozmak istiyorlard. Bu tr durumlar "Tanaksutyun"

partisinin faaliyetlerinde zellikle gze batmaktayd. Kafkasya'ya

g eden Ermeniler Trkiye'ye propagandaclar gnderiyor, silahl

birlikler oluturuyorlard. Btn bunlar Trk hkmetini kesin

admlar atmaya zorlad. Hangi bir devlet ona kar yaplan silahlmcadeleyi bastrp hainleri cezalandrmaz ki? Hatta Alman mpa-ratoru II. Wilhelm, Abdlhamit'in kendi yolundan sapm tebaala-

nna kar yrtt ceza tedbirlerine hak kazandrd. Ermeni mese-

lesi yeniden balamt. Sultan Abdlhamit tehlikeyi ortadan kaldr-

mann en basit ve en kesin yolunu ksa kelamla yle ifade etmiti:

"Ermeni meselesi Ermenilerin tamamen ortadan kaldrlmas sonu-

cu zlebilir".

Tanaksutyun partisinin liderleri inklabi harekatlardan kendi

menafileri iin yararlanmaya alyorlard. Tanaklar Gen Trk-lerle anlama yaptlar. Tanaklann teebbs ile Osmanlnn muha-lefette olan partilerinin 1907 ylnn 27-28 Aralk aynda Paris'te

toplantlar yapld ve devlet darbesi hakknda planlar hazrland.

Doru, Trkiye'de 1908 ylnda darbe oldu, ama Ermeniler is-tediklerine muvaffak olamadlar. Yeni Trk hkmeti Kilikya'da

Ermenilere kar ciddi nlemler aldlar. Ermeni siyasi daireleri ye-niden Rusya'ya yz tuttular. 26 Ocak 1914'te Trkiye eyaletlerinde

slahatlar yaplmas hakknda anlama imzaland. Bu anlamaya g-re Ermeniler geni muhtariyet kazandlar, askeri hizmete anl-makta, dillerini yaymakta ve dier alanlarda onlara serbestlik tann-d. Btn bunlar Rusya'nn kontrol altnda gereklemeliydi. Ta-

naklar arizme eiliyor, deriden kabuktan kyorlard. 1915 yln-

da Vorontsov- Takov'un yerine dier bir cellat-knyaz Nikolay Ni-kolayevi atand zaman Ermeniler ona bamszlk yemini sundu-

lar. Yeminde yle deniliyordu: "...biz byk knyazn Trk hk-metine son vereceine kalben inanyoruz. Bu inamla da biz Rus or-


14/30

230 EMN IKALlYEV

dusunun ba kumandann selamlyor ve "ho gelmisiniz!", diyo-

ruz".

i.Cihan Sava baland zaman Ermeniler Trk ordusundan

kaan yurttalarndan oluan gnlller ordusu oluturmaya bala-

dlar. Trk hkmeti isyana ciddi hazrlk yapldn anlayarak kan

dklmemesi iin Ermenilerle anlamaya yz tuttu.

ttihat partisi yelerinden Nesip Bey Trk parlamentosu yesi

V. Papazyan' a "Ermeniler ar Rusyasna kar mcadele iin g-nlller ordusu kurmaldrlar. nk Trkiyede yaayan ErmenilerTrkiyenin vatandalardr. Savatan sonra Kafkasya halklarnnkendi Federasyonu kurulacak ve o zaman Ermeniler isterlerse Kaf-kasyaya gidebilirler", dese de Ermeniler bunu kesinlikle kabul et-

mediklerini bildirdiler.

S. Kirakasyan "Gen Trkler: Tarihin Mahkemesi Karsnda"

adl kitabnda ngiliz diplomat Robert Sesil'in Ermenilerin yararna

olan szlerini rnek getiriyor: "...Ermeniler Rusya aleyhinde sava-maktan imtina ettiler ve Trk hkmeti 1915 ylnda onlarn bir ks-

mn ldrd, te iki ksmn ise srgne gnderdi"22.

Bu gerekten byle mi? Eer Trk hkmeti seferberlik ilanediyorduysa demek ki, Trkiye'de yaayan btn halklar, o bakm-dan Ermeniler de bu emre tabi olmal idiler. nk her bir lkedeorduda hizmet etmekten imtina etmek firarlk saylr. stelik hangi

lke kendi tebalarnn ona kar silah kaldrmasna raz olurdu?

imdi de dier bir meseleye dikkat edelim:

Sava dneminde tutulan kaytlar, resmi saylar, kilise kaytla-

r, yabanc misyonlarn raporlarnda yer alan nfus bilgileri ve dierbilgiler incelendiinde soyknm iddialarna dayanak aramak ama-cyla o gnk gerek Ermeni nfusunun en az kat kadar Erme-ni' nin ld iddiasnn ortaya atld grlyor.

Osmanl Devleti'nde yaayan Ermeniler'in nfusuna ilikinok deiik iddialar mevcuttur. rnein; Osmanl' da 1892' de kuru-

22. Kaynak iin bkz; Aydhk gazetesi. Bak. 8 Kasm.


15/30


lan bugnk Devlet statistik Enstits' nn karl saylabilecek

ada resmi dairenin ilk "genel mdr" Nuri Bey'den sonra bu i-lerin bana geen Fethi Franco adl bir Musevi, ikincisi de 1897-1903 yllar arasnda grev yapan Mkrt nabyan adl Osmanl

vatanda bir Ermeni' ydi. Ondan sonra da 1908' e kadar bir Ameri-

kal.

1893 tarihli nfus saymna gre, Osmanl topraklarndaki Er-meni nfus 1.001.465, bir sonraki 1906 saymna gre de

1.120.748' dir.

O dnemlerin devletleri arasnda bu et nfus bilgilerine sragelince, en gvenilir rakamlar Osmanl Devleti'ninkidir. nk Os-

manl'da "mslim" ve "gayrimslim" ayrm, birok bakmdan,

zellikle de askerlik ve vergi baklklar asndan byk nemtar23

"1915 olaylarnda 1.5 milyon Ermeni ldrld" abartsna kar-

en salam ve somut kantlar da bunlardr.

Dier bir rnek; 1917 tarihli ngiliz Yll Ermeniler' in nfu-sunu 1 milyon 56 bin, Ermeni Patrii Ormanyan 1 milyon 579 bin,bir dier Patrik Nerses Varjabedyan ise 1 milyon 150 bin olarak ve-riyor. 1914 nfus istatistii ise Ermeni nfusunu 1 milyon 221 bin850 olarak gsteriyor24.

Bazen vergi vermemek iin nfusu az gsteren, bazen de siyasimlahazalarla oaltan Ermeni Patrikhanesi, kaytlarna dayanarakalt vilayette 1.018.000, btn Osmanl topraklarnda ise 2.560.000Ermeni bulunduunu ifade etmektedir ki, bu, o dnemde btn dn-yadaki Ermeni nfusuna yakndr.

Hem Osmanl, hem de batl kaynaklarla konuya yaklaan Stan-ford J. Shaw, 1890 ylnda Osmanl Devleti'nde 12.585.950 Ms1-man'a karlk 1.139.053 Ermeni; 1897'de 14.111.945 Ms1man'akarlk 1.162.853 Ermeni; 1906'da 15.518.478 Mslman'a kar-




16/30

232 EMN IKALIYEV

lk 1.140.563 Ermeni ve 1914 ylnda da 15.044.846 Mslman'a

karlk 1.229.007 Ermeni nfusu olduunu belirtmektedir25

Grld zere XIX yzyl sonlaryla XX yzyl balarnda

Osmanl Devleti'ndeki Ermeni nfusu 1.000.000 ile 1.300.000 ara-

snda deimektedir. Zaten gerek yerli, gerek yabanc aratrmacla-

rn belgeler nda vardklar sonu, bu dnemde Osmanl Ermeni

nfusunun en ok 1.300.000 olabilecei eklindedir26

Trk hkmetinin Ermenilere kar mnasebetinin keskin birhal almasn sebepleri Cemal Paa'nn 1923 ylnda Tiflis'te yayn-

lanm kaytlarnda geni bir ekilde aklanmtr. O yazyordu:"Rusya Trkiye'den orada yaayan Ermeniler iin bamszlk talepettikleri zaman Kafkasya' daki Ermeniler arizmin esareti altndaikence ekiyorlard. Abdlhamit'in Dou Anadolu'ya demiryoluekmeyecei hakknda rzasn ald zaman Rusya 1896 yl isya-

nndan sonra Kafkasya'ya giden Ermenilerin geri dnmesine izin

vermeyeceine dair sz verdi.Rus ordusu Diyarbakr'a, Erzurum'a Erzincan'a yaklatka

Ermenilerin vahiliinden kurtulmaya alan Mslman TrklerHalep'e, Adana'ya, Konya'ya, Sivas'a vb. yerlere kayorlard. On

binlerce Mslman vahicesine katledildi."

Cemal Paa yazyordu: "Diyelim ki, Trkiye hkmeti DouAnadolu'dan 1,5 milyon Ermeni'yi srgne gnderdi ve onlarn

600 bin'i yolda ldrld,_ alktan ve hastalktan helak oldular. Ozaman Ruslar Trabzon, Van, Bitlis vilayetlerine saldrdklar zaman1,5 milyondan fazla Krt ve Trk Ermeniler tarafndan vahicesineldrld, neden kimse ilgilenmedi? Eer Trkleri Ermenileri l-drmekle suluyorlarsa, o zaman bu kadar Krt ve Trk' ldrenErmeniler neden sorumluluk tamyorlar? Meer Krtler ve Trk-ler insan saylmyorlar m? Btn bu katliamlar Rusya'nn tahrikiile yapld. Ruslar Osmanllarn servetlerini ele geirmek ve bin yl-

25. Ssl, Azmi, Ermeniler ve 1915 Telcir Olay, 5.19.

26. A.g.e., 5.22; Bu konuda dier karlatrmalar iin bkz. Cevdet Kk. "XIX.Asl'da Anadoluda Ermeni Nfusu", 5.75-95; i. Selahattin, "Ermeni Sorununun RakamlarlaGerei", 5.375-415.


17/30

, - - - - - - - -i

ERMEN SOYKIRIMININ YZ 233

lk tarihe sahip kudretli bir halkn hakkn yemek istiyorlard. Yal-

nz onlar iki halk birbirine dman ederek, kan denizinde bodular.Trklere yle diyorlard ki, kendinizi kurtarmak iin Ermenilerinhepsini ldrn. Bir dier taraftan da Ermenilere, Trkleri ldrr-

seniz, sayca ounluk kazanrsnz. 600.000 Ermeni ve 1.500.000Krt ve Trk bu aptal siyasetin kurban olduln.

"Deutche Allgemeine Zeitung" gazetesinin 1921 ylna ait ko-leksiyonlarnda yle bir yaz vardr: "Ermenilerden ok bahsedili-

yor, buna mukabil iddetli kta len stn saydaki Trklerden hibahsedilmiyor; Yine batan beri Ermenilerin Trklere yapt zu-!mlerden de, katliamlardan da pek z bahsediliyor. Mesela, ok defabir kyn btn Trk halknn gzleri Ermeniler tarafndan karl-mt. 15 Nisan 1915'te Trk esirlerinin nakli iin kullanlan vagon-lar istasyonlarda gnlerce "unutulmutu". Bir sre sonra alncaTrk askerlerinin cesetleriyle dolu olduu grld. Byle dman-lara kar Trklerin "mazlum kuzu" olmalar beklenemezdi"28. 1915

yl olaylarna ve tarihte "Ermeni Tehciri" ad ile anlan, kendileri-nin sava alan dna karlmalar olayna Ermenilerin kendilerisebep oldular. "Teheir Kanunu" (27 Mays 1915), Ermeniler tara-fndan iddia edildii gibi Trk hkmetinin kendilerine eza-cefaektirrnek istediinden deil, sivil halkn ve Osmanl ordusunu Er-meni etelerine kar korumak amac ile hazrlanm bir kanun idi.Avrupallar tehcir olayn, kendi usullerince yaplan bir katliam ol-duunu sanrlar. nk genosit, bat kltrnn ayrlmaz bir para-sdr. Halbuki, tehlikeli durumlarda ve gerektiinde Osmanl uygu-lamas katliam deil, srgn tercih etmitir. Aslnda srgn, Os-manllar tarafndan bir "skan veKolonizasyon Metodu" olarak kul-lanlmtr. 1915 ylnda Dou Anadolu'da, Osmanl Devleti'nedmanca davranan ve Rus ordusuna katlan Ermeniler' e kar uy-gulanan politika da srgn olmutur. Tarihi boyunca aznlklarlailikilerini ada devletlerden stn bir seviyede gerekletiren

Osmanl Devleti'nin, XX. yzylda devlet ynetimince katliamabavurabileceini dnmek son derece zordur. Ermeniler" yapl-

27. Kaynak iin bkz; Aydhk gazetesi, 8 Kasm 1990.28. Deliorman, Altan, Trklere Kar Ermeni Komitecilii, s.167.


18/30

234 EMN IKALIYEV

d iddia edilen soyknm konusu, Ermeni propaganda kampanyas-

nn hi deimeyen temasdr. Gerekte neler olmutu? Bu dnem-

de meydana gelen olaylar Ermeni tarihileri tarafndan inanlmaz

sis perdesi ile kaplanmtr29

te "Ermeni Genositi"nin (?) ksaca tarihesi.

Propaganda ve yabanc lkelerin kar hesaplarna dayanan

szde Ermeni Meselesi, Osmanl mparatorluu'nun zayflad ve

paralanmasnn gndeme geldii dnemde ortaya karlm, pro-paganda ve psikolojik etkinlie sahip rgtlerin abalar ile dnya

kamuoyuna mal edilmek istenmitir. Szde Mesele, Batl lkelertarafndan, dorudan doruya "ark Meselesi" (Dou Sorunu)'nin

bir paras olarak ele alnmtr30 Gnmzde de dnyann birok

lkesinde, zellikle Amerika'da ve Avrupa'daki Ermeni bilim

adamlar ile kurulular ve baz lkelerin ynetimleri tarafndan bu

mesele gndeme getirilerek Osmanl mparatorluunda Ermenilerin

korkun bir hakszla uram olduklar yolunda tutarsz iddialarileri srlmektedir. Halbuki Trkiye'ye kar yaplan sulamalar ta-

rihi gereklerin arptlmasndan baka bir ey deildir.

Amalar 1915 ylnda Osmanl ynetiminin Ermeni soyknm

iin gizli katliam talimat verdiini, dolayl yollardan kantlamak.Oysa soyknm kant dolayl olamaz.

Sorunu sonuta karlkl l says zeceinden, soyknm ol-madn gsteren demografik bilgilerden kayorlar. Ermeni nfu-sunu Ermeni propaganda rakamlarndan alp, lm rakamlarn

abartyorlar, Mslman lmlerini ise kmsyorlar.

Ermeni tarihilerinin gerekleri tahrif ederek Ermeni kayplar-n abartl bir ekilde fazla gsterme abasna girmeleri ve dnyakamuoyu nnde kendilerini "masum kuzular "m gibi gstermeyealmalar zerine, ldrlen Mslmanlarla ilgili aratrmalar dayaplmtr. Bunlardan Amerikal bilim adam, Trk-Ermeni mna-

29. lter, Erdal, Ermeni Kilisesi ve Terr, s.62.

30. Bayram. Kodaman, "Ermeni Meselesi'nin Dou Sebepleri", s.240-249; Erdal,ilter, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve s.2I-29.


19/30

ERMENi SOYKRMNIN i YZ 235

sebetleri tarihisi Justin Mc Carthy'nin bu konuda yapt aratr-

malar kayda deerdir:

"Anadolu'daki Ermeni varln anlamak isteyen, Ermeni fela-

ketinin sava esnasnda i.Dnya Sava ve Milli Mcadele'de orta-

ya ktn hatrlamaldr. .. statistikler, ounluunun Trk oldu-u 2,5 milyon Mslman da ldn ifade etmektedir. Ermeniler-

le de meskun olan 6 vilayetten 1milyondan fazla Mslman lm-tr. Bu Mslmanlar da Ermenilerinkinden daha iyi olmayan kor-

kun lmleri tattlar.

Bu rakamlar bize Anadolu insannn nasl ldn beIirmek-tedir. Vesikalarda lm sebepleri olarak sivil sava, Trklerle Er-

menilerin zorla g ettirilmeleri, i sava, hastalk ve zellikle alksralanmtr. Anadolu'daki lmler, sadece sava zamanndaki as-

kerlerin lmleri deil, ayrca erkekler, kadnlar ve ocuklarnlmleri olmutur"31.

ayet Osmanl Devleti, baz Ermeni tarihilerin iddia ettii gibiErmenileri bir soykrma tabi tutup kklerini kazmak isteseydi, sa-va halini bahane ederek bunu rahatlkla yapabilirdi. Ancak yapIa-bilecein en ehvenini seerek kendi snrlar iinde Ermenileri getabi tutmu ve lke dna bile srmemitir. Ermeni tarihilerinin ra-kamlar konusundaki tutumu da, hayalleri veya propaganday bra-kp ilmi olanlar aramak olmaldr. Zaten Amerika'daki Ermeni Pro-fesr Hovannisyan da 1982 ylnda Mnih'te yaplm olan "DnyaErmenileri'nin Problemleri Kongresi" nde bu gerei yle dilegetirmitir:

"Ermeni soykrm ispatlanamamtr. Soykrm hukuken ge-ersizdir ve zaten zaman amna da uramtr"32.

Madalyonun teki yz evrilerek incelendiinde ise gerekAnadolu, gerekse Kafkaslarda Ermeniler tarafndan ldrlen

Trklerin saysnn Ermenilerinkinden kat kat stnde olduu orta-ya kmaktadr.

31. Ssl, Azmi, a.g.e., 5.144.32. Zafer zkan, Ermeni Tehciri, 5.174; Ssl, Azmi, a.g.e., 5.142.


20/30

236 EMN IKALIYEV

Aslsz iddialaryla hareket eden Ermeniler bu tutum ve davra-

nlaryla nereye kadar gidebilecekler?

Bugn Trkiye'nin yan bandaki Ermenistan'n devlet politi-

kas "Trk dmanl" zerine kurulu. Ermenistan'n "Bamszlk

Bildirgesi" Trkiye ve Azerbaycan' hedef alan, toprak talebinde

bulunan ifadelerle dolu. Ayn ifadeler Ermeni Anayasas'nn giri

blmnde de var.

Ermenistan'n durumu malum. Trk denizinde sadece kckbir damla. Gelecei Trkiye ve dier Trk Cumhuriyetleri 'yle iyi

geinmesine bal. Her zaman alevlenen tartmalardan en fazla za-rar grecek olan Ermenistan. stelik, ortaya attklar iddialarn hi-

bir dayana yok. Bu tartmalardan Trkiye ve Ermenistan kar

salamyar. Ama herhalde Rusya son derece memnun, ran zevkten

ellerini ovuturmakta. Yunanistan'n zldn de kimse iddia

edemez. Batl pek ok lkenin durumu da farksz.

Ermenistan tpk tarihte olduu gibi baltay kendi ayana vuru-

yar. Trklere kar taknd dmanca tutumla kendi kendisini s-

kntya sokuyor. Tarihten ders alp, onun bunun "maas" olmann

kendine hi bir menfaat salamadn hala anlayabilmi deiL.

Tarihte bana olmadk felaketler gelen, halk katledilen Trki-

ye, "Gemii brakalm, gelecee bakalm", diyor. Ermeniler ise her

defasnda tekrarlyar:Trkiye Ermenilerden zr dilemelidir. Hayr, Trk Milleti'nin

gemiinde "zr dileyecek" hi bir ayb yok. Eer, "zr dileyip,

dilernemeyi" tartacaksak, bundan en fazla Ermeniler zararl kar-lar. Trkleri arkadan vurduklar, bu halk katlettikleri, hala bu lke-ye kar dmanlk besledikleri iin Trk halk ve devletinden zrdilernesi gereken onlar. Peki, diyelim ki, Trklerin Ermenileri katl-ettikleri iin onlardan zr dilerneleri lazm. O zaman, 1905 ylnda,1918 ylnda, zellikle Bak'de ve Azerbaycan'n dier blgelerin-de Ermeniler tarafndan katledilen Azeri Trklerinden, dahas Kara-ba savanda, 1990 kanl Ocak katliam ve i992 Hocal katliamn-da ehit edilen Azerbaycan halkndan kim zr dileyecek? Madem


21/30

ERMEN SOYKRMNIN i YZ 237

insan haklan ve demokrasinin mevcut olduu bir ada yayorsak,

bu blgede olup bitenlere de gz yumulmamaldr. Peki, ne yapma-

lyz? Biz sadece kendimiz konuup, kendimiz dinliyoruz. Birlikte

el ele verebilmeli, bu tr konularda birlemeliyiz. Gerekleri yans-

tan eserler yazmal, eitli yabanc dillere tercme edilerek dnya

dillerinde yaynlanmal, gerekleri yanstan belgeleri, sergileri, fo-

tostenderi, tamtmakta reklam ilerinden yararlanlmal. Grnd

gibi gerekler son derece kritik ve dumanldr. Bir kere bilmemiz la-

zm ki, bizim yapmal olduumuz bir ii bakas gelip bizim yerimi-ze yapamaz ve yapmayacak. Eer biz bu cihetlere muvaffak ola-

mazsak, tarihin bu ar imtihanndan kmamz bir hayli zorlaacak-

tr.

SZDEERMEN SOYKRM TASARLAR

224 yllk gemii olan, aslnda ina edilen, imal edilen bir ulu-

sa sahip Amerika'da fikirler, diller o kadar birbirine kaynam ki,

Amerikallk diye bir mefhum domu. Kendilerini "Eritme Potas"(melting pot) diye nitelendiren pota iinde yer alan Ermeniler, yani

Ermeni kkenli Amerikallar Californiya'da baz yerleim birimle-

rinde youn olarak bulunmaktadrlar.

Amerika'da bulunan Ermeniler 1915 ylnda Trklerin kendile-

rine soy kn m uyguladklarn iddia ediyorlar ve bu ynde karar -

karmak iin aba gsteriyorlar ve gstermektedirler. ABD'deki Er-

meni lobisi 24 eyalette ders kitaplanna 1915 olaylarn soyknm

olarak geirmeyi baarmtr. Kafileler halinde gidip yerel milletve-

killeriyle, senatrlerle gryor ve adaylara ba yapyor, kam-

panyalannda grevalyorlar. Kabul etmek gerekir ki, Ermeni lobisi

bu konuda ok daha etkilidir. Yerel dzeyde az da olsa Amerikan

genel politikasna tesir edebilirler, eyaletIerde ve hatta Temsilciler

Meclisi'nde karar karabilirler. Aslnda bu durum Amerikan siste-

minden kaynaklanyor. ABD sisteminde hangi lobi fazla para verir-

se onun dedii olmaktadr. Yani bu lkede lobitokrasi var. Ameri-kann ulusal gvenlii nedir, uluslar aras siyaseti nedir, hi nemli

deiL.Babakanlk sistemi byle ilemektedir, yani ABD'de iki ba-

l bir ynetim var. Bir yanda yrtme, yani Bakanlk, te yanda pa-


22/30

238 EMN IKALIYEV

ran n ve lobilerin roloynad Kongre. Kongre zaman zaman devle-

tin stne kabiliyor. Neticede yaklak 4 milyon nfusu olan Er-

menistan, 60 milyon nfusa sahip Trkiye'yi mahkum edebiliyor.

Ermeni Soykrm Tasars Amerika'daki Ermeni aznlk iin

ok nemli. Neden? nk onlar bir araya getiren, onlar "Eritme

kab" dediimiz pot ierisinde kimliklerini hatrlatan bir ey.

ABD Kongresi'nde "Szde Ermeni Soykrm" her yl rutin

olarak ve senaryoya uygun olarak gndeme getirilmektedir. Temsil-ciler Meclisi ve Senato genel kurullarna kadar ulaan daha nceki

Ermeni tasarlarnda u sonular elde edilmiti:

24 Nisan 1984 ylnda 247 sayl ortak kararla ABD Kong-

resine indirilen 121 imzal "24 Nisan'n insann insana

vahetini anma gn" ilann ve "tm Amerikan vatanda-

larnn bugn de btn soykrm kurbanlar ve zellikle

1915-1923 yllar arasnda Trkiye tarafndan giriilenkatliam da len 1,5 milyon Ermeni'yi" anmasn ngren

tasar yeter say olan 218 imzaya ulamad iin yasalaa-

mamt.

1985 ylnda Temsilciler Meclisi ve Senato'ya resmi devlet

politikas niteliindeki yasa tasars Haziran aynda Tem-

silciler Meclisi Genel Kurulu'na kadar ulaabildikten son-

ra te iki ounluk esasna dayanarak yaplan oylamada

reddedildi. Dolaysyla tasar Senato aamasna ulaamad.

Benzeri bir Ermeni tasars stlarak yine 1985 yl sonla-

rnda ortak yasa tasars olarak hem Temsilciler Meclisi,

hem de Senato'ya sunuldu. Tasar yine Temsilciler Meclisi

Genel Kuruluna ulatysa da dnemin Dileri Bakan Ge-

orge Schulz'un abalarndan sonra oylamadan nce hazr-

layclarnca geri ekildi.

1987 ylnda yeniden gndeme getirilen bir baka Ermeni

tasars, Temsilciler Meclisi Genel Kuruluna ulat, ama

salt ounluk esasna gre yaplan oylamada reddedildi.

Tasar, bylece Senato'da grlmedi.


23/30

ERMEN SOYKRMNIN i YZ 23 9

Szde soyknm konusunda Trkiye asndan en tehlikeli

giriim, 1989-1990'da oldu. Yine devlet politikasn belirle-mek amacyla ortak yasa tasans niteliini tayan yeni Er-

meni tasans, en byk baansna ulaarak Temsilciler

Meclisinde kabul edildi. Tasan, ardndan 1990 Ocak ayn-da Senato'ya indi. 1990 ylnda Cumhuriyeti Parti'nin

bakan aday olarak da gsterilen Ermeni yanls Senatr

Bob Dole'un nderlik ettii tasan, Demokrat Senatr Ro-

bert Byrd'n engeline takld.

"Soykrm Tanma" yasas karma giriimlerini Kongrede so-nulandramayan Ermeni lobisi sonraki yllarda taktik deitirerekabalarn eyalet meclislerinde younlatrd ve 24 eyalet meclisin-den bu ynde karar karmay baard. Califomiya Eyalet Mecli-si'nin 1996 ylnda ald 24 Nisan' "Soykrm Anma Gn" kara-

nn daha sonra Virginia, Rhode sland, Georgia, Massachusets gibi

eyaletlerin kararlan izlemeye balad.

Daha sonra Ermeni Soykrm Tasans Eyll 2000 tarihindeABD Temsilciler Meclisi'nin Uluslar aras Operasyonlar ve nsanHaklar Alt Komisyonu'nda kabul edildi. Birka ay sonra yaplacakbakanlk seimleri iin Ermeni oylanna gzn diken TemsilcilerMeclisi Uluslar aras likiler Komitesi'nde ele alnan szde ErmeniSoykrm Yasa Tasans, 2 ekimser ve 11 ret oyuna kar 24 oylakabul edildi ve Genel Kurula sevk edildi.

ABD'nin szde Ermeni Soykrm tasarsnn zeti yleydi:

TASARNN ZET

Trkiye'nin Ermeni Soykrmn 1915-23 arasnda gerek-letirerek insanlk suu iledii hkm veriliyor. Byleceyalnz 1915 tehciri deil, Kurtulu Sava da mahkum edili-yor. Atatrk de, ad veilmeden soykrm sulusu kapsamna

alnyordu.

ngiltere, Fransa ve Rusya'nn . Dnya Savanda, Trki-ye'yi insanlk suuyla itham eden ortak aklamalar hakl

bulunuyordu.


24/30

240 EMN IKALIYEV

Sevr Bar Anlamas'nn, Ermeni veya Yunan rkna kar

Trkiye'nin iledii sular, "nsanlk suu" kapsamna alan230. Madde hkm, rnek gsteriliyordu.

Ermeni Soykrm sulular cezalandrlmad iin bu tr in-

sanlk sularnn daha sonra ilendii vurgulanarak, ima yo-

luyla Krt soykrm sulamasnn ucu gsteriliyordu.

Damat Ferit trnden ibirliki hkmetler, soykrm yarg-

ladklar iin vlyordu.

ABD bakanlarnn "bu iren suun yeniden ilenmesinekar" tetikte bulunma arlar yineleniyordu.

Ermeni mallarnn tazmini konusunun Trkiye hkmetininnne konmas sz verildii belirtiliyordu.

Clinton dahil ABD bakanlarnn "Ermeni Soykrm"nmahkum eden resmi aklamalar tek tek hatrlatlyordu.

Ermeni Soykrm sulularnn cezalandrlmamasnn sonu-

larna vurgular yaplarak, Trkiye'yi soykrmdan yargla-mann yollar alyordu.

BM, Avrupa Parlamentosu gibi uluslararas kurulularn Er-meni Soykrmn mahkum eden kararlar sralanarak, Trki-

ye'ye uluslararas mdahalelerin hukuki zemini ina edili-

yordu.

ABD' nin Ermeni Soykrm konusunu "uzun vadeli politi-

kann" arac olarak grd, mahkeme kararna gndermeyaplarak belirtiliyordu.

"Politik Sunular" bal altnda Ermeni Soykrm'na ili-kin uygulamalarn yrtlmesi sorumluluu, ABD bakan-na, Dileri Bakanlna vb. veriliyordu.

Ama ABD Temsilciler Meclisi 'nde Genel Kurul aamasna ge-len ve gemesine kesin gzyle baklan "Ermeni Soykrm" karar

tasars 19 Ekim 2000 tarihinde gndemden ekildi. Bill Clinton'unson ana kadar Ermeni karar tasarsna kar bizzat tasary getirenTemsilciler Meclisi Bakan, Ermeni yanls Dennis Hastert tara-fndan alnd. Meclis bakan Hastert konuyla ilgili yapt akla-


25/30


mada, "Clinton 19 Ekim 2000 tarihinde gnderdii mektubunda bu

tasarnn Genel Kurulda grlmemesinin Amerikan gvenliiiin ciddi tehlikeler yarattn vurguladn ve Genel Kurmay Ba-

kan Henry Shelton'un bu tasarnn ele alnmamasn istediini ilet-tiini" dile getiriyordu. "Bu tasary desteklediim gibi kendim Ge-

nel Kurul gndemine getirdim", diyen Hastert, Clinton'un bu tasar-

nn kabulnn Ortadouda olumsuz sonulara yol aacana veAmerikallarn hayatn riske edeceine inandn kendisine ifade

ediyordu. Bunun bo bir talep olmadn vurgulayan Hastert, Orta-douda durumun olaanst gergin olduuna dikkat ekiyor ve Or-tadouya olumsuz yansmalarn olacan vurguluyordu.

te, grnd gibi hereyortada. Doru, Ermeni TasarsABD Temsilciler Meclisi'nden geri ekildi. Ancak Trk milletinin

bu oyunun arkasn grmeleri lazm. ABD Bakan Bill Clinton'unTemsilciler Meclisi Bakan'na yazd mektuba gz atalm. ngi-

lizcesi yle balyor:

"I am writing to express may deep concern ...dealing with

the tragic events in eastern Anatolia und er Ottoman rule in the

years 1915-1923.

Every year on April 24, I have commemorated Armenian

Remembrance Day, mourning the deportations and massacres

of innocent Armenians during that era ..."

imdi de Trkesine bakalm:"Size Osmanl mparatorluu dneminde Dou Anadoluda

1915-1923 yllar arasnda gerekleen trajik olaylarla ilgili ola-

rak (gndemdeki tasar hakknda) duyduum derin endieyi dile

getirmek iin yazyorum.

Her yl 24 Nisan Ermenileri anma gnnde onlar andm, o

dnemde masum Ermeni/erin srgn edilmesinin ve ldrlmesi-

nin yasn tu/tum. Ve her yl ...bu tr vahetlerin bir daha yaan-

mamas iin ...arda bulundum .... "

Evet, Clinton'un mektubu byle balyor. Mektubunda DouAnadolu'da trajik olaylardan, masum Ermenilerin ldrlmesinden


26/30

242 EMN IKALIYEV

sz ediyor. Ancak Bakan ufak bir yanlgya dyor! Anadolu'da1920 ylndan sonra Osmanl yok! Sonrasnda 24 Nisan Ermeni

Soykrm gnne deiniyor ve byle "vahetlerin" bir daha olma-

masn istediini vurguluyor. Yani Clinton atalarmzn hayr iin iyapmyor. Tam tersine, Ermeni tasars geri alnsn diye yazd bumektupta Ermeni tezine destek veriyor, onlarn iddialarn dorulu-

yor. Sonra mektubuna devam ediyor:

"Ancak tasarnn ABD iin olumsuz sonular douracan-

dan endie ediyorum. Dnyann bu sorunlu blgesinde (Tr-

kiye dahil) nemli karlarmz vardr. Saddam, Ortadou, Or-

ta Asya, Balkanlar, yeni enerji kaynaklar ... Tasarnn bu has-sas zamanda kabul (ulusal) karlarmz olumsuz etkiler."

Grld gibi, Clinton Ermeni iddialarn doruluyor, sadece

"soykrm" kelimesini kullanmyor. Asl nemli olan mektubun

iindeki gizli ve gelecee ynelik mesajlar grmek lazm.

* *

*

Amerika'daki kararn ardndan Fransa'daki Ermeni lobisi de

ataa geti. Fransa Senatosu Bakanlk Divan'nn 3 Ekim 2000 ta-rihinde yapt toplantda szde Ermeni Soykrm gndeme geldi.Fransa'nn 2001 yl Mart aynn yerel seimlerde iktidar isteyenpolitikaclar yznden Trkiye ile ilikileri olumsuz ynde gelime-

ye balad.

18 Ocak 2001 tarihinde tasar onayland. "Fransa, Ermenilerin

1915 ylnda maruz kald soykrm tanr" ifadesinin yer ald ta-sarnn gemii 1998 ylna kadar uzanr. Mecliste 1998 ylnda Sos-yalist Parti milletvekillerinin giriimiyle gndeme gelen yasa tasar-s, Trkiye'nin tepkisi zerine Senato gndemine getirilmemiti.

Tasar, Senato Bakanlk Divan ve hkmetin gndeme alma-

y reddetmesi zerine Marsilya Senatr Jean elaude Gaudin ve ar-kadalarnn bireysel giriimiyle 8 Ekim 2000 tarihinde yaplan oy-lamada 40'a kar 164 oyla kabul edilerek Ulusal Meclis'e gnde-rilmiti. Ulusal Mecliste 18 Ocak 2001' de 577 milletvekilinden


27/30


51 'inin katld oylamada da "oybirlii" ile kabul edildi. Fransa

Cumhurbakan Jaques Chirac, parlamento tarafndan 18 Ocak'taoybirliiyle kabul edilen szde Ermeni Soykrm yasasn 28 Ocak200itarihinde imzalayarak yrrle soktu. Ama iin ilgin tarafFransz politikaclar anayasal su ilediler. nk 1958 Anayasas-na gre Fransz Meclisi'nin d politika konularnda yasa karmayetkisi yok. Anayasa, Meclisin d politika konusunda yalnzca y-rtme yetkisi olduunu aka belirtiyor.

Trkiye'yi Ermenilere kar soykrm ile itham eden karar ta-sarlar sadece ABD, Fransa ile snrl deildir. Bu gn ABD, Fransakabul ediyorsa, yarn da ingiltere, Almanya, ran vb. lkeler de Tr-

kiye'yi itham edecektir33

Btn bu olup bitenler iinde, zellikle -biri emperyalist lke-lerin, dieri de medyann tutumuna dair- iki noktann altn izmekisterim. ilki, 1915'in byk emperyalist lkelerin i politikalarndaara olarak kullanlmasdr. Ermeni nfusun seim sonularn etki-

leyecek boyutlarda olduu lkelerde, zellikle ABD ve Fransa'daher seim dneminde hep ayn oyun sahnelenir, Siyasal partiler oy-larn arttrmak iin soykrm tasarsn temcit pilav gibi gndeme

getirirler.

Bunun iin Ermenistan'n ya da ABD'deki etkin Ermeni lobisi-nin giriimlerine gerek duyulmad bile olur. Diyeceim odur ki,bu karar tasarsnn dorudan ABD ynetimince de gndeme geti-

rilmi olma olasl yksektir. ABD, kendi kysn korumann enetkin yolunun kar kyy bombalamak olduunu en iyi bilen ve be-ceren lkedir. Bu olayda ABD, "Ermeni soykrm karar tasars"ylaTrkiye'yi bir eye iknaya alyor olabilir. rnein, milyar dolar-larla dile getirilen 'helikopter ihalesi'ni gvence altna almak iinbu tasary bir silah olarak kullanyor olabilir.

"Helikopter ihalesi"nin yabana atlmayacak denli salam bir et-ken olduu kansndaym. yle ki, gerek hkmet, gerekse de d

33. Radikal gazetesi, 24 Eyll 2000; Radikal gazetesi, 20 Ekim 2000; Hrriyet

gazetesi, 4- 8-20-24 Ekim 2000; Hrriyet gazetesi, 3Ocak 2001; Ortadou gazetesi, 7Ekim 2000; Sabah gazetesi. 8 Ocak 2001; Yeni Avrasya Dergisi, Ekim 2000.


28/30

244 EMN IKALIYEV

politika uzmanlar karara dair deerlendirmelerinde ister gemite

olsun, ister gelecekte, alt komitede kabul edilen karar tasarsnn,Temsilciler Meclisi Genel Kurulu'na gelmeden ABD ynetimince

mutlaka engelleneceine olan inanlarn belirtmektedirler. Bu

inan, Trkiye'nin ABD politikalar bakmndan blgedeki nemi-ne dayand kadar, konjonktrelolarak "helikopter ihalesi"ne da-

yanyor olabilir.

Bir dier varsaym, Trkiye'ye biilen 'yeni misyon'un koul-

larn olgunlatrma giriimleridir. Bir sreden beri Trkiye, Kaf-kaslardaki olas politik gelimelere gre yeniden konulandrlmakistenmekte, blgede byk glerden biri oluunun gereklerini yeri-ne getirmesi iin her bakmdan donatlmaktadr. Kafkaslar, ABD-

Rusya kar atmasnn arenas olmayaaday, dnyann nemliblgelerinden biridir. ABD'nin Trkiye'yi gzden karmayacaak bir gerek iken bu ve benzeri karar tasarlarnn sonular, ge-mite olduu gibi yalnzca geici bir yanlsama' dan ibaret kalaca

kansndaym.Diyeceim, bu olayemperyalist lkelerin geri kalm lkelere

uyguladklar gncel politik varyasyonlardan yalnzca biridir. Kedi-

fare oyunu kesintisiz srmekte; deien, salt dekor ve sluplar ol-maktadr. Emperyalist politikalar rnein, geride braktmz yz-yla gre daha rafine uygulanmaktadr. Kaba politikalar, yerini "de_

mokratik" sylem li ince politikalara brakmtr.

"Soykrm tasars", Ermenistan ynetimince de politik bir araolarak kullanlmaktadr. Geleneksel iktidar manevradr: "te so-

runlar arlatnda kamuoyunun dikkati" da ekilmeye allr.Bir lkede iler iyi gitmiyorsa, ekonomi rayndan kmsa, yoksul-lama ve isizlik artmsa, bilmeliyiz ki, hkmetin bir "d" d-man yaratmasnn eli kulandadr. Ermenistan ynetimi de 1915'itam da bu anlamda kullanmakta, halkn yeni bir ruhla lke kalkn-masna seferber etmesi gerekirken elinin altndaki kolay, ama halk-

na bir yarar olmayan arguman kullanarak, yoksulluu, isizlii vebitmilii perdelemeye alyor. Bir yandan Trkiye'den kaplaramasn, kendisiyle diplomatik temas kurmasn talep ediyor, teyandan ABD'deki lobiyi seferber ediyor.


29/30


...Btn bu gelimelerin temelinde ise gnmz dnyasnn en

temel gereklii olan "ulusalc oluumlar" yatmaktadr. "Ulusalkimlik" alncaya, buharlap nemini yitirinceye dein, dnyadabu "yabanclama" srecek, dmanca politikalarn sonu gelmeye-cektir. Her "aidiyet" gibi "ulusal aidiyet" de insan kendine yabanc-latrmaktan baka bir eye yaramamaktadr.

BBLOGRAFYA

GAZETELER

Aydlk gazetesi, 8 Kasm 1990. Hrriyet gazetesi, 24 Eyll 2000.

Hrriyet gazetesi, 4 Ekim 2000.






Hrriyet gazetesi, 22 Ekim 2000. Hrriyet gazetesi, 24 Ekim 2000.

Hrriyet gazetesi, 31 Ocak 2000.


Radikal gazetesi, 24 Eyll 2000.

Radikal gazetesi, 27 Eyll 2000.

Radikal gazetesi, 20 Ekim 2000.

Sabah gazetesi, 18 Ocak 2001.

'Yeni Avrasya Stratejileri' dergisi. Ekim 2000.

KTAPLAR

I. Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Yznc Yl niv. Rektr!, yaynno: 5, Ankara, 1990.

2. Bayram Kodaman, Ermeni Meselesini Dou Sebepleri, Trk Kltr, say: 219(Mart-Nisan 1981).

3. Baykara, Hseyin, Azerbaycan istiklal Mcadelesi Tarihi, Azerb. Devlet Yaynlar,Bak, 1992.

4. Grn, Kamuran, Ermei Dosyas, TTK yaynlar, Ankara, 1983.

5. Deliorman, Altan, Trklere Kar Ermeni Komitecilii, Boazii yaynlar, stanbul,1973.

6. Kevorkyan, Dikran, "Ermeni Meselesinde Tehcire Amil Olan Sebepler", Tarih Boyunca Trklerin Ermei Toplumu ile ilikileri, Erzurum, 8-12 Ekim 1984.


30/30

246 EMN IKALIYEV

7. Erol Krkolu, Ortaada Bizans ve iran 'm Ermeni Siyaseti, Ermeni Siyaseti, 21.

Yzyla Girerken Tarihe Dosta Bir Bak; Trk-Ermeni iliki/eri, Atatrk Aratrma

Merkezi yaynlar, Ankara, 2000.

8. Erylmaz, Bilal, Osmanl Devletinde Gayrimslim Teb'an Ynetimi, Risale

yaynlar: SO, stanbuL, Ocak/1990.

9. Hasanov Cemil, 1918 ilkbahar: Azerb.-da Ermeni Terrizmi ve Trk-Mslman

Soykrm, Meslek Hayatlm25. Ydda Prof. Dr. Abdiilhaluk M. ay Armaa, Clt

i,Ankara, 1998.

10. , Siyah Lekelerin Beyaz Glgesi, Bak, 1991.

iI. lter Erdal, Ermeni Kilisesi ve Terr, A.. Osm. Tarihi Ara. ve Uyg. Merk. yaynlar,

Ankara, 1996.

12. o_o, Ermeni ve Rus Mezalimi, Azerb. Kltr Dernei yaynlar, no: 47, Ankara,

1996.

13. o _ o , Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytin isyanlar ( 1780- 1915), Geniletilmi

2. Bask, Ankara, 1995.

14. Justin Mc Carthy, lm ve Srgn, nk. yaynlar, ev: Bilge Umar, 1998,2. Bask.

LS. Kk Cevdet, XiX. Asrda Anadoluda Ermeni Nfusu, Trk Tarihinde Ermeni/er

Sempozyumu Kitab, Dokuz Eyll niv., lahiyat Fak., zmir, 1983.

16. Laurens Evans, United States Policyand the Partition of Turkey (1914-1924),

Baltimore, The Johns Hopkins Press, 1965, Trke terc: Tevfik Alanay, Trkiye'nin

Paylalmas (1914-1924), stanbul, 1972.

17. Marian Kent, Osmanl imp.-nun Sonu ve Byk Gler, ev: Ahmet Fethi, Tarih

Vakf Yurt yaynlar, stanbul, 1999.

18. Salahi R. Sonyel, "Yeni Belgelerin Altnda Ermeni Tehcirleri", Belleten, cilt:

XXXVi, say: 141, Ocak 1972.

19. Selahattin . Ermeni Sorununun Rakamlarla Gerei, st. niv. Siyasal Bilgiler

Fak., 1984, yl 2, say 2'den ayr basm".

20. Urfal Mateos Vekayinamesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162),

Terc. Andreasyan, Hrant, Notlar Dulaurier, Edouard- Yinan, Mkrmin Halil, Anka-

ra, 1962.

21. Zafer zkan, Ermeni Tehciri, Doktora Tezi, Ank. niv. Trk nk. Tarih Enst., 1985.

ermenİ soykiriminin İÇ yÜzÜ

Documents