Transformacija poljoprivrede od tradicionalne do moderne

Posmatano iz današnje perspektive, najteži i najkomplikovaniji zadaci koje treba da reši svaka zemlja u domenu agrara odnose se na utvrđivanje mesta ove oblasti u ukupnom privrednom razvoju, a odnose se na pitanja:

Kako uklopiti poljoprivredu (agroprivredu) u celokupni razvoj ekonomije?

Kako dizajnirati proces transformacije poljoprivrede?

(ponavljanje)

Transformacija poljoprivrede od tradicionalne do moderne

Kompleksan sistem prevođenja poljoprivrede iz tradicionalne u modernu može se posmatrati:

istorijski, kroz procese prevođenja iz naturalne u robnu proizvodnju (modele transformacije poljoprivrede u Velikoj Britaniji, Japanu, Nemačkoj, SAD i Francuskoj, kao i različite pokušaje rešenja seljačkog pitanja u bivšim socijalističkim zemljama), ali i kroz aktuelne procese transformacije poljoprivrede kako u razvijenim tržišnim ekonomijama, tako i u zemljama u tranziciji;

Nezavisno od pojedinačnog pristupa pojedinih zemalja, danas je to proces reintegracije poljoprivrede i industrije u sistem agroindustrijskog kompleksa koji se odvija uz primenu osnovnih dostignuća Zelene revolucije.

Kontrasti tradicionalne i moderne poljoprivrede – komparacija karakteristika

Tradicionalna poljoprivreda Moderna poljoprivreda

Bazira na porodičnom gazdinstvu tradicionalnog usmerenja

Bazira na različitim tipovima gazdinstava

Osnovni faktor proizvodnje uz porodičnu radnu snagu jeste zemljište

Faktori proizvodnje su zemljište,radna snaga, kapital i znanje

Faktori proizvodnje se prenose u neizmenjenom ili neznatno izmenjenom obimu

Povezanost i zavisnost svih segmenata agrokompleksa uz mogućnost veće specijalizacije u okviru vertikalne integracije

Struktura proizvodnje je svaštarska uz naglašen naturalni karakter

Primarna polj.proizvodnja gubi svoju autarkiju

Odnosi ljudi se regulišu običajima Opasnost zloupotrebe novih dostignuća

Motiv: dohodak i obezbeđenje sigurnosti vlastite porodice

Motiv: profit

Kontrasti tradicionalne i moderne poljoprivrede – komparacija funkcija

Tradiconalna poljoprivreda Moderna poljoprivreda

Obezbeđenje hrane za stalno rastuće stanovništvo angažovano u poljoprivredi i van nje

Proizvodnja sirovina za niz industrijskih grana koje se bave doradom i preradom

Obezbeđenje akumulacije za razvoj vanpolj.sektora

Obezbeđenje tržišta za industrijske proizvode

Oslobađanje viškova radne snage za razvoj vanpolj.sektora

Značajnija uloga u regulisanju odnosa uvoz-izvoz

Kako definišemo ulogu poljoprivrede u kontekstu doprinosa privrednom razvoju zemlje? Koji su aspekti doprinosa zastupljeni u ova dva sistema?

Transformacija poljoprivrede od tradicionalne do moderne – definisanje osnovnih elemenata

Pojam transformacije poljoprivrede

Da li se termini put rekontstrukcije, podruštvljavanje proizvodnje, strategija razvoja ili koncept razvoja odnose na istu suštinu?

Osnovni elementi procesa transformacije poljoprivrede identični za sve zemlje nezavisno od uređenja ili stepena razvijenosti su:

1. Prihvatanje apsolutne neminovnosti razvoja poljoprivrede2. Postojanje određenog odnosa na relaciji poljoprivreda-ostali sektori

privrede

Cilj procesa transformacije poljoprivrede je koncentracija osnovnih faktora proizvodnje uz uvažavanje principa podele rada i specijalizacije

Opšti smisao transformacije dobija specifičan ugao ukoliko se posmatraju načini koncentracije faktora proizvodnje, tj. osnovni mehanizmi ovog procesa

Organizacioni oblici transformacije poljoprivrede su u prvoj fazi različiti, dok su u drugoj fazi identični nezavisno od zemlje, a to su: krupna gazdinstva (agrobiznis korporacije), porodične farme i zadruge.

Opšti smisao transformacije poljoprivrede

Proces transformacije poljoprivrede jeste suma komplementarnih aktivnosti usmerenih:

1. ka njenom pretvaranju u stabilan izvor hrane za stalno rastuće stanovništvo kao osnove stvaranja prehrambene sigurnosti nacije;

2. ka stvaranju integralnog sistema veza i odnosa između segmenata agrobiznis kompleksa (agroprivrede).

Da li različite zemlje zadržavaju mogućnost specifičnog pristupa procesu transformacije poljoprivrede?

Seljačka ekonomija

Osnovni elementi seljačke ekonomije

Analiza osnovnih karakteristika seljačkih društavaVišedimenzionalno poimanje seljačkog gazdinstvaEkonomska definicija seljaka

Ruralna ekonomija

Modeli porodične poljoprivrede

Tradicionalno-usmereni farmeri Preduzetnički-usmereni farmeri

Obično manja farma Izrazito velika farmaZaduživanje je oprezno Obilato pozajmljuje kapitalVeća stabilnost u teškim vremenima Rizik prezaduženostiPreferencija vlasništva nad zakupom Zakup i vlasništvo su ravnopravniDiverzifikacija u proizvodnji Specijalizacija i komercijalizacijaManja osetljivost na tržišne potrese Velika osetljivost na tržišne potreseKontinuitet identiteta porodice na farmi Farma nije permanentna baza porodiceVeća generacijska saradnja u domaćinstvu Generacijska konkurencija na farmiOčuvanje farme za jednog naslednika Samoutemeljenje eventualnog naslednikaVisok nivo komunalne lojalnosti i Niži nivo lojalnosti komuni iekološkog ponašanja profitna orijentacija

Predmet posmatranja

Seljačko gazdinstvo je proizvodna jedinica polunaturalnog karaktera koja se zadržala u

zemljama u razvoju

U analizi osnovnih karakteristika seljačkog društva mogu se primeniti dva pristupa: Antropološki – koji seljake posmatra u smislu

socijalnih karakteristika koje ih odvajaju od drugih društvenih grupa (najčešće je zastupljen stav prema kome se ova grupa ljudi u realizaciji svojih profesionalnih opredelenja nalazi “na pola puta”)

Ekonomski: Seljaci su reprezenti tranzicije Tržište i robna razmena su neizbežni faktori

transformacije Podređeni položaj seljaka Interna diferencijacija seljaka

Višedimenzionalno poimanje seljačkog gazdinstva

Seljačko gazdinstvo je tip poljoprivrednog preduzeća u kome je seljak istovremeno vlasnik (ili zakupac resurs), menadžer i neposredni izvršilac radnih zadataka.

Ekonomska osnova analize seljačkog gazdinstva je porodica (domaćinstvo), što mu daje dualni karakter – istovremeno je ekonomska i socijalna kategorija.

Osnovni elementi diferencijacije seljačkog gazdinstva u odnosu na druge aktere u tržišnoj ekonomiji su: dualni karakter delatnost gazdinstva osnovni faktori proizvodnje potrošnja i interni odnosi

Ekonomska definicija seljaka

Bitni elementi definicije su: Istaći elemente diferencijacije Seljaci nisu statička kategorija, već su osnova

transformacije u moderni tip gazdinstva Osnova analize je domaćinstvo Postoji samo parcijalna integracija sejaka u tržište Relativna rezistentnost na promene i manji uticaj

tržišnih potresa na poslovnu orijentaciju

Seljak je odrasli član seljačkog domaćinstva koji ima pristup zemljištu kao osnovnom izvoru egzistencije, a svojom delatnošću uvek je lociran unutar većeg ekonomskog sistema uz delimičnu integraciju u tržište koje je, obično, nedovoljno razvijeno.

Ekonomska definicija seljaka

Na osnovu definicje seljaka može se zaključiti:

Seljaci ili “ruralni svet” nestaju sa privredne scene samo uz šire uključivanje u proces robne proizvodnje svojstven razvijenim tržišnim ekonomijama

Transformacija seljačkih u porodična komercijalna gazdinstva je cilj koji se ne ostvaruje zapostavljanjem ove kategorije, već aktivnim merama u okviru agrarne ili šire posmatrano ruralne politike.

Različiti pristupi izučavanju procesa transformacije poljoprivrede

Početni oblici prodora kapitalizma u poljoprivredu

Model transformacije poljoprivrede u Velikoj Britaniji Model transformacije poljoprivrede u Nemačkoj Model transformacije poljoprivrede u SAD Model transformacije poljoprivrede u Japanu Model transformacije poljoprivrede u Francuskoj

Pokušaj rešenja agrarnog pitanja u socijalističkim zemljama

Sovjetski model kolektivizacije poljoprivrede Kineska komuna kao model preobražaja poljoprivrede Kooperacija kao Yu model transformacije poljoprivrede

Savremena iskustva zemalja razvijene tržišne ekonomije u usmeravanju farmerske proizvodnje

Poljoprivreda u tranziciji – uočeni problemi i perspektive

Model transformacije poljoprivrede u Velikoj Britaniji – osnovne

karakteristike

Klasični model prodora kapitalizma u poljoprivredu Privatna svojina nad osnovnim uslovom polj.proizvodnje

stvorena je zakonskim putem u procesu tzv. ograđivanja poseda koji se odvija

tokom XV-XVI veka kroz stvaranje privatnih pašnjaka tokom XVIII veka kroz pretvaranja opštinskog (javnog)

zemljišta u privatne proizvodne jedinice Organizaciona forma za transformaciju poljoprivrede je

zakupno gazdinstvo Krupna gazdinstva su jedinice vlasništva a ne proizvodnje Novostvorena vrednost u poljoprivredi je zbir rente, profita i

najamnina Tehničku stranu transformacije čini četvoropoljni sistem

obrade zemljišta Domaća poljoprivreda je od druge polovine XVII veka do

kraja 50 godina XIX veka bila zaštićena tzv. žitnim zakonima (protekcionistička politika koja odgovara sistemu prag cena praktikovanim u EU)

Model transformacije poljoprivrede u Francuskoj – osnovne karakteristike

Francuska je kolevka fiziokratske škole. Klasični model prodora kapitalizma u poljoprivredu. Rušenjem apsolutističke monarhije oduzeto zemljište

postaje opštinsko vlasništvo i deli se buržoaziji (srednji posed) i seljaštvu (sitni posed), dok krupni posed ostaje u vlasništvu francuskih veleposednika – formiraju se zakupni odnosi.

Preko carinskih tarifa sprečavan je uvoz i stimulisan izvoz žitarica.

Tehnička strana transformacije: poljoprivrednici ulažu u kupovinu zemljišta, a ne u novu tehnologiju i opremu na gazdinstvu, te do sredine XIX veka Francuska ostaje agrarno nerazvijena zemlja sa seljačkim staležom kao najbrojnijim delom populacije.

Posebnost modela je mit porodičnog gazdinstva.

Model transformacije poljoprivrede u Nemačkoj – osnovne karakteristike

Specifičnosti modela se vezuju za feudalno-vojnički tip države kakva je bila Pruska (pruski model) u periodu od XVII-XIX veka.

Pruski put prodora kapitalizma u poljoprivredu je mešavina klasičnog (zakupnog) sistema i održanja poseda junkera (plemstva koji su oficiri u pruskoj vojsci).

Organizaciona forma za transformaciju poljoprivrede je krupni posed koji se ne rasparčava, već se transformiše u kapitalističko gazdinstvo, a junkeri postaju preduzetnici.

Tehnička strana transformacije: država finansira istraživačko-razvojne institucije, čime se napušta sistem “laisser-faire”.

Ciklična kretanja poljoprivredne proizvodnje iziskivala su primenu mera protekcionističke politike (carine na uvoz žitarica su uvedene 1879.godine).

Model transformacije poljoprivrede u SAD – osnovne karakteristike

Specifičnost modela: osvajački karakter – prvo je zauzimano zemljište, a potom je vršena njegova raspodela koja je zavisila od odnosa javnih i privatnih snaga.

Osnovni slogan modela je “slobodno gazdinstvo slobodnog seljaka na slobodnoj zemlji”.

Veliki zemljišni fond raspodeljen je uz postojanje sistema darivanja (plemstvu, crkvi, ratnicima i doseljenicima) i mogućnost kupovine zemljišta za male svote novca (Agrarni zakon iz 1804.godine).

Tehnička strana transformacije: krejem XIX veka država finansira eksperimentalne stanice i poljoprivredne škole utičući na pozicioniranje znanja kao osnovnog faktora privrednog napretka.

Američki nacionalni ideal je porodično gazdinstvo.

Posebnost transformacije japanske poljoprivrede ogleda se u njenom nacionalnom karakteru.

Japansku poljoprivredu karakteriše izrazito mali posed (1-1.5 ha)

Kraj XIX i početak XX veka karakteriše postojanje ilegalnog zakupa i naturalne rente. Zakupni odnosi zasnivani su na 40-45% obradivog zemljišta čiji su vlasnici relativno mali broj lendlordova – pripadnika gono klase.

Agrarna reforma (1946-1950) vodi rešavanju socijalno-strukturalnog problema japanske poljoprivrede tako što je oko 2 miliona ha obradivog zemljišta oduzeto lendlorodovima i prodato bivšim zakupcima uz uslov da ga efikasno obrađuju.

Krupniji posedi nosioci su tehnoloških promena u poljoprivredi, ali i institucionalne transformacije putem osnivanja poljoprivrednih asocijacija i vertikalne integracije investiranjem u prerađivačke kapacitete...

Tehnička strana: Ministarstvo za poljoprivredu i tehnologiju formira poljoprivredne škole i koledž, inicira se sistem putujućih učitelja koji vrše grupnu obuku seljaka za primenu nove tehnologije, formirane su nacionalne eksperimentalne stanice...Država ohrabruje širok spektar aktivnosti zadruga.

Model transformacije poljoprivrede u Japanu – osnovne karakteristike

Pokušaj rešenja agrarnog pitanja u socijalističkim zemljama

Agrarno pitanje – šta je to?

Programi “rekonstrukcije poljoprivrede” primenjivani u zemljama istočnog bloka temelje se na isključivoj prednosti krupnih gazdinstava, baziranih na kolekvitnoj i državnoj svojini.

Definisana su dva moguća puta koja vode rešenju agrarnog pitanja u socijalističkim zemljama: Kooperacija zadružnog tipa (Yu model) Kolektivizacija kolhoznog tipa (sovjetski i kineski

model)

Sovjetski model kolektivizacije poljoprivrede

Realizovan je blic metodom (1928-1936) – ocenjen kao najbrži proces koncentracije i centralizacije osnovnih faktora poljoprivredne proizvodnje praćen nacionalizacijom zemljišta.

Teoijski posmatrano, postojale su dve forme za transformaciju poljoprivrede:

Sovhoz – zadružni tip koji je smatran nedgovarajućom formom, tj. “prelaznom formom” ili “nižom formom”

Kolhoz – državno gazdinstvo kao viši, složeniji oblik kojim se najbrže i najviše podruštvljuje proizvodnja u poljoprivredi.

Sve socijalističke zemlje koje su se pojavile na istorijskoj pozornici posle drugog sv.rata prihvatile su, u manjoj ili većoj meri, model kolektivizacije u izgranji krupnog gazdinstva kao nosioca transformacije poljoprivrede. Izuzetak je naša zemlja koja nakon direktnog prototipa kolhoza (1946-1953) napušta ovaj model i prelazi na prvi – model kooperacije.

Uspešnost procesa bila je merena procentom kolektiviziranog zemljišta i zastupljenošću seljačkih

domaćinstava kao nosioca privatne svojine u poljoprivredi.

Zemlja % kolektivizacije

Albanija 100.00

SSSR 99.9

Čehoslovačka 99.4

Kina 99.1

Mongolija 99.0

Bugarska 98.0

Istočna Nemačka 96.0

Mađarska 94.0

Rumunija 90.0

Vijetnam 76.0

Poljska 14.3Izvor: Z.Zakić (2001) Agrarna ekonomija, Ekonomski fakultet Beograd, str. 220

Tabela 1: Rezultati kolektivizacije u periodu 1958-1962.godina (izraženi u % kolektivizacije seljaštva)

Ocena sovjetskog modela kolektivizacije

Pozitivne ocene: Najbrža koncentracija i centralizacija osnovnih

faktora polj.proizvodnje Veoma brza adaptacija i efikasna upotreba

najmodernije mehanizacije u poljoprivredi i primena tehničko-tehnoloških mera unapređenja proizvodnje

Negativne ocene: Kolektivizacija kolhoznog tipa je u prvom redu

“model socijalističke rekonstrukcije poljoprivrede” - vođen ideologijom, a ne ekonomskim merilima.

Osnovni principi udruživanja seljaka (postepenost transformisanja, dobrovoljnost ulaska u kolhoze i ekonomska zainteresovanost za rad u kolhozu) su narušeni.

Kineska komuna kao model socijalističkog preobražaja poljoprivrede

Da li je kineska komuna poseban model ili pripada modelu kolektivizacije?

Kineski model agrarne revolucije ne bazira na prevelikom korišćenju moderne tehnike i smatra se opštim uzorom oslanjanja na sopstvene snage.

Osnovne razlike na relaciji kineski-sovjetski model socijalističke rekonstrukcije poljoprivrede identifikovane su u sledećem:

U kontekstu iskorišćenja svih mogućnosti za povećanje polj.proizvodnje u Kini su zadržani izvesni buržoaski elementi (1949-1955): bogati seljaci (15%) su uključeni u “polusocijalističke” zadruge

Postepenost transformacije uticala je na izostanak otpora seljaka procesu udruživanja u Kini

Komune nemaju samo proizvodnu, već i vaspitnu funkciju i funkciju vlasti

U oceni konačne (ne)uspešnosti modela u obzir treba uzeti Malenbaum-ove kriterijume kineske strategije privrednog razvoja

Kooperacija kao Yu model transformacije poljoprivrede

Osnovne ideje Yu modela transformacije poljoprivrede:

Nosilac proširene reprodukcije je krupno socijalistično gazdinstvo

Sponu između individualnih gazdinstava i krupnih državnih/društvenih preduzeća predstavlja kooperativa koja ima dvojaki zadatak: (1) da pomogne tehničko-tehnološku transformaciju na individualnom gazdinstvu; (2) da transformiše postojeće društvene odnose u poljoprivredi.

U funkcionisanju kooperacije kao Yu modela transformacije poljoprivrede mogu se izdvojiti karakteristični periodi:

I faza: 1945-1953. funkcionišu seljačke radne zadruge (SRZ) koje su kopije sovjetskog kolhoza

II faza: 1953(57)-1976. praksu kooperacije čine tzv. niži oblici saradnje koji se odnose na pružanje usluga seljacima.

III faza: 1976-1988. karakteriše se prerastanjem nižih u više oblike saradnje na način da su zadruge utopljene u velike kombinate kao osnovne organizacije udruženog rada (OOUR u sklopu SOUR-a)

Kooperacija kao Yu model transformacije poljoprivrede

Usvajanje ustavnih amandmana 1988. godine koji donose ukidanje zemljišnog maksimuma znači konačno napuštanje modela kooperacije jer krupno socijalistično gazdinstvo nije jedini nosilac proširene reprodukcije u poljoprivredi.

Ocena Yu modela kooperacije

Pozitivne strane: kršenje vekovnog konzervativizma seljaka, pristup povoljnijim uslovima kreditiranja, korišćenje savetodavne službe (izmena proizvodne strukture i upotreba modernih inputa)...

Kritika: poljoprivreda je, uprkos brojnim deklaracijama, ostala na periferiji industrijalizacije, zadruga je pretvorena u običnu trgovinsku organizaciju, osnovni zadatak zadruga bio je obezbeđenje sirovina za kombinatsku industriju, manja pažnja je posvećena organizovanom informisanju seljaka...

Transformacija poljoprivrede – kuda i kako dalje?

Osnovna područja transformacije poljoprivrede u bivšim socijalističkim zemljama danas su:

Optimizacija odnosa na relaciji veliki-mali u poljorpivredi

Svojinsko restrukturiranje mereno tempom promena i oblicima vlasništva

Porodično gazdinstvo se vraća na scenu kao značajna jedinica unapređenja ruralne ekonomije

Dominantni izbor zemalja u tranziciji jeste farmerski model kao poželjni model razvoja poljoprivrede

Šta podrazumevamo pod terminom farmerski model? Kako zemlje razvijene tržišne ekonomije usmeravaju

razvoj farmerske proizvodnje?

Farmerski model

Farma je određena zemljišna ili vodena površina namenjena

proizvodnji useva, gajenju stoke ili ribe; poljoprivredno gazdinstvo ratarsko stočarskog

smera ili ribnjak. Praksa razvijenih ekonomija pokazuje širok

spektar mogućnosti za formiranje farmi. Tako postoje: porodična farma i korporacijska farma, mala, mini, hobi farma i super (mega) farma Part-time i full-time farma Konvencionalna i organska farma

Ko je farmer? Šta podrazumevamo pod pojmom farmerski

model?

Farmerski model

Farmer = preduzetnički-usmeren poljoprivredni proizvođač (preduzetnik)

Farmerski model se izjednačava sa dominantnim modelom u okviru moderne poljoprivrede gde je bavljenje ovom delatnošću predstavljeno kao biznis.

Najznačajnija iskustva Zapada u usmeravanju razvoja farmerske proizvodnje vezuju se za: Strukturne promene poljoprivrede vezane za veličinu

gazdinstva, karakter radne snage i način upravljanja Posledice strukturnih promena u poljoprivredi na

dohodak, tržište, održanje ruralnog načina života i očuvanje prirodnih resursa

Uticaj agrarne politike na razvoj pojedinih tipova polj.gazdinstava

Perspektive i alternative za budućnost u okviru porodičnog sistema poljoprivrede

Strukturne promene:proces tehnološke revolucije u poljoprivredi potvrđuje

univerzalno dejstvo zakona koncentracije

Iako su se procesi strukturnih promena odvijali različitim tempom u različitim zemljama, njihove zajedničke karakteristike mogu se pratiti po tipičnim sloganima 1950-te se odivjaju u znaku “povećati ili napustiti” 1960-te su obeležene zahtevom “adaptirati se novoj

tehnologiji i specijalizaciji ili propasti” 1970-te ističu mit “veliko je bolje” 1980-te ističu pitanje “alternativni način proizvodnje

ili bankrotstvo” 1990-te su u znaku nove dileme “porodično

gazdinstvo: mit ili vizija za XXI vek”

Rezultat forsiranja strukturnih promena jeste bimodalni tip restrukturiranja savremenog agrara

Tabela 1 : Broj farmi u EU - stanje i projekcija Stanje 1993 Projekcija za 2003. % farmera Broj farmi Broj farmi Promena

Preko 55 god. (u 000) (u 000) u %

Belgija 48 76 55 -28

Danska 46 74 59 -20

Nemaèka 33 606 516 -15

Grèka 57 819 742 -9

Španija 58 1384 1115 -19

Francuska 42 801 629 -21

Irska 42 159 129 -19

Italija 61 2488 2345 -6

Luksemburg 38 3 2 -24

Holandija 44 120 82 -32

Portugalija 63 489 353 -28

Velika Britanija 48 243 173 -29

EUR-12 56 7262 6201 -15

Austrija na 267

Finska 46 192

Švedska 43 91

EUR-3 na 550

EUR-15 na 7812

(izvor: European Commission Directorate General for Agriculture (DG VI), Rural Developments, CAP 2000 Working Document, July 1997, p.32)

Posledice strukturnih i tehnoloških promena u poljoprivredi

Kako rešiti konfliktne vrednosti tržišne ekonomije? Suština problema nalazi se u sledećim odnosima: potrošač želi jevtinu hranu veliki polj. proizvođači žele profit mali farmer želi sigurnost vlastite porodice

Rešenje: sve veća proizvodnja hrane moguća je uz korišćenje moderne tehnologije, ali da li svi imaju jednak pristup modernoj tehnologiji?

Posledice strukturnih i tehnoloških promena u agraru Dohodovni jaz između velikih i malih, siromašnih i

bogatih postaje sve izraženiji (da li su mešovita gazdinstvau novoj fazi razvoja kapitalizma preovlađujući model – iskustva Francuske)

Hemijska strategija u proizvodnji hrane iznedrila je ozbiljne ekološke probleme vezane za korišćenje prirodnih resursa

Tabela 2 : Indeksi poljoprivrednog dohotka (EUR15=100)

EUR15 1981 1985 1995

Belgija 243.7 219.55 195

Danska 193.2 242.7 223.5

Nemačka (1) 109.2 109.2 …

Nemačka (2) … … 111

Grčka 80.2 73.5 77.8

Španija 72.8 75.6 98.5

Francuska 143.5 140 156.4

Irska 67.3 78.4 78.4

Italija 92.1 92.1 68.9

Luksemburg 130 137.6 139.6

Holandija 256.1 264.6 190.2

Austrija 68.7 74.2 98

Portugalija 18.9 18.2 29.7

Finska 65.5 88.4 66.1

Švedska 145.4 121.8 70.6

Velika Britanija 187 167.9 150.2

(izvor: Rural Developments, op.cit. p. 34)

Agrarna politika je samo pratilac tržišnih zakonitosti

Mereama agrarne politike vođene tokom XX veka u zemljama razvijene tržišne ekonomije ostvarivani su različiti ciljevi:

Postizanje određenog nivoa polj. proizvodnje na kome se bazira željena samodovoljnost i mogućnosti izvoza

Usporavanje procesa koncentracije Ublažavanje dohodovnih dispariteta Ublažavanje regionalnih razlika Rešavanje problema nezaposlenosti preko modela tzv.

ruralizacije Održivi razvoj poljoprivrede i čovečanstva

Primenjivane mere doprinosile su ubrzanju pojava kriza, te se savremena agrarna politika realizuje u kontekstu zahteva liberalizacije tržišta polj.proizvoda (STO). Nova agrarna politika samo je pratilac tržišnih zakonitosti.

Porodično gazdinstvo ostajeu zanaku dileme

Kako definišemo porodično gazdinstvo?

Poljoprivredno gazdinstvo bazirano na porodici je višesmerno značajno: socijalno, politički i ekonomski.

Strukturu savremenog agrara čine velika, korporativna gazdinstva ali i porodično gazdinstvo (full-time) i mepovito gazdinstvo (part-time) farm. Dok je prema mešovitom gazdinstvu agarana politika u većini zemalja indiferentna, porodično gazdinstvo je svuda u centru pažnje javnog mnjenja.

Porodično gazdinstvo ostaje kao idealna struktura u regulisanju kriza i postavljanju novog modela razvoja u okviru programa “ruralne industrijalizacje”.

Aktuelni problemi uklapanja poljoprivrede u procese tranzicije

Da li izemđu termina transformacija polj. i tranzicija poljoprivrede možemo staviti znak jednakosti?

Rezultat primenjivanih programa reformi jeste, bez izuzetka, pad poljoprivredne proizvodnje za 25-50% poena u svim zemljama centralne i istočne Evrope, kao i u zemljama koje su nastale raspadom bivšeg SSSR-a.

Da li je u ovim zemljama ugrožena elementarna prehrambena sigurnost?

Pad poljoprivredne i industrijske proizvodnje i GDP u zemljama u tranziciji

Tabela 3: Indeksi promene proizvodnje i GDPZemlja Žitarice Meso Poljoprivreda Industrija GDP

Mađarska 88 65 72 112 98Češka Republika 87 73 72 86 91Poljska 99 98 92 108 122Rumunija 93 76 97 68 75Bugarska 68 50 59 50 68Rusija 61 48 60 50 61Ukrajina 61 41 51 39 39Kazakstan 46 45 47 44 51Belorusija 73 57 58 96 71Uzbekistan 246 108 99 72 97Turkmenistan 335 126 118 45 90Izvor: Changes in Agricultural Markets in Transition Economies, ERS, USDA 2002, p. 4

Tranzicija / strukturno prilagođavanje

Tranzicija podrazumeva uvek određenu politiku i akcije kao što su:

političke promene koje se specifično odnose na socijalne, prostorne ili privredne oblasti;

veće promene pravila kojima se rukovodi celokupna privreda zemlje.

Osnovni stub tranzicije čini strukturno prilagođavanje koje podrazumeva:

deregulaciju određenih privrednih grana, privatizaciju društvenih/državnih preduzeća, liberalizaciju trgovinske politike, makroekonomsku stabilizaciju i demokratizaciju društva.

Tranzicioni procesi u poljoprivredi

Reforma agrarnog i prehrambenog sistema ekonomija u tranziciji uključuje četiri osnovna elementa:

liberalizaciju tržišta restrukturiranje polj. gazdinstava reformisanje unutar agroprivrede čiji je glasni nosilac

privatizacija državnih/društvenih preduzeća u agroprivredi – predfarmerski i dofarmerski sektor

kreiranje odgovarajuće tržišne infrastrukture

Kako se prate efekti reformi? Stručnjaci Svetske banke prate reforme realizovane u

sektoru poljoprivrede kroz sledeće elemente: cenovna i tržišna liberalizacija, reforma zemljišne politiike i privatizacija, reformisanje i privatizacija agroindustrije i proizvođača inputa za poljoprivredu, ruralno finansiranje i izgradnja tržišne infrastrukture.

Rezultati merenja razloga koji objašnjavaju pad poljoprivredne proizvodnje u zemljama u

tranziciji

Tabela 4: Doprinos pojedinih elemenataVarijabla Doprinos u %

Vreme -10Neizvesnost kao faktor rizika -12Restrukturisanje farmi 18Privatizacija -39Promena cena -46Rezidual -11Ukupna promena output-a -100Izvor: Changes in Agricultural Markets in Transition Economies

ERS, USDA 2002, p. 14

Agroprivatizacija i strateška prehrambena sigurnost – iskustva prvih godina tranzicije

-10 -12

-50

68

-39-46

-11

-60

-40

-20

0

20

40

60

80

%

u p

roce

nti

ma

Uticaj klime

Porast rizika

Restrukturiranje velikihagrosistema

Efikasnost privatnihgazdinstava

Privatizacija

Liberalizacija trgovinskog icenovnog režima

Rezidual

Grafikon 1: Osnovni razlozi pada ratarske proizvodnje u izabranim zemljama u tranziciji

(preuzeto: M.Karen and JFM Swinnen (2000): Causes of Output Decline in Economic Transition: The Case of Central and Eastern European Agriculture, Journal of Compartive Economic 28-1:172-206, March 2000)

Agro privatizacija i privredni rast u Srbiji

Agroprivatizacija i strateška prehrambena sigurnost

Strategija poljoprivrede Srbije i status agrokombinata u postupku privatizacije

Subjekti agrotranzicije: “stari”nosioci proširene reprodukcije i “novi” preduzetnici

Analiza toka privatizacije i restrukturiranja u agrosektoru Srbije

“Strategija poljoprivrede Srbije”

2000.godineVlasništvo nad zemljištem Struktura u % Broj farmi

Društveno/državne farme Prosečno 700 ha 10 549

Zadruge Prosečno 400 ha 5 510

Mikro porodične farme Manje od 1 ha 4 200000

Mala porodične farme Od 1 do 5 ha 35 400000

Komercijalne porodične farme Preko 5 ha 46 179000

Privatizacija i restrukturiranje

Van komercijalne proizvodnje, ali imaju bitnu ulogu u kontekstu bezbednosti hrane

Progresivan razvoj

Strukturno prilagođavanje

“Strategija poljoprivrede Srbije” i status agrokombinata u postupku privatizacije

Postavljeni strateški ciljevi:(1) izgradnja održive i efikasne agroprivrede,(2) obezbeđenje zdravstveno-bezbedne hrane,(3) podrška životnom standardu za poljoprivrednike, (4) podrška održivom razvoju sela,(5) očuvanje životne sredine.

Strukturne reforme Razvijanje tržišta i tržišnih mehanizama u agroprivredi Unapređenje sektora komercijalnih porodičnih farmi

Status agrokombinata u postupku privatizacije «znatno veći nego većina komercijalnih farmi u Zapadnoj Evropi – čak i do

tačke neekonomičnosti» predloženo njihovo «blokiranje» u više manjih fleksibilnih jedinica (od 50-100

ha) koje treba prodati (u kratkom roku dati u zakup)

Privatizacija i restrukturiranje društveno/državnih preduzeća agroprivrede u Srbiji

Privatization Agency, The Republic of Serbia, www.priv.yu

Agroprivreda Ukupno Privatizovano % Dofarmerski sektor 19 10 53 Farmerski sektor 204 88 43 Postfarmerski sektor 189 110 58

Tabela 4 – Pregled broja ponuđenih i privatizovanih preduzeća, stanje avgust 2005.

Tabela 5: Pregled statusa preduzeća iz primarnog sektora agroprivrede Srbije u postupku privatizacije – metod aukcijske i tendreske prodaje, stanje 29.8.2005.god

Aukcija Tender Poljoprivreda i

ribarstvo

Priprema Svega Prodata Svega Prodata Restrukturi-

ranje

Poljoprivredna proizvodnja

2 186 85 15 3 3

Ratarstvo 2 144 76 13 2 1 Voćarstvo 0 11 2 1 1 1 Vinogradarstvo 0 5 1 1 0 0 Stočarstvo 0 26 6 0 0 1

Poljoprivredne usluge

0 9 4 0 0 1

Ukupno: 2 195 89 15 3 4 (Izvor: Analiza autora prema podacima Agencije za privatizaciju, www.priv.yu )

Tabela 6: Pregled toka privatizacije u dofarmerskom i postfarmerskom sektoru agroprivrede Srbije – metod aukcijske i tenderske prodaje, stanje 29.8.2005.god

Aukcija Tender Poljoprivreda i ribarstvo

Priprema Svega Prodata Svega Prodata

Restruktu- riranje

Dofarmerski sektor 0 10 6 0 0 4

Proizvodnja hemikalija za polj. 0 1 1 0 0 2

Proizvodnja polj. mašina 0 9 5 0 0 2

Postfarmerski sektor 0 155 96 28 14 6

Proizv. prehrambenih proizvoda 0 137 87 25 11 6

Mlevenje žitarica 0 36 19 1 0 0

Proizvodnja hleba i testenina 0 22 18 3 1 0

Prerada voća i povrća 0 27 17 3 0 3

Prerada mesa i ribe 0 23 11 0 0 1

Prerada mleka 0 8 6 1 1 0

Proizvodnja šećera 0 3 2 6 5 2

Proizv. konditorskih proizvoda 0 3 0 1 1 0

Proizvodnja biljnih ulja 0 1 1 2 1 0

Proizv. ostalih prehr.proizv. 0 2 1 0 0 0

Proizvodnja pića 0 6 6 4 1 0

Proizvodnja alkoholnih pića 0 5 5 4 1 0

Proizvodnja bezalkoholnih pića 0 1 1 0 0 0

Proizvodnja stočne hrane 0 13 9 1 1 0

Proizvodnja i prerada duvana 0 5 0 2 2 0

Proizvodnja ferment.duvana 0 4 0 0 0 0

Prerada duvana 0 1 0 2 2 0

VAŽNE NAPOMENE

Preko 86% privatizovanih farmi bave se ratarskom proizvodnjom.

Najveći interes investitora u postfarmerskom sektoru pokazan je za duvansku industriju, industriju alkoholnih pića, industriju šećera, mlekarsku industriju i mlinsko-pekarsku industriju.

Procesom restrukturiranja obuhvaćena su uglavnom preduzeća iz predfarmerskog sektora.

Tabela 5 - Najvažnije transakcije na i van BB (2003-feb. 2005)

(a) TRANSAKCIJE NA BEOGRADSKOJ BERZI Br Kompanija Datum Mil. eura % kapit. Prodavac Kupac 1 Apatinska pivara Nov 03 107,3 33 MA* Interbrew, Belgija 2 Pivara, Čelarevo Mart 04 46,5 83 MA Karlsberg,Danska 3 Potisje, Kanjiža Jul 03 28,8 93 MA+AF** Tondach,Austrija 4 Šećerana Bač, Bač Okt 03 23 90 MA+AF MK Komerc, Srbija 5 Imlek, Beograd Avg 04 17,8 23 AF Danube Foods, Holandija 6 Karnex, Vrbas Avg 03 14,2 53 MA Midland Resources, VB 7 Fidelinka, Subotica Feb 05 10,6 56 MA Minaco,Švajcarska 8 Tehnogas, Beograd Dec 04 6,4 17 AF Messer, Nemačka 9 Knjaz Miloš, Aranđelovac Feb 04 6,1 7,5 AF Salford, Velika Britanija 10 Bambi, Požarevac Dec 04 4,2 14 AF NWVF Ltd, Gibraltar

Investment Oportunities on Serbian Capital Market, Capital Market Center, Privatization Agency, Republic of Serbia, March 2005., p. 10, www.priv.yu

(b) TANSAKCIJE VAN BEOGRADSKE BERZE Br Kompanija Datum Mil.eura % kapit. Transakcija Prod. Kupac 1 Apatinska pivara Sep 03 65 20 EA* P*** Interbrew, Belgija 2 Pivara, Čelarevo Okt 04 56 51 EA P Karlsberg, Danska 3 Knjaz Miloš, Aranđel. Dec 04 36 33,7 P** MA**** FPP Balkan Ltd. 4 Imlek,Beograd Jan 03 35 40 EA P Danube Foods, Holand. 5 Knjaz Miloš, Aranđel. Jan 05 25 24 EA P FPP Balkan Ltd. 6 Knjaz Miloš, Aranđel. Nov 04 20 25 EA MA FPP Balkan Ltd. 7 Centroproizvod, Beograd Avg 04 16 51,6 EA P Don Cafe Grupa Srbija 8 Mlekara, Subotica Avg 03 13,1 51 EA P Danube Foods, Holand. 9 Bambi, Požarevac Jul 04 12,1 40 EA P NWVF, Gibraltar 10 Pivara, Zaječar Sep 04 11,3 64 EA MA Efes Pilsen, Turska

Status agrokombinata u postupku privatizacije«znatno veći nego većina komercijalnih farmi u Zapadnoj Evropi – čak i do

tačke neekonomičnosti»Elementi za zaključak

Porodična poljoprivreda Agroindustrijski biznis

Operaciono funkcioniše na bazi vlasništva Industrijski organizovan Preduzetnički usmeren Finansiran u cilju rasta Disperziran kao "mali" Koncentrovan kao "veliki" Proizvodno diverzifikovan Usmeren na specijalizaciju Utemeljen na porodici Utemeljen na menadžmentu Tehnološki progresivan Kapital intenzivan Veća fleksibilnost Moćan u kontrolisanju tržišta Usmeren ka očuvanju resursa Standardizacija procesa proizv. Zaštita životne sredine Resursno-potrošački usmeren

Bavljenje poljoprivredom je biznis i način života Bavljenje poljoprivredom je isključivo biznis

(Preuzeto: Zakić Z. (2001): Agrarna ekonomija, CID, Ekonomski fakultet Beograd, str.336 )

Tabela 6 - Modeli organizaciono-poslovne strukture agrosektora

Agroprivatizacija i strateška prehrambena sigurnost – mogući problemi u Srbiji

Sektor Srbija ukupno % Centralna Srbija % Vojvodina %

Društveni sektor 10360681 8 2719494 3 7641187 15

Privatni sektor 112344951 83 75940857 92 36404094 70

Privatna preduzeća 2195963 1 1236758 2 959205 2

Individualni sektor 110148988 82 74704099 90 35444889 68

Zadružni sektor 2852659 2 1042237 1 1810422 3

Mešoviti sektor 6394622 5 1352909 2 5041713 10

Državni sektor 2583001 2 1751604 2 831397 2

Ukupno 134535914 100 82807101 100 51728813 100

Tabela 2: Društveni proizvod poljoprivrede, lova, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije prema oblicima svojine, 2002 (u 000 din)

Izvor: Društveni proizvod i narodni dohodak Srbije, 2002, RZS, str.16.

Osnovni procesi agrotranzicije Liberalizacija trgovine i cena

promocije tržišnog mehanizma kao osnovnog vodiča za efikasnu alokaciju resursa

Restrukturiranje agrosektoraprivatizacija agrokombinata i izgradnja tržišta faktora proizvodnje (zemljišta i

kapitala)

Reforma dofarmerskog i postfarmerskog sektoraprivatizacija i restrukturiranje

Institucionalne reformekreiranje institucija i usluga ponuđenih na komercijalnim ili javnim osnovama

koje čine neizostavnu bazu dobro-organizovane, tržišno-orijentisane agroprivrede. (adekvatan sistem poljoprivrednog bankarstva i finansija, tržišnih informacija i legislativu koja treba da podrži privatno vlasništvo i razvoj preduzetništva) ?!