CUd XD 1955

·TÜRKİY AT MECMUASI AST ANBUL ÜNIVERSITESi TÜRKIYAT ENSTİTÜSÜ

T ARAFlNDAN ÇI KARILIR

Müessis:

Ord. Prof. Dr. M. Fuad Köprülü

Müdür:

Prof. M. Cavid Baysun

3sır AN BUL, OSMAN YALÇIN MA TBAASI

1955

H A D İS M U S A N N E F A T I N I N M E B D E İ

v e

M A ' M E R B. RÂŞİD'İN " C Â M İ C „ Î

M. Fuad Sezgin

Hicrî 152 tarihinde vefat eden Macmar b. Râş id ' in 1 t-al-Camf» adtgmusarınaf hadis kitabı, iki nüshasıyie ortaya çıkmış bulunuyor3. Mez¬kûr kitab, zamanımıza intikal eden en eski hadîs vesikalarından biri)olmakla kalmayıp, aynı zamanda, hadis edebiyatının muhtelif, tekâmülısafhalarını aydınlatmak bakımından da büyük bir ehemmiyet taşımak-ta ve husûsiyle hadislerin ilk yazılı kaynaklan, tedvîn ve bablarang-öre tasnifinin mebde'i hakkında asrımızda mevcud bir yanlış an layı -şın değişmesini mümkün kılacak mâhiyet arzetmektedir.

Hadis ilmi ve muhtelif mes'eîeleri. A, Sprenger'in mesâisini 3 ' Orta'-ya koyduğu tarihden bu tarafa tam bir asırdır modern etüdleıin ge^niş mikyasda imevzûunu teşkil etmiştir. Hadîs'in hidâyet te İslâm tarihi 1 ' 've Kur'ân -tefsiri ile münâsebeti, İslâm hukûku'nun kaynaklar ındanbiri oluşu, hiç şübhesiz, bu alâkanın başlıca amillerindendir. Hadîs ' inve islâmî rivayetin muhtelif mes'eîeleri, mufassalan ve bir bütün h â -linde I . Goldziher tarafından ele alınmış ve müşarünileyhin 1890'da.:intişâr eden ıMuhammedanische Studien» adlı eseri, aradan geçeıt.uzun zamana rağmep, mevzuu ile alâkalı tedkiklerin hükümleri kiç-sarsılmamıg merci'i olarak itibarını muhafaza etmişt i r 5 . Goldziher'in'

1 Ma'msr b. Râş id ' in hayât ı hakkında bk İbn Sa=d, Tabafcât, V , 397 ; İbn an-Na- .dİm, al-Fihrfsi. (Fliigel n.şr.), s. 94.; N a v a v î , . Tahztb al-asmâ' ( K a h i r e , tarihsiz); II, .107. i.-Z a h a b î , Tazkirat.al-huffö2,;\, 178; İbn Hacar, Tahzlb aUtakzîb, X , 243; c A y | ı î , . c ü n n -•dat al^Sri^J^Vaabai 1308/1310)," I , 81. '

Nüsha lardan biri , merhum İsmail Sâ ib Sencer'in A n k a r a Dil ve T a r i h - C o ğ r a f y a .Fakül tes i Kütübha nesine intikal eden kîtebları arac ında Prof. Muhammed b. -T&vfti't»T a n c î taraf ından, d iğer i (Feyzul lâ l ı Efendi Ktb . nr. S i l ) taraf ımdan bulunmuştur .

3 . A ; Sprenger'in muhtelif mesâi ler i için bk. Goldziher, Muh. Stud. II , 6.i İslâm tarihçi leri tar ihi , hadîs in kısımlarından biri adde tmiş l erd ir {bk. m e se l â Sah—

Jıâufî, al-frtâa bi't-tavbih limnn zamma'l-târîh. s. 44 ve H o ı o v i l z . Der İslam VIII ! 39 vd. |_S L . Caetnnî , mezkûr eser İçin islâm Tarihi'nin medhalinde: «Hadis hakkındst.

3 1 6 M, F u a d Sezgin

shadis ilmine dâir değişmez telâkkî edilen mu' tâlan arasında, bilhassa,Ihadislerin ilk yazılı kaynakları ve bablar hâlinde tasnifi hakkındaki[•hükümleri üzerinde durulur ve husûsiyle hadîs'in yazılı kaynaklarının^tnevcud olduğuna dâir mülâhazalarına işaret edilir1 1.

Filhakika Sprenger'in, hadîs'in yazılı kaynaklarının da bulunduğu-mu ileri süren mutâla'ası, Goldziher tarafından ikmâl ve tevsî edilmiş-t i r . Bu düşünceyi ilham eden husus, islâmî kaynaklarda bir takım ha-dis vesiykalarından bahsedilmiş olmasıdır. Bu düşüncenin şevkiyle

; ;Goldziher hadisleri temamiyle: şifahî rivâyetlerden ibâret addetmişler--•dir diye müslâman âlimleri muaheze etmiş, her fırsatda hadislerin ya-vzılı vesikaları bulunduğuna işaret ettiği hâlde, İslâm âlimlerine isnadettiği yanlış anlama keyfiyetinin mesnedlerini vermemiştir 0 . Fakat h.

¡311. asır ortalarında meydana gelen büyük hadis musannefâtını mevzûu-bahs ederken asıl zuhûle kendisi düşmüştür : Onun kanâatince, hadis

^külliyâtı meydana getiren muhaddisler eserlerini, daha evvel mev-•cud yazılı bir l i teratürden 7 istifâde edemedikleri için, İslâm âleminin.muhtelif ülkelerini dolaşıp buralardaki hadis râvîleriyle (*şüyûh>) bir-ebir temâsederek onlardan dinledikleri şifahî rivayetleri toplayıp tasnif

- y a z ı l m ı ş eserlerin kâffesini , İslam tarihinin en büyük müverr ih ve münekkidi olan Gold-&zîher taraf ından kaleme al ınmlş olan kİtab . g ö l g e d e bırakır . O , meşhur k i tab ında d iğer•arabistlerin bıraktıkları noktadan hadis tedkİkat ına , bağl ıyarak ve h a d î s e âid eserleri- d â h i y a n e ve uâf izâne bir usûl île tahlil, ve tenkid ederek İslam milletleri ve medeniyeti-m i n tar ih î tenkidlerinde bir çığır ve devre açmış t ır , islam tedkiklerine, b î tara fâne ve i lmî••tahlil usûlünü idhal e tmiş , gerek usû lde ve gerekse esasda hakîkî bir inkı lâb vücûdeg e t i r m i ş t i n {Anııali deli'İslam, !,. 9 ; Hüsey in Câhid tercümesi^ i, 70) demektedir. Ma-ham.medanisDhe Stadien'in ikinci cildinin 274 sayfas ının f rabâ ı î ca "tercümesinin mukad-

d i m e s i n d e de' ' g e ç e n elli seneden fazla,zaman zarfında k i tab ın is lamiyatkı lar ındindekiiıiiyük alâkasını hiç kaybetmediğ i» s ö y l e n m e k t e d i r (Eiades sar la tradition islamique,

- trad. par Léon Bereher, Paris , 5.952).1 1 Meselâ bk. İslam Ansiklopedisi, "hadis" maddesi. BLı hususta bilhassa Goldzi-

rher'in aşağ ıda iktibas edilen ifadesine işaret edil ir: 'islamiyetin ille devresinde sadeceKur'an' ın yazıya hasr ve ş i fah î bir doktrin olma bakımından ona refakat eden hadî s ' iny a z ı y l a teshitinin düşünülmediği ş - k l i n d e uzun zaman yanl ı ş bir anlay ı şa iâbi o lnnmuş-

• tur . A y n i zamanda d iğer bir çok hatâları!) da kaynağ ı olan bu yanl ı ş ve aldatıcı hükümı.lıadis müesseses in in pek dakik bir tedkiki karş ıs ında mukavemet edeme iniştir. Sprengfrarablar aras ındaki rivayete dâir tedkikinde (Dag T r a d ï t i o n s w e s e n bei den nrabern, 1SS6)

'Jtadîs'in menşe ' l e rinde sırf ş i fahî rivayete atfolunan rol hakkındaki yanl ı ş anlayış ı ber-- taraf edebilecek malzeme bol luğu b a h ş e t m içt ir ..." {Mah Stud. II , 134). İstanbul Eda-

biyat Fakül te s i 'nde verdiği bir konferansdn Prof. A . Guillaume dar -Goldziher , Pev-"^amberden gelen rivayetlerin ekseriyetle, İs lâmiyet in 'birinci asr ından kalma vesikalar

• o l d u ğ u n u gösterdi ve çıkardığı neticeler sonradan gelen hİitün yazar !f.r taraf ından k a -bul edüdi» demektedir (Bk . İslâm Te lk ik l er İ Dergisi J953, s. 129). •

7 Bk. Mah stud. ıı, m.

M a c m e r b. R â ş i d ' i n C â m i ' i İÎT

etmek suretiyle, meydana getirmişlerdir 8 . Bu yanlış, hareket noktasıGoldziher'i, ilk musannaf hadis kitabının Şahîh al-Buhârî olduğu ne-ticesine sürüklüyor ve Buhârî 'den bir asır önce hadis musannefâtLmeydana getirildiği yolundaki islâmî kaynakların haberlerini reddet-mek mevki'ine düşürüyor 1 1 : Halbuki onun mevcud olmadığını i lerisürdüğü bu kabil musannefâtm mühim bir kısmı zamanımjza intikaletmiştir ve Macmar b. Râşid'in *al-Câmic> i de bunların eıi eskilerin—-den biridir . ' ...

Hadis kitablarında ve hattâ aynı karakteri hâiz kadim tarihî kay-naklardaki rivayetleri, şifahî menkulâta hamletme zuhûlünün sebebleri.üzerinde burada fazla duracak değiliz1". Ancak bu tarz rivâyetin ta-mamen yazılı bir mâhiyet aızettiğini ve nakillerin islâmî hadis edebi-yatınca pek ma'ruf ve usûl-i hadis kitablarının «Tahammjul al-'ilm^-babında toplanan kaidelere tevfikan yapıldığını burada kaydetmekleiktifa edeceğiz.

İslâmî edebiyatda hadislerin tedvin11 ve tasnifi için iki ayrı men-şe' gösteri lmektedir: « j ^ j Jjl » ta'bİrinin kullanıldığı birincisi,ile, gerek yazılı ve gerekse şifahî olarak dağınık bir hâlde bulunanhadîslerin kitablarda toplanılması; t <_S.)\^i:«> ^* Jjl " J S ta'birinin kul-lanıldığı ikincisi ile de, toplanan hadîslerin teı tib ve bablar hâlindetasnifi mülâhaza edilmiştir. Goldziher bu tefrike dikkat etmemiş ola-cak k i , islâmî kaynakların her İki safha için gösterdiği ik i ayrı menşe 1

B B k . mese lâ Mııh. Stud. II, 180, 245 {sonuncu s a t ı r l a r ) .9 Bk. aynı eser, II , 231. 232. Onun bu mülahazas ı modern tedkiklerde sırası g e l -

dikçe tekerrür eder. Meselâ Brockelmann i s lâm kavimlerinden bahseden eserinde : "Ha-yata ve Peygamber 'İn doktrinlerine taalluk eden hadisler bile bu devirde [yani ikinci , ,üçüncü as ır larda] hemen hemen tamamiyle ş i fahî olarak rivayet edilirdi. Ancak ba'zı.h u s u s î meseleler münasebet iy le veya muayyen bir muhaddis taraf ından yaz ı l ıyordu. A n -cak müteakib nesiller aras ında Buhârî ve Müsl im gibi muhaddisler tarafından hadîs mec-mualar ı meydana getirilnıişdi» demektedir (Histoire des peuples et des étais islamiques, trad. par M. Tazerout, Paris 1949, s. 114).

1" Bununla i s lâmî rivayetin, zahiren ş i fah î haberlerden ibaret göründüğü hâlde ba-k ı y k a t t e yazı l ı kaynaklardan ge l i ş in i k a s d e d i y o r u ı . «Vj)i.1» t « U . J J ^ B gibi ta'birleri ta'ki-ben gelen haberlerin ş i fahî farzedllroiş o lmas ı , hadislerden b a ş k a tarihin kaynak lar ı hu-susundada çok garib neticelere götürmüştür . H a t t â İslâm hukukuna dâir e t ü d l e r d e , bu-y a n l ı ş anlayış ın neticelerinden kurtulamamışt ır . Bu yanl ı ş l ık ve sebebleri, « Buhârî'itin? kaynakları" ad ıy la yakında neşro lunacak t e d k î k i m i z d e mufassal olarak ele a l ınmışt ır .

1 1 Bk. m e s e l â İbn c Abdalbarr , Cdmz c bayàn al-^ilm I, 73; İbn Hacar, Faih al-bârV (Bulak), I, 174; S u y û t î , Tadrîb ar-râvi, s. 25; ayni müellif, Tanvîr al-havâlik 1, i; Zur-Ifânî, Şarh al-Mu?at.iâ''Jji 7.

12 Bk. m e s e l â , R â m h u r m n z î , al-Muhuddiş al-föşîl ( Ş e h i d A l i Paşa nr. 531), 186b-£.Z a h a b î , Tazkirat al-huffâz i , 160; S u y û t î , Tanvîr al-huvâlik I , 7.

•M. F u a d Sez.gin

-arasında bir tezadın mevcudiyetini mülâhaza 1 3 ve tedvine âid haber-ler i zayıf addederek menşe'ini reddetmiş, hattâ tedvinden bir müddet•sonra vâki ' olan tasnifin mebde'ine âid islâmî kaynakların verdiğitarihi tedvin için bile erken bularak her ik i safhayı tasnifin mebde'-sinden bir asır sonra başlamış göstermiştir.

Goldzîher, hadislerin tedvininin mebde'ine temâsederken şöyle di-y o r : «Fakat islâmî edebiyatın tarihi bize hadis edebiyatının menşe'i>ile alâkalı daha müsbet haberler vermektedir. Bu haberlerde dahi,.- göreceğimiz üzere - I I . asır literatürünün, tekâmülünün hakîkai-

-de bir hayli sonra vâsıl olabileceği safhasını ta'yinde acele ediliyor..Şöyle ki Ahmad b. Hanbal'in, cAbdalmalik b. Curayc (vefatı: 150h . ) ' i Hicaz'da, Sa ' îd b. Abî c Arûba (v. 156)'yi Irak'da mevcud mal-zemeyi bablara göre ilk defa tasnif eden kimseler olarak gösterdiğir ivâyet olunur. Edebiyat tarihçileri bu haberden -hemen hemen bütünmüteahhir kaynakların alâkalı kısımlarında raslıyacağımız üzere-, mez--kûr muhaddislerîn, hadîs'in musannaf eserlerininin mebde'ini temsil-ettikleri neticesini çıkarıyorlar. Halbuki Ahmed b. Hanbal'iiı habe-.rinden çıkarılan bu netiyce bir yanlış anlayışa dayanıyor. ' Bu iki mu-gaddisin eserlerine sâhib bulunmuyoruz; onların tarz ve üslûblan hak-kında bir hükme varmayı mümkün kılacak metinlere istînad etmekkaabil değildir> M .

Halbuki islâmî kaynaklar ilk ' hadis müdevvini olarak İbn Şihâb-az-Zuhrî (v. 124)'yi göster i r ler 1 3 . Müdevven hadislerin tasnifi ile uğra-tanlar'ise, -Goldziher'in evvelâ işâret, sonra reddettiği- İbn Curayc ve

f îbn Abî c Arûba 'den ibaret olmayıp, oldukça eski sayılabilecek kay-naklarda daha birçok zevatın isimlerine tesadüf edilmektedir.

Buhârî'nin genç muâsırı olup Goldziher'in de her fırsatda istifâde-ettiği Tirmizî (v. 279), hadîsin ilk tasnifini, al-Kutub as-sitta nâmıylaanılan hadis mecmuasının zuhûrundan en az bir asır geriye götürerek.•şöyle diyor: «Hadislerin tasnifine çalışıp bu hususda rehberlik edenbir çok muhaddis biliyoruz. Hişâm b. Hassan (v. 147), .'Abdalmaliki>. c Abdal c azîz b. Curayc (v. 150), Sa c îd 'b. Abî c Arûba (v. 156), Mâlik•b. 'Anas (v. 179), Hammad b. Salama (v. 176), c Abdallâh b. al-Mubâ--rak (v. 181), Yahya b. Zakariyyâ b. Abî Zâ'ida (v. 182), Vaki' c b. âl-Ca r r âh (v. 196), c Abdarrahmân b. Mâhdî (v. 198) ve bir çok ilim ve;fazl ehli kimseler musannaf eserler meydana getirdiler*1 1 1.

13 Mah. Stızd. II , 211.! i A y n ı yer." Bk. not 11, g ö s t e r i l e n yerler.16 Tirmiz î (Bulak 1292), I I , 33B. •

M a e a ı e r b. R â ş i d ' m C â m i ' i 11*

Usûl-i hadîs (Muştalah al-hadîş) 'e âîd ilk eseri1 7 ortaya koyan ar-Kâmhurmuzî (v. 360), kitabının sonundaki «al-Musannifûn min ruvvatal-fikh fî'l-amşâr.» babında, hadis tasnifinin mebde'İ hakkında dahag-eniş ma'lûmât verir: «Bilindiğine göre, hadisleri ilk tasnîf edip bab-Jara göre ayıran kimse, Basra'da ar-Rabic b. Şubayh (v. 160), Sa c îdıb. Abîc Arûba (v. 151); Yemen'de c A b d diye anılan Hâlid b. Camîlve Mcfmar b. Râşid (v. 152); Mekke'de İbn Curayc (v. 150) sonraKûfe'de Sufyân aş-Şavrî (v. 161), Basra'da Hammad b. Salama (v. 176)ve yine Mekke'de Sufyân b. cUyayna (v. 198), Şam'da al-Valîd b.b. Muslini (v. 194), Rey'de Car î r b. «Abdalhamîd (v. 182), Horasanve Merv'de c Abdal lâh b. al-Mubârak (v. 181), Vası t 'da Huşaym b.Başîr (v. 183), Kûfe'de İbn Abî Zâ'ida (v. 182)1 B, İbn Fudayl (v. 196)1 0

ve daha sonra Yemen'de c Abdarrazzâk (v- 211) ve Abû Kurra Mûsâb . T â r i k 2 0 olmuştur» a . ,

Abû Tâlib al-Makkî (v. 386) ise, hadislerin tasnîf devrini daha.evvele götürmektedir : * Bu musannaf kitablar 120 veya 130 senelerin-den sonra .ortaya, çıkmîştır. : Islâtndâ ilk musannaf kitabın, İbn Curayc'in ahâdise dâir kitabi ile; Mekke'de vücûde getirilen ba'zı tefsir kitab-jarı olduğu söyleniyor. Sonra Yemende Mcfmar b. Râşid, gerek geli-: şİ-güzel bir şekilde ve gerekse muayyen bablar hâlinde bulunan süneni iopladı. Mâlik b. 'Anas, Muvattâ'ım Medine'de, Îbn. c Uyayna Kitâb al-CâmF'i ile Kur'ân ve hadîse âîd bir çok dağınık malzemeyi Mekke'-de topladı. Sufyân aş-Şavrî dahi musannafım bu devirde meydanage t i rd i» 2 2 . • ,

Diğer tarafdan kaynaklar, bir çok münâsebetlerle, «al-Kutub as-sitt'a» devrine takaddüm eden asırda meydana getirilmiş muhtelif ha-dis musannaf âtının isimlerini muhâfaza etmektedir, ibn Hayr al-İşbilî.{v. 585)'nin, Endülüs 'de okuyup bize sahih rivayetlerini verdiği mu-sannefât arasında şunlar va rd ı r : Musannaf İbn al-Carrâh (v. 196)a ı ,

17 Muşta lah a l -hadîs ' in tar ihçes i iç in bk. Ibu Hacar , Şark nuhbat al-jikar.(Kahire1934), s. 4-5; S u y û t î , Tadrib ar-râvt, s. 9. . . .

18 İbn A b î .Zâ'ida için H a t î b B a ğ d a d î de : »Kûfe'de hadisleri ilk tasnif eden kim-dedir , demektedir (Târik Bağd&d, X I V , 118).

19 Ibu Hacar, müşarüni leyhin terceme-i hâl inde şöyle s ö y l e m e k t e d i r : «Bablara göre-tasnif e t m i ş o lduğu fCiiâb as-sunan'ini bir cild hâl inde gördüm. H a d î s l e r i n d e * t i i * . »yerine « CsUs > diyordu. . .» (Tahşîb at-lahzib X , 350). - . . .

2 0 İbn Hacar, M û s â b. Târilf'ın k i r çok musannaf kitabları bulunduğunu kaydetmek-l e d i r (Takzib at-takzib I X , ' 118).

2 1 R a m h u r m u z î , aynı eser, 126b-127a.22 Kat al-kalûb (Kahire î a i O ) , I, 159.23 Fihrist İbn Hayr al-lşbili, s. 126.

120 M. F n a d Sezg in

Câmic Sufyân as-Şavrî (v. 161)s l , Musanna/ Ham mâ d b. Salama (v„.168)2 5, Musanna/ İbn iUgayna,(v. 198) w., Muşannaf -Abdarrazzâk b. Hammâm (v. 211)", Muşannaf Abı Bakr 'Âbdallâh; b.- Abı Şayba İV. 235)^ Muşannaf Sacİd b. ManşÛr al-BalM (v. 2 2 7 ) İ m â m Mâlik'inMiiaoiiâ'ıyla bereber mezkûr musannefatdan ba'zılan zamanımıza in-tikal etmiştir : c Abdallâh b. Vahb b. Müslim al-Kuraşî (125-197)'ninCâmiHnd&n bir kısım, papirüsler üzerinde müellifin hayatına çok yakınbir devrin hattıyla yazılmış olarak bu lunmuş 3 0 olub, kitâb al-ansâb,kitâb aş-şumt, kitâb al-hâtim, kitâb as-salâm, kitâb acnâs Bani İsrâ'ilg-ibi fasıllar ihtivâ etmektedir. Buhârî tarafından «münkar al-hadîs»tanınıp reddolunan Rabî c b. Habîb al-Bİşrî (v. 170)'nin bir: çok fasıllarihtivâ eden Câmİcızl Kahire'de dört cild hâlinde basılmıştır (Brock.GAL P, 1Ö3; Suppl. I , 259, 691). Müteaddid cildleriyle zamanımıza in-tikal eden kitablar arasında, c Abdarrazâk b. H a m m â m a a ile 'Abdallâhb. Abî Şayba'nin musannaflan 3 a gösterilebilir.

İbn an-Nadîm'in Fikrist'i, pek büyük kısmı kaybolmuş olan hadismusannefâtınm muhtevası hakkında aydınlatıcı ma'lûmât vermektedir.Meselâ, İbn Curayc (v. 150) için: «Diğer kitab as-sunan'ler gibi,onunda, kitâb at-tahâra, siyam, şalat. . . gibi kısımlar ihtiva eden birsunan kitabı vardır» 3 4 demekte ve Abû c Abdarrahmân Mühammad b.c Abdar rahmân b. al-Muğîra (v. 159)'nin Kitâb as-sunari~ıi5 hakkında da.buna benzer ma'lûmât vermektedir.

İlk hadis musannifi arı arasında ismi geçen Macmar b. Râşid'inal-Câmic ' i zamanımıza intikal etmiş olan hadis musannefâtınm en;eskisi olup devrinin hadis tasnifi ameliyyesi hakkında vâzıh bir f i k i rverebilecek mâhiyyettedir. Macmar'in eserini, kendisinden sonra mey-dana getirilmiş olup zamanımıza intikal eden musannefatla mukayese-

l i Fikrisi İbn Hayr aUİşbilt, s. 136-7.2 5 Aynı eser, s. 134.™ Aynı eser, s. 134.*7 Aynı eser, s. 126..2Ş Aynı eser, s. 138.

Aynı eser, s. 135.30 B k . Brock. , GAL I , 164; bu nüsha Dar a l -Kutub a l -Mişr iyyVda bulunmakta olup-

(Çi ld I , -Üâve- 13) Dawid-Wei l taraf ından L' lnst i tut F . A . O . C . (III. I V , 1942) de n e ş -r o l u n m u ş t u r .

Sİ B k . İbn Hacar , Tahzıb at-tahzib I I I , 241W- Brock. , Suppl. İ, 333,3 3 N ü s h a l a r ı İçin bk. Brock., Suppl. I, 235 ve İstanbul 'daki nüshalar için Weisweİ- -

ler, Istanbulen Handscriftenstudienı ar . 48.34 Fikrisi ibn an-Nad im, s. 226.35 Aynı eser, s. 225.

M a c m e r b. R â ş İ d ' i n C â m i c i 12 lı

ederek, bablar • hâlinde tasnif ameliyyesinin ta'kib ettiği tekâmülütesbît etmek kaabildİr. Yine Ma'mar'in eseri, h. 111. asrın «al-kütubas-sitta» nâmıyle anılan meşhur hadis kitablarmın, gerek malzemele-rini te'minde ve gerekse bablan ta'yinde -Goldziher'in kanâati hilâfınaolarak - kendilerinden önceki mesâinin bir nevi hulâsası mâhiyetiniarzettiğini göstermesi bakımından hususî bir ehemmiyeti taşımakta-d ı r 3 , i . Bu ehemmiyet, al-Ktdub as'siita devri ile iâbi'fn arasında birrabıta te'sîs etmesinden İleri gelmektedir, Filhakika Marmar'in kay-nak la r ından 3 7 Hammâm b. Munabbih'in aş-Şahîfa'si ile Ma^mar'in. t i l -mizi 'Abdarrazzâk b. Hammâm'İn al-Ma sanrı afi H® zamanımıza intikal;etmiş olup bu silsile ile sahâbe ve tâbi'în devrinde yazıyla,tesbit edi-len hadis vesikalarının nesilden nesle yazılı olarak nasıl intikal etti-ğini, müşterek isnâdlarla müteâkib asırların hadis mecmualarının muh-telif, bablanna nasıl dağıldığını ta'kib edebiliyoruz. Bu keyfiyet, müş-terek isnâdh hadislerin muayyen mektebler tarafından ortaya kondu-ğu, bu müşterek senedlerin mezkûr mekteblerin bir alâmet-i fârikasını.teşkil ettiği1 1" veya bunların mezheb müessislerinin hadis kılığına bü-rünen fikirlerinden ibaret o l d u ğ u 1 0 şeklinde İleri sürülmüş yanlış kanâ-atlerin tashihini te'mîn hususunda, esâsen islâmî kaynakların muhtelifvesilelerle^1 ve usû!-i hadîs kitâblarının didaktik mâhiyette; 1 2 verdiğima'lûmatı te 'yîd edecektir.

3 l i Ma'mar b. Râş id ' in Camidinden bir az daha muahhar ve fakat ilk musannafhadis k i tablar ından olan İmâm Mâlik (v. 17S)'in Muvatfa't da z a m a n ı m ı z a intikal e t m i ş -t ir . Fakat o, hadislerin muhtelif kaynaklar ın ın İrtibatını g ö s t e r m e y i istihdaf eden biretüd için Ma c mar b. Râjid'İn kitabı kadar istifadeli değ i ld ir . Zira Mavatia' i le Ham-mâm ve Ma c mar b. Râş id aras ında bir irtibat bulunmamaktadır .

3 7 Ma'mar, k i tabının hadîs lerini gen i ş bir râv î ler zümres inden a lmaktadır . Hassatenmeşhur muhaddis Ibn Ş i h a b az -Zuhr î (v. 124) onun kaynaklar ın ın en başında gelmektedir.-Maalesef bugün için kaynaklar ından ancak H a m m â m b. Munabbih'in 'Şahifa» si bi l in-mektedir. Mezkûr 'Şahîfa», mahfuz kalan iki nüshas ından fayda lan ı larak Muhammed H a -midullah taraf ından Maeallat al-Macma c a l - l l r o î a I - c A r a b î ( R A A D , 1953-XXVIII , 113) den e ş r o l u n m u ş t u r . Ma [ mar b. Râşİd d iğer kaynaklar ın ın birinden b i lmünasebe bahsetmek-tedir: " ^ J İ I J J - j _ L ,_j Jl i » ifadesinden kaynak olarak yanında ba'z ı sahabeye âidhadis v e s i k a l a r ı n ı bulundurduğu anlaş ı l ıyor .

38 32. nota bk.3° L . Caetani , I, 19 ( türkçe t r c , I, 98—99). Bu fikir bir dereceye kadar Horovitz.

taraf ından b e n i m s e n m i ş t i r {Der islam, 1918, V I I I , 43). . 1 0 B k . J . Schacht , Origins of Mukammadan Jıırisprudence, 1950, s. 169.1 1 Mese lâ N a v a v î , Şark Müslim (Kahire, tarihsiz, K a s t a l â n î ' n i n ke n a r ı n d a ) , I , .

34; i l , 259; Fatk al-b&rl (Bulak 1300/5), I, 39 ; ' A y n î , cUmdat al-karV (İstanbul 1309/1310), I , 259.

1 2 a l - H a t î b a l - B a ğ d â d î , al-Kifâya fi 'ilm ar-rinâya, s. 214; İbn a ş - Ş a l â h , 'Ulûm? al-hadîs (Haleb 1921), s. 197; S u y û t î , Tadrib ar-râvî, s. 167.

122 M. F u a d Sezgin

Hadislerin muhtelif külliyâtta yer değiştirmek suretiyle müteakibnesillere nasıl intikal ettiğini ve nasıl muayyen bablarda tasnîf edil-diğini göstermeğe çalışırken, zâhiren şifahî menkulâta benziyen ha-dislerin hakiykatte yazılı kaynaklardan geldiği keyfiyetini ve rivayetzincirleri altında yazılı bir kaynağın saklı bulunduğu hususunu dâimâ-göz önünde bulunduracağız. Bununla, asrımızda hadîsin , kendine hasan'anesinin tamamiyle unutulmasından doğan yanlış anlayıştan kurtu-larak usûl-i hadîs kitablanndaki ta'rîf ve kaaidelere uygun bir hareket-tarzına tâbi olacağız. Şöyle ki gerek hadis mecmualarının ve gerekse-malzemelerini rivâî bir şekilde te'mîn eden bütün islâmî kaynakların•rivâyet zincirlerindeki şahısları, - iddia edildiği veçhile - hadislerin,çok sonraları uydurulup menşe'ini Peygambere ve devrine kadar çıkar-mak maksadiyle vaz'edilen kronolojik halkalar4 3, olarak değil, ya q .hadis kitabının yazılı kaynağının sâhibi veya mezkûr kaynağın, riva-yet hakkını uhdesinde bulunduran râvîsi olarak düşüneceğiz. Hammâm'b. -Munabbih'in *aş-Şahîfa* si, .Hammâm'ın tilmizi Ma^mar'in • CâmFi •ve onun:tilmizi c Abdarrazzâk b. HamrriânViri Mtişannaf'ı İle mukayeseiçin üçüncü' -asırda' ortaya konan al-Kutub as-sitfa'dtn Buhârî veMüslim'in Şahîh'len ele alınacaktır. Bu ameliyyede, Buhârî ve Müslim'inhadis kaynaklarındaki «Hammâm b. Munabbih», <Macmar» ve CAb-darrazzâk» İsimlerinin tesbiti esâs teşkîl ediyor. Senedinde bu üç ismimüştereken ihtiva eden bir hadis, - t l > numaralı şemada görüleceğiveçhile - menşe' itibariyle Hammâm b. Munabbih'in tos Şahîfa* sinden^gelmektedir. Hadîsi iktibas eden musannif ve meselâ Buhârî, kaynak•olarak acaba hangi kitabı kullanmıştır ? ^âyed hadîsi doğrudan doğ-ruya Hammâm'ın «.as-Suhifa» sinden alıyorsa seneddeki diğer isimlermezkûr kitabın rivâyet zincirini Buhârî'ye ulaştıran râvîlerdir. Yahudda Buhârî bu hadîsi rivâyet zincirinde bulunan bir şahsın kitabındanalmıştır. O şahıs da hadîsi ya ilk kaynağından veya ilk kaynaktaki•haberi iktibas eden şeyhinden almıştır. *1» numaralı şemada görüle-ceği üzere menşe'de Hammâm'a ve onun vâsıtasiyle Abû Hurayra'yeıçıkan hadisler, Bubâri'ye muhtelif yollarla gelmektedir. c Abdarrazzâkve Macmar'in kitablarına baş vuruldukta mevzuubahs hadisler, ' yabirinde münferiden veya her ikisinde müştereken fakat Hammâm'ınt-aş-Şahîfa» sinde daima mevcûd bulunuyor. Her üçünde müştereken^bulunduğu takdirde Buhârî'nin hangisini kaynak olarak kullandığını,bu şekil altında, ta'yin etmek imkânsızdır.

Rivâyet zincirinde Hammâm'ın adını ihtiva eden hadislerin Mus-Jim'in Şahidinde ~ *3». numaralı şemada görüleceği veçhile - sâdece

•*3 Caetani , aynı eser, 1, 19 (tiirkce t r c , I , 86—87).

AB

Û

HU

RA

YR

A

(Vef

atı:

h.

58)

HA

MM

ÂM

B.

MU

NA

BB

İH

(130

)

MA

CM

AR

B

. R

ÂŞİ

D

(152

)

:C.Â

£Q

AL

'A:L

A a

'AB

DA

L'A

'LÂ

(19

8)

M'u

iadd

ad

(228

)

'AB

DA

LL

AH

B

. A

L.M

UB

AR

AK

U8l>

Biş

rb.

Muh

.-

(224

)M

uham

mad

b.

al-M

ukat

il (2

36)

Mu: â?

b.

'A

sad

" (2

33)

HİŞ

ÂM

B

Y

ÛN

US

(1

97

)

Mul

). b.

al

.c Alâ

' (2

518)

Ahm

ad b

. M

uh.

al-M

arva

zi

(238

)Y

alıy

a b.

C

a: far

al-'

Azd

î (2

43)

AB

DA

RR

AZ

'/.Â

K

B.

HA

MM

AM

(21

i)

: Ali

b. a

t-M

adin

i(2

34)

^Abd

alla

h b.

M

uh.

al-M

usna

di

(229

)

[Isbâ

k b.

İb

rahi

m'

(242

)

Yah

ya

b.

Mûs

â1

al-B

alhi

(2

39)

Yah

ya

b, C

a'fa

ral

-'A

zdı

(243

)

'AB

DA

LV

ÂH

lD

B.

ZİY

Â

Muh

amm

ad

Muh

büb

(22

Mul

i. b.

Y

aljy

âaz

-Zuh

li (2

50)

BU

HÂ

RÎ

1. Bu

hîrî'y

i Ham

mâm

b. M

nnab

bîhV

baflıy

an ri

râyet

zincir

i

MA

'MA

R B

.RA

ŞİD

(152

)

İ

CA

BD

AL

'ACL

A B

.'A

BD

AL

'A'L

Ä (

1B

8)

•AB

DA

LL

AH

B

. A

L-M

UU

AR

AK

ııai)

YA

ZİD

B

. Z

UR

AY

' (1

83

) HİŞ

ÂM

B

Y

ÛN

US

(1

07

)

Mus

adda

d (2

28)

Muh

amm

ad b

.B

assâ

r (2

52)

cA

yyâş

b.

al-V

alîd

(2

26)

Hib

feân

b.

Mûs

âî[2

33)

Bisr

b.

Muh

.(2

24)

Muh

. b.

al-

' Alâ

' (2

48

)

Ahm

ad b

. M

uh.

al-M

arva

ıî (2

38)

'Abd

an

İbra

him

b.

Mûs

â 'A

bdal

lah

b. M

uh; ^

¡

(200

'den

son

ra)

al-M

usna

di (

229)

Mus

adda

d (2

28)

Mu'

âz

b. "

Asa

d(2

33)

AB

DA

RR

AZ

'/Â

K

B.

HA

MM

AM

(211

)-A

BD

AL

VÄ

HlD

B

. Z

1Y

ÂD

(1?

?>

Yal

jyâ

b. M

ûsâ

al-B

alhi

(2

39)

"Ali

b. a

l-Mad

inî

(234

)

'Abd

alla

h b.

Muh

.al

-Mus

nadî

(22

9)

İshâ

k b.

İbr

ahim

' "

(242

)

as-S

alt.b

.M

uh.

(225

)

-Muh

amm

ad b

.Ö

aylâ

n (2

49)

Mus

adda

d (2

28)

Muh

amm

ad b

.M

uhbû

b (2

23)

ul'*

'?1 " M*5f»

!W b

. îlls

îi'e

Vatlıy

e* riV

fyet ?

İ8«ri

Manner b. Râşid'in Câmi c i 123

•<•<O in <<

<

•<K•»sa — <

S

2

•<• »o

•T-

d• s

VT3"™ "Cs ı

i » o «i'

S .2

— e s*•s

• a

<

<z

:•<

a

it :

iX

'Sa-

rii

P<s• I

Di

3

la13.o¬a 'E

H-C I¬V.e "

E .Sn k

"s » ¡2 «ow ra n _o

S

124 M, Fnad Sezgin

bir senedle nakledilmiş olmalarına rağmen doğrudan doğruya Ham-rnâm'ın «aş-Şahîfa* sinden alındıklarını söylemeğe imkân yoktur. Bu-hârî ve Müslim bu hadisleri acaba Macmar'in «al-Cârn?» inden veyac Abdarrazzâk ' ın «al-Musanna/» ından mı, yoksa diğer muhaddislerinkİtablanndan mı almışlardır ? Her hâlde hadislerin, rivayet zincirindezikri geçen ıâvîlerin kitablarmda mevcûd bulunması, kaynağını ta'yiniçin kâfi olmayıp bu keyfiyeti ta'yin işinde, kaynağı aranan kitabınrivayetlerini bir bütün hâlinde mülâhaza esasına dayanan-burada iyza-hına girişmeyeceğimiz - husûsî bir metoda ihtiyaç vardır.

ıBuhârVnin kaynaklan" adıyla neşre hazırlanan ted kikimizde, 5a-hîK\ te'lif ederken müellifinin, hadislerin kadîm kaynaklarına değil demezkûr kaynaklara mertebe mertebe baş vuran şeyhlerinin daha mü-:tekâmİl mesâisine müracaat ettiği keyfiyeti tesbit edilmiştir. Müslim'enisbetle daha geniş bir külliyâtı hülâsa ettiği için Bubârî'nin râvîie-rinin isimleri daha yüksek bir adede bâliğ olmaktadır . Meselâ şeyhî.Abû Bakr b. Abî Şayba (v. 234)'den Buhârî 30 hadis aldığı hâlde,Müslim 1540 hadis nakletmiştir 4 , 1 . Kaynaklan kullanma bakımından ikimuhaddisİ ayıran bu keyfiyet - «2» ve <4ı numaralı şemalarda görü-leceği veçhile - Macmar'le mezkûr muhaddislerî birbirine bağlayanrivayet zincirlerinin mukayesesinden açıkça anlaşılmaktadır. Buhârî'nirsMacmar ile c Abdarrazzâk ' ın kitabiarını kaynak olarak kullanmadığını,,kendi şeyhlerinin bunlardan yaptığı iktibaslardan istifade etttiğinî,- «2s numaralı şemada gösterilen - ikinci derecedeki râvîlerden yalnızcAbd.allâh b. al-Mubârak'in kİtablanndan faydalandığını ve hattâ on-dan gelen rivâyetlerin kısmen doğrudan doğruya kısmen de bilvâsıtayapılmış iktibaslar olduğunu yukarıda işaret ettiğimiz metodu tatbikederek tesbit edebiliyoruz.

Muhaddislerin, hadisleri müteaddid kaynaklardan iktibas etmeleriyanında muhtelif bablarda tasnîfi işinin nasıl bir tekâmül seyri ta 'kîbettiğini, daha sonrakilerin daha önce mevcûd mesâiden nasıl istifâdeettiklerini, Hammâm'ın «aş'Şahîfa»si, Macmar'in *a/-Câmzc»i ve c A b -darrazzâ(ç'ın tal-Musanna/»ı ile Buhârî ve Müslim'in «Şahıh* Ieri ara-sında yapacağımız mukayese ile göstermeğe çalışacağız. Mukayeseninesasını, Buhârî ve Müslim'in Şahîh'Ierindeki - c Abdarrazzâk, Ma'marve Hammâm rivayetli - hadislerin ayni isimli bablarda yerleştirilmişolması teşkîl edecektir.

Burada Macmar'in al-Câmici ile c Abdarrazzâk 'm al-Muşanna/'ı ara-sında ayni münasebetin araştırılması hatıra gelebilir. Fakat mezkûriki eserin bablarının, üzerinde durulması îcâb eden bir husûsiyett>-

« İbn Hacar , Tahzib tahzîb V I , 6.

Macmer b. Râşid'İn Gâmi'i 125

böyle bîr mukayeseyi imkânsız kılmaktadır. Makalemizin sonuna ko-kulacak olan bafr'isimlerinden de anlaşılacağı gibi Mac'mar b. Râşid'İn,fıkhın bellİ-başh mes'eleleriyle alâkalı olmayan hadisleri tasnif etmişolması keyfiyeti, fıkhı malzemeyi tasnîf eden meslekdaşlarının mesâisinitamamlamış olması ihtimâlini hatıra getirmektedir. Filhakika İbn an-Na-dîm'in, Mafmar'e muasır ba'zı müsanmflann eserlerinin bablan hakkın-da zaman zaman verdiği ma ' lûmât tan 4 5 , o devir hadis musannefâtınıniamâmen fıkıh bablannı ihtiva etmediği, hassaten <sunan> diye adlanan-ların fıkhı malzemeyi, ıcâmf» ismini alanların ise bunların dışında ka-lan hadisleri tasnîf ettikleri anlaşılmaktadır. Macmar'in <>alCâmf»imn bu,hususiyetî> tilmizi c Abdarrazzâk b. Hammâm'ın -hacmen Macmar'in k i -tabının takriben on misli kadar olan- ıal-Musanna/'»'inin tamâmen fıkhîmes'elelere tahsis edilerek şeyhinin eserini ikmâl edici vasfını4" iktisâbetmesinden de anlaşılmaktadır. Bu sebeble Maemar'in *-al-Câmic>ı ileAbdarrazzâk' ın «al-Musanna/»ı arasında, tasnîf ameliyyesi bakımından

Ibir mukayese zemini mevcud değildir. ^Abdarrazzâk'ın «al-Musanna/'»-ında Macmar'den naklen bir çok hadislerin bulunmasını, - işaret ettiği-miz keyfiyet sebebiyle - doğrudan doğruya tal-Câm?''den değil de,Macmar'in ya münferid babiar hâlinde bulunan k i tab lar ından 4 5 veyaşâir yazılı merv iyyâ tmdan 4 8 iktibâs edilmiş olması ile îzâh edebiliyoruz.

Yapacağımız mukayese münhasıran Macmar'in «al-Câmic» i ileBuhârî ve Müslim'in <Şahî!p lerindeki babların iştirâkinin tesbitini İs-.,"tihdaf edecektir. Ancak bütün İktibasları vermeğe makalenin hududumüsaid olmadığından, daha ziyade Hammâm'ın «aş-Şahîfa> sindenintikal eden hadislerin bir kısmının müşterek bablarda nasıl yerleşti-ğini gösteren ba'zı misâllerle iktifa edilecektir. Mukayese al-Câmfm ieyzul lâh Efendi nüshası, Buhârî'nin Bulak 1313, Müslim'in istanbul1329 — 1332 tabi. kullanılmıştır. Hammâm'da bab ve isnâd mevzûubahisolmadığı gibi hadis metni de zikredilmeden sadece neşirdeki hadis nu-maralarına işaret edilmiştir.

45 Mesela, İbn Curayc, a s -Sufyân a s - Ş a v r î , Abu 'Abdarrahmân b. a l -Mugîra (v.159), Zâ' ida b. FÇadâha (v. İGl)'nin musannııfları hakkında verdiğ i ma' lûmat için bk.Fihrist, s. 225 vd.

Î G c A b d a r r a ı z â k , ş eyh in in kitabını o şeki lde kendi eserine ek lemiş t ir k i , «al-Aiıı--şannaf» ın elimizde mevciıd y e g â n e nüshasını değer l end ir ip tavsif eden Weisweiler {aynı eser, % 4S) cildin sonunda ^Kiiâb al-câmi *• ad ıy la ayrı lan kısriıın müstak i l bir eser ol-duğunu farkedememiş t i r . İbn H â c a r iFath al-bâri I, 77) ve c A y n î I^UınıLat al-Iiârî' I ,280) de Mn'mar'İn Cflnii c i ı ıin 'Abdarrazzâk' ın j'liuşaıı/io/'ının sonunda bulunduğu keyfiy-yetine işaret ediyorlar.

11 ibn n n - N a d î m , ınüleaddid kitabları o lduğunu kaydediyor (Fihrist, s. 94).43 c Abdarrazzâ l? ' ı ı ş eyh inden 10,000 hadîs in rivayetini a ldığı hakkında bk. c A y n î ,

•aynı eszr, l, 81.

126 M. Fuad Sezgin

Haramâmas-Şahtfa

Macmar b. Râşİdal- Câmic

Buhârîal-Câmi' as-Sahîh

(94a )^tOl J P JJLSÎ I (VIII, 52) ^ Ü l J P J i i J l

»JTy* İli 4**1

(49)

•£l . . . ^ ı ı ^ . j R L - j «uy*,, jj» j_1

(93a) i j î l j f !>Ul ^jf v l (VHI,50) 5 ° f-yUl J J , v l

58)

t

(188 a) **U\ J» (IV, 1 9 6 ) ^ ^ ^ 1 0 ^ ^

f ^ . O c

(125)

öO Burada görüldüğü veçhi le , babların isimleri aras ında zamanla hafif değiş ikl ikler-de meydan g e l m i ş t i r .

51 i îuftârî 'nin aş -^c / ı i / t ' inde , Ma c mar'in k i tabının bâblarma uy g unluğu g ö s t e r e n h a -disler Hammâm'ın "aş~Şahî/a»'sinden al ınanlara inhisar etmemektedir. Mese lâ Ibn Şibâb 1

az-Zuhrî (v. 124) ve Ibn T â v û s (v. Î 3 2 ) ve d i ğ e r tâhi înden al ınan bir çok hadisler içirtde aynı uygunluğu bulmak mümkündür :

(164 b) O^i l ¿11«' i > > . v l ( I V , 157) # r Sl i j Jit

. '¿1 . . . OjiV ¿+1* J - j ' iİŞ i - i ""İÜ-* : ^ K "^'u^J ' J V * ( V ti* V . ^ Çr* t / J ^. ¿1 . t . L U l i , . - t - J I L Î - J E ^ J * . - tjl C j i l ¿4* J - j »

(vııı, 84) 4$*jitti j r . » k i r . J f e(05 a) r f J . l e j l j J * 1 . J * f *>Ul ^

*#6İ1 Ö V ^ J ı ^ * 1 "SJ\Î" "*~Jİs Cr1, J - " *

• (20S a) y i

. ' • ¿ 1 . . . J i J * r U l ü j l j i .

( V , 26) Oj-J-1 j ¿ -¿ -1 ^.lı

iJHJJ j ^ ^ j,^) [şJll 4^1 ÖJİT. jl ..

Macmer b, Râşid'in Câmicİ

Hammâm Ma'mar b. Râşid Müslimaş Şahîfa al-Câm? al-Câmiz aş-Şahîh

(173 b) ûtjLI Js"..Jb (VIII, 65) qjA Jfi <*ljT'V^T

•** '-"v* <-*.' û 6 V"" ^ . f "" O * ->*" j ' j J ' J t * ^-"J : ' ¿ 0 U fcii**"

ü * J t i <.y j r f L e ^ u ' j«4

«Jüt j L^- i».iLİ J T J S j j — 4 . U

(76) - i l . . . S f*A S &*, *"< ^ 'J 1 1 (î*^

(51)

(199b) jCJI > l İJu* V L { V t l i ; 15 i) faity&^A M^A

(198 a) j *4-İ v l ( V Î % 1 4 7 ) ^ î y ^ M i & ' j t

.(58)°: ı - ¿1 ... jJII ^ 5 2 . ¿1 . . . ^ül Ijj*

5 2 Müslim'in - Î T / Cdmi t : aş-.Şa/ıîAı>'i ile Ma c mar'in tilmizi c A b d a r r a z z â k ' ı n 'al Mu-Jafî;ıfi/»'ında da aynı hadislerin m ü ş l e r e k bâblarda serded i tmiş o lduğunu sık sık görrnekrmümkündür. Meselâ :

(75) t c A b d , i, 13 a) (r*Ul M J . J j . l l V L d , 162) - » T U . itti j J j J I £j* ^ 1 L,t|

• «--.'* ti 1 0* ''r1* ılf. i*'" tir1 J * " i ' J I J J ' J . E ¿ 6 j^t* J l j ^ U . t j î i j j>

05) ( i /41-br^vr j ^ ; ^.ıs3"ı,.4ı.r' • a, ıetj ; a ş£ ı ^ r U ı -

O V jjjjs - t i — w l < J . l ' ¿11 !jj ^ ı » ! ;Vj »•:•" 6' \* wj£J.1 i J j lîj Î " J * 1 ıV" jjf-'*'

. S ! t H a m m â m iı. Muuabbib'iu öş-ı^û/ı; /a's ındaıı Buharî'nin Şahih'ine intikal etmij.olan hadîs ler in , muhtelif bablara d a ğ ı l m ı ş olmaları yüzünden , nâşir' i taraf ından aneak

M. Fuad Sezgin

M a m a r b . R â ş i d ' i n "Kitab al-Câmi'^ İnin nüshaları: j ı

A n k a r a D i l ve T ar i h - C o ğ r a f y a F a k ü l t e s i K t b . - l s m â i l:Sâib Sencer kısmı, nr. 2164.

Üzeri ebrû kâğıdla kaplı yan meşin ciîd. 24.5X17 sm. eb'adında,ceylân derisinden 79 varak. 26—33 satirli, kırmızımtırak mürekkebleyazılmış mağrib yazısı. Her cüz'ün sonunda «sama'» ve t k ı r a ' a t ' ka-yıdları var. İstinsah tarihi h. 364. Bu nüsha on cüz'e bölünmüştür;birinci cüz tamamen, ikinci cüzden ba'zı varaklar, üçüncü cüz'ü tama-

,men, dördüncü cüzden dört varak kadar kaybolmuştur .

Baş ı : «^JUıil 3 j k \ i d . U J

9 a :

• liüi 3 4).W.Vİ. ÖJı t LİlJj 3 _kı|il *Ul_u.^ jr

3 * . _ e ı 0İ3 i-SViS! J j ! j ojz* ÂÎVf "Aî 3 ¿ (W*" J £?Jİ -- ( j

. >_it:U J- ^ î 5 ^ ı_İÎ"* j U-İs J İ10 a :

(j- jo- l j - ^ Î - J İ I J . ^ . A Î ^ J>1 i^3j j j - j^jt» y » J ^ " '

16 a, 25 a, 35 a, 46 a, 56 a, 70 b de, yâni cüz başlarında «10a-dak itkayıd tekrarlanmaktadır.

Sonu : ( j ¿1! i j f*^"' ı_> 5"" _p-l .A13İİ <Jfll-U^ r-

; bir kısmına i şare t ed i lmiş t i r . Burada hepsinin yerlerini g ö s t e r m e y i faydal ı buluyoruz:'Buhari / : 17, ;!9, 56, 64, İ45 : 11: 3i, 49, 114 ; îtti 38, 52, 57, 118, 140, 143, 151, 1611, 179,187; IV: 48, ."6,63, 86, 11S, 127, 131, 133, 138, 16U, 157, 166, 196, 200, 206; VI: 58,(.0, 85, 138, 180; VII: 21. 65, 12Î , 132; IX: 41, 125, 140, 144.

t_. H a m m â m b. Munabbih'İa ffi-.i'ühi/o'sınıo naşiri Muslini taraf ından yapıları ikti-»b sları h iç mevzuubahs e t m e m i ş t i r . Bunlara i şaret i faydal ı buluyoruz: Muilim / : 82,

140.' 146, 162: / / : 6, İS , 27, 31, 43^100, 113, 123, 130, 190: / / / : 7. 77, R3. 91, 117; IV: 171, V: 62, 38, 133, 151, 179; VI: 2, 14, 34, 40; Vll: İS, 43, 4.1, 47, İS . 61, ¡ 6 , 97,

-<Ji), 100; VIII: 34, 35, 53, b3, 65, 92, 147, 149, 151, 17J, 1S7, 189, '213. 2;.7.

Macmer t). '.

(F 115 b, A 3 b) j i lull wl¿b, ¿y, e**-> İÜ -J«"TI

(F 115 b, A 3 b)(F 115 b,A 3 b)

(F 115 b) jjfJJI(F 116 b) g-Ull j

(F 117 a, A 10 b) ry*í ¿ - fV ^*(F 117 a, A 10 b) j ¿ l | j .W-MC^T j (J.-. «Je cBlJ«. ^ 1 r l(F IIS a, A 11 a)(F. 118a, A11 a) J-,f*s J. j *-1 J ¿*V( F l l 8 a , A l l a ) ^ U ! l J ¿ ; i . l 0 . J--U

(F I IS b, A 11 b) J 'U i(F 120 a, A 12. b) J*J JfU»

(F 121 a, A 13 a) j U ' ^ l Jfİi»' j

(F 122 a, A 13 b)(F İ2.1 b, A 13 b) r^J I ' J îU

(F 122 b, A 14 a)(F 124 b, A 15 a) >

(F 124 b, A 16 b) " >—» J J H

(F 125 b, A 16 b) - t"!! ^ (F 126 a, A. 17 a) j l j V I - J U !

(F 126 b, A 17 b) o—1' s r : "(F 127 a, A 17 b)"¿JI j ¿JI

•(F127 b, A 18 a) «u jT^l¿ Í Jl»>(F 127 b'.-A^tS e) ^ ^ ¿ r í

(F 127 b, A 18 a) ^-Ul -fl-»(F 129 a, Á 18 b) J i j -Ml ' /w l i i l<F129 b", A 19 a) ^ y ^ O ^ . I ^

{F '130 a,. A 19 b) 'Ô>yJ\(F 1-31 b, A 20 a) «Ù-J1

(F 132 a, A 20 b) -4İ .U- J ^

gid'ia Câmi c i 13fl

y,UI 4 - > TJU» 41 w J l ' I

(F 107 a, Ä 7 a)

{F 107 a, A 7 b) ¿r-ü-JI -

(F 107 a, A 7 b) e~a?SI v ^ J '(F 107 b) J - j -uU «Jjlj^ ^ 1 ¿.4* _ (A 8 a)

(F 107 b, A 8 a)

(F 108 a, A 8 a) J -J l j iy l 0 - ^ u -(F 801 a, A S a) j - _

(Fb 108a¡ A 8b) 4*1 J - Jj-Jl ï ï i - _ . (F 108 b, A 8 b) u - U ' ^ i -

(F 108 b, A 8 b) Jtâï -

(F 108 a) LV J d > , j a ^ _.(F 110 a) yJ l ; -

(F 110 a, A 2 a) j U l -(F 110 b, A 2 a) f U l j ¡ JSOr - - .

(F 110 b, A 2 a) o J I 3 kill _.(F 111 a, A 2 b) U l -

(F 111 b, Á 2 b) ¿Ü -(F 111 b) j^-Jl ¿-Í - ,(F .112 a) j i u i a -.

(F 112 a) V »V1* 3 j& —(F 112 a) ¿ t í l j Ú J J I J IÍJI —

(F 113 a) ó>>ll ^Jt* _(F 113 a) «U^lj ^ U l _.

(F 113 a) V r * J-1 J-J' --.".* ' -. ' (F 114 a) ' c r l^ l ¿ J W -

. (F 114 a) ^ I j j W j o » ^ ! w• (F 114a, A 2 a) ^ 1 J . jÙ-fiji

'(Fİ 14 a, A3a)--Ü"¡ltj U&j "al^îJt _(F 114 b, ^ j -11 . I Ä L J r J ; J j i -dp t t y t A 3 a)(F 114b, À . 3 a ) V j . t L U i i i . U i J t .

(F 115 a, A 3 b) Oj-JI J U -

M . Fuad Sezgin3 3 2

<F 146 b, A 32 a) 4l - ^ V ¿y «1¡•<F 146 b, A 32 a) ^ -

J—j Ut Auljj ^1 U t leí ¿,. _<F 147 a, A 32 a)<F147a, A 32a) JV'NI ¿1 -

J i l ^ l j JV'Sn o- SsA -•i? 147 b, A 32 b)

(F 14i a, A 33 a)<F 149 a, A 33 b) y J ^ £ - .J-l -<F 249 a, A 33 b) J t*.L¿ll -

(F 150 a, A 34 a) fs^\ j -

•<F 150 a, A 34 a)

<F 150 b, A 34 a)•<F 150 b, A 35 b) |iÖl j İ**ÎM -

(F 150 b, A 35 b) _ (F 151 a, A 35 b) \}ß -

•<F 152 a, A 35 b) j T j * j Ï->J-1 -<F-152,b, A 36 b) JO» J>1 f j » _

" (F 153 a, A 36 b) ^ 1 -(F 153 b,.A.37a) ^ -

. j - i <J* a í j ^ jdl v U * M jîLii _

.F b, A 37 a •<F 158 a, A 40 a) i ' / - U ' j -•<F 158 b, A 40 b) J-JOrJ1 -.(F 158 b, A 40 a) İ-j-j)lj '<W -.<F 158a, A40'b) «*U>J l<-^ _

V-j' j tT1"'1 V - ' ' ù*^ -4F 158 b, A 40 b)*<F159a,A40b)wrUlj-i'jfy-Nlu^ _,<F 159 a, A 40 b) ••»- ı>." " -^F 159 b, A 40 b) -W f ta -

(F 159 b, A 40 b) o ^ A ¿ j -

(F 132 a, A 20 b) . 1 — '

(F 132 a, A 20 b)(F 132 a, A 21 a) ybOl J*l

(F 132 b, A 21 a) j ^ l i(F 135 b, A 23 a) .¿ú*,.pÚH

(F 136 b, A 23 a) O-.J b.F 137 b, A 25 b ¿ J U ¿y*

(F 137 b, A 25 b) v .LU , jy_ à*(F 138 a, A 25 b) J • J oU ^ (F 138 b, A 26 a) ¿~¿\s . U l

(F 138 b, A 26 a) ¿¿1(F 139 a, A 36 b) J^IWI ¿ . t j l(F 140 a, A 27 a) . W Ù* -J l

(F 140 b, A 27 b) ^ i l l »JWj ¿L-J1(F 141 a, A 28 a) Li »LU, iU'Vl

(F l42 a, X 28 a)(F 142 a, A 28 b) «fU-l <±¿-

(F 142 a, A 28 b)r ^3 l(F 142 a, A 29 a) ijltó-VI

(F 142 a. A 29 b) JJl j Jdlt i j ^ ^ l J t ùJ*JI t i ^ l £>.

(F 142 b, A 29 «j _ (F İ43 a, A 29 a) 5>Lil

(F 141 a, A 29 a) ^ (F 143 a, A 30 a) ïj\ ît-

(F 144 a, A 30 a) ¿tíVj ï > »(F İ44a, A 30 a) ^ ı yU^I

(F 145 a. A 1-0 a) -r

J-'1 1

(F 145 a, A 31 s) ^ (F 145 a, A 31 a) .-.¿31

{F 145 b, A31 b) -¿-81 zAj^ (F 146 a, A 31 b) «BliU . ^

Ma'met b. Râşid' in Câmi'i 1335

. (F 172 b, A 49 b) - U I vb(F 171b, A 49b) jUlj J*1 ¿Ti _(F 172 a, A 50 a) *J\ ij -

(F 172 a, A 50 a) *U'W¡ a*j _(F 172 b, A 50 a) ¿U "Si -

pL-j «Je uUa! J f i j _

(F 172 b, A 50 a)(F 173 b, A 50 b) c>¿\ ¿s -

(F 174 a, A 51 a) v- 2 - 1 J f^ 1 1 -(F 174 a, A 51 a) jlLUI yV.l -«a-j j , U* 41 Oljij Je jT¿ j _(F 174 b, A 51 b)(F 174 b, A 51 b)<l*W JrJ1^" -' (F 174 b, A 51 b) ¿ j -

(F 176 b, A 52 b) ïU* -(F 177 a, A 52 b)WU1 j ¿--II -

(F 178 b, A 53 b) İ ^ (F 179 a, A 54 a) Mc-H j J^*l -

(F 179 b, A 54 a) H t ' f J j -(F 181a, A 55 a) S¿ ¿y —

(F 181 a, A 55 a) - V * ' -(F 182 a, A 56 b) -

(F 186 b, A59 b) i5tfl j ^Idl >¿ -(F 186 b, A 59 b) o* ¿L -

(F 187 b, A 60 b) rfV11 ~ (F 188 a, A 60 b) «*U. iU>sl -

(F 190 b, A 62 b) - j j l r U -(F 191 b, A 63 b) Jlf-JI -

(F 194 a, A 65 a)(F 194 b, A 66 a) WJI ft» -(F 195 a, A 66 a) ^ J -

<F196arA66Mi) j ^ l ^ ^Jt ^ -(F 198 a, A 68 a) j H1 ~

(F 159 b, A 41 a) fWI V V(F 160 a, A 41 a) djA -

(F 160 a, A 42 a) -(F 161 a, A 42 a ) . ^ Jaf

Ut «Jll^a ^1 4 i j > _ -

(F 161 a, A 42 b)pl-j 4İJ- ^1 -

(F 161 b, A 42 a)

F 162 a, "A 42 b . (F 162 a, A 42 b) Jİİ-I r- '

(F 162 a, A 42 b) d.J -(F 162 b, A 42 b) jrJl j >Üİ -7LX\ ~t^\j .X't '(F 163 b) -

(A 43 b) ^-ill j -(F 164 a, A 44 a) -v*H ••¬(F 164 b, 44 a).SUJ' -

(F 164 b, A 44 a) ¡J-jJ—j U E 41 *» 'fJ l _

(F 164 b, A 44 a)(F 164 b, A 44 a) «- fe. -

(F 165 a, A 44 b) -

(F 166 a, A 46 b)(F 166 a, A 46 b) -¿1- 1 j j ^ - ß 1

(F 168 a, A 47 b) - M * * _ .

(F 168 a, A 47 b) «¿I J ^ J -• -wJH 3 J-" j <U¿Jt —

(F 169 a, A 48 a) 4l_¿Ti -(F 169 b, A 47 b) Jİ* -

(F . 170 a, A 48 b) .-u- ^ 41 . _(F 170 a, A 49 a) ^ «\j -(F.J7A*a, A.49-a),-fsyi ÜUJL -

F 170 b, A 49 a * V J» JrJl -

M. Pııad Sazgin

.(F 207 b, A 76 b) -y-1' J>• ¿US > ¿ ^Ul ı Ltfl dU^

ı{F 207 b, A 76 b)(F 207 b/A 76 b) ùr^'S3'

•<F 208 a, A 77 a) / lal. j t -ı(F 208a, A77 a) f UJI ju*ä\

(F 208 b, A 77a ) ¿Ul j-UI

1(208 b, A 77 a)

!<F 209 a, A 77 b) U l j

|{F 209 a, A 77 b)^ùJl j il J". Vli tie—Ä-,VI

•<F 209 b, A 78 a)(F 210 a, A 78 a)

i*T 210 a. A 78 a) JL-JI / ,<F 210 b, A 78 b) j l i l j J ^ l

i(F 210 a, A 78 b)(A 79 a) dli j A/V! s/U.

(F 211 a, A 1 a) fcWI-/ t#"U¿tl¡;JI J j î j fc- ¿,..

,ÎF 211b b, A 1 a)(F 212 a, A 1 b) ùJWj.

ut(F 199 b, A 70 b) jUI J*1 *u-

i_:Cl] ) jlki^J! tj^S «Jy(F 200 b, A 71 a)

(F 200 b, A 71 b) . JLy. «J*. 4JJİJ— jJl ¡y

F 201 a, A 71 b ..• (A 72-b) i>**VI yU?1 i¿¿.

(F201a, A72b) k f i j W l J * Ji.ufcXll J J*.JI

(F 202 a, À 72 b)

(F 201 b, A 73 a)(F 203 a, A 73 b) > J l j . J > i. .(F 203 a, A 73 b) sUd* ±r

(F 203 b, A 74 a)

(F 203 b, A 74 a)(F 204 a, A 74 b) jtíl(F 204 b, A 74 b) j l iL i l

(F205a, A75a)a¿ í ¿ J J l J u .1j l j : J í(F205 a,A75a) u ^ j - U 1 ¿W(F 205 a, A 75a) U J > > "^-Jl ¿ j

(F 205 b, A 75.ej¿£ ja*