NGUYN C HNH

TIU THUYT VIT NAMThi k 1965 1975 nhn t gc th loi

NH XUT BN GIO DC

Bn quyn thuc Nh xut bn Gio dc843-2007/CXB/8-1856/GD M s: 8V718M8-CDT

1

Li gii thiuTrong lch s 30 nm chin tranh cch mng th thi gian 1965 - 1975 l 10 nm kt thc. n vi i thng ma xun 1975, c dn tc huy ng tng lc sc mnh vt cht v tinh thn ca mnh, trong c sc mnh ca vn hc, vi ng gp khng ch l con tim v khi c, m cn l sinh mnh, l xng v mu ca my th h nh vn cm sng, lch s tip ni t Nam Cao, Trn ng... n Nguyn Thi, L Anh Xun... Vic nh gi vn hc Vit Nam trong 30 nm chin tranh, sau khong li gt 30 nm, k t sau 1975 cho n nay hn khng cn chuyn g gy bn lun. ht s i co: ph nh hay khng ph nh? ht nhng phn xt chung quanh ch ng hoc cch nhn... tr li s bnh tnh cn thit. Nhiu tiu thuyt vit v chin tranh sau chin tranh ln lt ra i, vi cc gi tr mi, nhng khng phi v mi m ph nh cc gi tr c. Lch s tr v vi gng mt lch s, vi nhng gi tr n nh ca n. Nu dn tc c mt thi ho hng x dc Trng Sn i cu nc", nu khu hiu Khng c g qu hn c lp T do tng vang ng ni sng, th vn hc cng c nhng trang rc r - sn phm ca c mt i ng ngi vit cng nht t ra trn, cng xng tht vi nhn dn"; v tiu thuyt, vi u th ring ca th loi g gnh trn nhim v ghi li gng mt chung ca dn tc. Tiu thuyt Vit Nam thi k 1965 - 1975 - nhn t gc th loi ca TS.Nguyn c Hnh l mt ng gp vo vic nhn din li vn hc Vit Nam trong cuc chin c nc chng M v i. Mt nhn din - t gc th loi; minh chng cho s i ng gia mt bn l tiu cu ca cch mng v cng chng, v mt bn l sng to ngh thut ca nh vn; v soi vo s bin i ca chnh bn thn th loi ( y l tiu thuyt) trong mt hnh trnh pht trin ch hn na th k ca vn xui Quc ng. Kho st tc phm theo yu cu loi hnh, gm loi hnh cm hng, loi hnh nhn vt v loi hnh kt cu - xung t, l thao tc kh quen thuc tc gi Nguyn c Hnh trong cng trnh ny qua i ti mt nhn thc tng quan v tiu thuyt Vit Nam thi k 1965 - 1975 - trong xu th vn ti quy m v tnh cht s thi. Trong b bn ca nhiu cun tiu thuyt, vi hng vn trang in, vic tm ra mt m hnh chung cho s tm kim qu khng phi l vic d; v Nguyn c Hnh lm vic khng ch vi nhng thao tc phn tch cn trng, m cn vi c s rung ng v xc cm ca mt ngi c lun trn trng nhng gi tr ca qu kh. L ngi c c t rt sm bn tho chuyn kho khi cn l lun n, ti tng chia s vi TS. Nguyn c Hnh khng t kh khn trc khi lng tc phm s; v cng s khng km l nhm lun vn, lun n, bi vit, cng trnh v chnh 2

ti ny, phi mt kh cng ln trong kin tr v bn b tm ra mt cch tip cn ring, mong khng trng, khng ging vi cc ng nghip trn cng mt hnh trnh vi mnh. Hn ba nm qua, ti hi vng cun sch vn cha ph g c, trong khm ph nhng du n c tng cho mt giai on vn hc quan trng ca th k XX. Xin trn trng gii thiu cun sch vi bn c qu mn! H Ni thng 1 2007 GS. PHONG L

3

4

DN NHP

Tiu thuyt Vit Nam 1945 - 1975 t c nhng thnh tu xut sc v gi tr ni dung t tng, c ng gp ln lao cho cng cuc khng chin chng ngoi xm, gii phng t nc v xy dng ch ngha x hi. Mi nm cui cng ca giai on 1945 - 1975 c ngha v cng quan trng v trong mi nm y xut hin hng lot tiu thuyt thuc loi tm c nht ca c giai on vn hc - nhng tc phm va c cu trc th loi hon kt nht ca tiu thuyt Vit Nam hin i, va l nh cao ca lch s pht trin tiu thuyt Vit Nam n thi im ny. Cc tc gi tiu thuyt Vit Nam hin i tri qua mt hnh trnh sng to bn b t ti chn trong ngh thut tiu thuyt: mi nm cui cng (1965 - 1975) cn c tnh bn l khp li mt giai on vn hc mang nhng c trng ring ca thi i chin tranh cch mng vi m hnh s thi ho, chun b tin cho bc chuyn giao i ti mt thi i vn hc mi vi m hnh phi s thi Nu so snh vi tiu thuyt Vit Nam giai on 1930 - 1945, th tiu thuyt 1945 1975 ni chung v tiu thuyt 1965 - 1975 ni ring c s i mi su sc v ni dung th ti v cc nguyn tc xy dng hnh thc th loi Mt cu trc th loi mi m cha tng c trong lch s pht trin tiu thuyt Vit Nam ra i vi c trng ca loi hnh tiu thuyt s thi. Mt cu trc th loi c hnh thnh t yu cu thi i p ng nhng nhim v nng n m vinh quang do yu cu chnh tr, yu cu lch s giao ph. Tiu thuyt Vit Nam giai on ny hon thnh s mng lch s ca n. Nhng do s ch phi tuyt i ca nhim v chnh tr do yu cu c v ng vin kp thi cng cuc khng chin kin quc, nh vn, bn c v gii nghin cu ph bnh vn hc u t tiu thuyt trc mt h quy chiu m tnh cht x hi hc. Cc bi ph bnh vn hc, cc cng trnh nghin cu vn hc thi k ny ch yu khai thc gi tr ni dung t tng ca tc phm vi ba yu cu nng v chnh tr: C phn nh chn thc tr kp thi ci hin thc v i c sn khng? C thc hin tt chc nng gio dc i vi qun chng nhn dn? C nu cao yu cu tnh ng khi ti hin bc tranh lch s x hi khng? Do , trong rt nhiu bi vit v tiu thuyt thi k ny, nhng nghin cu v nh gi v cu trc th loi tiu thuyt trong tnh loi hnh ca n tht l t i. Ngay c nhng bi vit tm hiu l thuyt v th loi tiu thuyt 1945 - 1975 cng ch tp trung vo phng php sng tc hin thc x hi ch ngha, nguyn tc in hnh ho, vn nguyn mu v nhn vt...5

Sau nm 1975 v c bit t khi im i mi 1986, mt s bi ph bnh vn hc v cng trnh nghin cu tp trung vo kho st thi php tiu thuyt 1945 - 1975 nhng bnh din mang tnh cc b: quan mm ngh thut, hnh tng con ngi, kt cu, xung t... Nhng cc cng trnh y vn cha i n mt ci nhn tng th v cu trc th loi ca tiu thuyt giai on ny. Nhng vn c nghin cu hoc tch ri khi h thng ca n hoc mi ch dng li nhn inh khi qut m cha c chng minh tht thu trit. Thc hin ti ny, chng ti hi vng vi s c gng ca mnh s ng gp c phn no vo vic phc ho din mo, nh hnh cu trc th loi v phn tch, lm sng t mt s c im thi php ca tiu thuyt Vit Nam 1965 - 1975, trong tp trung chuyn su vo cc bnh din th php tiu thuyt: loi hnh cm hng t tng, loi hnh nhn vt, loi hnh kt cu v xung t... trong cu trc th loi ca tiu thuyt Vit Nam 1965 - 1975. T u nhng nm 80 ca th k.XX, mt giai on vn hc mi ra i. Ngoi tr mt s t tc phm vn c sng tc theo qun tnh ca vn hc thi chin tranh cch mng, phn ln sng tc hng ti m hnh ngh thut phi s thi, xt ring th loi tiu thuyt, t s i mi thi php tiu thuyt k trn xut hin mt s kin nh gi li v gi tr ngh thut ca tiu thuyt 1945 - 1975. Trong bi cnh , t vn nghin cu cu trc th loi v cc bnh din th php trong n ca tiu thuyt s thi 1965 - 1975 khng ch c ngha l lun m cn c ngha thc tin. T s nghin cu , chng ta nh gi ton din v chnh xc hn v gi tr v ng gp ca tiu thuyt s thi hin i Vit Nam trong tnh lch s ca n mt cch khoa hc. Vi ci nhn loi hnh hc lch s tiu thuyt, chng ta c th xc nh nhng tiu ch th loi ca mt loi hnh tiu thuyt - sn phm c th ca thi i chin tranh cch mng v xy dng ch ngha x hi Vit Nam. So snh m hnh th loi ca tiu thuyt s thi trc 1975 vi m hnh th loi ca tiu thuyt phi s thi sau 1975, chng ta nhn ra s ph inh bin chng v s tip bin - k tha phng din thi php tiu thuyt khi thi i chuyn giao h hnh t duy ngh thut. S nghin cu nhng vn k trn s l mt ng gp tch cc tiu thuyt Vit Nam hin i nhn li mnh ri t vt chnh mnh. Trong chng trnh mn vn ca cc trng i hc v Cao ng s phm, giai on vn hc 1945 - 1975 c mt v tr quan trng. Nhng vic ging dy v hc tp giai on vn hc ny, t thc tin ging dy ca chng ti, cha phi t c kt qu mong mun. Tnh trng dy chay, hc chay vn cn xut hin ni ny ni khc. Thc trng xut pht t nhiu nguyn nhn, trong chng ti cho rng c ba nguyn nhn ch yu: s li c ca mt s thy v tr trong xu th xung cp ca vn ho c, cc tiu thuyt giai on 1945 - 1975 t ti bn v nu ti bn cng ch vi s lng t, kh nng mua sch ca gio vin v c bit ca sinh vin rt hn hp. Trc thc trng , cun sch hy vng s l mt ti liu tham kho b ch cho6

cng tc dy v hc vn trong trng s phm ni ring v trong nh trng ni chung.

7

GII THUYT V TH LOI STHI V TIU THUYT S THI HIN I VIT NAM 1945 19751. Gii thuyt v th loi s thi v tiu thuyt s thi hin i Vit Nam 1945 1975 1.1. Khi nim s thi v th ti s thi c nhiu cng trnh nghin cu v th loi s thi Vit Nam v nc ngoi [xem 1, 55, 56, 114]. Qua cc kin ca Arixtt, Hghen, Bilinxki... nc ngoi, ca Phan ng Nht, Hong Ngc Hin, Phan Thu Hin, inh Gia Khnh... Vit Nam, chng ta c th tm n mt khi nim thng nht v th loi s thi: Th loi tc phm t s di (thng l th) xut hin rt sm trong lch s vn hc ca cc dn tc nhm ngi ca nhng s nghip anh hng c tnh ton dn v c ngha trng i i vi dn tc trong bui bnh minh ca lch s. V kt cu, s thi l mt cu chuyn c k li c u c ui vi quy m ln v theo Hghen: ni dung v hnh thc ca n thc s l ton b cc quan nim, ton b th gii v cuc sng ca mt dn tc c trnh by di hnh thc khch quan ca mt bin c thc ti. Cc nhn vt chnh ca s thi l nhng anh hng - trng s tiu biu cho sc mnh th cht v tinh thn, cho ch v tr thng minh, lng dng cm ca cng ng [157 - 192]. Nhng s phn ca th loi s thi ra sao trong lch s th loi vn hc th gii? Hin nay c hai kin khc nhau tr li cu hi ny. Th nht: kin ca Hghen tiu biu cho cc kin khng nh s mt i khng tr ti ca th loi s thi cng vi thi i sn sinh ra n. S thi c i ra i vo thi im bn l khi ch cng sn nguyn thu tan r v x hi b tc, b lc tin giai cp xut hin. N tn ti trong x hi c i, ko di qua thi k trung c vi nhng phin bn mang c im th loi ca n, ri bin mt trong cc giai on lch s tip theo. kin ca M. Bakhtin trong tc phm L lun v thi php tiu thuyt c nhiu im tng ng vi Hghen. Nhng M.Bakhtin khc Hghen ch: ng vn khng nh sc sng lu bn ca mt s c im th loi ca s thi trong cc th loi vn hc hin i: Ci cm quan v thi gian y v quan nim v ng cp thi gian m n [tc s thi - chng ti nhn mnh] n nh thm nhun vo tt c cc th loi cao c thi c i v trung i. N thm xung tn nn mng cc th loi su xa n ni vn tip tc sng c trong cc thi i sau ny - cho n tn th k XIX v thm ch lu hn na [8 - 46]. kin ca Bakhtin d bo s hi sinh ca nhng phm cht s thi trong cc th loi vn hc hin i.8

Th hai: kin ca gio s Nga N. Pxplv li cho rng: S thi l mt loi hnh vn hc thuc th ti lch s - dn tc tn ti trong sut tin trnh vn hc ca nhn loi. Vy th ti l g? Mun xc nh v phn chia loi th vn hc phi da vo tiu ch ni dung th loi mang tnh loi hnh, l nhng c im th loi mang tnh ph qut ca nhn loi - nhng c im va mang tnh hnh thc va mang tnh ni dung ca hng lot tc phm vn hc nm trong mt loi hnh. Ci n v "hnh thc mang tnh quan nim y l th ti [thut ng ca gio s Trn nh S]. Theo Pxplv, vn hc nhn loi trong tin trnh ca n xut hin bn th ti chnh tng ng, vi bn loi hnh ni dung i sng ca con ngi. Mi mt loi hnh ni dung i sng ca con ngi c quan nim nh mt kiu quan h ca con ngi vi th gii. Kiu quan h th nht: Kiu quan h thn thoi vi th ti thn thoi. y l kiu quan h gia con ngi vi thn linh. Kiu quan h th hai: Kiu quan h lch s dn tc vi th ti s thi. y l kiu quan h gia con ngi ca cng ng ny vi con ngi thuc cng ng khc, dn tc ny vi dn tc khc. Kiu quan h th ba: Kiu quan h th s vi th ti th s - phong tc. y l kiu quan h gia tng lp ny vi tng lp khc h phn ngi ny vi b phn ngi khc trong mi quan h dn s. Kiu quan h th t. Kiu quan h i t vi th ti tiu thuyt. y l kiu quan h gia c nhn vi c nhn gc i t Nh vy th ti s thi khng phi l tn gi mt th loi vn hc m l mt phng thc chim lnh i sng theo nguyn tc s thi ho trong vn hc. Nguyn tc phn nh hin thc ny c c im: hng v nhng ti v xung t mang tm vc lch s - dn tc; t ra nhng vn lin quan n vn mnh cng ng; ti hin hin thc bng kinh nghim cng ng (nu phn nh i sng c nhn t gc cng ng th vn c tnh s thi); khc ho hnh tng ngi anh hng hay cn ngi l tng ca dn tc trong mt bc tranh hin thc hoc c quy m s thi honh trng hoc c tnh s thi cm hng t tng, ch . V th, th ti s thi c th xut hin bt c thi i no c nhng bin c lch s trng i lin quan n vn mnh sng cn ca dn tc, hoc quyt nh nhng bc ngot lch s ca mi cng ng. Mc d, nghing v kin th hai, chng ti vn ly kin mang tnh d bo v s tim n nhng phm cht s thi trong nn mng cc th loi vn hc hm nay ca Bakhtin l mt gi quan trng trong qu trnh thc hin ti. 1.2. Khi nim tiu thuyt s thi (cn gi l tiu thuyt anh hng ca) v tiu thuyt s thi Vit Nam 1945 19759

V loi hnh tiu thuyt ny, T in thut ng vn hc nh ngha: "Tn gi c l (...) ch nhng tiu thuyt (t th k XIX - XX) c dung lng ln th hin nhng ti lch s - dn tc Nhng tc phm ny va l tiu thuyt, ng thi va c nhiu thuc tnh gn gi vi th loi s thi c i v trung i (tm bao qut tnh honh trng ca nhng s kin c tm thi i), cm hng dn tc hoc lch s, m t cc s kin v xung t c tnh bc ngot nh chin tranh cch mng...". [157 - 230] Trong mt thi gian di, cc nh nghin cu vn hc Vit Nam ch xp mt s tiu thuyt Vit Nam hin i c dung lng ln nh Ca bin (Nguyn Hng), V b (Nguyn nh Thi), Sng mi vi th (Nguyn Huy Tng)... vo loi hnh tiu thuyt s thi. y l cch phn loi da vo tiu ch quy m s thi honh trng. T thp k 80 ca th k XX tr li y, tiu ch xc nh loi hnh th loi ca tiu thuyt Vit Nam 1945 - 1975 thay i theo xu th rng m hn. Tiu thuyt s thi khng ch phn nh hin thc theo b rng vi quy m ln m c th phn nh hin thc theo chiu su ca t tng v cm hng mang tnh s thi Vi nhng tiu ch ny, khng ch tiu thuyt m ton b nn vn hc Vit Nam 1945 - 1975 l mt nn vn hc mang tnh s thi - mt nn vn hc mang ni dung lch s dn tc v c hnh thc ngh thut thm m cht s thi. giai on vn hc ngi sng ch ngha anh hng cch mng ny chng ta khng ch c tip xc vi tiu thuyt s thi m cn gp g vi truyn ngn s thi, th s thi... Th ti lch s - dn tc v khuynh hng s thi ho mang li cho vn hc ni chung v tiu thuyt thi k ny ni ring mt v p v sc mnh ho hng, xng ng vi thi i H Ch Minh - mt thi i anh hng. Tnh hnh tng t cng din ra trong cc nn vn hc s thi hin i ca cc nc thuc phe x hi ch ngha c (xem mt s vn ca tiu thuyt hin i - 158). Khi nim s thi ho y cn c hiu theo cch kin gii ca gio s Trn nh S: "Khi nim s thi ho y khng phi l khi nim th loi m cn l khi nim loi hnh ni dung th loi hay ng hn l loi hnh vn hc. Khi M.Bakhtin em i lp s thi vi tiu thuyt l ng i lp hai loi hnh vn hc. Do , khi nim s thi y khng h ng nht vi s thi c i vi tnh cht t s khch quan, dung lng ln, k ht mi biu hin phong ph ca i sng nh bch khoa ton th. S thi y hiu l khuynh hng u tin cho ch dn tc, mu thun ch - ta, xy dng nhng con ngi tiu biu cho ch phm cht cao p ca dn tc". [129 - 10] 2. S tng ng gia s thi c in v tiu thuyt s thi hin i mt s phng din thi php th loi 2.1. Tinh thn dn tc v thc cng ng S thi ra i trong nhng thi i c nhng bin c lch s c bit c ngha quyt nh i vi i sng tinh thn v vn mnh ca dn tc v nhn dn. Thi i din ra nhng xung t d di, nhng s kin k v y c gi l thi i c trng thi s thi. Trong nhng thi i nh th, tinh thn dn tc v thc cng ng l ng lc mnh m to ra sc mnh tinh thn to ln cho c cng ng, on kt mun10

ngi nh mt, coi nhau nh anh em chin thng k th, vt qua tr ngi, thc hin mc ch chung ca c cng ng. Cng trong nhng thi im lch s c bit nh th lng t ho dn tc v thc gn b sng cn vi cng ng khin mi c nhn t gic cao thc trch nhim trc dn tc, ng c c nhn lun ho ng vi mc ch v quyn li ca cng ng. Ngi anh hng Asin trong Ilit ca Hmer gn b cng i qun ca 18 thnh bang Hi Lp, k vai st cnh trong chin u v mc ch chung. Asin cng gt b him khch c nhn vi Agamenng, ra trn chin u v danh d v quyn li ca ton th qun i v cc thnh bang Hi Lp. m San trong s thi Bi ca chng m San ca b tc - ng cam cng kh cng ton th b tc trong lao ng sn xut, i cht cy thn, chin u v nh bi hai t trng hng mnh khc. Lng t ho v thc gn b vi cng ng chng ta trong th i lp vi cng ng chng n to ra v p tuyt vi ca sc mnh on kt cng tinh thn x thn trong cc s thi c - trung i. Vi vn hc s thi hin i th gii ni chung v tiu thuyt s thi Vit Nam 1945 - 1975 ni ring, chng ta thy loi hnh vn hc ny cng ch xut hin trong nhng thi i anh hng c nhng xung t lch s mang tm vc k v v c ngha sng cn vi cng ng. Cuc chin tranh v quc chng qun xm lc Naplng ca dn tc v nhn dn Nga th k XIX l mt bi cnh s thi xut hin s thi hin i Chin tranh v ho bnh ca L.Tnxti. Cuc Cch mng Thng Mi v i, ni chin v chng qun can thip nc ngoi, cuc chin tranh v quc chng pht xt c ca Lin X c th k XX l mt thi i anh hng t sn sinh ra Sui thp, Sapap, Thp ti th y, Sng ng m m v.v... Vi Vit Nam, cuc Cch mng thng Tm nm 1945 v ba mi nm khng chin nh bi hai tn xm lc khng l l Php v M, mi lm nm xy dng ch ngha x hi min Bc... l mt giai on lch s ho hng nht trong lch s dn tc. Nhng bin c bi hng ca giai on ny to ra mt trng thi s thi cho thi i H Ch Minh. Mt thi i m tinh thn dn tc cng thc cng ng nh i cnh v i nng mi ngi v mi ngi bay ln khi cuc sng i thng theo nh sng soi ng ca ng m n vi nh cao ca ch ngha anh hng cch mng, bay ln ngang tm thi i hon thnh trch nhim cng dn trc dn tc v lch s. Chnh thi i anh hng ny to ra trng thi s thi t ra i mt nn vn hc cch mng mang tnh s thi, trong xut hin hng lot tiu thuyt s thi nh Ca bin, V b, t nc ng ln, t Qung, Mn v ti, Bo bin, Bui sng, Ch tch huyn v.v... Nhng tiu thuyt nhiu tp s p ng tiu ch quy m s thi, nhng tiu thuyt c dung lng khng ln p ng tiu ch m hng s th (thut ng ca gio s Phan C ). Trong cc tiu thuyt s thi y; tinh thn dn tc v thc cng ng trong s thi xa hi sinh, tinh thn ca nhng m San, Xinh nh sng li, to thnh nn mng tinh thn cho sc mnh Vit Nam qut khi trc th thch ca lch s.11

2.2. Xung t s thi Vn hc ni chung v tiu thuyt ni ring bao gi cng phn nh hin thc cuc sng qua nhng xung t trong x hi v xung t trong t tng, tnh cm con ngi. Nhng mi mt loi hnh vn hc li u tin th hin mt loi xung t c th ph hp vi bn cht th loi ca n. Vn hc s thi mi thi k lch s lun tp trung th hin mt loi hnh xung t trung tm: xung t cng ng. Cu trc ca mi kiu loi xung t li quy nh mt nguyn tc xy dng cc mi quan h tng tc gia cc hnh tng ngh thut trong tc phm. Cu trc loi hnh ca xung t cng ng trong s thi hnh thnh mt nguyn tc c tnh quy phm. Xung t trong phm vi lch s - dn tc, c quy m k v, c cng d di, hng ti mc ch v quyn li ca c cng ng. Nguyn tc trn chi phi cch t chc ca c bn kiu xung t trong xung t cng ng ca s thi: xung t chin tranh gia cc cng ng dn tc; xung t gia con ngi trong cng ng vi th gii t nhin; xung t v tn gio; xung t mang tnh thi i lch s. Trong bn kiu xung t ny, xung t chin tranh l kiu xung t ph bin nht v mang tnh c th nht cho s thi c in. Kho st cc s thi Hi Lp c i nh Ilit v ix s thi n nh Ramayana v Mahabharata, s thi Vit Nam nh t nc, m San, Xinh nh..., chng ta c nhng v d sinh ng cho kiu xung t trn. Vi loi hnh tiu thuyt s thi ni chung, tiu thuyt s thi Vit Nam 1945 - 1975 ni ring, chng ti thy kiu xung t chin tranh tr thnh xung t trung tm, ng vai tr nng ct v ng lc pht trin ca ct truyn. Xung t chin tranh ca s thi xa hi sinh trong nhng hnh thc ngh thut mi v mang mt bn cht mi. Nhng nguyn tc t chc ca n th vn khng i vi ba c im lp li ca s thi - xung t din ra trong phm vi lch s - dn tc, quy m k v, cng d di, hng ti mc ch v quyn li ca c cng ng. Cc tiu thuyt vit v chin tranh cch mng Vit Nam nh Xung kch, Mt trn trn cao, Vo la (Nguyn nh Thi), Dng sng phng lng (T Nhun V), Hn t (Anh c), Chin s (Nguyn Khi)...; cc tiu thuyt Nga X vit v chin tranh v quc nh Thp ti th y (N. xtrpxki), i cn v thanh nin (Fap), Pho i Brxt (Ximnp)... u tp trung xy dng kiu xung t chin tranh vi nhng c im loi hnh k trn. Nhng s thi khng nht thit phi miu t cc xung t qun s v cc anh hng chin trn. S thi cn ngi ca tinh thn v tr tu ca b tc trong nhng xung t th s v xung t i t mang ngha thi i. Trong ix ca Hmer, Uyltx i din cho tr tu v sc mnh tinh thn ca dn tc Hi Lp thi c i u tranh v chinh phc thin nhin vi kht vng m mang b ci Nhng xung t gia Uyltx vi 108 v cu hn li l xung t th s - i t. Chng m San trong s thi ca ngi l anh hng chin trn trong cc xung t qun s. Nhng xung t gia m San vi tc ni dy li l xung t th s - i t mang ngha thi i.12

Kiu xung t ny cng hi sinh trong tiu thuyt s thi Vit nam b phn tiu thuyt ti xy dng ch ngha x hi Xung t th s - i t trong cc tc phm Bo bin (Chu Vn), Bui sng, t lng (Nguyn Th Ngc T), Xi mng (Huy Phng), Ch tch huyn (Nguyn Khi)... u c s thi ho bng cch va gn b v chu s tc ng ca xung t chin tranh va c miu t bng kinh nghim cng ng th hin tinh thn thi i. Cc tc phm vn hc Nga X vit vit v ti xy dng ch ngha x hi cng xy dng kiu xung t x hi c cu trc tng t: t v hoang (Slkhp), Rng Nga (Lnp), Truyn ni i v tho nguyn (Aimatp)... 2.3. Nhn vt s thi: ngi anh hng v nhn dn Trong th gii ngh thut s thi ca s thi c - trung i, nhn vt ngi anh hng v nhn vt nhn dn l hai kiu nhn vt trung tm mang nhng phm cht loi hnh. Trong th gii nhn vt s thi, nhn vt anh hng l nhn vt trung tm lun to sng vi vi v p phi thng. V p y va mang tnh dn tc va mang tnh nhn loi thi i y. Tnh dn tc c th hin nhng chun mc thm m mang sc thi ring ca tng cng ng dn tc. V p ca A sin l v p ca mt bn thn. Sc mnh th cht, ngoi hnh, v kh v c cn nng gin ca chng u gi lin tng n cc v thn trn nh lanhp. Con ngi anh hng trong s thi n li mang v p v sc mnh ca con ngi mt t nc nhiu th d: "kho nh cp sc mnh nh chim ng, cn thnh n ca h khc g rn c ang in mu. Bn cnh nhng chun mc thm m mang tnh dn tc, v p v sc mnh ca ngi anh hng s thi cn mang tnh nhn loi: l ci phi thng vi nhng kch thc ln lao vt tri, ci anh hng ca ngi anh hng s thi trong mi tc phm s thi c - trung i. V dp phi thng y c biu hin qua bn phng din sau y: Th nht: V p ngoi hnh, trang phc, v kh phi thng. Th hai: Sc mnh th cht phi thng. Th ba: Tr tu kht vng phi thng. Th t. Ti nng, chin cng v s hy sinh mang tm vc phi thng. Mi tc phm s thi li nhn mnh mt vi hay lt c bn phng din k trn trong v p ca ngi anh hng i din cho phm cht v kht vng ca cng ng. Vi thc cng ng, ngi anh hng s thi khng bao gi tch ri khi tp th nhn dn anh hng. Tp th ca nhng con ngi c tn v khng tn, mang sc mnh tim tng tip sc cho ngi anh hng trn tng chng dng lp chin cng v li ch cng ng. T nhng c im loi hnh ca kiu nhn vt s thi ny, tiu thuyt s thi tip ni, nng cao, i mi v hnh thc biu hin xy dng cc nhn vt l tng ca13

mnh hi th gii quan duy vt bin chng thay th cho th gii quan trn linh ch ngha, v p huyn o, siu phm ca nhn vt ngi anh hng khng cn. Nhng s phi thng v sc mnh tinh thn, tr tu, ti nng, chin cng, l tng v kht vng, s x thn cho cng ng... vn hi sinh v tr thnh ht nhn trong cu trc hnh tng nhn vt anh hng, mt cu trc ngh thut c ni dung mang cht s thi v hnh thc mang cht tiu thuyt, vi tnh i thng bnh d ca n. Nhng Mn (Mn v ti - Phan T), Khc (V b - Nguyn nh Thi), Tip (Bo bin - Chu Vn)... l nhng nhn vt anh hng c xy dng theo cu trc ngh thut y. c bit, s gn b gia ngi anh hng cch mng vi cng ng nhn dn trong tiu thuyt Vit Nam 1945 - 1975 c s i mi trong ni dung ca mi quan h ny. Trong s thi c in, nhng phm cht phi thng ca ngi anh hng l do thin ph, tp th nhn dn vi cc thnh phn nh ti t, n l, binh lnh... gn b vi ngi anh hng trong quan h th ng v tun phc. Cn trong tiu thuyt s thi Vit Nam v trn th gii, mi quan h gia anh hng v nhn dn din ra mt cch tch cc c hai chiu quan h: khng c nhn dn anh hng th khng c c nhn anh hng; ngi anh hng lnh o nhn dn nhng chnh nhn dn gp phn hun c ln phm cht anh hng h. C ba loi nhn vt trong kiu nhn vt tp th nhn dn mang ba chc nng khc nhau trong s thi c in: nhn vt ngi gi biu tng cho tr tu cng ng mang chc nng ban pht li khuyn; nhn vt ph n biu tng cho ci p, lng nhn hu, c hy sinh mang chc nng phn thng v im ta tinh thn; nhn vt m ng biu tng cho sc mnh qun chng mang chc nng ph tr. C ba loi nhn vt ny khi hi sinh trong tiu thuyt s thi hin i ho thn thnh cc nhn vt ngi gi, ph n, m ng mang v p va c in va hin i. V p c in th hin s tip ni c chn lc nhng phm cht s thi vn c cc loi nhn vt ny. V p hin i th hin s ho quyn nhng phm cht s thi c chn lc vi nhng phm cht cch mng ca thi i hm nay. Cc c gi nh ng gi sng Trc (t Qung - Nguyn Trung Thnh), ng gi U Minh (Rng U Minh - Trn Hiu Minh), c Cam, c c (Ca bin - Nguyn Hng), m By (Gia nh m By - Phan T), m Su (Hn t - Anh c)... vn l nhng biu tng cho tr tu cng ng nhng cn l nhng lo chin s trn cc mt trn khc nhau v trc nhng th thch khc nhau. Nhn vt ph n trong tiu thuyt s th Vit Nam vn l biu tng cho v p mun i ca ngi ph n Vit Nam vi lng nhn hu, c hy sinh v l im ta tinh thn cho c dn tc chin u v chin thng mi k th. Nhng h khng ch l nhng ngrmc su bi hay Plnp chung thu. H cn l nhng chin s "anh hng, bt khut, trung hu, m ang. Nhn vt m ng trong s thi ho thn th nhng tp th anh hng trong tiu thuyt s thi. y khng phi l nhng m ng vng phc v i theo ngi anh hng mt cch14

th ng. y l nhng tp th anh hng sn sinh, nui dng v to ra nhng ngi anh hng di s lnh o ca ng. H nh di Ngn H ngi sng m nhng ngi anh hng l nhng ngi sao sng nht: nhn dn x K Bng (Gia nh m By), nhn dn x Ho Thanh (t Qung), nhn dn Hn t (Hn t)... l nhng di Ngn H nh th! 2.4. Hin thc s thi vi khng gian - thi gian k v Bc tranh hin thc trong s thi c in c quy m honh trng, di rng v c miu t t m chi tit mi lnh vc i Sng x hi nh bch khoa ton th. Chnh s rng ln v dung lng hin thc to ra quy m s thi - mt c im c nhiu nh nghin cu chn lm tiu ch xc nh c im th loi ca tiu thuyt s thi hin i. Nhng thc ra y ch l iu kin cn ch cha phi l xc nh u l mt tc phm s thi hin i. Ci quan trng nht u phi l tc phm miu t ci g m l tc phm y miu t i lng nh th no. Mt bi th bn cu "O du kch nh ging cao sng ca T Hu hay truyn ngn s phn mt con ngi ca M.Slkhp cn c tnh s thi hn nhiu tc phm di tp phn nh hin thc t gc nhn i t. Bi vy, tiu thuyt s thi hin i mt mt k tha c im quy m s thi ca s thi c in trong cc b tiu thuyt s nh Ca bin, V b, Vng i Vit Nam hay nh Con ng au kh (A.Tn xti), Sng ng m m (M.Slkhp)... trong vn hc Nga X vit, mt khc li xy dng nhng tiu thuyt phn nh thi gian ngn, khng gian hp, nhn vt t nhng vn c tnh s thi gc nhn cng ng vi i tng phn nh. Bi vy, kiu khng gian, thi gian c th ca s thi c in vi c im: khng gian honh trng, thi gian khng b hn ch - khng phi l iu kin tin quyt xc nh bn cht loi hnh ca tiu thuyt s thi. Khng gian, thi gian trong loi hnh tiu thuyt ny c co gin rt linh hot. Nu n gn b vi s phn cng ng, c trin khai v cm mc bng h thng s kin lch s dn tc, c miu t bng kinh nghim cng ng th d khng gian ch l mt lng qu nh b, thi gian ngh thut ch tnh bng ngy bng thng, khng gian, thi gian y vn c tnh s thi. Mt lng C kin cng c t vo ci mc lch s l nm 1965 trong Mn v ti (Phan T) vn tr thnh mt khng gian, thi gian s thi v khng gian, thi gian y ang din ra mt xung t mang tnh cng ng: xung dt gia dn tc vi ngoi xm. T xung t ny, s chin thng hay tht bi ca qun dn lng C mang tnh in hnh v kh nng phn nh c cc din v xu th lch s ca chin trng Min Nam, rng ra l c nc. Hai tuyn nhn vt ch - ta i u trong xung t lch s ny c miu t bng kinh nghim c nhn ca nh vn thng nht tuyt i vi kinh nghim cng ng. Ta dng cm, mu tr, yu nc, cm th gic. ch tn bo m hn nht, ngu ti. Ta thng - ch thua l tt yu! Nh vn v cng ng u quan nim nh th v thi i khng nh l mt chn l. 2.5. H thng li vn s thi15

Mi mt th loi vn hc u c mt h thng li vn c th ph hp vi bn cht th loi ca n. S thi c in vi cu trc th loi hon kt i hi phi c mt h thng li vn thun nht tnh s thi ca ring n. Trong nhng "li c cnh ny khng th c s pha tp vi bt c th loi no phng din sc thi thm m ca li vn. H thng li vn s thi, t s chi phi ca c trng th loi s thi c cc c im sau ay: trn ngp nhng hnh nh p , k v, gn lin vi th php cng iu, phng i v cc bin php tu t nh so snh, n d...; thin v miu t cc hnh ng phi thng vi tn s dy c cc ng t mnh; lun gn b vi ging iu ngng m, ngi ca, t ho; ch gi t din bin ni tm qua ngoi hin ca nhn vt, c nhp iu mnh, tc li vn dn dp, hi h. y l chng m San vi "hi th nh sm st, ting ni ting ci nh sm vang st nh". Ngi anh hng A sin li c "ting ht m vang nh ting kn xung trn, lm cho u gi ca ht thy ngi Troa u run ry. V tri tim th tan ra thnh nc". Cn on vn miu t khung cnh chin trn sau y trong Ilit ca Hmer th hin r nt nhng c im c bn ca li vn s thi: "Ting giao chin rung ng x toang bu khng kh. Ting kng, kn, ci, ting t v m khin tri t rung chuyn. Nga h. Voi gm. Cc chin binh h la nh s t. Tn phng i trong khng kh ta nhng ngi sao bng". So snh li vn s thi c in vi li vn ca tiu thuyt s thi Vit Nam v tiu thuyt s thi Nga X vit, chng ti thy tnh s thi thun nht b ph v. Trong tiu thuyt s thi hin i, h thng li vn c s kt hp c im li vn s thi vi c im li vn tiu thuyt v li vn ca kch (xt phng din kch bn vn hc), li vn ca k v li vn ca loi th tr tnh, mt s tng hp v kt tinh cha tng c din ra trong li vn ngh thut ca tiu thuyt s thi. Du c im li vn s thi vn chim u th trong s "cng sinh th loi phng din ngn ng v phng din ging iu, nhng s tham gia ca cc kiu li vn ca cc th loi khc em li cho tiu thuyt s thi tnh tng hp "b mt th loi ca n phong ph, a din, hin i nh chnh b mt cuc sng trong thi i anh hng ca chng ta. Trong Sng mi vi th (Nguyn Huy Tng), chng ta bt gp s tng hp y. y l mt on vn mang c im li vn s thi ho hng trng l v y cht th: "Mt l c lo ln. Mt n v b i, m ca l sao vng lp lnh, mnh mc o trn th xanh l cy, chn i giy t u ph tin vo. Sng trn vai tua ta, bc chn rm rp (...). Ting ht ct ln: i l i chin u i l mang mi th thin thu Ting ht trn ngp lng ngi, trn ngp ton khu ph. Lng sng sng bic trong bng chiu (...) ting ht vn vang ln. Hng ng bc i hng dng, cun cun nhp nh nh dng sui xanh mt gia hai b cao oi ..." [140 - 163] Nhng bn cnh li vn trang trng, p y l nhng li vn mang c im ca li vn tiu thuyt, ca k, vi sc thi trn tri th nhm nh chnh cuc i a16

tp: "m m (...) ng i nht nhng xc cht trn trung ch cn da bc xng, trong m ngi i nm la lit ngoi ng, dn li mt ng ch xe xc n mang i. T m sng, sau khi nhng ngi i cn sng st to i cc ph xin n, ng li sa sang sch s nhng ch va h h va nm va by ra hi thi n nn ma". [140 - 155] Trong tiu thuyt s thi Pho i Brext ca Ximnp, h thng li vn mang tnh tng hp c s dng ti hin cuc chin u bi hng ca cc chin s X vit. Bn cnh li vn mang c im ca k - t liu, ca tiu thuyt, li vn mang c im li vn s thi vn chim u th. "nh la ca nhng trng n pho, tiu lin v sng my lp lo trn khp mt lu. Sng Mukhavext si ln di la, n sng my ken dy c t hai pha trt xung cu (...) nhng ngi khc vn hm h xng qua ln n sng my, vt qua nhng ngi cht v b thng, va xng ln va bn tiu lin, nm lu n...". [152 - 138] c bit, chng ti lu n mt c im mi trong h thng li vn ca tiu thuyt s thi hin i. Bn cnh s hi sinh nhng c im li vn s thi v kh nng tng hp sc mnh li vn ca cc th loi khc, chng ti cn thy li vn ca tiu thuyt s thi hin i c thm mt c im: m hng s thi hm n trong li vn gin d bnh thng cng s mang li cho n tnh s thi. Nhng li vn khng ho hng trng l, khng giu hnh nh v cc bin php tu t, ch mc mc nh li ni i thng nhng vn tr thnh li s thi mi khi n ni c s phn, kht vng v l tng ca c cng ng, nim vui, ni bun, ni au v c nguyn ca ton dn. Cu ni gin d ca ch t Tch (Ngi m cm sng - Nguyn Thi) "Cn ci lai qun cng nh u c g tng ng vi nhng "li c cnh trong s thi xa? Nhng n ch thc l li vn ca s thi mi ni dung, sc thi biu cm v t th ngi ni gn b vi ch ngha anh cch mng hng Vit Nam. Cng tng t nh th l li nhn vt Cng r (Di m my mu cnh vc - Thu Bn) hi v va sinh con: "Trai hay gi?", ch Gng p: "Li phi tm cho n mt cy sng na". Li p ny khng h c nhng c im ca li vn s thi c in, cng khng ho sng nh li vn trong mt s tiu thuyt chng M khc. Nhng n vn mang m hng s thi ho hng di y su ca ngn t, khi cp ti nhng vn mang tnh cng ng by gi: vn k tip cc th h anh hng khi t nc cn b xm lc, vn ch ngha anh hng cch mng c biu hin qua cc chi tit gin d i thng nht. Cu trc th loi ca tiu thuyt lun vn ng, bin i qua tng thi i. Ch c th khng nh cu trc th loi ca tng loi hnh tiu thuyt trong tng chng ng ca lch s loi hnh tiu thuyt th gii. T gc phc ho m hnh cu trc th loi ca tiu thuyt s thi Vit Nam 1945 - 1975, chng ti i tm m hnh ngh thut ca n trong s i snh vi m hnh cu trc th loi ca s thi c in cc phng din k trn. T nhng phc ho s lc ban u ny, chng ti s i su kho st cu trc th loi ca tiu thuyt s thi Vit Nam hin i trong ba chng tip theo ca lun n.17

Chng mt LOI HNH CM HNG S THI TRONG CU TRC TH LOI CA TIU THUYT S THI VIT NAM 1965 19751. Loi hnh cm hng s thi - mt phc hp cm hng t tng ng vai tr ch o trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 1.1. Khi nim cm hng t tng, cm hng ngh thut v cm hng s thI 1.1.1 Cm hng t tng trong tc phm vn hc L mt lp ni dung c th trong ni dung t tng ca tc phm vn hc, cm hng t tng c mt v tr v chc nng quan trng. Bc tranh hin thc x hi hay bc tranh tm trng trong tc phm vn hc khng c ti hin mt cch lnh lng m bao gi cng gn lin vi nhng cm xc mnh lit. Nh ph bnh Nga Bilinxki ni: "T tng th, khng phi l php tam on thc, khng phi l gio iu, khng phi l quy tc, m t mt ham m sng ng, l cm hng [92 - 268]. Cm hng, l tnh yu say m mang t tng, l s ho quyn nhun nhuyn gia cm xc ca tri tim vi t tng ca tr tu khi c hai cng hng ti mt i tng thm m no . Bilinxki cng gii thch hin tng ny:Trong cm hng, nh th l ngi yu t tng nh yu ci p, yu mt sinh th sng, thm nhun t tng mt cch nhit tnh [92 - 286]. Nh vy, cm hng t tng l mt lp ni dung quan trng trong chnh th tc phm. l mt tnh cm mnh m mang tnh t tng, mt "ham mun tch cc a n hnh ng [230 - 230]. Lp ni dung c th trong tc phm vn hc ny khng th hiu mt chiu m mang tnh phc hp vi s lin kt nhiu loi cm hng xung quanh mt cm hng trung tm. N khng phi l mt th tnh cm c trc tip xng ln m l tnh cm nng nhit mang t tng, tot ra t tnh cch nhn vt, t tnh hung in hnh v miu t ngh thut trong tc phm vn hc. tnh cm gn vi t tng sai tri, gi to, tm thng, khng th to ra cm hng. Ch nhng t tng lnh mnh tin b, cch mng ca thi i mi khi m v lm bng ln nhng cm hng t tng tch cc. Cm hng t tng - khi nim m Pxplv cn gi l "khuynh hng t tng - cm xc, l "nhit hng [117 - 43], b quy nh bi hin thc i sng m ngh s phn nh, ng thi n cng bt ngun t th gii quan v l tng x hi ca nh vn. 1.1.2. Cm hng ngh thut trong tc phm vn hc Khi cm hng t tng c ngh thut ho trong tc phm vn hc th c gi l cm hng ngh thut. Trc v trong khi t bt sng tc, cm hng t tng mi l ng lc thi thc, l ngn la lm tan chy v ho quyn mi cht liu i sng m ngi ngh s thu gp tr thnh tc phm. Khi tc phm hon thnh, cm hng18

t tng c ho tan vo cu trc ngh thut. N v hnh nhng li nm trong v chi phi mi yu t ca chnh th ngh thut. Bn thn cm hng t tng l mt lp ni dung c th ca tc phm. Nhng ch l mt cch khu bit v nh danh d nghin cu v n. Thc cht khi tc phm hon thnh, cm hng t tng c ngh thut ho th n tr thnh linh hn ca cu trc ngh thut, chi phi v nh hng n mi yu t thuc bnh din hnh thc v ni dung ca tc phm. Theo Pxplv, cn c vo phm cht thm m ca bn thn hin thc i sng m c th nu ln cc loi "Cm hng anh hng, cm hng bi kch, cm hng kch tnh hoc l cm hng cm thng v cm hng lng mn, hoc l cm hng chm bim v cm hng hi hc cng cc bin th ca n [116 - 215]. 1.1.3. Cm hng s thi trong tc phm vn hc Trong cun Dn lun nghin cu vn hc do Pxplv ch bin, cc tc gi phn chia lch s vn hc nhn loi theo tiu ch th ti vn hc. Khi nim th ti hiu theo ngha c ng nht l s thng nht gia th loi vi ti, l mt hnh thc th loi mang tnh ni dung. Lch s vn hc nhn loi gm bn th ti chnh - bn loi hnh ni dung i sng ca con ngi. Mi mt loi hnh ni dung i sng ca con ngi c quan nim nh mt kiu quan h ca con ngi vi th gii. Loi tr th ti thn thoi ra i cng thi i sn sinh ra n, vi ba th ti v ang tn ti - pht trin (th ti s thi, th ti th s - phong tc, th ti tiu thuyt), chng ta thy th ti vn hc no cng c cm hng t tng mang tnh c th ca n. Chng hn, th ti s thi (tc th ti dn tc - lch s) ly cm hng s thi lm cm hng t tng ch o. Cc cm hng thuc phm vi th s v i t ch mang tnh phi thuc v b chi phi bi mt "p lc s thi". Cm hng ch o ny chi phi cc tc phm thuc th ti s thi c hai cp v m v vi m. N l cm hng ch o ca mt tro lu vn hc, mt thi i vn hc nm trong ci khung ca th ti s thi. Khi c biu hin trong cc tc phm vn hc c th, n li c phn thn thnh rt nhiu bin th, nhng cc bin th y d mang hnh thc ny hay khc d c kt hp vi cc kiu loi cm hng t tng khc mc no, tt c u b quy nh bi nhng chun mc ngh thut s thi ca nn vn hc nm trong th ti s thi y. 1.2. Cm hng s thi - cm hng ch o ca tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 Chng ti trnh by kin ca mnh v khi nim cm hng t tng trong vn hc. ng thi, chng ti cng khng nh v tr, chc nng v ni dung ca cm hng s thi trong th ti dn tc - lch s, t soi chiu vo thi i vn hc chin tranh cch mng Vit Nam, mt thi i vn hc m cm hng s thi l dng cm hng t tng ch o ca n. Trong dng cm hng ch lu y c s gp mt ca nhiu cm hng khc nh cm hng bi kch, cm hng cm thng, cm hng lng mn...19

Nhng khng nh trn y c hnh thnh da trn ba c s: Th nht: C s lch s. Cm hng thi i trong vn hc, theo gio s H Minh c "thng trc ht c th hin s miu t thnh cng, chn thc v su sc nhng s kin tn ca t nc, ca cng ng tc ng n vn mnh chung ca mi ngi[44]. T mi quan h gia thi i vi nh vn, chng ta thy "mi thi i u c tm vc bc i v m vang ca n [44]. Chnh m vang thi i y to nn tnh thi i trong vn hc. Tnh thi i l mt chun mc thm m nh gi vn hc. Mt tc phm vn hc mang tnh thi i l mt tc phm mang cm hng thi i. Vi thi i vn hc 1945 - 1975, chng ta thy cc khi nim cm hng anh hng, cm hng bi kch, cm hng lng mn hay cm hng cm thng u cn qu cht hp, cha bao qut ht cm hng ch o ca n. Mt s cng trnh nghin cu vn hc nh danh cm hng ch o ca thi i vn hc ny l: tnh s thi, cht s thi, yu t s thi, vn hc s thi, cm nhn s thi, cm hng s thi... T s khng thng nht trong khi nim y dn n tnh trng nhn thc m h ca ngi c. Chng ti s dng khi nim cm hng s thi nh tn gi ca dng cm hng t tng bao trm thi i vn hc ny, mt dng cm hng xut hin t Cch mng thng Tm, ri tip tc s tm kim nhng phng thc ngh thut thch hp cho n trong vn hc chng Php v kt tinh rc r trong vn hc chng M v xy dng ch ngha x hi t 1960 n 1975. Thi i H Ch Minh l mt thi i anh hng ca dn tc Vit Nam. Khng mt ai, k c nhng k tng l k th ca chng ta c chng c bc b iu . Mt thi i anh hng tt yu s sn sinh ra mt thi i vn hc anh hng. Trong mt nn vn hc ly ci anh hng, ci v i lm i tng thm m trung tm th cm hng ch o ca n lm sao c th rn r m yu? Cm hng s thi xut hin trong nn vn hc ny l mt iu tt yu. Th hai: C s l lun. Tnh quy phm ca th ti vn hc vi cc thnh t nm trong cu trc ngh thut ca n l mt tt yu. Mi mt th ti vn hc u l mt cu trc ngh thut thng nht vi tnh h thng ca n. T ti, ch , th gii nhn vt, kt cu, ging iu, ngn ng, in hnh ngh thut... u mang tnh quy phm. Cc yu t ca th ti khc khi gia nhp "vng quc ca th ti dn tc - lch s u b bin dng v khng th gi nguyn vn gi tr t thn ch thc ca n. Ni nh vy khng nh: Cm hng ch o ca th ti dn tc - lch s phi l cm hng s thi nh L Tn tng ni i : Trong tim chy ra phi l mu. Trong sui chy ra phi l nc. Th ba: C s thc tin vn hc. Kho st tiu thuyt Vit Nam thi k ny, chng ti c c s khng nh20

cm hng s thi l cm hng ch o ca tiu thuyt Vit Nam 1965 - 1975. Nhng minh chng cho lun im ny s c trnh by cc chng tip theo. 1.3. Cm hng s thi l mt phc hp cm hng t tng Vi hai b phn tiu thuyt vit v ti chin tranh cch mng v ti xy dng ch ngha x hi, cm hng s thi vi hnh thc l mt phc hp cm hng c biu hin trong tng b phn tiu thuyt vi c trng va thng nht va c nt c th. 1.3.1. Cm hng s thi trong tiu thuyt s thi vit v ti chin tranh cch mng Chin tranh l mt bin c c bit ca lch s, mt ti trung tm ca th ti dn tc - lch s. Tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 vit v ti chin tranh cch mng nm trong cu trc ca th ti dn tc - lch s ly cm hng s thi lm cm hng ch o ca n. Trong phc hp ca cm hng t tng ny, cm hng anh hng l ngun nh sng phi thng ri chiu vo tt c. Cc loi cm hng khc u xut hin trong s chi phi ca n. Cm hng s thi vi t cch l cm hng thi i ca giai on vn hc 1945 1975, l cm hng ch o ca c tro lu vn hc sng tc theo phng php hin thc x hi ch ngha, trong c tiu thuyt 1965 - 1975. Tiu thuyt Vit Nam vit v ti chin tranh cch mng 1965 - 1975 l tiu thuyt s thi (hay cn gi l tiu thuyt anh hng ca) vi c im: "S hnh thnh nhng tnh cch cc nhn vt c t trong lin h phi thuc vi cc s kin c quy m lch s dn tc [116]. Cm hng s thi ca n l phc hp cm hng, vi cu trc gm cc nhm cm hng sau y: 1.3.1.1. Cm hng anh hng v cm hng kch tnh Bn v cm hng anh hng, Pxplv vit: "Cm hng anh hng bao hm s khng nh chin cng ln lao ca mt c nhn hoc ca c mt tp th. S khng nh ngha to ln ca chin cng vi s pht trin ca nhn dn, dn tc, nhn loi. i tng ca cm hng anh hng trong vn hc l cht anh hng ca bn thn thc ti hot ng tch cc ca nhng con ngi thc hin nhng nhim v ln mang tnh cht tin b ca ton dn tc [116 - 143]. Nh vy cm hng anh hng l mt tnh cm x hi vi thc hng v chin cng v nhn mnh ngha ca nhng chin cng i vi dn tc v nhn loi. Ch th ca nhng chin cng l nhng con ngi anh hng (c nhn hoc tp th). Tt nhin, nh vn thng khng ca ngi "cht anh hng (mt khi nim mang tnh dn tc - lch s) mt cch trc tip m "l gii bng t tng sng to tnh anh hng y di nh sng l tng v s dng cm, trung thc v ngha v cng dn. Ngh s ti to i sng thnh th gii hnh tng ca tc phm, trong th hin quan nim ca tc gi v chin cng, v bn cht, s phn v ngha ca tnh cch anh hng [116 143].21

Nhng khi loi hnh ho cc dng thc ca cm hng t tng trong vn hc, Pxplv v cc cng s ca ng nghin cu chng tnh trng bit lp tch ri. Chng ti thy cha c s y cch tip cn ny. D ai cng hiu cm hng t tng ca mt tc phm vn hc hin i l mt h thng gm nhiu dng thc chu tun quanh mt dng thc cm hng trung tm. Nhng khng phi ai cng thy c nhng dng thc lun gn b song hnh vi nhau. l cm hng anh hng v cm hng kch tnh. Ch c thng qua xung t v kch tnh, cht anh hng mi c bc l v khng nh. Xung t v kch tnh gia con ngi v hon cnh, vi cc th lc i lp hoc trong chnh ni tm con ngi. Khng c mt con ngi no ngi im khng hot ng, khng suy ngh, khng tnh cm, khng t tng m c th c gi l anh hng. Vy cm hng anh hng ch c th c bc l qua cm hng kch tnh. Vy cm hng kch tnh l g? l: "Nhng tnh th kch tnh v nhng cm xc kch tnh do tnh th y gy nn con ngi, c th tr thnh i tng ca s nh gi mang t tng su sc trong cc tc phm vn hc, v to nn cm hng ca chnh n [116 153]. Kho st tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975, chng ta nhn thc su sc hn v cm hng s thi ca tiu thuyt giai on ny vi cu trc mang tnh h thng ca n. Cm hng anh hng v cm hng kch tnh l hai dng thc cm hng u tin cn bn n trong cu trc cm hng ny. Trong cc tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975, chng ta thy r rng xut hin nhng "tnh th i sng mang tnh kch cng thng. l khi "kht vng - nhu cu x hi - nhu cu c nhn ca con ngi Vit Nam, dn tc Vit Nam "b t trc nguy c tht bi hoc cht chc do sc mnh bn ngoi, c lp vi thc v ch ca h [l 16 - 152]. Th gii phn i gia ta v ch, gia dn tc v ngoi xm, gia nng dn v a ch trong mi th truyn kip... trong tiu thuyt giai on ny biu hin mt xung t gay gt, sng cn nht. M "xung t gia ci cao c vi ci thp hn s lm ny sinh cm hng anh hng [4 - 152]. Cm hng kch tnh l iu kin ngh thut cm hng anh hng bc l. Cm hng anh hng bao gi cng mang ni dung khng nh v ph nh nh hai mt i lp m thng nht. Th nht: Cm hng anh hng vi ni dung khng nh ci cao ca. Hng lot nhn vt anh hng vi nhng chin cng phi thng xut hin trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975. H l qun chng cch mng, cn b cch mng v c bit l hnh nh anh b i C H - hnh tng ngi anh hng v quc kiu mi, ln u tin xut hin trong lch s vn hc Vit Nam. H "chng tr bn ngoi xm, u tranh vi cc th lc phn ng, nhm t ti nhng hnh thi x hi chnh tr tin tin [4 - 153]. H c miu t vi cm hng khng nh, ca ngi, bit n v nhng phm cht cao p hay v nhng chin cng, tin tng, au xt thng tic khi h ng xung v qu hng t nc.22

Cm hng anh hng vi ni dung khng nh ci cao c y dnh bao yu thng knh trng cho Thm, Hong, ng gi sng Trc, Vn, Vi, Xuyn trong t Qung ca Nguyn Trung Thnh, Khc An, Quyn trong V b ca Nguyn nh Thi, Qunh, ng, Ho trong Vng tri ca Hu Mai, Huy trong Chin s ca Nguyn Khi... Khng ch hng v nhn vt anh hng l ngi cn b cch mng, ngi lnh cch mng vt qua nhng th thch khc lit nht, nhng au thng mt mt gh gm nht hon thnh xut sc nhim v cch mng ( c nhiu cng trnh nghin cu phn tch vn ny nn chng ti khng trnh by li), cm hng anh hng trong tiu thuyt s thi thi k ny cn ri chiu nh sng l tng ho vo mt nhn vt p v ngn c tn gi l nhn dn. Nhn dn gin d, bnh thng m v i l mt hnh tng ngh thut trung tm. H c tn hoc khng tn nhng sc mnh ca h l v ch. Trong tp th anh hng y ta bt gp cc c gi anh hng: ng gi sng Trc trong t Qung, ng gi U Minh trong Rng U Minh, ng Nhm trong Gia nh m By, c c trong Sng gm... V l cc b m Vit Nam anh hng: m Su trong Hn t; m By trong Gia nh m By; m Chn trong Rng U Minh; b T trong Di m my mu cnh vc... Ri cc c gi nh Mn trong Mn v ti; Vn, Vi trong t Qung; t Sm, Ng trong Gia nh m By; Quyn trong Hn t cc em thiu nin v nhi ng nh Bi, Xuyn, Sn trong t Qung, thng t trong Hn t, T, Th trong Di m my mu cnh vc... tt c khc nhau v c im c th ho nhng u c chung bn cht x hi, u thuc kiu nhn vt loi hnh. H l nhng ngi anh hng trong cuc khng chin v i ca dn tc. L tng cch mng mang li cho h sc mnh tinh thn k diu vt qua mi th thch. Lng yu nc, tinh thn cch mng, nhng au thng h phi vt qua v chin cng ca h u tht phi thng. Khuynh hng l tng ho y c s kt hp gia yu t hin thc v yu t lng mn cch mng. Vn hc cch mng ni chung v tiu thuyt Vit Nam 1965 - 1975 ni ring c gng phn nh trung thc v hin thc cuc sng y v c l vn cn cha theo kp cuc sng. Cc hi k ca cc nh vn tng va cm sng va cm bt cho bit iu : "Cc nh vn vit v chit: tranh cm bt trong mt hon cnh tht cch xa vi nhng ci m i khi chng ta bt gp thy (...) d mt tr tng tng phong ph v bt ng n u cng khng th ngh ra c nhng g xy n trong chin tranh [16 - 47]. Tc phm vit v chin tranh cn s lc mt nhc im m nhiu kin cp n gn y, th li ph thuc vo nhiu l do, trong c l do ti nng ca nh vn, ri cch hiu n gin v phng php sng tc hin thc x hi ch ngha, quan nim n gin v ngi anh hng... Nhng l do y th vn hc hm nay v c l mai sau vn tn ti. Vi khng kh dn ch ho i sng v t do sng tc hm nay, vi iu kin vt cht thi gian, thng tin... y nh hm nay, cc nh vn Vit Nam c mt tc phm no (d vit v chin trnh hay vit v cng cuc i mi) xng ng vi tm vc thi i hay cha? Hnh mu nhn vt trung tm ca thi i23

hm nay l ai? Bit r nhng nhc im m vn hc Vit Nam 1945 - 1975 mc phi, ti sao vn hc ng i vn cha th vt qua v t c nhng thnh tu rc r ? C l, cu tr li vn l: Chng ta cha c nhng ti nng ln vt qua nhng nhc im, th thch, m s xut hin nhng ti nng ln li khng ph thuc vo ch ca chng ta. Tt c cc nhn vt anh hng ca cm hng anh hng k trn u c t vo nhng tnh th giu kch tnh. y khng ch l mt bin php ngh thut, mt k thut tiu thuyt c vai tr to cng v s hp dn cho tc phm. y l mt cm hng t tng chi phi cu trc ngh thut ca loi hnh tiu thuyt s thi trong nn vn hc hin thc x hi ch ngha Vit Nam. Tc phm vn hc c th c cm hng kch tnh m khng c cm hng anh hng, nhng cm hng anh hng bao gi cng song hnh vi cm hng kch tnh, kch tnh thm m vo tc phm t cp v m n vi m, chi tit, ngn ng, n ton b chnh th ngh thut. Cm hng anh hng vi t cch l ht nhn ca loi hnh cm hng s thi, to ra mt chun mc thm m ly ci hng, ci cao c lm ni dung v lm tiu chun nh gi cao nht. Cc loi cm hng t tng khc u b chi phi bi tiu chun thm m ny v bin i v cht theo s quy nh ca n. Tt c cc nhn vt u c a ti nhng th thch khc nghit nht, u c a ln trn tuyn c lit chn mt trong hai con ng sng v cht hiu theo c ngha hp v ngha rng ca n. Thm v tp th anh hng x Ho Thanh trong t Qung ng trc hai th thch: b tay chu cht hay ng khi? B chy hay cm sng nh M? Ca bin v V b - hai b tiu thuyt s thi s vit v qu trnh tc nc v b ca hng triu con ngi lao kh i theo nh sng soi ng ca cch mng n cuc hi sinh v i cho c mt dn tc... S phn ca c nhn ho chung vo s phn ca c dn tc. Bo tp trong tm hn mi con ngi cng chnh l bo tp trong hin thc lch s by gi. Nh vy cm hng kch tnh kt hp vi cm hng anh hng thm m vo th gii quan nh vn, vo phng thc chim lnh hin thc v hin hu trong th gii ngh thut ca cc tiu thuyt s thi thi k ny. Th hai: Cm hng anh hng vi ni dung ph nh ci thp hn. Khng nh v ngi ca ci cao c, ph nh v kch ci thp hn, l hai mt i lp trong s thng nht ca ni dung cm hng anh hng. Kh ph nh ci thp hn (m y l loi nhn vt phn din), chng ti thy s xut hin ca cm hng chm bim. l chn dung ngoi hnh ca nhn vt phn din c v bng th php phng i tr thnh l bch, hi hc hay qui d. S ngu t, hn h v c c ca chng l i tng ca cm hng chm bim - kch. Th nhng s hi hc ch dng li cc chi tit m khng tr thnh cm hng hi hc. Ci thp hn y c hnh tng ho thnh th lc bng ti: l quc M24

xm lc v b l tay sai. Bt php ngh thut xy dng kiu nhn vt loi hnh ny gn gi vi bt php dn gian khi xy dng cc nhn vt i din cho ci c. Vi bt php ny, cc nhn vt phn din trong tiu thuyt s thi 1965 - 1975 cng ch ni bt bn cht loi hnh ca chng, cn phng din c th ho ca chng cn m nht. Nhn vt thng Xm trong Hn t xo gan ngi n, ht mu ngi; thng cnh st Ph trong Gia nh m By cng ung mu ngi; nng gan ngi nhm ln; cha con Ha Xang, Ha Mn trong t Qungchc tit cn b cch mng ri ung x xp sut m... Cc nhn vt c vn M, lnh M cng c miu t tng t nhng m nht hn na. Nhng ti c ca chng khin ngi c cm gin, gh tm. Nhng xt v phng din ngh thut xy dng nhn vt tiu thuyt th y l mt hn ch ca tiu thuyt Vit Nam 1965 - 1975. Nu vi cc nhn vt chnh din, nhc im trn cn c th ci l mt c im ca vn hc v tiu thuyt thi k ny (yu cu ca lch s - chnh tr, yu cu ca cng chng vn hc, yu cu ca th ti dn tc - lch s v truyn thng vn ho dn tc...) th vi cc nhn vt phn din, s n gin, s lc, mt chiu l mt hn ch ng tic. 1 3.1.2. Cm hng lng mn - cm hng bi kch v cm hng cm thng Trong tc phm Dn lun nghin cu vn hc, Pxplv trnh by kin ca mnh v lch s hnh thnh, c im ni dung, v cc hnh thc biu hin ca ba bin th cm hng t tng trong vn hc k trn. ng vit: "Tnh hung bi kch bao hm mu thun v u tranh ca nhng nguyn tc c nhn v "siu c nhn trong thc con ngi (...) l mu thun gia "nhng yu cu tt yu v mt lch s ca i sng v vic "khng c kh nng thc hin yu cu ni trn ca thc tin"[116 - 160]. "Cm hng cm thng - l s xc ng ca tm hn, c gy nn bi thc v nhng phm gi o c trong tnh cch nhng con ngi b h thp v mt x hi hoc c lin quan vi tng lp c quyn li thiu o c. Trong cc tc phm vn hc tnh thng cm mang khuynh hng t tng khng nh [116 - 182]. "Cht lng mn li l s phn chn tinh thn hng ti mt l tng cao csiu c nhnv nhng biu hin ca l tng [116 - 188]. kin ca Pxplv v ba loi cm hng k trn va l s tng kt kin ca nhng ngi i trc v vn ny (Hghen, ng ghen, Bilinxki, Sexnxepxki..), va l pht hin c nhn sau khi kho st thc tin vn hc th gii, c bit l vn hc chu u R rng phm vi kho st y khng bao gm mng vn hc phng ng c in v hin i. V nh vy, s cha y ca n l tt yu. Trong cc cng trnh l thuyt v lch s vn hc Vit Nam, cc kin bn v cm hng t tng ca n trong vn hc cha nhiu v cng cha y . Chng ti thy, cm hng t tng xut hin nh mt phc hp cm hng trong mt tc phm vn hc, mt tro lu vn hc, mt thi i vn hc. Mi cm hng li25

hng v mt phm tr M hc, ly n lm i tng thm m ca mnh. Cc cm hng tn ti trong s lin kt phi thuc vi nhau to ra mt cu trc cm hng t tng mang tnh chnh th. Trong mi lin h phi thuc y c th tn ti mi quan h tay i hoc tay ba theo kiu quan h chnh - ph hoc ng lp. Mi nhm cm hng y li tm n mt phm tr M hc, ly n lm i tc gi cm xc m say, cng thng, mnh lit cho c nhm. Cm hng anh hng v cm hng kch tnh trong quan h chnh - ph cng hng v ci hng, ci cao c. Cm hng bi kch v cm hng kch tnh trong quan h chnh ph hng v ci bi. Cm hng bi kch v cm hng cm thng trong quan h ng lp hng v ci bi v ci hng. Cm hng lng mn v cm hng cm thng hng v ci cao c v ci bi trong quan h ng lp v.v... Trong tiu thuyt s thi Vit Nam vit v ti chin tranh cch mng, cm hng s thi l cm hng thi i v cng l cm hng th loi ca tiu thuyt thi k ny. Trong cm hng s thi c s tn ti cc nhm cm hng k trn nhng tt c u chu s quy nh ca cm hng anh hng. T thc tin vn hc ni chung v tiu thuyt ni ring, chng ti mun bn thm v khi nim cm hng m Pxplv a ra mt s kha cnh sau. Vi mt thi i anh hng, mt nn vn hc s thi, vic hin in cm hng anh hng v cm hng kch tnh (nh trnh by trn) l iu tt yu. Nhng trong tiu thuyt s thi 1965 - 1975 c tn ti cm hng bi kch v cm hng cm thng khng? Cm hng anh hng v cm hng lng mn kt hp nh th no trong vic miu t ci cao c, ci p? Cm hng anh hng tc ng v lm bin i ni dung cc loi cm hng t tng khc nm trong loi hnh cm hng s thi nh th no? Chng ti thy, cm hng anh hng chi phi v bin cm hng lng mn thnh cm hng lng mn cch mng, bin cm hng cm thng thnh cm hng cm thng - bi trng, bin cm hng bi kch thnh cm hng bi kch - lc quan. Trc ht, trong tiu thuyt s thi thi k ny, cm hng anh hng kt hp vi cm hng kch tnh ch yu khng nh, ngi ca hnh tng ngi anh hng (hu danh v v danh) vi nhng biu hin anh hng. Cn s kt hp cm hng bi kch vi cm hng cm thng li ly ci bi v ci hng lm phm cht thm m ca mnh. Kt hp cm hng ny hng v hai t th bi hng sau y ca hnh tng ngi anh hng cch mng. T th vt qua th thch khc nghit tr thnh ngi anh hng. T th hy sinh ca hnh tng ngi anh hng. Trong tiu thuyt Gia nh m By ca Phan T, ta gp t th th nht t Sm, t th th hai gp nhn vt Ng. t Sm hn nhin, dng cm, say m cch mng cn hn say m ngi yu b gic tra tn khng khip, ni au trn th xc Sm v ni au trong lng m By lm tro dng s thng cm v knh phc. Ri cm26

hng bi kch a n khi chng ta chng kin s hy sinh tht au thng v cao p ca Ng. "Mt cp chn mu tm dnh vo mt ng lng nhng nhng tht, da, tc nho vi bn xm, tng ch nh tn vi ci u xng trng nh trng mt long nhn gic [138 - 389]. Nhng y cm hng bi kch bin thnh cm hng bi kch lc quan, bi ci cht ca Ng gieo mm cho s sng, m ng ti chin thng. Ci cht y ho thnh bt t, cm hng bi kch truyn thng mang mt cht lng mi trong vn hc Vit Nam ni chung v tiu thuyt ni ring. "Ng khng gi na, Ng c tr vui th mi (...) cn mi th phi tr tip cho Ng, Sm c n thnh mt vin n nm gn trong tim, khng n chy trn trong nc mt na. Nhng ngi hy sinh mun chng ta ci thng gic" [138 - 359]. Vi s kt hp cm hng bi kch lc quan cng cm hng cm thng trong t Qung ca Nguyn Trung Thnh, ta nghe ting ku, ting tht, ting giy p ca nhng ngi cn b b gic "chc tit bn b sng Trc. Ri ci cht ca anh Qu, ca Vi, ca em Xuyn. Ni au v ci cht cha tr thnh ci bi, chng ch tr thnh ci bi "khi hng ti v khng nh ci bt t v mt tinh thn ca con ngi"[4 - 26]. V sau cm hng bi kch l lng thng cm v b dnh cho nhng ngi con ng xung v t quc. Chng ta bit h tr thnh bt t v nhng ngi k tip (Thm, Hong, Vi...) mang l tng ca h vo trn nh, mang tn h trong tim i ti chin thng. Chng ti ni cht bi kch y l bi kch lc quan l v th. Trong tiu thuyt Du chn ngi lnh ca Nguyn Minh Chu cm hng ch o mang hai dng thc cm hng trung tm l cm hng anh hng v cm hng kch tnh. Nhng bn cnh , cm hng bi kch v cm hng cm thng cng xut hin qua s hy sinh ca Cn, ca L v bao ngi khc: "L ng gc ngay xung, mu t trn mi tc r lo xo m y khi chy xi xung hai h mt v hai bn vt o qun phc (...) L nm gc trn chic i, nhng ngn tay vn nm cht ci ng t hp [15 - 474]. Ci cht ca L c miu t bng c cm hng bi kch, cm hng anh hng v cm hng cm thng, qua nh vn khng nh s bt t ca ngi lnh cch mng anh hng v pht hin nhng phm cht cao p ca con ngi Vit Nam - dn tc Vit Nam trong chin tranh v quc. "Ngi chin s in thanh y trc lc hy sinh cn ngng cao u ln mt ln cui cng. Trn nn tri cao, rt cao v xanh, l c mi lc mt thm ti ang bay... [15 - 474]. Gp phn khc ho v p l tng ca nhn vt anh hng, cm hng lng mn tinh lc ly nhng g p nht to thnh nhng phm cht phi thng cho hnh tng ngi anh hng cch mng. V p l tng ca ch S trong Hn t, Nguyn c Thun trong Bt khut, Khc trong V b... u c khc ho t im nhn va hin thc va lng mn y. Ni n bt php hin thc v nhn vt anh hng khng h27

xa cch hin thc i sng. Ni n bt php lng mn v cc nh vn ch chn lc nhng cht liu l tng ca i sng xy dng hnh tng ngi anh hng. Vi s hy sinh ca hnh tng ngi anh hng, cm hng lng mn bin ci bi thnh bi hng, ri chiu ho quang vo s mt mt , bin ci cht thnh s bt t. S hy sinh ca anh Khc, ch S, em Xuyn... u c ngha nng nhng ngi cn sng ng dy, gic h bc tip con ng m l tng chn. Cm hng lng mn cch mng cn l c s to thnh nim tin tng lc quan trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975. T trong hin thc u tranh cch mng, d en ti hay au thng n u, m hng lc quan tin tng vn vang ngn trong tng trang vit. "nh trng trn trn b sui, lm ni r bng S ang qu, ni r cy cc nh ln qu u ch mt gang tay. Lt sau, tc S cht vn nh, th ri mi tc y bng ln, bay xo theo chiu gi. Chng cn thy cy cc kia u na. Ch c ng tc tm nh trng ca S ang bay ln [37 - 149]. Nh vy, vi vai tr cm hng ch o ca tiu thuyt vit v ti chin tranh 1965 - 1975, cm hng s thi xut hin nh mt phc hp cm hng vi hng lot dng thc: cm hng anh hng, cm hng bi kch, cm hng kch tnh, cm hng lng mn, cm hng cm thng, cm hng hi hc v chm bim... cng cc bin th ca n. Do c trng thi i v truyn thng vn ho dn tc, cc dng thc cm hng t tng kia va in m tnh dn tc va mang tnh nhn loi. So snh tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 vi tiu thuyt s thi ca vn hc Nga X vit, chng ta thy r s tng ng phng php sng tc, cu trc th loi v s khc bit bt php v phong cch ngh thut. Cm hng t tng ca vn hc Vit Nam 1965 - 1975 ni chung, ca tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 ni ring, l mt vn kh cha c nghin cu thu o v trn vn trong bt c cng trnh nghin cu vn hc no. Trn y mi ch l nhng tm ti ban u v cn mang tnh s lc ca chng ti v vn ny. 1.3.2. Cm hng s thi trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 v ti xy dng ch ngha x hi Tiu thuyt s thi Vit Nam ni chung v tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 ni ring tp trung phn nh hai ti ln: Chin tranh cch mng v xy dng ch ngha x hi. y l hai bin c lch s trng i lin quan n vn mnh ca t quc, ca dn tc v nhn dn. Nhn vt ca c hai b phn tiu thuyt ny, trong khi biu hin ch t do ca mnh, u t gic phc tng ngha v yu nc v cch mng cao c, li ch ln nht i vi h l li ch v t quc, v tp th. Trong cc tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 vit v ti xy dng ch ngha x hi, cm hng s thi vn ng vai tr l cm hng ch o. Nhng biu hin c th ca n mang dng v ring ph hp vi mt trn khng ting sng ny.28

Nhng c trng ca n vn thng nht v nm trong cm hng ch o ca tiu thuyt Vit Nam giai on ny. Cm hng s thi vi cm hng anh hng t cm hng trung tm trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 v ti xy dng ch ngha x hi. Nu trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 v ti chin tranh cch mng, cm hng anh hng hng v xung t chin tranh cch mng, th trong b phn tiu thuyt v ti xy dng ch ngha x hi, cm hng anh hng hng v xung t x hi vi cuc u tranh gia hai con ng x hi ch ngha v phi x hi ch ngha, gia hai li sng, hai lc lng x hi tch cc v tiu cc, gia hai th lc cch mng v phn cch mng. Vi cm hng anh hng, cc nh vn pht hin v ca ngi ci p, ci cao c trong hin thc x hi phm vi i t v th s c s thi ho. Cm hng s thi ly cm hng anh hng lm trung tm vi ni dung khng nh, ngi ca ci p, ci mi, ci cao c trong cng cuc xy dng x hi ch ngha v ni dung ph phn ci xu, ci c cng cc hin tng tiu cc. Trong tiu thuyt t lng ca Nguyn Th Ngc T, cm hng anh hng to sng t cc hnh tng nhn vt l tng nh Khi Thc Ngt, Bi... v c biu hin qua cc tnh hung th thch - nhng th thch thuc phm vi i t trong mi gia nh trong nhng quan h ring t nh tnh v chng, m con, h tc. li ch c nhn v li ch tp th lun lun l mu thun ging x nhng mc khc nhau, buc cc nhn vt l tng phi chn la. Ri th thch phm vi th s vi mi mi quan h trong cng ng, lng x vn khng d rch ri mt t nc nng nghip nh nc ta. Nhng kh khn th thch ng t bc mu, k thut canh tc lc hu, nhng phn t tiu cc nh Qu, By p, T... t vic chuyn ging c sang ging mi, chn nui theo ng khoa hc tin tin m cng n l v ly ph sa... tt c u l nhng th thch v hnh v hu hnh, khng ch c trong cc phn l tiu cc chng i m c trong chnh v con, ng ch v nhiu khi c ngay trong chnh bn thn mnh. Lng yu nc, tinh thn v tp th, bn lnh chnh tr vng vng, lng dng cm.. l nhng biu hin cao p ca cc nhn vt l tng c miu t v ngi ca bng cm hng anh hng. Cm hng hi hc v tro phng v tr phi thuc vi cm hng anh hng d bin cc nhn vt phn din thnh nhng bc chn dung bim ho lc lng, ng ght: thi bn tin T, s gian ngoan, xo quyt Qu, thi li nhc v hn h By p... Cc nhn vt phn din vi s lng t i l mng ti nh nhoi cn ri rt li ca x hi c, ca mt s nhc im c hu truyn i ca ngi nng dn, ng vai tr vt tng phn lm ngi sng hn v p tinh thn v tr tu ca cc nhn vt l tng. Tiu thuyt Bui sng phn nh cng cuc hp tc ho v c gii ho nng thn29

min Bc trong nhng thng nm va xy dng ch ngha x hi, va chun b chng chin tranh ph hoi ca quc M. Cm hng anh hng khng bc l trc tip m thm su vo tng hnh ng, tng vic lm c th ca nhn vt l tng nh Hun, Minh, Hng, M... Hun phc hi chic my ko cnh ng thin li, M lnh o hp tc x ci to cnh ng bc mu, tm ti ging la mi, ng Chc dn vt bi nhng yu km trong nng lc qun l ca mnh ri nhng quyn lnh o trm my ko cho anh em tr... chnh l nhng chin cng thm lng trn mt trn lao ng sn xut. H chin thng tr ngi ca hon cnh v nhng tr ngi trong chnh bn thn mnh ng gp nhiu hn cho tp th, cho t nc. Cm hng anh hng to sng mt th nh sng mi - gin d lng thm hn nhng khng km phn p so vi cm hng anh hng trong cc tiu thuyt vit v ti chin tranh cch mng. Cng tng t nh trong t lng, cm hng hi hc v cm hng tro phng trong Bui sng tp trung vo mt s nhn vt tiu cc xut hin nh mt i trng lm ni bt cc nhn vt l tng: thi t li v xu nnh ca Sn, s dng dng v trch nhim ca Vng, nhng toan tnh c nhn ca Tc, Long en... Nhng vi hai tiu thuyt k trn ca Nguyn Th Ngc T, chng ti thy xung t trong tc phm cha c cng kch tnh, lc lng tiu cc tht yu t, mu thun c gii quyt d dng, v th thng li cha c c ngha ch thc ca n. Tm c mt li i ring v c nhng khm ph sc so khi phn nh ti xy dng x hi ch ngha l Nguyn Khi. Cht tr tu v kh nng pht hin nhng vn ni cm trong cng cuc xy dng x hi ch ngha l mt mnh ca ngi bt vn xui tnh to ny. Cm hng anh hng trong tc phm Ch tch huyn ca Nguyn Khi khng ho sng phi phi nh trong mt s tc phm cng thi m trm t su lng hn. Cm hng anh hng trong Ch tch huyn ca Nguyn Khi khng tp trung vo nhng hnh ng anh hng trong sn xut, nhng chin cng lm nc lng ngi. Cm hng anh hng thm lng m to sng t nhng th thch mang tnh hng ni trong mi con ngi, d h v tr x hi no. Ngoi tr nhn vt B th tnh u Quang c trc tip ca ngi phong cch lm vic su st, gn gi: t tay dn dp cn nh ba bn ca Mc, cm dm xi chn ng v bt su cng nng dn... cn li tt c cc nhn vt chnh din nh Hip, Thu Mai, An, H... u phi tri mt cuc u tranh gian kh chin thng nhng hn ch, nhc im trong chnh bn thn mnh. V cm hng anh hng to sng t nhng chin thng y. C th coi cu ni sau y ca Hip l t tng ch ca tc phm. "Ni cho cng, ci th thch ln nht, phc tp nht vn l t vt qua mnh. Ngoi ra nhng kh khn th thch khc u khng ng s... [67 - 155] chng phi l ch ngha anh hng cch mng trong cuc u tranh vt ln chnh mnh ca nhng ngi cng sn chn chnh hay sao? Tc phm thnh cng nht vit v ti xy dng ch ngha x hi thi k ny30

l Bo bin ca Chu Vn. Cm hng anh hng, cm hng kch tnh v cm hng lng mng kt hp nhun nh trong hnh tng nhng con ngi mi nng thn, trong thi im lch s sng gi nht, trong mt khng gian cht cha nhng xung t d di nht. Vi khng gian ngh thut l mt vng cng gio ton tng, vi hng lot xung t giu kch tnh nh xung t gia nim tin tn gio vi thc t lm v nim tin y, xung t gia hai con ng x hi ch ngha v phi x hi ch ngha, xung t gia hai lc lng cch mng v phn cch mng... Tip - nhn vt ngi anh hng kiu mi phi thng trong s bnh i i thng, lnh o nhn dn u tranh khng khoan nhng v chin thng mi th thch. Nhng nhc im Tip khin anh gn gi v ng yu hn. Bn cnh cc cm hng anh hng - kch tnh - lng mn dnh cho nhn vt l tng, chng ta cn bt gp cm hng hi hc v cm hng tro phng trong nhit tnh ph phn cc th lc th ch vi cch mng trong Bo bin. l cc nhn vt phn din t ti tnh in hnh nh Gim mc Phm Vn , Cha Hoan, Chnh Hp... qu cn t c tc phm no thi k ny xy dng c nhng in hnh vn hc v ci xu ci c thnh cng n th. Cm hng cm thng c tp trung vo hnh tng nhn vt Nhn v X Khuyn. C bit bao nhiu xt xa v cm thng c tc gi dnh cho nhng thn phn b vi dp ny. Tc gi nh c tnh t Nhn cnh i cho s chm tin ca ngi ch cng lm ni r s chuyn mnh nhanh chng ca ngi em. S chm tin ca Nhn cng mang gi t t co: bn thy tu phn ng v nim tin tn gio m qung hu hoi gh gm n chng no vi mt con ngi. Bn cnh cc tc phm tiu biu k trn, chng ta cn c th k n mt s tc phm vit v ti xy dng ch ngha x hi nh Min Ty ca T Hoi, i bc na ca Nguyn Th Phng, Xi Mng ca Huy Phng... Cm hng s thi trong cc tc phm ny vn l mt tnh cm x hi c thc, bao gm nhng tnh cm khng nh nh ngi ca, bit n, vui sng, tin yu, au xt tic thng... hoc l nhng tnh cm ph nh ci xu, ci c nh cm th, t co, chm bim, ma mai... Tt c c kt tinh ti trong mt phc hp cm hng t tng ly cm hng anh hng lm trung tm. 2. Quy nh ca cm hng s thi i vi din mo chung ca tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 2.1. Quy nh ca cm hng s thi i vi quan nim ngh thut v con ngi Mi mt thi i vn hc c mt quan nim ngh thut v con ngi S chuyn i cc thi i vn hc trong tin trnh vn hc nhn loi, suy cho cng, l s chuyn i quan nim ngh thut v con ngi, chuyn i v trnh nhn thc v hnh thc phn nh con ngi trong vn hc. Vn quan nim ngh thut v con ngi trong vn hc ni chung, tiu thuyt s31

thi Vit Nam 1945 - 1975 ni ring c bn kh k trong hng lot cng trnh nghin cu ca Trn nh S (129), Phan C [35], Nguyn Hi H v Nguyn Th Bnh [47]... Trong chuyn mc ny, chng ti mun bc u tm hiu quan nim ngh thut v con ngi trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1945 - 1975 (c bit trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975) t s tc ng v tng giao vi loi hnh cm hng ch o ca tiu thuyt giai on ny. Vy cm hng s thi c quan h nh th no vi quan nim ngh thut v con ngi trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1945 - 1975? Nu giai on chun b v bt tay vo sng tc ca nh vn, quan nim v con ngi va nm trong khun kh ca thi i, va mang du n c nhn phi c trc th cm hng ch o ch hnh thnh sau qu trnh xy dng tc phm. Nhng nu ch xt ring v vn bn ngh thut, quan nim ngh thut v con ngi "L s ct ngha v quan nim v con ngi bng hnh tng ngh thut [92 - 44] li nm trong v ho nhuyn vo cm hng ch o. Bi cm hng ch o l mt tnh yu mnh m, nhit thnh vi mt t tng xc nh, t tng xc nh y l s tng ho ca th gii quan, l tng chnh tr v l tng thm m cng quan nim v con ngi. Tnh yu ln mang t tng ny s "em li cho tc phm mt khng kh xc cm tinh thn nht nh, thng nht tt c cc cp v yu t ca ni dung tc phm [92 - 32]. Nh vy, khi nim cm hng ch o rng hn khi nim quan nim ngh thut v con ngi sau khi vn bn ngh thut hnh thnh. Cm hng ch o nh mt cht keo gn kt tt c cc cp v yu t ca ni dung tc phm, trong c quan nim ngh thut. S thng nht gia cm hng ch o v quan nim ngh thut v con ngi li ch ra mi quan h ca hai yu t ny, mi quan h va c lp va ph thuc v tc ng tng h vi nhau. Trong sng tc, cm hng ch o hnh thnh v trin khai trong tc phm nh l bt pht v mang tnh c nhn ca nh vn. C th v n nh mt cn l bt ng tro dng v i ti. Trn hnh trnh ca n, cm hng ch o cun theo, nhn vo trong n c l tng chnh tr v thm m, c th gii quan v quan nim v con ngi ca nh vn. Nhng xt su xa, chnh l tng chnh tr v thm m, th gii quan v quan nim v con ngi ca nh vn mai phc v nh hnh t trc, n to ra nhng vt hn c sn trong t duy ngh thut, khin cho cn l cm hng ch o kia tro dng v i ti nh t n. Thc ra, cm hng ch o c nh trc dng chy v hng i theo nhng vt hn nh sn ca t duy ngh thut. Sau khi tc phm hon thnh, cm hng ch o v quan nim ngh thut v con ngi - ci quan nim v con ngi c ngh thut ho, li c cc nh nghin cu vn hc tch ring nh hai ngun lc quan trng gp phn xy dng nn chnh th ngh thut. Trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1945 - 1975, cm hng s thi v quan nim ngh thut v con ngi chnh tr, con ngi l tng cng c mi quan h nh th. Cm hng thi i ca thi i H Ch Minh l cm hng hng v nhng s kin32

lch s ln v ngi anh hng l tng lp chin cng v cng ng. Cm hng thi i y c ngh thut ho trong vn hc ngh thut ni chung v tiu thuyt ni ring, tr thnh cm hng s thi vi cm hng yu nc v anh hng v tr trung tm. Cm hng yu nc v anh hng gp g v cui ht vo trong n quan nim v con ngi ca thi i Con ngi lao ng c i i nh cch mng, con ngi cch mng tham gia vo cc s kin lch s trng i v quyt nh vn mnh ca t nc; con ngi mi x hi ch ngha xut hin vi t cch nu gng trong lao ng, chin u, hc tp... Quan nim v con ngi trong thi i H Ch Minh mang tnh cch mng v duy vt xut hin t thc t lch s. N tr thnh mt nhn t va tham gia cu thnh va nh hng ni dung cho cm hng s thi. Cm hng yu nc v anh hng hng cc nh vn tp trung khc ho nhng tm gng sng v ch ngha yu nc v anh hng trong tc phm ca mnh. Chnh nhng tm gng sng y l tiu im hi t, kt tinh quan nim ngh thut v con ngi chnh tr, con ngi l tng ca c cng ng trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1945 - 1975. Vy con ngi Vit Nam trong quan nim ngh thut ca thi k ny c nhng c im loi hnh no? Khi cc nh nghin cu vn hc phn loi v xc nh: Con ngi qun chng trong vn hc chng Php (1946 - 1954), con ngi tp th trong vn hc xy dng ch ngha x hi (1954 - 1964), con ngi chnh tr mang tnh l tng ca vn hc chng M (1965 - 1975) th l cch phn chia theo tiu ch o c - chnh tr. Cc kiu nhn vt trn hnh thnh trong vn hc nh nhng m hnh ngh thut m ht nhn cu trc ca n l tnh giai cp, tnh dn tc. N c xc nh trong chiu rng ca phm vi lin kt n vi b phn ngi, tng lp ngi m n i din. Chng ti mun xc nh c im loi hnh ca con ngi trong quan nim ngh thut ca nh vn theo tiu ch nhn cch v mc hon thin ca n trong tin trnh pht trin ca tiu thuyt s thi Vit Nam 1945 - 1975. Bi v nhn cch l mt phm tr ca s hi ho gia mt sinh vt v mt x hi, gia mt c nhn v mt cng ng. T loi hnh nhn cch ca nhn vt trong tng chng ng pht trin ca tiu thuyt s thi Vit Nam 1945 - 1975, chng ta nhn ra t chiu su qu trnh vn ng ca quan nim ngh thut v con ngi trong tiu thuyt giai on ny (nhng y li l vn thuc phm vi mt cng trnh khc). y da vo tiu ch nhn cch, chng ti mun khi qut mt s c im loi hnh ca con ngi trong tiu thuyt s thi vit Nam 1945 - 1975: 2.1.1. Con ngi hon tt phm chtcon ngi x hi". Nhn cch con ngi mangmu s chungv vn ng theo mtcon ngn nh. Ba mi nm chin tranh cch mng, hai cuc khng chin nh bi hai tn xm lc khng l l thc dn Php v quc M, cng cuc xy dng ch ngha x hi nhm mc ch chin thng ngho i lc hu ng tr ngn i, l nhng iu kin th thch gh gm cha tng c trong lch s dn tc Vit Nam. Th thch33

lch s ny a c dn tc v mi con ngi vo mt i sng bt bnh thng, i hi c s vn ln ca chnh mnh rt phi thng. Hon cnh lch s c bit y to ra con ngi thi i v nhn vt vn hc ca thi i. Con ngi hon tt v chi chang phng din con ngi x hi, v tt yu c phn s lc m nht phng din con ngi c nhn. y l mt c im c tnh lch s bi nhn cch con ngi l sn phm ca thi i hnh bng ca con ngi thi i l nhn vt vn hc cng khng vt ra ngoi quy lut y. T nhng phc tho ban u v chn dung con ngi ca thi khng chin chng Php trong ng kch (Nguyn nh Thi), Con tru (Nguyn Vn Bng), Vng m (V Huy Tm), nhng con ngi va thot khi kip n l, ly cuc sng tp th v chin cng git gic l hnh phc ln nht ca mnh, n nim sung sng khn t ca t Sm (Gia nh m By - Phan T) khi c cm sng git gic c khc g nhau? Trong Cao im cui cng, Vng tri ca Hu Mai, Ca sng, Du chn ngi lnh ca Nguyn Minh Chu, Xung t, Chin s ca Nguyn Khi, Ca bin ca Nguyn Hng, V b ca Nguyn nh Thi, Hn t ca Anh c, t Qung ca Nguyn Trung Thnh cc nhn vt chnh din u hon tt phm cht con ngi x hi vi mt h thng chun mc chung c hnh thnh t tnh thi i v kinh nghim cng ng nh: tnh yu qu hng t nc, thc x thn v cch mng, c l tng cao p, t ci chung ln ci ring, anh hng trong chin u v lao ng, tin tng lc quan trong hon cnh khn nguy him... Cc nhn vt phn din cng mang phm cht x hi n nh v bt bin - nhng phm cht lun trng kht vi chic o khoc x hi ca nhn vt. Nu nhn vt chnh din lun lun l biu tng ca ci tt p ci cao c th nhn vt phn din li lun l biu tng ca ci xu, ci c. Nhng sai lm lch lc (bao gi cng rt nh b) nu c, cng ch t im cho v p tinh thn ca nhn vt chnh din nh la thu vng. Phn lng tri nhn tnh (cng rt t i) cn st li nhn vt phn din cng ch t m thm qu trnh th vt ho chng. S hon tt v con ngi x hi trong hnh tng con ngi ca tiu thuyt s thi Vit Nam 1945 - 1975 thc ra l biu hin ca s khng hon tt v phng din khc ho nhn cch con ngi. Nu giai on ny, quan nim ngh thut v con ngi c phn cc oan khi nghing v ci chung th trong tiu thuyt xut hin sau 1975, c bit sau nm 1986, ci nhn y li nghing v ci ring vi nhiu vnh lch, khp khing, d dang trong miu t nhn cch con ngi. Cc tiu thuyt: Nc mt (Trn Huy Quang), Thn phn tnh yu (Bo Ninh), C lao Chm (Nguyn Mnh Tun)... l minh chng ca iu . 2.1.2. Lch s s phn, lch s tm hn con ngi song trng vi lch s dn tc trong thi i chin tranh cch mng. Con ngi minh chng cho cc s kin lch s x hi. Kt cu ca tiu thuyt s thi Vit Nam 1945 - 1975 l kt cu s kin. Ct truyn34

bao gi cng xoay quanh trc s kin lch s - x hi. S vn ng tnh cch v s hon thin nhn cch phng din con ngi x hi ca nhn vt bao gi cng c cm mc bng s kin lch s - x hi. V th lch s s phn, lch s tm hn ca nhn vt lun song trng vi lch s ca qu hng t nc thi i khng chin v xy dng ch ngha x hi. Qu trnh trng thnh v tnh cch v nhn cch ca Thm trong t Qung (Nguyn Trung Thnh), L trong Du chn, ngi lnh (Nguyn Minh Chu), t Ho, Chn Kin trong Rng U Minh (Trn Hiu Minh), Diu Linh, Bo trong Dng sng phng lng (T Nhun V)... gn lin vi s trng thnh ca phong tro cch mng mt vng t c th. S pht trin v hon thin nhn cch ca Sm, Si, m By (Gia nh m By - Phan T) gn lin vi cuc ng khi; ca Mn v Thim (Mn v ti Phan T), gn vi s kin chng chin tranh cc b ca quc M; ca ng, Qunh, Ho (Vng tri - Hu Mai) gn vi s kin chng chin tranh ph hoi... ca ng, T (Ch tch huyn - Nguyn Khao gn vi s kin hp tc ho nng nghip; ca Sen (Vo i H Minh Tun) gn vi s kin cng nghip ho t nc.... D chin trng hay hu phng, nh my, ng rung hay trng hc, nhn cch ca con ngi l s vn ng i ln cng xu th vn ng tt p ca qu hng t nc trong khng chin v trong xy dng ch ngha x hi. Bi th, trong s vn ng ca ci chung c ci ring, nhn vt va tham gia va l minh chng cho xu th vn ng tt yu ca dng s kin lch s - x hi y. Phong tro hp tc ho hon thnh th nhn vt lo Am (Ci sn gch, V la chim ca o V) cng chuyn bin tch cc. C Khu, Lng (Du chn ngi lnh) u trng thnh hn sau chin dch Khe Snh.. Chng ta lun gp con ngi Vit Nam ln bng diu k v nhn cch v nhp bc i ln cng t nc trong tiu thuyt ni ring v vn hc thi k ny ni chung. Nh vy, cm hng s thi gn b v tng tc vi quan nim ngh thut v con ngi trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1945 - 1975. T cm hng s thi, chng ta thy xut hin hng lot hnh tng nhn vt mang phm cht c mu s chung. l con ngi hon tt v phm cht con ngi x hi. l con ngi c lch s s phn - tm hn song trng vi lch s cch mng ca dn tc. l con ngi c tnh cch n nh v t bin i nu c vn ng cng ch i theo mt con ng tt yu. Hnh tng con ngi trong tiu thuyt giai on ny mang m du n s thi ca mt thi i anh hng. Nhng thnh cng v hn ch ca n u mang tnh lch s. Nhng nhng thnh cng v hn ch y u t tin cho s xut hin hnh tng con ngi Vit Nam trong tiu thuyt giai on sau 1975. 2.2. Quy nh t cm hng s thi i vi loi hnh kt cu Tiu thuyt 1945 - 1975 ni chung v tiu thuyt s thi 1965 - 1975 ni ring c mt v tr quan trng trong tin trnh tiu thuyt Vit Nam. Vic khm ph v khng nh c thnh cng v hn ch ca loi hnh tiu thuyt s thi ny t c nhiu35

thnh tu. Mt s phng din thi php ca tiu thuyt giai on ny c cy xi vi ci nhn khi qut v loi bit: loi hnh ti v ch a thch; quan nim ngh thut v con ngi; loi hnh nhn vt; cm hng t tng; ngn ng v ging iu... Cn ring phng din kt cu v xung t ngh thut, chng ti mi ch bt gp nhng n ri rc theo hng khi qut m cha chng minh trn vn v thuyt phc. Bi vy, chng ti mun tm hiu phng din kt cu v xung t ca tiu thuyt giai on ny trong s tng tc vi cm hng l tng ca loi hnh tiu thuyt s thi hin i 1965 1975 Vit Nam. Trong th ti lch s - dn tc, cu trc th loi tiu thuyt s thi to ra tnh loi hnh trong hng lot tc phm hu ht cc phng din ni dung v ngh thut, trong c loi hnh kt cu v xung t. Cm hng s thi chi phi v gp phn quan trng (bn cnh th gii quan, l tng chnh tr v thm m, phng php sng tc v phong cch tro lu...) hnh thnh loi hnh kt cu v xung t trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975. Cm hng s thi vi loi hnh kt cu n tuyn trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 Chng ti nhn thy kt cu ca tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 vi s kt hp hai kiu kt cu s kin v tm l hnh thnh loi hnh kt cu mang tnh quy phm n nh v t bin i. Trong loi hnh kt cu ny, kt cu s kin ng vai tr nng ct, kt cu lm l v tr phi thuc v c phn m nht hn. Tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 cha t c s song hnh gn kt tuyt vi gia bin chng php lch s v bin chng php tm hn nh trong tiu thuyt ca L.Tnxti. Nhng chng ti mun xem y l mt c im ch khng phi l mt nhc im. T c trng ca th ti lch s - dn tc, t c im ca cu trc th loi tiu thuyt s thi, cm hng s thi chi phi n phng din kt cu. Cm hng s thi vi ht nhn l cm hng anh hng bao gi cng tp trung phn nh nhng s kin lch s trng i v nhng nhn vt anh hng ca cc bin c lch s y. Bi vy cm hng s thi khng ch gn b m cn c th c bc l ch yu qua h thng s kin lch s trong lc phm, cc nhn vt anh hng cng ch c th bc l phm cht ca mnh trong v qua chui s kin xut hin theo quy lut nhn qu v trong din tin thi gian. Vi c im ny, kt cu lch s - s kin mang tm vc lch s dn tc tr thnh xng sng ca tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975. Nhng ti sao kt cu tm l khng ng vai tr y? Bi trong tiu thuyt s thi 1965 - 1975, kt cu tm l tuy song hnh gn b nhng ch l h qu ca kt cu - s kin. Mi din bin tm l nhn vt, ch c th ny sinh khi nhn vt i din v c th thch bng s kin. S kin c th em li cm xc thun chiu hay nghch chiu cho tm trng nhn vt. Nhn vt trong tiu thuyt s thi l nhn vt hnh ng v ch yu hng ngoi. Bi vy, nu thiu s c xt vi h thng s kin, tm l nhn vt s khng vn ng, bin i. Nhng s xut hin v vn ng ca tm l nhn vt trong36

tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 li din ra trong tnh quy phm bi b ng khung trong quy lut nhn qu: s kin v tm l, tm l bn trong v hnh ng bn ngoi. Ngha l lun c mt h thng m tp tm trng nhn vt h ng vi h thng s kin, vi h thng m p tnh hung c nh. c bit, s hnh thnh mi quan h nhn qu: tnh cch no th din bin tm l y; din bin tm l nh th no th hnh ng nh th y - to ra mt ng ray nh sn cho s ti hin tm l nhn vt. Tnh cch, phm cht ca nhn vt khng thay i m m p tnh hung - s kin li c nh tt yu dn n nhng m tp tm l cng thc v bt bin. Chnh bi l do ny, kt cu tm l c phn n iu v m nht trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975. Trong kt cu tm l ca tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975, chng ti bt gp hng lot m tp tm l hnh ng xut hin trc nhng m tp tnh hung - s kin. Nhng din bin lm l c th bc l trc tip qua c thoi ni tm hay gin tip qua hnh ng v ngoi cnh, bi v tm l v hnh ng ca nhn vt trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 bao gi cng thng nht. Vi nhn vt chnh din: - M tp "au thng v cm th trc ti c ca qun th; m tp "yu thng x thn v ng i v ngi thn; m tp "gan d bt khut trc th thch... Cn vi nhn vt phn din trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975, din bin tm l cng c khc ho tng t nh th, tuy c phn m nht hn. Qua kho st, chng ti thy xut hin mt s m tp tm l - hnh ng ca kiu nhn vt ny. m tp "dc vng en ti trc s cm d ca ng tin v ca ci; m tp "con qu dm "; m tp "hn h khip nhc trc th thch; m tp "con qu kht mu... Chnh bi nhng l do v thc trng vn hc k trn, kt cu ca tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 thuc loi kt cu n v ng khp: ch c mt h thng s kin tri ra theo thi gian tuyn tnh l trc chnh ca kt cu. Kt cu tm l v tr th yu gn kt vi kt cu s kin theo. quy lut nhn - qu mang tnh tt yu. Tnh quy phm ca kt cu tm l to ra nhng m tp tm l mang tnh cng thc, tuy lm ngi c xc ng bi tnh chn thc v tnh thi s nhng cha to c chiu su tm l cho nhn vt. Khi tnh thi s i qua, s cng hng trc tip gia sng to v tip nhn khng cn, ngi c ch nh nhn vt lm g m khng nh nhn vt ngh g trc v sau khi hnh ng. 2.3. Quy nh ca cm hng s thi i vi loi hnh xung dt Cm hng s thi chi phi vic hnh thnh loi hnh kt cu trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975. Cng chnh cm hng thi i y quyt nh s hnh thnh hai loi hnh xung t trong kt cu ca tiu thuyt giai on ny: loi hnh xung t chin tranh ca tiu thuyt chin tranh cch mng; loi hnh xung t x hi ca tiu thuyt xy dng ch ngha x hi. C hai loi hnh xung t y u c xy dng37

theo nguyn tc sau: Nguyn tc phn nh - miu t bng bt php t thc kt hp vi bt php lng mn. Xung t c miu t t im nhn trc tip Xung t xut hin trong hin thc trc tip c gii quyt theo kium nt c khuynh hng (46). 2.3.1. Loi hnh xung t chin tranh T in thut ng vn hc nh ngha v xung t : "S i lp, s mu thun c dng nh mt nguyn tc xy dng cc mi quan h tng tc gia cc hnh tng trong tc phm ngh thut [157 - 12]. T nh ngha chung y, chng ti nhn thy xung t trong tc phm ngh thut l s kt tnh v ngh thut ho xung t mang tnh lch s ca mi thi i, Mi mt thi i li c mt kiu xung t trung tm v nhng loi xung t phi thuc. Trong tc phm ngh thut, xung t bao gi cng gn b vi cm hng thi i. Thi i chin tranh cch mng 1945 - 1975 lm xut hin loi hnh tiu thuyt s thi ly cm hng s thi lm cm hng ch o, v y cng chnh l cm hng thi i. Vi cm hng s thi, tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 tp trung phn nh nhng xung t c tnh s thi ho. l nhng xung t thuc phm vi lch s - dn tc xut hin vi tm vc k v, trong xung t chin tranh l xung t trung tm. Nu tiu thuyt vit v chin tranh sau 1975 hng v mt hin thc gin tip, ti hin chin tranh trong hi c, phn nh xung t chin tranh bng nguyn tc phn nh - phn tch qua s a dng ca bt php, th xung t chin tranh trong tiu thuyt s thi 1965 - 1975 xut hin trong hin thc trc tip, nng hi tnh thi s. N c ti hin bng nguyn tc phn nh - miu t vi nhng kiu xung t c th sau: xung t gia dn tc vi ngoi xm v xung t gia giai cp vi giai cp. 2.3.1.1. Xung t chin tranh vn ng d di trong b rng hin thc trc tip v gn vi nhng bin c lch s trng i nhng tiu thuyt vit v ti chin tranh xut hin sau nm 1975 v c bit sau nm 1986 nh: Chim n bay ca Nguyn Tr Hun, Nc mt ca Trn Huy Quang, Thn phn tnh yu ca Bo Ninh, n my d vng ca Chu Lai..., chng ti thy xung t chin tranh xut hin trong chiu su tm hn c nhn, gn vi hin thc gin tip v chin tranh vi bao nhiu hi c, chim nghim v chin tranh, c cht hng ca v cht bi kch ca n. Cc nh tiu thuyt ti hin xung t chin tranh bng nguyn tc phn nh - phn tch nhm mc ch khm ph lch s nhng s phn c nhn trong cn bo tp ca thi i y. Cn trong tiu thuyt vit v chin tranh (1945 - 1975), xung t chin tranh xut hin trong hin thc trc tip. im nhn c ly gn v t th p st hin thc ca nh vn mang li cho xung t chin tranh tnh thi s nng hi, tm c s h ng cm xc tc th cho ngi c, nhng li cha t n chiu su khm ph nhng vn nhn sinh t xung t y. Xung t chin tranh xut hin trong b rng hin thc cuc sng nn c quy m honh trng: l xung t gia dn tc v quc M xm38

lc; xung t gia nng dn vi a ch v.v... Vn dn tc v vn giai cp ho nhp lm mt, i hi gii quyt mt cch gay gt. Nhng cc nh vn mi thin v miu t m t phn tch cc xung t y Cc nh vn va cm sng va cm bt mi ch nhanh chng v kp thi phc ho din mo xung t tr li cu hi: c im ca xung t y l g? N tc ng nh th no ti s phn cng ng? Cn cu hi: xung t chin tranh tc ng nh th no, li nhng bi kch v di chng no cho s phn c nhn tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 cha kp tr li do yu cu lch s, yu cu chnh tr v nhng khun kh ca n cha cho php. Nhng khun kh y c th bt bnh thng vi thi i hm nay nhng li ph hp vi thi i bt bnh thng l thi i chin tranh - mt thi i m vn h trng nht l s sng cn ca dn tc, vinh nhc ca t nc. Trc s tn vong ca c cng ng, nhng yu cu ngh thut tr nn nh b, thm ch v ngha, ng nh T Hu tng vit: "Du mt cy chng tr gic M Hn nghn trang giy lun vn chng" Bi th, xung t chin tranh mang ni dung dn tc v giai cp xut hin vi s i nghch ch - ta cng thng. V d c miu t bng nhng hnh thc khc nhau, loi hnh cu trc ca xung t l bt bin: ta t nh b vn ln ln mnh nhanh chng mt cch phi thng. Bng v kh th s, bng trang b km hn, ta chin thng k ch hng mnh bng lng dng cm v tr tu vit Nam, bng sc mnh tng hp ca chin tranh nhn dn v sc mnh ca bn nghn nm lch s anh hng. ch tha thi v kh ti tn nhng ngu ti v hn nht, d tn bo in cung n u cng chc chn tht bi. Cu trc ca loi hnh xung t ny mang ba c im l phn tuyn, hng ngoi v bm st s kin lch s. V th, xung t ni tm xut hin rt t trong tiu thuyt thi k ny. Trong Hn t, xung t chin tranh n ra gia mt bn l i du kch hang Hn gm mi chn ngi (c c ph n v tr em), v kh thiu thn, lng thc v nc ung ht, mt bn l gn mt nghn tn gic trang b v kh ti tn, c my bay, phi pho ym tr. Khi xung t ln ti nh im th xut hin kiu m nt c khuynh hng - kiu gii quyt xung t theo xu th tt yu khng h c t bin, r ngot hay phi l nh mt s tiu thuyt vit v chin tranh sau nm 1986. l kiu gii quyt xung t theo xu hng: ta thng ch thua nh mt quy lut tt yu. Cng tng t nh th l xung t chin tranh gia b i v du kch Lng C vi qun M - Ngu trong Mn v ti ca Phan T, qun dn x Ho Thanh vi cha con tn c n Ha Xang, Ha Mn cng b l tay sai trong t Qung ca Nguyn Trung Thnh, on khng qun Sao vng trong th trn chin tranh nhn dn vi khng lc M trong Vng tri ca Hu Mai, b binh v thit gip phi hp ng u vi gic39

M trong Chin s ca Nguyn Khi... Xung t chin tranh mt lng x nh b, mt cung ng Trng Sn hay trn mt hn o gia bin khi u c miu t theo nguyn tc ly im ni din, t ci vi m ni ci v m. T mt trn nh nh b ca i du kch cng phn nh c xung t ln lao trn lon chin trng. Vi nhng c im lp i lp li trong nhng ngoi cnh khc nhau: tng quan lc lng; mc d di; tnh th - din bin; xu th - kt thc; bi hc kinh nghim rt ra t au thng mt mt hay t chin thng... Loi hnh xung t chin tranh vi cu trc quen thuc ca n hng ti mc ch cui cng l m t cho chn tht v in hnh lch s mt thi i. Lch s nhng s phn c nhn tham gia vo xung t chin tranh y nm trong mt m ti hnh trnh s phn t bng ti n nh sng, xut hin nh nhng dn chng cng loi chng minh cho ch ngha anh hng cch mng v xu th vn ng tt yu ca thi i chin tranh cch mng. 2.3.1.2. Xung t chin ranh gn vi s phn cng ng v c miu t bng kinh nghim cng ng Chin tranh c miu t nh mt xung t chnh tr - x hi tm v m quyt nh n s phn dn tc. Chin tranh c miu t nh mt anh hng ca vi nhng chin cng ca dn tc c t ln hng u. Chin tranh nh mt nht dao tn bo chm vo t nc, ca vo lng tm danh d, trch nhim cng dn. Bi th s phn c nhn li xung hng th yu, cc ting khng c ngha g khi t bn ci chung. S chin u hy sinh, x thn v t nc mt cch nh nhm, v t ca cc nhn vt l tng cng ch ngha khc k trong phm vi i t ca h l minh chng cho iu . Trong Du chn ngi lnh ca Nguyn Minh Chu, cc nhn vt l tng ng trc xung t chin tranh u hnh ng theo m tp x thn v khc k. m mt y mu, hai tay hai qu lu n ln x vo bn bit kch M cu L v bo v in i. Lng dnh bng c quyn li chn ch cho ng i rt lui v c gng gt b tnh yu vi Xim gi trn vn danh d anh b i c H. L cng ba ngi bn thn t sch v ri xung phong nhp ng. Khng phi h khng yu sch v v khng m ging ng. Nhng h hy sinh hnh phc ring t ca mnh c chin u hy sinh v t nc. Cn vi Vng tri ca Hu Mai, Qunh gc li chuyn ci Ho ton tm ton cho cuc chin u chng qun th, c Qunh v Ho u km gi nhng kht khao mang tnh ring t.... Thm trong t Qung ca Nguyn Trung Thnh sau giy pht au n t di v ci cht ca a con gi thn yu, t vai tr ngi m tr v vi vai tr ngi B th chi b anh hng. Ch ngh v s hy sinh ca em Xuyn nh ngh v s hy sinh ca mt em b dng cm no khc. L tr c t ln trn tri tim, ni au ring ho vo ni au chung v s phn ca c dn tc ln lao hn ht thy.40

Nh vy xung t chin tranh vi kch thc v m ca n hin din trong khung cnh honh trng, gn b vi s phn dn tc S phn dn tc d hin din trc tip hay gin tip, quy m hin thc ln hay nh, bao gi cng l tnh yu v ni au trong tri tim mi ngi v mi ngi. y s phn c nhn xung hng th yu ho ni au ring vo ni au chung ca t nc, coi hnh phc ln nht ca c nhn l c chin u v chin thng k th, tiu thuyt Vit Nam 1945 - 1975 miu t xung t chin tranh qua h thng s kin lch s v y cng l mt c im loi hnh tiu thuyt s thi. Vi ci nhn s thi y, con ngi Vit Nam xut hin trong xung t vi t cch con ngi cng dn v con ngi yu nc ch khng phi vi t cch con ngi c nhn. iu tt yu to ra mt h qu: tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 miu t xung t chin tranh bng kinh nghim cng ng. Vy kinh nghim cng ng l g? So snh cch miu t xung t chin tranh trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 vi xung t chin tranh trong tiu thuyt Vit Nam sau 1986, ta s tr li c cu hi . Trong tiu thuyt vit v chin tranh sau 1986, xung t chin tranh xut hin trong hi c, hin thc chin tranh t hin ti tr thnh qu kh. Nguyn tc phn nh - phn tch thay th nguyn tc phn nh miu t. Xung t chin tranh c soi qua s phn c nhn, gn vi nhng bin c i thng v c bit c miu t bng kinh nghim c nhn. l ci nhn i thng ho chin tranh, miu t chin tranh nh n vn c bng thang gi tr xy dng theo chun mc c nhn, c th trng khp hoc khng trng khp vi chun mc cng ng. Gii quyt xung t chin tranh nhng tnh hung c th theo s cm nhn c nhn nn y t bin, so le, vnh lch: hp l v phi l, chin thng v tht bi, anh hng ca v bi kch... miu t con ngi d l nhn vt phn din hay chnh din u vi nguyn tc l s tng ho ca con ngi c nhn v con ngi x hi... Cn trong tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975, xung t chin tranh c miu t bng kinh nghim cng ng. Lng mn ho, phi thng ho chin tranh, thang gi tr ng - sai, tt - xu c xy dng theo chun mc ca c cng ng, l tng ho nhn vt chnh din, qui g ho nhn vt phn din, nh gi con ngi theo tiu chun o c - chnh tr nn cao con ngi x hi m cha ch ng mc n con ngi c nhn, gii quyt xung t chin tranh bng ci nhn cng ng nn bao gi cng c mt kt thc hp l v tt yu... Vi cch miu t xung t chin tranh theo kinh nghim cng ng, chng ta thy ng bin phn tuyn ch - ta thng l c nh v bt bin. Cc nhn vt chnh din v phn din u mang nhng phm cht phi thng: tt p v anh hng n phi thng nhn vt chnh din, xu xa v tn c n phi thng nhn vt phn din. Do i sng ni tm t c miu t hoc c miu t cng ch dng li mc s lc, cc nhn vt ca tiu thuyt s thi Vit Nam 1965 - 1975 gn gi vi cc biu tng cho ci p ci cao c hoc cho ci xu, ci c.41

2.3.2. Loi hnh xung t x hi Quy nh ca cm hng s thi i vi loi hnh xung t x hi trong tit thuyt s thi Vit Nam I965 - 1975 v ti xy dng ch ngha x hi Cm hng s thi lun c ci nhn phn tuyn - i lp chia i th gii thnh hai tuyn ch - ta, tch cc - tiu cc rnh mch trong th i khng, lun nhn hin thc t gc nhn cng ng vi s khng nh - ph nh tht dt khot. c trng y ca cm hng s thi to ra hai nguyn tc sau y xy dng cu trc ngh tht ca xung t x hi trong tiu thuyt giai on ny: xy dng v miu t xung t x hi trong s gn kt v chu tc ng ca xung t chin tranh, xy dng v miu t xung t x hi bng kinh nghim cng ng. Ni mt cch khc, xung t th s - i t trong tiu thuyt xy dng ch ngha x hi c s thi ho bng hai nguyn tc sau y: Th nht: Xung t th s - i t c xy dng v miu t bng kinh nghim cng ng. Xung t th s - i t trong tiu thuyt giai on ny trc ht l xung t v tnh cch, nhn cch ca nhng b phn ngi khc nhau trong cng mt cng ng, c s i lp v t tng hoc l tng. Sau na, l xung t v tnh cch, nhn cch ca nhng con ngi c t tng i lp trong mt gia nh hoc trong tnh yu i la. Trong t lng ca Nguyn Th Ngc T, chng ta bt gp c hai loi xung t k trn. l xung t v tc phong lm vic, bn lnh chnh tr v trnh khoa hc k thut gia Khi v Hn. Khi - B th ng u x nng n, nhy bn, quyt on nhn xa trng rng bao nhiu th Hn - ch tch x bo th, rt r, th ng by nhiu. l xung t v t tng v nhn cch gia Khi v T. Khi lm vic qun mnh v tp th, trong sch v mu mc. T xo quyt dng mu mo v li cho c nhn, bn tin v tm thng trong cc mi quan h vi ng ch, vi x vin, vi gia nh... cn l xung t ngay trong mt gia nh gia t tng gia trng v tnh cch bn tin ca T vi phm cht tt p ca con ngi lao ng v kht vng c gn b cng tp th ca Knh. Cn y l xung t v t tng v o c trong tnh yu la i gia Tun v Lin. T tng ch k, hiu danh v c phn c hi ca Tun i lp vi s trong sng, chn thnh v thc qun mnh v tp th ca Lin... Tt c cc loi xung t c th trong kiu xung t th s - i t ny u c s thi ho bng kinh nghim cng ng. Kinh nghim cng ng tr thnh mt nguyn tc xy dng) kiu xung t ny. Phn tuyn - i lp r rng gia tch cc - tiu cc tt - xu mi - c, con ng x hi ch ngha v con ng phi x hi ch ngha... Ni dung din bin v cch gii quyt xung t bao gi cng i theo mt con42

ng nh sn, khng th c cch hiu khc v gii quyt khc. l con ng nh sn trong t duy sng to ca nh vn v t duy tip nhn ca cng chng vn hc: ci chung ng qu hn ci ring; quyn li tp th phi c t ln trn quyn li gia nh; s ng gp nhiu hay t cho cng ng l thc o duy nht cho phm gi, nng lc v danh d ca mt con ngi. c t lng, chng ta thy r s chi phi ca nguyn tc ngh thut ny n cch t chc v gii quyt xung t. S tt - xu ng - sai, ci cn phi khng nh v ci cn phi ph nh. c xc nh r rng theo nhng chun mc thm m c c cng ng quy c v khng nh. Th hai: Xy dng v miu t xung t th s - i t trong s gn kt v chu tc ng ca xung t chin tranh. Xung t chin tranh d qua hay sp ti u li bng dng ca mnh trong i sng cng ng. Vn hc Vit Nam 1965 - 1975 ni chung v tiu thuyt thi k ny ni ring phn nh chn thc s tht . Nhng trong cc tiu thuyt v xy dng ch ngha x hi 1965 - 1975, xung t chin tranh d xut hin trc tip hay gin tip u khng h ng s. D l ting my bay M vt qua bu tri trong Bui sng hay nhng bn tin chin thng nc lng ngi trong t lng (Nguyn Th Ngc T), d l cnh bom ri, nh , ngi cht trong Nhng tm cao (H Phng) hay Vng tri (Hu Mai)..., cuc sng lao ng sn xut vn gi nhp iu thanh bnh ca n sau nhng gi pht quyt lit Trong cuc sng th s - i t, xung t chin tranh xut hin ch thc hin ba chc nng sau y: iu kin bc l r hn v p anh hng ca con ngi Vit Nam yu t xc tc mnh lit ngi hu phng lm vic bng hai v tin tuyn; mt phn lm ni bt s thanh thn, t tin trong tm hn Vit Nam, t ngi ca sc mnh Vit Nam tim n trong nhng con ngi bnh d va lao ng va ca ht bt chp s e da ca chin tranh. Trong bi cnh chung nh th, xung t th s - i t d t d nhiu u nm trong bu kh quyn ca xung t chin tranh v chu s chi phi mt vi hoc ton b cc phng din cu thnh t chc ca n. Vi cc nhn vt tham gia xung t, ngi tng l b i chin trng v bao gi cng tt p (Hun trong Bui sng, Khi trong t lng, Tip trong Bo bin...), k tng l ngu qun c ti c hay phn t chm tin quanh qun hu phng bao gi cng xu xa (Qu, By p trong t lng, Long en trong Bui sng, Nhng, Tn Hng, Phng trong Bo bin...). V xut hin mt cch gii quyt xung t th s - i t bng vic cao thc trch nhim ca ngi hu phng vi chin trng. Trong t lng ca Nguyn Th Ngc T, bng cch ny, xung t gay go trong vic thu hi t x vin ln chim tr cho hp tc x c gii quyt m p:ng Minh gp l th li () ni rt thn nhin:43

Trong i ta c chn gia nh c con em i b i, i chin trng H ang hy sinh xng mu, hnh phc ring t, i chin u chng ta yn m lng, yn m gia nh, ly v con... chng ta c n c ln mi t ra lm li cho ring mnh? (...) mai kia, ui c thng M ri, con em chng ta v, chng n vo u? (...) nghe nhng li thm tha ca ng Minh, lc ny c ngi mun khc tht, [142 - 236] Vi p lc