tezhib sanatinda saz yolu saz style in the turhish illumination art

8/6/2019 Tezhib Sanatinda Saz Yolu Saz Style in the Turhish Illumination Art

1/68

T.C.

MMAR SNAN NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

GELENEKSEL TRK EL SANATLARI ANASANAT DALITEZHP PROGRAMI

TEZHB SANATINDA SAZ YOLU(16. YZYIL)

(Yksek Lisans Eser Metni)

Hazrlayan20036010 Vsal GARAGAOV

DanmanYrd. Do. Turgay KORUN

STANBUL2006


2/68

I

NDEKLER

Sayfa No.

NSZ.......III

ZET......IV

SUMMARY.................V

KISALTMALAR.......VI

EKLLER LSTES................VII

RESMLER LSTES..VIII

1. GR..1

2. SLAM NCES VE SONRASI TRK SSLEME SANATINAGENEL BAKI 2

2.1.slam ncesi Trk Ssleme Sanat......3

2.2.slam Sonras Trk Ssleme Sanat.....4

3. TRK SSLEME SANATININ EVRELERNE GRENCELENMES..6

3.1. 8. ve 9. Yzyllar Aras Dnem .................................................................6

3.2. 10. ve 13. Yzyllar Aras Dnem (lhanl ve Seluklu Tezhib Sanat)....6

3.3. 14. ve 15. Yzyllar Aras Dnem (Timurlularda Tezhib Sanat)......7

3.4. 15.y.y. Ftih Sultan Mehmed Dnemine Bak (1451-1481).........7

3.5. 15.-16.y.y. Sultan II.Byezd Dnemine Bak (1481-1512).....8

3.6. 16. y.y.Osmanl ile Safeviler Dnemi........................................8


3/68

II

3.7. 17.-18. ve 19. y.y. Trk Ssleme Sanat (Avrupadan EtkilenmeDnemi).10

3.8. 20. Yzyl Trk Tezhib Sanat (Geriye Bak Dnemi)...11

4. TRK SSLEME SANATINDA KULLANILAN TERMLER12

5. TRK SSLEME SANATINDA KULLANILAN MOTFLER....12

6. TILAR .......23

6.1.Tezhibte Tn Grevi......23

6.2.T eitleri ve kullanm alanlar..23

7. TEZHB SANATINDA SAZ YOLU (16.YZYIL)..........................24

7.1.Saz slbunda Kullanlan Baz Motifler...............................................28

8. VSAL GARAGAOVUN SAZ SLBU ALIMALARINA DAR....31

9.

KATALOG......32

10. KAYNAKLAR........55

11. SZLK..........57

12.ZGEM..........59


4/68

III

NSZ

Bu eser metni almasnda; Trk Tezhip Sanat Tarihinde nemli bir yere

sahip olan gemiten gnmze kadar gelebilen ve ssleme sanatna yenilik getiren

Saz slbu ve yaratclar hakknda bilgi edinmek ve onlar tarafndan retilen sanat

eserlerinin zelliklerinin aratrlmas ama edinilmitir.

Saz yolu zerinde birok aratrmann bulunmas bu slbun ne kadar nemli

bir yere sahip olduu hakknda bize bilgi verir. slbu oluturan sanatlarn

kompozisyonlarnda yer alan motifler bize bunlarn bir tesadf olmadn yani TrkSsleme Sanatnn Atalarmz olan eski Trklerden gelmi olduunu hatrlatr.

Onlara ait olan bu motiflerin irdelenmesi sonucu yeniliki bir duygu eklenerek

meydana getirilmi bu slbun Saz yolu olduunu grrz.

Ve bu alma Osmanl dneminde var olan ve hala varln srdren klasik

dnemin ve Saz yolu dnemi tarihinin aydnlatlmas asndan nem tamaktadr.

almamn konusunu sememde bana yardmc olan ve beni bu konuda

ynlendiren saygdeer hocam, danmanm, Yrd. Do. Turgay KORUNa, desteinigrdm saygdeer hocam, Do. Faruk TAKALEye sonsuz teekkrler ederim.

Ayrca tm almalarm srasnda yardm ve desteini unutmayacam

arkadam smail HATPe, manevi destekleriyle beni hibir zaman yalnz

brakmayan anneme sonsuz teekkrleri bir bor bilirim.

Vsal GARAGAOV

stanbul, Ocak 2006


5/68

IV

ZET

Osmanl Tezhib Sanatnda yeni bir r aan Saz slbu, XVI. y.y. dan

itibaren son dnemine kadar etkisini byk lde koruyabilmitir.

Serbest kompozisyon kurmaya elverili olan bu sanat slbu, sanatya bu

zgrl tanmas nedeniyle ssleme sanatnda nemli bir yer ald.

Bazen, birbirine sayg duyan iki insann veya birbirlerine sevgi besleyen iki

sevgilinin sarlmas gibi sarmal olarak grdmz akc yaprak motifleri, bazen ise

iki dmann kendilerini yaraladklar gibi birbirini delip geen haner eklindeki

yaprak dzenlemeleri bu slbun ekiciliini arttrmaktadr.

Saz slbunun dou dneminde ilk olarak mrekkeple izilmi olan bu

resimler daha sonralar ak renkte seilmi ktlar zerine renklerin ak

tonlamalar kullanlarak da izilmilerdir.

Bakldnda insana eitli duygular veren bu slbun yaptlar son dneme

doru daha da natrel (gereki) bir ekilde karmza kar. Bu almalarn

karakteristik zellikleri, benim bu slp zerinde almama vesile olmutur.

ANAHTAR KELMELER: Osmanl, Saz yolu,slp, Tezhib, Motif


6/68

V

SUMMARY

Saz style which created a new path in Ottoman Illumination Art could have

protected its effect on a large scale from XVI. Century until the last period.

This art style which is suitable for establishing free composition, took an

important place in illumination art since its giving this freedom to artist.

Sometimes, fluent leaf motifs that we see as spiral like embrace of two persons

who have respect to each other or two lovers have love to each other, and sometimes

leaf arrangements in form of khanjar pierced each other like two enemies wounding

themselves, increase the attractiveness of this style.

These pictures drawn with ink firstly in birth period of the Saz style afterwards

had been drawn on papers selected in light colours with using light intonation of the

colours as well.

The work of arts of this style which gives various feelings to human when

looked, cross our path in form of more natural (realistic) at the last period.

Characteristics of these work of arts afforded me for working on this style.

KEYWORDS: Ottoman, Saz style, Style, Illumination, Motif.


7/68

VI

KISALTMALAR

Ans. - Ansiklopedi

a. g. k. - Ad geen kitap

a. g. m. - Ad geen makale

a.g.t. - Ad geen tez

Bkz. - Baknz

H. - HazineKat. No: - Katalog numaras

M.. - Milattan nce

M.S. - Milattan sonra

.K. - zel koleksiyon

S.O. - Snnet odas

s. - Sayfa

TSM - Topkap Saray Mzesi

TSMK - Topkap Saray Mzesi Ktphanesi

v.b. - Ve benzeri.

y.y. - Yzyl


8/68

VII

EKLLER LSTES

EKL 5. 1:Palmetus Lotus13

EKL 5. 2:Haty.....14

EKL 5. 3: Pen15

EKL 5. 4: iziliine gre Rmler..17

EKL 5. 5: Kompozisyondaki kullanmlarna gre Rm....18

EKL 5. 6:Mnhan.....19

EKL 5. 7:Bulutlar.......21

EKL 5. 8: intamni...22

EKL 5. 9:Tlar..23


9/68

VIII

RESMLER LSTES

RESM 9.1: Kat. No.1 (TSM.S.O., ini)...32

RESM 9.2: Kat. No.2 (TSM.S.O., ini, detay)....33

RESM 9.3: Kat. No.3 (Sultan Ahmet Cam, ini, detay)..............34

RESM 9.4: Kat. No.4 (TSMK, H.2162)..35

RESM 9.5: Kat. No.5 (TSMK, H.2162)..36

RESM 9.6: Kat. No.6 (TSMK, H.1682)..37RESM 9.7: Kat. No.7 (TSMK, H.1517)..............38

RESM 9.8: Kat. No.8 (TSMK, H. 2836).............39

RESM 9.9: Kat. No.9 (TSMK, H.2147, 23a)..................40

RESM 9.10: Kat. No.10 (TSMK, H. 2135)......41

RESM 9.11: Kat. No.11 (TSMK, H. 2147)......42

RESM 9.12: Kat. No.12 (TSMK, H. 2147, y. 21 a.).....43

RESM 9.13: Kat. No.13 (TSMK, H.2147).......................................................44

RESM 9.14: Kat. No.14 (Cleveland Sanat Mzesi, 44. 492.)..................................45

RESM 9.15: Kat. No.15 (TSMK, H.2153, 57a).......46

RESM 9.16: Kat. No.16 (TSMK, H.2153, 57b).......47

RESM 9.17: Kat. No.17 (New York Metropolitan Museum)..........................48

RESM 9.18: Kat. No.18 (Freer Sanat Galerisi, Washington, 37.7).........................49

RESM 9.19: Kat. No.19 (Nationalbibliothek,Vienna, Cod. mixt.313)....................50

RESM 9.20: Kat. No.20 (zgn alma. Vsal Garagaov).........................51

RESM 9.21: Kat. No. 21 (zgn alma. Vsal Garagaov)........................52

RESM 9.22: Kat. No. 22 (zgn alma. Vsal Garagaov)........................53

RESM 9.23: Kat. No.23 (Eserden Birebir Kopya almas.Vsal Garagaov)....54


10/68

1

1. GR

Bu almada 16. y.y.da doan ve ssleme sanatna yeni bir bak as getiren

Saz slbunun kullanm alanlarn, bu slpta kullanlan motiflerin yaplarn ve

slbun kurucularn aratrmak ile beraber zgrln bu almalarda zgnln

bir balangc olarak karmza kn ve her sanatta da bunun neminin byk

olduunun anlatm ama edinilmi ve okuyucuya sunulmutur.

Trk ssleme sanatnn primitif dnemi olarak kabul edilen slam ncesi Trk

ssleme sanat ile slamn kabul grmesinden sonraki dnemlerine genel bak ile

beraber Trk ssleme sanatnn 8.y.y.dan 20.y.y.la dein yzyllar ierisinde geliim

evresinden bahsedilmitir. Ayrca ssleme sanatnda kullanlan motifler ile kullanm

alanlarna ilikin bilgiler verilmimtir. Bununla beraber almamn esas amac 16.

y.y. da etki yaratm olan Saz yolu ile kurucular hakknda bir aratrma

kapsamaktadr.

Saz slbuna ait Topkap Saray Mzesinde bulunan eserler ile Sultan Ahmet

Camisinde iznik inilerindeki slba ait izimler ve bu konuyu ieren baz kitaplar

incelenerek analizleri yaplmtr. Ve ayrca Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde

bulunan Velicana ait H.2147, 23 a numaral alma (Bkz. Kat. No.9) analiz edilerek

birebir kopya almas yaplmtr.


11/68

R2

2. SLAM NCES VE SONRASI TRK SSLEME SANATINAGENEL BAKI

Tezhibin kelime anlam Arapa zeheb (altn) szcnden gelmektedir.

Altnlamak anlam tar. Ayrca bu sanata tezyinat sanat da denmektedir. Bunun

nedeni de yine Arapada ziynet kknden tremi bir kelime olup, donatmak,

bezemek, sslemek gibi anlamlara sahip olmasdr.1

Tezhiplenmi eserlere mzehhep, tezhibi yapan sanatlara erkekse

mzehhip, kadnsa mzehhibe denir.2

Ssleme sanat da dier sanatlar gibi en eski dnemlere dayanmaktadr.

nsanlk tarihi o kadar gizemli bir yapya sahiptir ki, tm olaylar zmektezorlanyoruz. Karmak duygulara sahip olan insanolu sanata da damgasn

vurmutur. Amac ne olursa olsun sonu olarak grmekteyiz ki maara duvarlarna

veya kayalara ve bu gibi benzeri zeminlere insanlarn kendi duygu ve dncelerini

kendi ifadeleriyle aktarmalar bizlere yaptklar iin hi de gereksiz eyler olmadn

kantlar. Sanat yapmalarndaki bu tutumlar sosyal yaamn bir parasdr.

Eski alardan kvlcmlanan bu sanat retme istekleri daha sonraki

dnemlerdeki sanatn olumasna ve gelimesine zemin hazrlamtr.

Deiik corafyalarda insanlarn ssleme sanatn deiik amalar urunakullandklarna ahit oluyoruz. Douda ve batda ssleme sanatnn filizlerini

gryoruz. Bu deiik corafyalarda uygulanan ssleme unsurlar din ve sosyal

yaplar gibi somut neticeler sebebiyle deiime uramtr.

Yaplan kazlarda bulunan eserlerden yola karak Trk ssleme sanatnn

temelleri Orta Asyaya dayandrlmaktadr. Trklerin tarih sahnesine ktklar ilk

devirden itibaren gnmze kadar sren sanatnn farkl dnemlerindeki farkl

inanlar, dnceleri ve bunlarn o dnemlerdeki toplumlarn duygularn etkilemesi

neticesinde birbirinden farkl konular yanstan ssleme unsurlarn retmeye sevk

etmitir. slam ncesi ve sonras ssleme sanat, din btnnden doar ve geliir.3

Bu sanat iki ayr dnemde incelememiz onun doru anlalmasna olanak

salayacaktr.

1 Ferit DEVELOLU, Osmanlca Trke Ans. Lgat, s. 13322 Faruk TAKALE, Trk Ssleme Sanat, Tezhip. Antik Dekor, s. 4, stanbul s. 883 Faruk TAKALE, Tezhip Sanatnn Kullanm Alanlar, yaynlanmam sanatta yeterlik tezi, MS.Sosyal Bilimler Enstits, stanbul


12/68

3

2.1. slam ncesi Trk Ssleme Sanat

Bu devirde toplumlar gebe yaants srmekteydiler ki bu koullarda belli

temellere dayanan bir sanat retmek neredeyse imknszd. Bu Trk gebeleri

(Hunlar, Gktrkler, Uygurlar gibi topluluklar) herhangi bir yerde kaldklar

mddete orada eitli sanat eseri olarak kabul edilebilecek nitelikte eserler ortaya

koymulardr. anak, mlek, at eerleri, keeler, madeni eyalar gibi maddeler

zerinde ssleme unsurlarn kullanmlardr. Orta Asyada Ulan Ude ve Ulan Bator

gibi yerleim blgelerinde Trklere ait eyalara orada yaplan mezar kazlarnda

rastlanmtr. Bu eyalarn zerinde grlen ve gnmzde kullanlmakta olanssleme unsurlaryla benzerlik gstermesi, ayrca 8. y.y.dan 19. y.y. sonuna kadar

bin yldan fazla bir zamana yaylm olan eski Trk resminin asl temsilcileri, sanata

ok yatkn olan Uygurlarn olmas bu bilginin doru olduunu kantlar. Eski Uygur

harabelerinde bulunan Budist ve Maniheist duvar resimleri ile minyatrler Trk

resminin bugne kadar bilinen en eski rnekleridir.

slam ncesi yaz ve minyatr tezhipleme rnekleri ilk kez Orta Asyada

Uygur Trkleri zamannda grlr. Bu rnekler Kara Hoada yaplan Turfan

kazlarnda bulunmu,Vakf yapan, Maniheist Uygur rahipleri minyatrlerindeki

basit nebati sslemelerdir.VIII.yzylda Uygurlarn Maniheizmi kabul ile

gelimeye balayan ssleme sanatnda zemin mavidir. Kullanlan renkler krmz,

beyaz, altn, yaldz, erguvan rengi, ak ve koyu yeildir. Basitletirilmi aa

motifleri, boluklar dolduran iekler, yapraklarla bezeli kvrm dallar balca

unsurlardr. Bunlarslami dnem Trk tezhip sanatinda stilze edilmi iek ve bitki

motiflerinden meydana gelen Hatai slubunun habercisi gibidirler.4

Altay dalar eteklerinde Rus arkeologu Rudenko tarafndan alan M.. 4. ve

3. y.y.dan kalma kurganlarda buzlar iinde binlerce yl bozulmam Hunlara ait

olduu sanlan insan ve hayvan lleri bulunmutur. Ayrca bunlarla gmlm

birok eyalarla beraber bugn Sankt-Petersburg Mzesinde korunmaktadrlar. Bu

eyalar arasnda hal, kuma, renkli kee aplike rtler gibi hayvan kavgalar ve

insan figrleri ile ssl ok zengin tekstil ileri yannda eitli eya trleri vardr.

kinci kurganda bulunmu olan mumyalanm bir insan vcudunun stnde hayal

4 Faruk TAKALE, a.g.t., s. 2, dipnot 4


13/68

4

rn olarak ilenmi dvmeler dikkat ekicidir. Bu kurganlardan kan hal ve

tekstil ilerinin Hun sanat

bak

m

ndan ayr

bir nemi vard

r. Bunlardan baz

lar

ndaAhamenis sanat etkileri aka grlmekle beraber kee zerine ince ve renkli

deriler yaptrmak suretiyle sslenen bir grup tekstil ileri (aplike) almalar

tamamyla orijinal olan Hun slbunu belli etmektedir. Bunlar at eerlerinin

rtnmesinde kullanlmak zere yaplmlardr. Bu almalarn birinde bir da

keisine saldran grifonu gsteren bir hayvan kavgas canlandrlmtr. Ele alnm

olan bu izimde ylesi gereki bir sahne vardr ki lme yaklaan bir keinin

rpermelerini btn kuvveti ile bize yanstr. Sahne simetrik olarak arka arkaya iki

defa tekrarlanmtr. Ayrca Gktrk ana ait Tanr dalar eserlerinde grlen

ssleme unsurlarnda, tabiattan stilize edilmi pen ve yaprak motiflerine

rastlanmaktadr.5

Bu eserler bize gsteriyor ki o dnemde yaplm olan btn almalarda en

iyisini yapma kaygs vardr. Ayrca yine bu almalar Uygur milletinin sanat

yapmaya meyilli bir millet olduunu bize gsteriyor.

slamiyetten nce yaayan bu sanat slamn kabul ile beraber karakteristik

zelliklerinden hi birini kaybetmemi ve gnmze kadar ulamtr.

2.2. slam Sonras Trk Ssleme Sanat

Dou Trkistan Trk'lerinin ilk dini olan Gk Tanr dininden kalma ''TengriTek'', ''Tengri Yaratm'', ''Tengri sterse'' gibi cmlelerin Uygur Trk'leri arasndaok sk ku1lanld bilinmektedir. Bu durum Uygur Trk'lerinin slamiyete okyakn bir hayat yaadklarn gstermektedir. Bu bilgiye dayanarak Trk milletininslam dininde var olan tek Tanr inancna yakn olduklarn ve bunun neticesindeslam dinini benimsediklerini gryoruz.

5 Bahaddin GEL, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, s.180


14/68

5

2500 yllk tarihe sahip olan Trk milletinin slamiyeti kabul etmesiyleberaber gebe olan bu toplumlarslam dininin ve bu dinin getirmi olduu sosyalyapnn da etkisiyle yerleik bir hayata gemilerdir. Yerleik hayata gemelerionlara eitli avantajlar salamtr. Bu avantajlar onlarn her konuda olumlugelimesine yardmc olmutur.

Yerleik hayata gemeleri onlar yaayabilecekleri konutlar ina etmeyemecbur klmtr. Konut yapm ile beraber kullandklar eyalarn ekli deimi,

bunun deimesiyle eya yapmna daha fazla zen gstermilerdir. Bylelikle bumillet yenilik arzusu olan bir toplum halini almtr.

Yerleik hayata geen Trkler kendilerini daha fazla sanata adayabilmi, bylece daha verimli sanat retebilme olanana sahip olmulardr. Trk sslemesanat yukarda saydm evrelerden geerek yava yava daha sonraki Trkdevletleri olan Byk Seluklu olmak zere Anadolu Seluklu, Beylikler, lhanllarve Timurlu devletiyle Safevilerde kullanlmtr. Ve bu devletlerde yorulmu ve enmkemmel eklini Osmanlda almtr.

Geleneksel Trk El Sanatlarmz hat, tezhib, minyatr birinci gurup olmakzere, ciltilik, kuma, halclk, maden ileme, ini gibi sanatlar olarak iki grubaayrlrlar. Fakat ilevleri ve malzemeleri asndan ayr olsalar da zerinde tadklarortak bir zellikteTrk ilemecilii olan desen bu iki ayr kolu birbirine balar.

Trk sanatnda tezhib sade bir yorum ile ele alnmtr. Bu zellik bu sanatnekiciliini arttrmaktadr. Sanat eserine bakldnda bir ahenk ierisinde izilenmotiflerle insann rahatlamas sz konusudur. Ve gz rahatsz eden herhangi bir

obje grmemiz mmkn deildir.


15/68

6

3. TRK SSLEME SANATININ EVRELERNE GRE

NCELENMES

3.1. 8. ve 9. Yzyllar Aras Dnem

Bu dnem Trk ssleme sanat iin prototip bir dnem olarak bilinir ki Orta

Asya Trk devletlerini kapsar. Bu dnemin ilk dnem olmas itibaryla ssleme

sanatnda gelime olduu sylenemez. Nedeni o dnemde burada yaayan Trk

milletlerinin gebe olmalar

yd

. Fakat az da olsa bu sanat slm Dinininkabulnden sonra gelimi ve ilk rnekler, 12.- 13.yy.da Seluklu eserlerinde

grlmeye balanmtr. Bu tarihten nce olanlar varidiyse de u ana kadar salam

olarak gnmze ulaan bir esere rastlanmamtr.6


(lhanl ve Seluklu Tezhib Sanat)

Bu dnem lhanl ve Seluklu dnemini kapsamaktadr. Dnemin

kompozisyonlarnda geometrik ekiller kullanlmtr. Bunun yan sra ok kollu

yldzlar, kvrk dall bordrler, dm ekilleri ve i ie giren baz geometrik

ekiller de almalarda yer almtr. 1013.y.ylar arasnda Seluklularda geme,

mnhan, geometrik desenler yannda haty ve tezhipilii Anadoluya getiren

Seluklular, stilize edilmi hayvan motifleriyle bezeli Rumi slubunu

gelitirmilerdir.7 Bunlara Ftih ve II. Byezd dneminde in bulutu ile g ve

bereket sembol olarak intamniler ilave edilmitir.

6 Mnevver ER, Fradan Akan Gizli G Tezhip, (Sergi Katalou)s.77 Faruk TAKALE, a.g.t., s. 3


16/68

7


(Timurlularda Tezhib Sanat)

Bu dnem Timurlular dnemine rastlamaktadr. Bu dnemde geometrik

dzenlemeler kullanlmaya devam edilmi, fakat bu dzenlemeler yannda

madalyonun etrafnda be dilimli bir kompozisyon emas da kullanlmaya

balanmtr. Sslemeler ince renkli ktlar zerine yaplmtr. Timurlular

zamannda Tebriz, Badat, Buhara, iraz, Herat ve Semerkand gibi ehirlerde sanat

merkezleri kurulmutur. Buradan ok deerli sanatlar ve eserler ortaya kmtr.

3.4. 15. y.y. Ftih Sultan Mehmed Dnemine Bak (14511481)

15. y.y. tezhib asndan ilk olumlu gelimelerin balad dnemdir. Bu

dnemde ounlukta kitap sslemesi yaplmasnn yan sra hal sslemede, maden

ilemeciliinde ve mimaride de kullanldn grmekteyiz.

Osmanl tezhib sanat Ftih Sultan Mehmed dneminde zahriye, temellk,

kitabe, serlevha, hatime ve metin aralarnda kap ve mikleplerde yer alr. Bu dnemde

geometrik sslemelerin yan sra natralist motifler de yer alr. almalarda zarif

izgiler grlmektedir. Snrl olarak altn yaldzlar da kullanlmtr. almalar iin

parlak beyaz ile uuk krem renkli ktlar seilmitir. 15.y.y. Osmanl tezhib

sanatnn ilk gelimeye balad, doruk noktalara gidiliin hazrlk dnemini

oluturur. Burada meydana konulmu almalar daha sonraki dnemlere ilham

kayna olmutur.

Bilinen Osmanl tezhiplerinin en erken rnekleri Maksd el-Elhn adl

muski nazariyat ile ilgili bir yazmada yer alr (TSMK R. 1726). Sultan II. Murad

iin hazrlanan eser H. 838 tarihlidir.8

Bu yzyln nemli mzehhibi ise Saray nakka Baba Nakkatr.9

zbek asll Baba Nakka denetiminde, Ftihin ktphanesi iin yaplan

eserler, byk bir incelikle tezhiplenmi ve ahane sslemeli ciltler ierisinde Sultana

sunulmutur.10

8 Faruk TAKALE, a.g.t., s. 59 A.Sheyl NVER, Fatih Devri Hamlelerine Umum Bak, s 910Faruk TAKALE, a.g.t., s. 7


17/68

8

3.5. 15. - 16. y.y. Sultan II. Byezd Dnemine Bak (14811512)

Tahtta bulunan Padiah Byezd dneminde sanatta verimliliin balad ve

eitliliin artt grlr. Byezd dnemine ait baz enam kaytlarndan yaklak

ondokuz nakkan ad tesbit edilebilmektedir. H. 932 (1526) ylnda dzenlenen bu

maa tefti defterinden sanatlardan bazlarnn II. Byezd devrinde saray

nakkalar arasna katld ve kkenleri konusunda bilgi ediniyoruz. Bu

sanatlardan bir ksmran ve Tebrizden gelmilerdir. Bazs da yerli sanatlardr.

Bu sanatlar Osmanl tezhip sanatnn parlamasnda nemli rol oynamlardr.11

Bu dnem tezhibinin nemli zelliklerinden biri de, renk kompozisyonlardr.

En byk yenilik altnn bol miktarda tezhibe giriidir. Zemin renkleri genellikle

altn ve laciverttir. II. Byezd devrinin zellikle Kuran tezhipleri, Kurann hattyla

yarmayan zarafeti ve ll kullanm, son derece ince fra iilii ile Osmanl

tezhibinin esiz rneklerini olutururlar.12

3.6. 16. y.y. Osmanl ile Safeviler Dnemi

Bu dnem ssleme sanatnn en parlak dnemi olarak karmza kmaktadr.

Devletin banda Kanuni Sultan Sleyman bulunmaktayd. Bu padiah dneminde

dier padiahlar dneminde olduu gibi birok ilde nakkahaneler bulunmaktayd.

Bu nakkahanelerde birok nakka yetitirilmitir.

Bu dnemde zellikle Kuranlarda ok zengin tezhib ssleme grlmektedir.

Osmanl tezhibinin ok deiik kompozisyonlar ieren en nemli eseri,Ahmet

Karahisari tarafndan yazlan,tezhip ve cildi Sultan III.Murad dneminde yaplan

Kurandr.(TSM Ktp.H.S.5) Byk boyuttaki bu Kuran- Kerimin her sayfas

tezhiplidir.13

11 Faruk TAKALE, a.g.t., s. 712 Faruk TAKALE, a.g.t., s. 813 Faruk TAKALE, a.g.t., s. 16


18/68

R9

16. y.y. daSaz Yolu adnda yeni bir yorum yaratlmtr. Bu slbun yaratcs

ve en byk ustas ah Kuludur.14 Saz slbu: az renk kullanlan fakat fra

izlerinin belirgin ve ustalkla gzlenebilmesi ile beraber iri motifleri olmasna

ramen gz yormayan karakteristik zellie sahip olmas, Osmanl ssleme

sanatna nefes aldrmtr. Bu slp daha sonralar kitap sayfalarndan kp mimari

elerin sslenmesinde yer ald. Mimar Sinan yaptlarnda bu slbun izlerine

rastlamaktayz.

Bu sslemelerin uyguland baz yap rnekleri, rnek olarak; 1641 yapm ile

tarihlenmi Topkap saray mzesi snnet odasnn cephesi yekpare frnlanm, mavi

beyaz firuzeli ini panolar, tasarmlar asndan incelendiinde ve ah Kulununalmalaryla karlatrldklarnda ah Kulunun tasarmlarndan kan ilemeler

gibi gzkrler (Bkz. Kat. No: 12). Bunun yan sra skdar Topta 1583 tarihli

Atik Valide Sultan camisinde olduu gibi, dier Kadrga Sokullu (1571), Edirne

Selimiye (1575), Tophane Kl Ali Paa (1581) camilerinde de grlmeye ve

methedilmeye deer, ahap, deri ve sva gibi deiik malzemeye uygulanm kalem

ileri bunlardan saylabilir.

Bu dnemde Osmanl sanatnda kitap bezemesinden kumaa, inidenkuyumculua kadar her tr ilerde bu slbun izleri grlr. Kullanlan renkler ise

altn ve laciverdin uyumu ile birlikte turuncu, yeil, viner, pembe, sar,

eflatun, siyah ve bu renklerin tonlardr. Fakat bu durum ieklerde deimitir.

ieklerde btn renkler kullanlmtr. Btn iekler tabiattan yetitii ekilde

alnmtr. Kullanlan baz iek trleri nergis, gl, smbl, lale, hasekikpesi, ssen

ve zerrin ile beraber bahar iekleri de kullanlmtr.

Saz slbunun Tezhibdeki uygulamalar ok azdr. Buna karlk sayfa

kenarlarndaki halkrlarda, eitli lke eserlerde grlen bezemelerde yaygn ve

srekli olarak kullanlmtr. Yine bu yllarda Osmanl Saray Nakkahanesinde,

yaratc gce sahip bir mzehhib yetiir. Sz konusu sanat, Memi elebi veya Kara

Mehmed elebidir. Kaynaklardan ah Kulunun rencisi olduu anlalan

sanatnn adna ilk kez H. 952 Masar (1545 Mart, Nisan, Mays) tarihli Ehl-i Hiref

maa defterinde rastlanr. Sanat 1556 1557 yllarnda nakkabadr.15 Bu

sanatnn meydana getirdii bu slba natralist slp denmektedir. Gl, karanfil,

lale, smbl gibi iekler natralist slbun habercileridir.

14 Mnevver ER, a.g.k., s.915 Mnevver ER, a.g.k., s.9


19/68

R10

Osmanl Nakkahanelerinde yukarda ad geen Ehli-Hiref adl bir sanat

rgtnn varlna delil olarak bu rgtten kalan maa defterinden

bahsedilmektedir. Bu defterde bu rgtn Enderun nemli aalarndan hazinedar

bann emrinde altklar ve aylk maa aldklarn yazar. Bu kiilerin toplam 35

kii olduklarn belgelendirmilerdir. Bu 35 kii iki gruba ayrlmaktayd. Birinci grup

Rumeli ikinci grup Acem olarak adlandrlmtr. Rumeli grubun banda ah

Kulunun rencisi Kara Memi yer alyordu.

Tezhib, ini, kuma, cilt, kalem ileri gibi almalarn desenleri bu nakkalar

tarafndan hazrlanyordu. Bylelikle slp birlii salam ve tasarmlardaki

olabilecek yanllklar da engellemi oldular.

Bu dnemde baz mzehhibler yaptklar ilerine imza atmaktan

kanmlardr. Ve bylece bu sanatlarn kim oldu hakknda haber alamyoruz.

Fakat yaplan sanatta bir karakter btnl salanm olmas ve bu karaktere nem

vermeleri hi olmazsa sahibinin ismi belli olmayan bu almalarn slbundan yola

karak hangi dneme ait olduklarn belirlememizde yarar olmutur.

3.7. 17. 18. ve 19. y.y. Trk Ssleme Sanat

(Avrupadan Etkilenme Dnemi)

17. y.y. Osmanl Sanatnn Avrupadan etkilenmeye balad dnem olarak

karmza kar. Bu dnemde pek yenilik grlmez, bir nceki 16.y.y. dneminin

devam niteliindedir. Motif, renk ve kompozisyonlarda bir deiiklik yaplmam ve

sanatlar giderek Avrupa sanatndan etkilenmeye balamlardr. Bu dnemde

ssleme sanatnda altnn daha fazla kullanldn grmekteyiz. nc boyutun

verilmeye alld izim ve glgeli boyamalaryla bu naturalist ek buketleri

veya tek

ekler,Osmanl

kitap sanat

nda iek ressaml

diyebileceimiz yeni birtrn domasna yol amtr.16 Natralist slpta iek buketleri 18. y.y.n sonuna

kadar devam etmitir.17 18.yzyl mzehhiplerinin en nde gelen ismi iek

ressam ve ayn zamanda rugani de (lke ustas) olan Ali skdaridir.18

Bu dnemde iekler ukfeler ad altnda tabiata ok yakn bir tarzla boyanmaya balanmtr.19 18.yzyl tezhip-halkar sanatnn orijinal almalararasnda laklanm kitap kapaklarnn zel bir yeri vardr.20

16 Faruk TAKALE, a.g.t., s. 1817 Mnevver ER, a.g.k., s. 1018 Faruk TAKALE, a.g.t., s.1819 Cahide KESKNER, Trk Ssleme Sanatlarnda Stilize iekler Haty, s.2


20/68

R11

Bu batllama dneminde kompozisyonlarda, renklerde, motif ve desenlerdeok farkl zellikler grmekteyiz.

19. y.y.n 18. y.y.la balantl olarak bu dnemde klsik formlarn daha daykldn ve bu klsik formlarn yerine daha natrel formlar kullanldngrmekteyiz. Klsik sslemenin yerini kurdeleli iekler, vazolar, sepetli iekler,uamotifleri v.b. gibi ar bir ssleme grlr. ri yapraklar, stilize ieklerkullanlmtr. bozulma ve yozlama olarak kabul edilen bu dnem,Cumhuriyetin ilnna kadar devam etmitir.21

3.8. 20. Yzyl Trk Tezhib Sanat

(Geriye Bak Dnemi)

Bu dnemde Trk Tezhib Sanatnn bir dn sz konusudur. Klsik TrkSanatlarmz kaybetmemek zere bunun eitimini devam ettirecek okula ihtiyaduyuldu ve 1924 senesinde Medresetl Hatttin ad ile bir okul kuruldu. Buokulun yeri olarak ran konsolosluunun arkasndaki dar yokuun banda bulunanSbyan Mektebi seilmitir.

Cumhuriyet dneminden sonra ark Tezyini Sanatlar ad ile bu okulretimini srdrmtr. 1936 senesinde Gzel Sanatlar Akademisine balanpTrk Tezyini Sanatlar ubesi adn almtr. Bu dnemde eitim ve retimin

balamasyla kadroda bulunan deerli retim elemanlaryledir:

Yaz Hocas Kamil Akdik (Reis-l Hattatin),

Yaz Hocassmail Hakk Altunbezer (Turake)

Necmeddin Okyay (Mcellid),

Bahaeddin Tokatlolu (Mzehhib),

smail Ymni Sanver (Hattat)

Yusuf apanolu (Mzehhib)Gnmzde Trk Ssleme Sanat Marmara niversitesi, Mimar Sinan

niversitesi, Erzurum Atatrk niversitesi ve zmir Dokuz Eyll niversitesi gibiniversitelerin bnyesinde retimi devam etmektedir.

20 Faruk TAKALE, a.g.t., s. 1921 Mnevver ER, a.g.k., s. 11


21/68

R12

4. TRK SSLEME SANATINDA KULLANILAN TERMLER

Desen: Boyasz yaplanizgi resim.

Motif: Sslemelerde tekrarlanan eler.

Figr: Resim ve heykel sanatnda kullanlan insan veya hayvan grnts.

Kompozisyon: Bir sanat eserinde kullanlan figrlerin veya renklerin estetik

kurallara dayanarak herhangi bir yze zerine dzenli bir ekildeyerletirilmesine denir.

slp: Bir devre ait olan, yada sanatnn z kiilikleri.

slplatrma: Doadaki herhangi bir nesneyi kaybettirmeden ematik halegetirmek.

slp trleri: Her uygarln kendine zg slbu vardr. rnek olarakBursa, Edirne, Klsik, Barok Rokoko gibi karmlar.

Devinim: Kompozisyonlardaki unsurlarn hareketleri.

5. TRK SSLEME SANATINDA KULLANILAN BAZI

MOTFLER

slam ssleme sanatlarnda figr pek kullanlmadndan bunlarn yerini

motifler ve geometrik dzenlemeler almtr. Motifleri gurupta inceleyebiliriz:

A. Bitkisel Motifler ( natralist motifler )

B. Hayvansal Motifler

C. Sembolik Motifler


22/68

R13

A. Bitkisel Motifler ( natralist motifler )

A.a Palmetus Lotus: Nilfer ieinin sadeletirilmi halidir. Kaynak

olarak Asurlular bilinmektedir (Bkz. ekil 1)

ekil 1


23/68

R14

A.b. Haty: herhangi bir iein boyuna kesitinin anatomik hatlarn

slplat

r

lm

ekline denir. Kkeni 11. y.y. Orta Asyaya dayan

r (Bkz. ekil 2)

ekil 2


24/68

R15

A.c. Pen: ieklerin ku bak grnnn stilize edilerek izilmi

eklidir. 13. 14. 15.ve zellikle 16. y.y.da kullan

ld

grlr (Bkz. ekil 3)

ekil 3


25/68

16

B. Hayvansal Motifler:

B.a. Rm: Ku beden ve kanatlarndan stilize edilerek ortaya kan motif.

Rm Motifi iziliine ve kompozisyondaki kullanmna gre iki gruba ayrlr.

. iziliine Gre:1

a) Dendanl Rm: Mnhan rneklerle sslenmi Rm rneidir.

b) Kanatl Rm: Bu motifin iki kola ayrlarak izilmiekline denir.

c) lemeli Rm: motifin ierisinde Haty motifleri yer alr.

d) Sade Rm: Basit izilmi Rmdir.

e) Sarlma Rm: motifin zerine karak motife sarlan Rm.

f) Sencide Rm:ki taraf ll izilen Rmdir.

(Bkz. ekil 4)

2. Kompozisyondaki Kullanmna Gre:

a) Ayrlma Rm: Kompozisyonda deseni blmlere ayrarak, burada uygun

grnm salamaya denir.

b) Tepelik Rm: Kompozisyonda sonlandrc olarak kullanlr.

c) Ortaba Rm: Rm kompozisyon iziminde motiflerin birlemesini

salayan Rmli dzenlemeye denir.

d) Salyangoz: Rm tarzndaki bu kk kvrmlar balayc bir zellik tare) plik Rm: Bordrlerde kompozisyonu snrlayc e olarak kullanlr

(Bkz. ekil 5)


26/68

R17

ekil 4

iziliine gre Rmler


27/68

R18

ekil 5

Kompozisyondaki kullanmlarna gre Rmler


28/68

19

B.b. Mnhan: Anlam Eri izilmi olandr. 11. ve 15. y.y.da yazma eserlerin

baz

blmlerinde bazen tek ba

na bazen de bordr eklinde kullan

lm

t

r (Bkz.ekil 6)

ekil 6


29/68

20

C. Sembolik Motifler:

Bu motifler iki gruba ayrlmtr:

a) Bulutlar

b) intamni

C.a. Bulutlar:

Bulutlarn kullanlma nedeni doann bir paras olduu fikrindendir. Bunlar da

iziliine ve kompozisyondaki kullanm zelliklerine gre iki gruba ayrlrlar (Bkz.

ekil 7).

1. izimdeki zelliklerine Gre:a) Serbest bulut: Kompozisyona istee gre yerletirilir.

b) Yama bulut: Bulut ekilleri bir arada ya da serbest olarak da

yerletirilebilir.

2. Kompozisyondaki Kullanma Gre:a) Nokta bulut: Desende motiflerin yer alaca yerlerin k noktasn

belirlerler.

b) Ayrma bulut: Desenin daha ahenkli grnmesini salarlar, ayrma

rmlerin kullanlmad alanlarda grev yaparlar.

c) Orta ba bulut:ki bulut arasnda balanty salar.

d) Tepelik bulut: Kompozisyon snrlamada kullanlr ve desen bitiini

belirler.

e) Hurde bulut: Dzenlemede rmlerden farkl olarak kendi bnyelerinde

deil, yaprak veya haty ieiyle beraber kullanlarak deerlendirilirler.


30/68

R21

ekil 7


31/68

22

C.b. intamni :

gen oluturan ikisi ste biri altta olan dairelerden oluan dzenlemeye

verilen ad. Bu motif Orta Asya kaynakldr. intamni denmesinin nedeni Timur

devletine ait sikkelerde grlm bu benee Timuin denmektedir. te bu

kelimeden tremi ve bu motife intamni denmitir.

Sonrasnda bu motif Trk Bezeme Sanatnda gcn ve saltanatn sembol

olarak kullan

lm

t

r (Bkz. ekil 8)

ekil 8


32/68

R23

6. TILAR

6.1. Tezhibte Tn Grevi

T, ssleme sanatnda ii tamamlamada yardmc eleman olarak kullanlr.

Kompozisyonda zemin ve yaplan iin arasndaki boluu doldurarak dengeyi

salamak amacyla kullanlr.

6.2 T eitleri ve kullanm alanlar

a) Zencerekli tlar,

b) Selvi tlar,

c) Bulut motifli tlar,

d) emse eklinde Rmli tlar,

e) Pen ve Haty motifli tlar,

f) Profilden stilize edilmi iek motifli tlar

Ve ayrca bo kalan zemine imen eklinde serpmeler kullanlmtr. Tlar

kitap sslemelerinde ve zel yaztlarda da yer almtr (Bkz. ekil 9).

ekil 9


33/68

R24

7. TEZHB SANATINDA SAZ YOLU (16. YZYIL)

16.y.y. dan 17.y.y.n ortalarna kadar srdrld dnlen bu slbun

adnn olumas o dnemde sanatlarn mrekkeple yapm olduklar resimlere

dayandrlmaktadr. Bu dnemde klsik Trk Tezhibi dneminden farkl olarak fra

hareketleriyle ak renkli ktlar seilerek zerine daha yaln bir ekilde

kompozisyonlar oluturulmutur.

1555 ve 1600 yllar arasndaki klsik dnemde, Osmanl Nakkahanesi iki

farkl boyama tarznn e zamanl geliimine tanklk etti. Bunlardan, Osmanl tarihi

tarznn geliimini izlemek olduka kolay, nk onu temsil eden eserler tarih

kitaplar iin illstrasyon oluturmakta ve bir ou amblemlerindeki tarihleri

bozulmam birekilde stanbul ktphanelerinde muhafaza edilmektedir. Bu tarihi

tarzn, on beinci yzyl Herat ve Trkmen gelenekleri ve on altnc yzyl ran ve

ranliraz gelenekleri de dhil olmak zere ok sayda kayna vardr. kinci tarz eniyi lirikolarak tanmlanabilir, nk bu tarzn eserleri dorudan bilgilendirme amal

deildi. Onlar daha ok ustalkla yaplm hayali ve saz kalemi tekniini ieren

almalar olupsaz slbu tanmyla anlmaya baland.22

Osmanl ssleme sanatnda bu slp daha ok kitap sanatlarnda kullanlmtr.

Osmanl kitap sanatnda klsik tasvir slbu olan minyatrden konu ve yapl

tekniiyle ayrlan bir slbu tanmlamak iin kullanlan saz terimine, ilk defa

A.Sakisiann 1923 sonras yaynlarnda rastlarz. Sakisiann yazlarndan, bu

yllarda stanbulda yaamakta olan mzehhiplerce sivri ulu, kvrk yaprak motifine

saz yapra denildii anlalr. Saz yapra deyimini, daha sonra yakn gemite

W:B: Denny ve E:J: Grube kullanrlar.23

22Walter B. DENNY, Dating Ottoman Turkish Works in the Saz Style. In Muqarnas I: An Annual on

Islamic Art and Architecture. Oleg Grabar (ed.). New Haven: Yale University Press, s. 10323 Bnu MAHR, Osmanl Sanatnda Saz slubundan Anlalan, Topkap Saray Mzesi: Yllk 2,s.123, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul


34/68

R25

Bu almalarn kayna, slam sanatnda 16. ve 15. yzyllara kadar inen bir

resim geleneine balan

r. F

ra konturlar

n

n esas

oluturduu, renk ve izgininayn deeri tad ve birbiriyle kaynat bu gelenek, slm minyatrclnden

farkl bir alma yoludur. 18. yzyl Osmanl kaynaklarndasaz yazmakadn alan

bu alma tarz, Osmanl Nakkahanesinin mzehhipleri ve ressamlarnca ayr bir

kol halinde uygulanmtr.24

Bu slbun en byk zellii klsik dnemden farkl olarak kompozisyonda

serbestlik salamasdr. Bylelikle zgn tasarmlar retilmitir. ounlukta haty

ve izgisi kaln ekilmi iri yaprak motifleri, bunun yan sra natrel iek eitleri dekullanlmtr.

ehzade Murada (daha sonra Murad III, 1574 95) sunulan ve u anda

Viyanada Avusturya Milli Ktphanesinde ( Codex mixtus 313 ) bulunan ve Saz

yolunun zirvesinin terminus ante quemi 1572 ye ait olan bir albm hari, kt

zerinde yaplan Saz yolu eserlerin hi birisinde tarih yazlmamtr. Geri kalan iin,

kttan ziyade dier maddelerden tretilmi eserlere yaplan tarih koyma

teebbslerinde u ana kadar sadece ok kk bir baar salanmtr. rnein,

kesin tarihli albm izimleri ile 1648de ina edilmi Topkap Saraynn Snnet

Odasnn deme kaplamalarn eletirme giriimleri, demelerin yapnn

kendisinden daha eskilere ait olduu ortaya knca sonusuz kalm oldu. Saz

izimleri ile Topkap koleksiyonlarndaki kesin tarihli hkmdarlarn elbiselerini

eletirme giriimleri de, bu kyafetlere tarih veren ambalajclarn karklk

yaadklar ortaya knca sonusuz kalmtr.25

Tm dier belli bal tarzlarda olduu gibi, Saz slbu tarihinin nc ve

yaratc kiiliklerde kk vardr. Saz yolunun gelimesi hakknda kesin bir fikre

sahip olmak iin bu slbun nclerini aratrmak gerekiyor.

24 Bnu MAHR, Saray Nakkahanesinin nl Ressamah Kulu ve Eserleri, Topkap Saray Mzesi:Yllk l, s.113, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul25 Walter B. DENNY, a.g.k., s. 103-104


35/68

R26

Osmanl mparatorluunun 1525 26 arasndaki kurum kaytlarnda

nakkahanede al

an 29 sanat

ve 12

ra

listelenmitir.

Bu sanat

lar

n Tebrizli, drd ise acem ( ranl ) olarak tanmlanmtr. ran kkenli ve Pers dil

rabtasna mensup olmalarndan ziyade ii inancna ya da kkenine tekabl ettikleri

grlr. Persliler olarak adlandrlan bu sanatlarn kltrel gemilerinin Safevi

egemenliindeki Azerbaycandan olmasndan baka bir ey deildir. 1557 59

yllarnda, baka bir kurum kayd, stanbul nakkahanesinde alan 35 ressam

listelemektedir. Bunlar, rmiyan ( Romadan, ya da kk Asyadan ve Osmanl

toprandan ) ve ajaman (edebi olarak ranl, fakat pratikte her hangi bir yabanc)

olarak ikiye blnmtr26 sanat ile o zamana kadar ki en geni grup rumiyanidi; ajaman grubunun 7 ranl yesi vard, birou Tebrizi. Ve iki Avrupal, bir

Frank ve bir Macardan olumakta idi. 1558 ylndaki stnlk acem

sanatlarnnd Tm ressamlarn lideri Tebrizli sanatah Kulu idi. Mustafa Ali,

Menkb- Hnerveran,da ah Kulunun Tebrizli Aka Mirekin rencisi olduunu

bildirir26

1514 ylnda Yavuz Sultan Selimin Tebriz kuatmasndan sonra oradangetirtmi olduu Azeri ressam ah Kulusaz slbunun kurucusu idi.

Osmanl belgelerinde Amasyada bir mddet kaldktan sonra 1525 de

stanbula getirilen ah Kulunun burada Saray Nakkahanesinde nder olarak

grev yapt aklanmtr. Buna delil olarak ah Kulu hakknda ilk bilgiyi, bize

Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunan ve Rebilhir 932 (Ocak1526) tarihli bir

Ehli-Hiref Mevacib (maa) Tefti Defteri verir.27

ah Kulu, 16.y.y. Azerbaycan minyatr ustas, desinatr Tebriz minyatr

mektebinin temsilcisi idi28

26 Walter B. DENNY, a.g.k., s. 104-10527 Bnu MAHR, Saray Nakkahanesinin nl Ressamah Kulu ve Eserleri, Topkap Saray Mzesi:Yllk l, s.114, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul28Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, X. cilt, s.476


36/68

R27

Ivan Stchoukine de Osmanl resim aratrtmalarnda ah Kulunun

al

malar

n

Tebriz resim gelenei ile ilikilendirmitir.

ah Kulu Tebriz slbu ile yeni oluan Osmanl slbunun sentezinin kprs

olarak grlebilir.

u an New York Metropolitan Museumda bulunan ejder resmi (Bkz. kat.

No:17), Smithsonian kurumu, Washington Freer Sanat Galerisinde bir perinin

izimi (Bkz. kat. No:18), Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde H. 2147 numaral

albmdaki saz yaprak ve hata kompozisyonu (Bkz. kat. No:13) ah Kulununalmalarna rnek olarak gsterilebilir. Ayrca Nationalbibliothek Vienna daki

ejder ba da (Bkz. kat. No:19) ah Kuluna atfedilebilir. Bunlardan baka bu

sanatya ait birok esere birok yerde rastlamaktayz.

Tezhip sanatnda da stad olan ah Kulu, Osmanl Saray nakkahanesininba olduktan sonra, birok renci eitmi olmaldr. Yetitirdii en deerlimzehhibin Kara Memi olduu anlalmaktadr.29 Kara Meminin (Nakka KaraMehmed elebi) 15401566 yllar arasnda Saray Nakkahanesinde alt

bilinmektedir.

ah Kulunun bayramlarda padiaha sunduu hediyeleri ve karlnda aldolduka yksek deerde inmlar da, Topkap Saray Mzesi Arivindekidefterlerde buluyoruz. rnein, bir defterde:

nm be-mezkrnan stdn- ehl-i href ki der Rz-i d-i mbarek be-Hazreti-i

Pdih- lempenh hallede mlkeh tuhfe dde-d vecib-i sene 963 Cemat-i

Nakkan- Dergh- li std ah Kulu, Ser-mezkrn, Akede 3000, cme-

Mrhran benek edn-i Burusa, Sevb I-Mteveffad kaytlar dlmtr.

963 (1556) ylna ait olan bu kayttan, ah Kuluna deimli grlen ok yksek

deerde inm rendiimiz gibi, 3000 ake ve cmenin ld iin, kendisine

verilemediini de anlyoruz. Bylece 963 (1556) yl da, sanatnn lm tarihi olarak

kesinlik kazanyor.30

29 Bnu MAHR, Saray Nakkahanesinin nl Ressamah Kulu ve Eserleri, Topkap Saray Mzesi:Yllk l, s. 117, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul30 Bnu MAHR, a.g.m. s. 116


37/68

28

Ressam ah Kulunun sadece ssleme unsuruyla uramadna Penh

mahlasyla iir yazdna, iirleriyle Sultann dikkatini ektiine, zaman zaman onun

meclisine katldna, ney flediine ve bu sanatlarda da baarl olduuna dair

kaytlar mevcuttur.

Tebrizden stanbula 1580de g edip Osmanl Nakkahanesinde alm ve

izimleriyle Saz slbuna katkda bulunmu olan dier Azeri kkenli byk ressam

Velicandr. Velicann ad Saz slbundaki izimler ile birlikte sklkla anlmaktadr.

Velicann almalarna rnek olarak gzel bir melek figr bugn Paristeki

JacquemartAndr Mzesindeki Osmanl albmnde yer almaktadr. Topkap Saray

Mzesinde bulunan (H.1523/4) iki cilt halinde, minyatrl olarak hazrlanm, III.

Murad dneminin en nemli yazmalarndan biri Hnernmedeki (baz Osmanl

Sultanlarnn dnemleri ele alnmtr) tasvirler ve serlevhalar da Velicann

almalarna rnektirler. Bu almalarda geni bir renk tayf mevcuttur. Ayrca

TSMK (H 2836) ve (H.2147, 23 a) numaral almalar da (Bkz. Kat. No.89)

Velicann almalarna rnek olarak gsterilebilir.

7. 1. Saz slbunda Kullanlan Baz Motifler

Genelde ejder motifi ile beraber, sarmal yapraklar, melekler, eitli iekler,

Zmrdanka kuu ve geometrik ekiller de kullanlmtr. Periler ve ejderler gibi

efsanevi ve hayali yaratklar ile birlikte bkk yapraklar, asmalar, iekler ve iekli

sslerin bir repertuarn kullanan Saz yolu sanat rnlerin iki farkl grubu ile temsil

edilir. Birincisi albm izimleri, kitap yaldzlamas ve dier kt ilerini

kapsamaktadr. Bu kt resimlerinden tretilmi olan ikincisi ise mcellitlikten(Bkz. Kat. No: 67) tekstile, hallara metal iine, ta oymaclna ve seramie kadar

neredeyse tm Osmanl dekoratif sanat formlarn iermektedir. Resimlerin ana

motiflerinden olan ejder, n Asyada Trklerle yaygnlam bir efsanev figrdr ve

slm sanat eserlerinde sk sk tasvir edilen doast yaratklar arasnda nemli bir

yeri vardr. Eski Trke metinlerde bke ve evren olarak adlandrlan ejder, 6.

yzyldan itibaren Trk kltr evresinde Hun ve Uygur sanatnda kullanlan bir

motif olmutur" 31

31 Bnu MAHR, Osmanl Sanatnda Saz slubundan Anlalan, Topkap Saray Mzesi: Yllk 2,s.127, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul


38/68

R29

Bu ejder tipinin yaratlmasnda en byk etken, Mool aknlarnn yan sra,slam dnyasnn Uzak Douyu tanmaya balanmas ve 13. yzyl sonu ile 14.yzyl banda ranla in arasnda kurulan sk ilikiler olmaldr.32

Bu efsanev yarata Araplar Tann, Moollar Moghur, ranllar Ejdehaya da Ejderha derlerdi.33

Uygur ve inliler arasnda ejder baharn uyann, doann yeniden diriliinimjdeleyen ve bunun tesinde suyun, bolluun, gcn, erdemliliin, gvenceninsimgesi olarak bilinir.

Bu slptaki resimlerdeki ejderlerden, ah Kulunun imzasn tayan bir ejderresmi, New York Metropolitan Museumdadr (Bkz. kat. No:17). Ernst Grube, buresimdeki atf imzasnn el-mek deyiminin ressam terimi ile badatna dairkitabnda bilgi vermitir.34

Ayrca yurtdndaki dier ejder resimleriyle beraber stanbulda TSMninkitaplnda korunan ejder resimleri de (Bkz. kat. No: 141516) Saz slbundaki

ejder motiflerine rnek tekil ederler.

Ejderden baka Zmrdanka kuu motifi de bu almalarda kullanlmtr. Bumotife Simurg da denmektedir. Bu motif uan bir efsanevi hayvan olmas nedeniyle

baz resimlerde ejder motifiyle birlikte kullanlmtr. Araplarn Anka, ranmitolojisinin Simurg veya Sireng, Hint mitolojisinin ise Garuda adn verdii,n Asya mitolojilerinde nemli bir yere sahip olan bu kuun, Kaf veya Elburzdalarnda oturduu efsanelerde anlatlr, tyn ele geirenlerin en byk srra ve

lmszle erecekleri ileri srlrd in sanat

nda tyl kular

n imparatoruolarak gvercinin boaz, ylann boynu ve baln kuyruundan meydana geldiineinanlan ve on iki kanatl olarak dnlen hayrl bir efsanev ku35 olarak bilinirve tasvir edilir.

32 Bnu MAHR, Osmanl Sanatnda Saz slubundan Anlalan, Topkap Saray Mzesi: Yllk 2,s.128, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul33 Bnu MAHR, a.g.m.,s. 12734 ERNST J. GRUBE, Bir Trk Minyatr Ekol, Milletleraras Birinci Trk Sanatlar Kongresi,

Ankara 1962, s.226- 227.35 Bnu MAHR, Osmanl Sanatnda Saz slubundan Anlalan, Topkap Saray Mzesi: Yllk 2,s.129, yaynlayan Topkap Saray Mzesi Mdrl, stanbul


39/68

30

Bir baka kullanlan efsanevi yaratk motifi de Kilin denilen Zmrdanka

kuundan farkl

olarak hem su hem de kara stnde yryebilen ve uabilen birefsanevi yaratktr. in sanatnda uzun mrllk iyi kehanet, refah, mutluluk, iyi

rn ve bilgece ynetimin simgesi olan efsanevi bir hayvandr. Hem su, hem de kara

stnde yrdne inanlr. Erkeine hi, diisine lin denilen, erkeinin

banda tek boynuzu bulunan ve birletirilmi olarak hi-lin adn alan bu

yaratn gvdesi misk geyii, kuyruu kz kuyruu, aln ksm kurt aln ve ayaklar

at aya gibidir36

Kilin yan sra, kumalarda, ini ve keramiklerde, ayrca madeni eserlerdebezeme unsuru olarak dier motiflerin arasnda yer almtr.

Saz slbunda ssleme unsuru olarak kullanlan bir dier figr ise melek

figrdr. Bu figrlere iyi bakldnda minyatrden fazlasn grr gibi oluyoruz.

Meleklere kaftan giydirilmitir. Bazlar kompozisyonda tek bana bazlar da eitli

motiflerle beraber kullanlmlardr. Bazlarnn kanatlar bitkilere benzetilmi olarak

saz yapraklaryla sslenmilerdir. Uzun sal olarak izilmi olan bu melek

figrlerine ok artc olarak kpe izilmitir. Ve uzun salar kurdelelerle

balanmtr. izimin yaplaca zemin olarak krem renkteki ktlar kullanlmtr.

Bu melek resimlerinin ve bunlar gibi birok almalarn sadece kk bir

blm Trkiyede, stanbul Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde yer almaktadr.

Bunlardan 16.y.y.la ait olduu bilinen H.2162 numaral peri resimleri kalan

rneklerdendir (Bkz. kat. No: 4 5). Dier almalar da zel koleksiyonlarda ve

New York, Londra, Rusya, gibi devletlerin Sanat Mzelerinde koruma altna

alnmlardr.

36 Bnu MAHR, a.g.m., s. 130


40/68

R31

8 VSAL GARAGAOVUN SAZ YOLU

ALIMALARINA DAR

Bu almalar 16.yzyl Trk tezhip sanatnda Saz yoluna dair almalarn

incelenmesi ve bu almalardan sonularn karlp, biri orijinal almann birebir

kopyas, zgn olmak zere drt almadan olumaktadr. Bunlarda kullanlan

malzemeler, altn az olmak zere genelde boya kullanlmtr. Kompozisyonlar sade

ve z bir ekilde ele alnmtr. Burada saz slbunun zgrl ve sadelii ortaya

konmas istenmitir. Sonu olarak sade ve birbirinden farkl almalar ortaya

getirilmitir (Bkz. Kat. No: 20212223)


41/68

R32

9. KATALOG

Kat. No.1

TOPKAPI SARAYI MZES, SNNET ODASI

NLERNDEN, 16.y.y.


42/68

R33

Kat. No.2

TOPKAPI SARAYI MZES, SNNET ODASI NLERNDEN

DETAY, 16.y.y.


43/68

R34

Kat. No.3

SULTAN AHMET CAM NLERNDEN DETAY. 16.y.y.


44/68

R35

Kat. No.4

PER, TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H.2162, STANBUL.16 y.y.


45/68

R36

Kat. No.5

PER, TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H.2162.STANBUL,16 y.y.


46/68

R37

Kat. No.6

SAZ TASARIMLI ALTIN BOYA LE VERNK CLT. TOPKAPI SARAYIMZES KTPHANES, H. 1682. STANBUL. 18 y.y.


47/68

38

Kat. No.7

RABAT CLTLEME KAPAI: DETAY. TOPKAPI SARAYI MZES

KTPHANES, H.1517, SULTAN SLEYMAN ADINA

YAPTIRILMITIR, 16 y.y.


48/68


49/68

R40

Kat. No.9

VELCAN TARAFINDAN ZLMTR. TOPKAPI SARAYI MZESKTPHANES, H.2147, 23 a. STANBUL, 16 y.y


50/68

R41

Kat. No.10

SLN RESM. TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H. 2135,

y. 14 a, 16 y.y.


51/68

42

Kat. No.11

SAZ YAPRAKLARI. TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES,

H. 2147. STANBUL, 16 y.y.


52/68

R43

Kat. No.12

EFSANEV YARATIKLAR VE SAZ YAPRAI KOMPOZSYONU.

TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES. H. 2147, y. 21 a.STANBUL, 16 .y.y


53/68

R44

Kat. No.13

AH KULUna AT ALBMDEN SAZ YAPRAK VE HATAKOMPOZSYONU. TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES. H. 2147.STANBUL,16. y.y.


54/68

R45

Kat. No.14

YAPRAKLARNDE K EJDERHANIN ZM. CLEVELAND SANAT

MZES, J. H. WADE FUND, 44. 492. STANBUL, 16 y.y.


55/68

R46

Kat. No.15

LEMEL BR YAKA ZM. FATH ALBM TOPKAPI SARAYI MZES

KTPHANES, H 2153, 57a. TEBRZ (?), 15 y.y.


56/68

47

Kat. No.16

TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES, H. 2153, 57b.

TEBRZ(?), 15 y.y.


57/68

48

Kat. No.17

AH KULU MZALINEW YORK METROPOLITAN MUSEUM. 16 y.y.


58/68

R49

Kat. No.18

BR PERNN ZM. SMTHSONAN KURUMU, FREER SANAT

GALERS, WASH NGTON, 37.7. AH KULU MZALI. STANBUL,

16.y.y.


59/68

50

Kat. No.19

NATONALBBLOTHEK,

VENNA, COD. MXT. 313. STANBUL, 16 y.y. AH KULUna atfedilebilir


60/68

51

Kat. No.20

VSAL GARAGAOVUN ZGN SAZ YOLU ALIMASI


61/68

R52

Kat. No.21



62/68

R53

Kat. No. 22



63/68

54

Kat. No. 23

VELCAN TARAFINDAN ZLM ESERDEN (TOPKAPI SARAYI

MZES KTPHANES, H.2147, 23 a) VSAL GARAGAOVUNBREBR KOPYA ALIMASI (ykseklik 17,3 cm; genilik. 8,8 cm)


64/68

R55

10. KAYNAKLAR

ALPTEKN, Erkin (1978), Mersin Tercman Gazetesi Yayn, say 5.

L, Mustafa (1926), Menkb- Hnerveran, Matbaa-i mire,stanbul.

Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi (1983), cilt. X, s.476, Bak.

BROL, . A. - DERMAN, . (2001), Trk Tezyn Sanatlarnda Motifler,

3 bask, Kubbealty Neriyat, standul.

DEVELOLU, Ferit (1982), Osmanlca Trke Ans. Lgat, Ankara.

DENNY, Walter B. (1983), Dating Ottoman Turkish Works in the Saz

Style. In Muqarnas I: An Annual on Islamic Art and Architecture. Oleg Grabar

(ed.). New Haven: Yale University Press, 103-122.

TAKALE, Faruk (1994), Tezhip Sanatnn Kullanm Alanlar,

yaynlanmam sanatta yeterlik tezi, MS. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul.

TAKALE, Faruk (1989), Trk Ssleme Sanat, Tezhip, Antik-Dekor,

stanbul.

GRUBE, Ernst J. (1962), Bir Trk Minyatr Ekol, Milletleraras Birinci

Trk Sanatlar Kongresi, Ankara, 226227.

ER, Mnevver (2003), Fradan Akan Gizli G Tezhib (Sergi Katalou),Erk Ajans, stanbul.

KESK NER, Cahide (2002), Trk Ssleme Sanatlarnda Stilize iekler

Hatai, 2 bask, Kltr Bakanl, Ankara.

MAHR, Bnu (1986), Saray Nakkahanesinin nl Ressam ah Kulu ve

Eserleri, Topkap Saray Mzesi: Yllk l, 113130, yaynlayan Topkap

Saray Mzesi Mdrl, stanbul.


65/68

56

MAHR, Bnu (1987), Osmanl Sanatnda Saz slubundan Anlalan,

Topkap

Saray

Mzesi: Y

ll

k 2, 123140, yay

nlayan Topkap

Saray

Mzesi Mdrl, stanbul.

GEL, Bahaddin (1988), slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara.

NVER, A. Sheyl (1953), Ftih Devri Hamlelerine Umum Bak, stanbul.


66/68

57

11. SZLK

Aplike: Aplikasyon yaplm olan.

Aksettirmek: Durumu ulatrmak, yaymak, duyurmak.

Ampir: Napolyon dneminde Fransa'da ve Avrupa'da yaylm olan yap,

mobilya, giyim vb. slbu.

Ahenk: Uyum.Belleme: At eerinin altna konan rt.

Grifon: Aslan vcutlu, kartal kafal efsanevi hayal rn yaratk.

Hurde: Ufak.

stidt: Yaratltan var olan kabiliyet.

Kalem ii: Elle yontularak veya izilerek ilenmi.

Kitabe: Ta, mermer vb. gibi sert cisim zerindeki oyma veya kabartma yaz,

tarih, yazt.

Kee: Islatlarak dvlmek suretiyle ynden elde edilen kaln ve kaba kuma.

Mzehhib: Tezhib yapan sanat.

Miklep: Eskiden ciltlenen kitaplarn sol tarafndaki fazlalk parann ad.

Mahfil: Camilerde parmaklkla ayrlm yksek yer.

Nakka: Yaplarn duvar ve tavanlarna sslemeler yapan usta, bezeki,

minyatr ustas.

e: Unsur, eleman.

Prototip: Herhangi bir varln lk rnei.

Rokoko: XVIII. yzyln banda Fransa'da ok geerli olan, kavisli izgileri

bol, gsterili bir bezeme slbu.Sembol: Herhangi bireyin simgesel bir biimde gsterilmesi.


67/68

58

Soyut: Somut kart, abstre.

Stilize: Biimleri bozmadan ekillendirmek.

Serlevha: Yazma kitaplarda metnin balad ilk sayfa.

ema: Bir tasarnn pln.

Temellk: Kendine mal etme. Sahip olmak.

Terminus ante quem: Herhangibir zaman diliminin balang snrn bildiren

tarih.

Yaldz: Herhangi bir yzeyi parlatmaya yarayan madde.

Yozlama: Tereddi, ktleme.

Zahriye: Daha ziyade tezhipli olan i kapak iin bu deyim kullanlr. Burada

kitap ad, mellifin ad ve bazen de eserin kimin adna yazlm olduu

kaydedilir.

Zencirek: Kenar sslemelerinde kullanlan ereve geme motifi.


68/68

R59

12. ZGEM

1977 ylnda Azerbaycann Bak ehrinde dodu.

1994 ylnda Bakde Rusa eitim veren bir Lisede renimini tamamlad.

1999 ylnda Azerbaycan Cumhuriyeti Kltr Gzel Sanatlar niversitesi

Grafik Blmnde Lisans eitimini tamamlad.

20012002 ylnda skdar Belediyesi Altunizade Kltr ve Sanat

Merkezinde dzenlenen Hat derslerini Ali Hsrevolundan, Tezhib derslerini

Mustafa elebiden ve Ebru derslerini Hikmet Barutugilden ald.

2003de Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk

El Sanatlar, Tezhib Blmnde Yksek Lisans eitimine balad.

Katld sergiler:

1998 Bak Valilii Reklm ve Haberubesinin Sosyal afi sergisi

1998 Bak Ressamlar Birliinin Etraf muhit ve saln muhafazas

isimli afi msabakasnda kincilik dl

tezhib sanatinda saz yolu saz style in the turhish illumination art

Documents