Antoni B. Stpie

WSTP DO FILOZOFIIWydanie czwarte rozszerzone

Lublin Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego

PRZEDMOWA

Po wstpy do filozofii" mona siga z rnych powodw. I bywaj rozmaite koncepcje wstpu, wprowadzenia do jakiej nauki (zwanego te niekiedy z grecka propedeutyk lub elementami). Zasadniczym celem tej publikacji nie jest wyoenie i rozwijanie okrelonej doktryny filozoficznej, lecz poinformowanie Czytelnika - zwaszcza tego, ktry zamierza w sposb systematyczny i pogbiony studiowa nauki filozoficzne i parafilozoficzne - o gwnych dziaach, istotnych rysach, waniejszych problemach i kierunkach filozofii. By moe, odegra ona rol przewodnika dla kandydatw na uniwersyteckie studia w zakresie filozofii, dla samoukw podejmujcych samodzieln prac nad przyswajaniem sobie tej dziedziny wiedzy. To, co niniejsza ksika prezentuje, nie jest oczywicie niczym wicej, jak tylko krokiem w kierunku doskonaego wstpu do filozofii. Doskonaego tzn. takiego, ktry by jasno, zrozumiale, a zarazem cile i dokadnie, bez zbytecznych uproszcze i skrtw, wszechstronnie, z rwnomiernym uwzgldnieniem problematyki (zgodnie z jej merytoryczn wag) i rnych - przynajmniej zasadniczych - stanowisk i szk filozoficznych, informowa o filozofii i jej dziaach. Ze wzgldu na rne - nie zawsze od autora zalene - okolicznoci niestety nie udao si osign tej rwnomiernoci i wszechstronnoci... Naleaoby - w szczeglnoci - rozszerzy rozdzia o wspczesnych kierunkach filozoficznych (rozdzia ten zbyt wybirczo traktuje swj temat i przez skrtowo jest moe miejscami mao informatywny), rozwin zagadnienie metod filozoficznych. Celowe byoby rwnie rozbudowanie obu dodatkw oraz uzupenienie ksiki o odpowiedni sownik (sownik taki - w zakresie problematyki zwizanej z teori bytu - zawierao Wprowadzenie do metafizyki pira autora). Piszc tekst tego Wstpu do filozofii, korzystaem ze sformuowa wystpujcych w moich wczeniejszych publikacjach, a zwaszcza z fragmentw Wprowadzenia do metafizyki. Skadam specjalne podzikowanie Ks. Profesorowi Stanisawowi Kamiskiemu, ktry zechcia napisa Dodatek I, zawierajcy Elementy logiki formalnej.5

Ich znajomo przyda si kandydatom na studia filozoficzne, przystpujcym do egzaminu wstpnego na Wydzia Filozofii Chrzecijaskiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Dzikuj te ks. S. Kamiskiemu i s. Z. J. Zdybickiej za podjcie trudu dokadnej lektury i oceny Wstpu. Mam nadziej, i rzeczowa krytyka Czytelnikw przyczyni si do udoskonalenia Wstpu do filozofii. Przeto o ni bardzo prosz.

Lublin sierpie - padziernik 1974 luty - maj 1975

AUTOR

PRZEDMOWA DO DRUGIEGO WYDANIA

Po dziesiciu latach proponuj drugie wydanie Wstpu do filozofii. Utrzymano w nim ilo rozdziaw i sposb przedstawiania poruszanych spraw, sposb wymagajcy od Czytelnika trudu skupionej, nie popiesznej lektury. Dodano 4 nowe paragrafy (w obecnej numeracji: 5, 21, 23, 37), poszerzono nieco 29. Dodano nowe akapity" i wiele przypisw. Nie zdecydowano si na zasadnicz zmian struktury ostatniego rozdziau, poprzestajc na uzupenieniu go licznymi informacjami o filozofii wspczesnej. Nadal jednak rozdzia ten traktuje swj temat zbyt wybirczo, w pewnych sprawach nader skrtowo i w swej postaci nie zadowala autora ksiki. Poszerzono i zaktualizowano bibliografi. Rozszerzeniu ulegy rwnie Elementy logiki formalnej S. Kamiskiego wedug wskazwek przekazanych przed mierci Autora dr Annie Buczek. Moe warto wyranie zaznaczy, i prezentowana ksika zawiera partie metaprzedmiotowe" i partie przedmiotowe". Rozdziay I, II i VIII - przynajmniej w zamiarze autora - dostarczaj informacji niejako pozasystemowych, jakby encyklopedycznych. Nachylenie autorskie sprowadza si do tego, e bardziej zwraca si uwag na koncepcje i stanowiska tomizmu, fenomenologii (w wersji R. Ingardena) i materializmu dialektycznego. Natomiast w pozostaych rozdziaach autor nie tylko omawia stan zagadnienia (czsto jedynie w zarysie, w gwnych zrbach), lecz rwnie proponuje pewne rozwizania, zajmuje okrelone stanowisko; stanowisko to na og mona scharakteryzowa jako tomizm niekiedy jest to tomizm egzystencjalny, niekiedy fenomenologizujcy. Wydaje si, i udao si nie pomiesza przedstawiania omawianych zagadnie i stanowisk z ich interpretacj i ocen. Ze wzgldu na porzdek merytoryczny nowy paragraf o metodach w filozofii umieszczono w rozdziale I. Z uwagi jednak na trudno tematyki w nim poruszonej proponowabym - zwaszcza Czytelnikowi mniej obytemu w filozofii i metodologii nauk - lektur tego paragrafu pniej, szczeglnie po zapoznaniu si z pewnymi fragmentami rozdziau III.

7

Niestety w dysponowanym terminie nie udao si sporzdzi odpowiedniego sownika, ktry mia by obszerniejszy od zamieszczonego we Wprowadzeniu do metafizyki. Pierwsze wydanie Wstpu do filozofii miao nastpujce recenzje: Studia Philosophiae Christianae", 1977, 2 (B. Bakies), Zeszyty Naukowe KUL" 20 (1977), 2 (ks. J. Herbut), ycie i Myl", 1977, 4 (T. elenik), Ruch Filozoficzny", 1982/83, 1-2 (J. S. Wodowski).

Lublin, maj 1985

AUTOR

PRZEDMOWA DO TRZECIEGO WYDANIA

Trzecie wydanie zawiera kilkadziesit - wikszych lub mniejszych - uzupenie w tekcie i w przypisach, usuwa zauwaone bdy drukarskie, rozszerza bibliografi, ponadto wzbogacone jest przez sownik poj (opracowany przez Jacka Wojtysiaka) oraz indeks terminw (opracowany przez Ann Stanisawsk), co - mam nadziej - zwikszy walor dydaktyczny niniejszej publikacji; Obojgu dzikuj za podjcie i wykonanie tej pracy. Niektrzy Czytelnicy tej ksiki sdz, i Wstp do filozofii zbyt duo uwagi powica filozofii marksistowskiej, ktrej wkad w podstawow problematyk filozoficzn (w teorii bytu i teorii poznania) - wbrew temu, co gosz czy gosili jej propagatorzy i zwolennicy - nie jest ani historycznie przeomowy, ani merytorycznie znaczcy. Istotnie, filozofia marksistowska (materializm dialektyczny) w znacznym stopniu swoje wpywy zawdziczaa wzgldom pozamerytorycznym, ktre obecnie straciy na doniosoci. Niemniej dominacja tej orientacji, nie tylko w Polsce i krajach ociennych, lecz rwnie w wielu rodowiskach na Zachodzie, bya tak duga i wyrazista, i wpywy jej w mentalnoci wspczesnego czowieka nadal s obecne i szybko chyba nie wygasn. Wobec tego celowe bdzie nie rezygnowa z obszerniejszych informacji o filozofii marksistowskiej.

Lublin, luty 1992

AUTOR

PRZEDMOWA DO CZWARTEGO WYDANIA

Po wyczerpaniu trzeciego wydania przygotowano nastpne. Przynosi ono wiele drobnych poprawek i uzupenie (chodzi gwnie o aktualizacj niektrych informacji), dwa nowe akapity" (w p. 30 02 i w p. 31 02), kilkanacie nowych hase i drobne uzupenienia w Sowniku" Jacka Wojtysiaka. Uzupeniono Bibliografi". Wniesiono te poprawki i uzupenienia do obu indeksw. Raczej powstrzymywano si od nadmiernego rozszerzenia rozmiarw ksiki oraz zmiany jej pierwotnego charakteru.

Lublin, wrzesie 2001

AUTOR

Rozdzia

I

WPROWADZENIE - FILOZOFIA JAKO TYP POZNANIA 1. CZOWIEK POZNAJCY

1 00. Poznanie jest warunkiem i narzdziem sprawnego dziaania: czynnoci ludzkie s nieprzypadkowo skuteczne tylko dziki odpowiedniemu poznaniu. Poznanie jest warunkiem samookrelenia, wzgldnej autonomii osoby, jest sposobem bytowania: dziki niemu czowiek przyswaja sobie wiat, w ktrym yje, rozszerza si o to, co go transcenduje. Potrzeba posiadania oglnego pogldu na wiat, oglnej wiedzy o wiecie, wypywa zarwno z naturalnej ciekawoci, jak i z podejmowania narzucajcych si zagadnie moralnych i praktycznych. Wspczesna kultura nie uatwia waciwej realizacji tej potrzeby.1 01. POZNANIE LUDZKIE. - Wrd naszych czynnoci wiadomych s takie, ktrych sens polega na uzyskiwaniu informacji o czym, na uchwyceniu istnienia i wasnoci czego. S to czynnoci poznawcze i bezporednio dana nam jest rnica midzy nimi a np. podaniem, wytwarzaniem, oczekiwaniem, wyobraeniem sobie czego. W poznawaniu jakby wydobywamy co z mroku, co odkrywamy, przed nami odsania si - przynajmniej czciowo - jaki przedmiot lub sytuacja. Spord rozmaitych waciwoci naszego poznania wymiemy tutaj dwie. Poznanie ludzkie jest aspektywne: spostrzeenia, pojcia, sdy, rozumowania dotycz danych przedmiotw z jakiego punktu widzenia, ujmuj tylko pewne ich strony i przejawy. Osignicie wszechstronnego i penego poznania jest raczej czym wyjtkowym i zachodzi moe wobec prostych, wyselekcjonowanych lub wrcz skonstruowanych sytuacji. Poznanie ludzkie jest refleksywne: kada nasza czynno poznawcza oraz jej rezultat (wynik) moe sta si przedmiotem innej czynnoci poznawczej (i jej rezultatu).

Zauwaamy niekiedy, i uzyskane na dany temat informacje s ze sob niezgodne. Te rozbienoci zachodz midzy wynikami poznawczymi rnych ludzi (podmiotw poznajcych), a nawet tego samego czowieka w rnym czasie i odmiennych okolicznociach. Mamy dostateczn podstaw do przypuszczenia, e przynajmniej niekiedy mylimy si, e ulegamy zudzeniom. Prowadzi to do odrnienia midzy poznaniem prawdziwym (tzn. poznaniem, ktre trafnie, rzetelnie informuje o swym przedmiocie) i poznaniem faszywym (tzn. poznaniem pozornym, poznaniem, ktre wzite za prawd wprowadza nas w bd). Naturalna ciekawo oraz potrzeby i warunki dziaania zmuszaj czowieka do takiego zorganizowania swego poznawania, aeby - w miar moliwoci - zabezpieczy si od bdu. I w ten sposb podejmuje si trud uprawiania nauki. 1 02. ROLE POZNANIA LUDZKIEGO. - Kady z nas, ludzi, spenia rne czynnoci, podejmuje rozmaite prace, osiga lub stara si osiga okrelone cele. Jest podmiotem dziaania i poznania. Przy tym zachodzi istotne powizanie dziaania z poznaniem: nasze postpowanie czy wytwarzanie nie oparte na orientacji co do przedmiotu, rodkw, okolicznoci tych czynnoci byoby czym nierozumnym, nieskutecznym, liczcym chyba jedynie na lepy traf, na szczeglny zbieg przypadkw. Zreszt: jake mona chcie czego, o czym si niczego nie wie? To tak (wszystkie porwnania kulej!), jakbymy chcieli dojecha gdzie, nie wiedzc gdzie; wwczas zarwno samo dojechanie", jak i jego ch nie miayby adnego sensu, byyby czym cakowicie nieokrelonym. Poznanie jest nie tylko rodkiem do czego, jest te - lub moe przede wszystkim - swoistym sposobem bytowania: poznajcy wykracza poza siebie, jest swoj wiadomoci przy przedmiocie, uzyskujc wiedz o nim, rwnoczenie niejako przyswaja go sobie i rozszerza si o niego. To poznawcze, wiadomociowe (intencjonalne) przyswajanie (ogarnicie) czego zewntrznego jest czym radykalnie odmiennym od przyswajania fizycznego czy organicznego. W ten sposb poznawanie nadaje czowiekowi-podmiotowi poznajcemu szczegln pozycj w wiecie. 1 03. POZNANIE JAKO CZYNNIK AUTONOMII OSOBY LUDZKIEJ. Czowiek chce nie tylko sprawnie dziaa, lecz i wiedzie, co, jak i dlaczego jest. Czowiek poznajcy nie przestaje jednak by czowiekiem podajcym, czujcym, podlegajcym rozmaitym nawykom. Skomplikowane nakadanie si i wzajemne warunkowanie rnych warstw, momentw i aspektw ludzkiego bytu sprawia, e poznanie nasze podlega rozmaitym ukierunkowaniom, naciskom, e dziaalno poznawcza z trudem zachowuje lub wywalcza sobie odpowiedni autonomi. Zachodzi moe niekiedy - zwaszcza na krtk met, przy pochopnoci poczyna, niedokadnoci rozezna, w szczeglnych warunkach zewntrznych14

antagonizm midzy czysto teoretycznym, bezinteresownym poszukiwaniem prawdy a innymi naszymi potrzebami i dnociami. Nie wydaje si jednak, eby przez duszy czas czowiek mg y i dziaa bez wiadomoci prawdy, bez troski o prawd, w zakamaniu i faszu. Zreszt dziaanie oparte na bdnym rozeznaniu w rzeczywistoci i w naturze partnerw dziaania wczeniej czy pniej zwrci si przeciwko dziaajcemu i jego poczynaniom. Nasze postpowanie kieruje si zrazu pewnymi przyzwyczajeniami, nawykami, narzuconymi nam przez sposb i okolicznoci wychowania itd.; uznajemy to, co si wok uznaje, czynimy tak, jak si zwykle czyni. Ale bd szczeglnie wane wydarzenia w naszym yciu (powana choroba, mier kogo bliskiego, konieczno dokonania istotnego dla mnie lub kogo innego wyboru, mio otwierajca przede mn nowe perspektywy), bd narastajce w nas poczucie krytycyzmu i zainteresowanie teoretyczne ka zastanowi si nad caoksztatem naszego ycia, nad jego sensem i celem, ka uwiadomi sobie przyjmowan hierarchi wartoci i jej podstawy, ka rozway sposb istnienia i pozycj czowieka w wiecie. Musz albo potwierdzi, albo zrewidowa dotychczasowy pogld na wiat (a moe dopiero go uformowa), ale ju na swj niejako rachunek, wasnymi siami poznawczymi. Musz dokona pewnych decyzji i wyborw. Wspczesna kultura bynajmniej nie uatwia nam odpowiedniej realizacji tego zadania. Rozrost ludzkiej wiedzy i postpujca wci specjalizacja zawodowa uniemoliwiaj jednemu umysowi cakowite opanowanie chociaby jednego dziau wiedzy. Czasy Arystotelesw i Leibnizw, czasy ludzi, o ktrych z duym przyblieniem mona powiedzie, e dysponowali ca wczesn wiedz ludzk, bezpowrotnie chyba miny. Istnieje ogromne spartykularyzowanie wiadomoci ludzkiej, ogromne uzalenienie osoby od spoeczestwa we wszystkich prawie jej czynnociach. Samowiadomo i dowiadczenie rodzaju ludzkiego - w caej swej peni - nie integruje si, poniewa nie moe si skonkretyzowa w poszczeglnych ludzkich umysach. Specjalizacja i przebywanie w wskim, przypadkowym krgu spoecznym (a take unifikujca rola rodkw masowego przekazu) powoduje uzalenienie bytu ludzkiego od otoczenia, od innych. Z drugiej strony podzia pracy i rl jest - w skali ludzkiej - warunkiem rozwoju. Jak przezwyciy t niezgodno midzy warunkami penej autonomii osoby a warunkami postpu? Jak w sposb racjonalny i krytyczny, w sposb godny osoby ludzkiej dokona uformowania i wyboru wiatopogldu, uzyska syntetyczny pogld na wiat i swoj w nim pozycj? Istniej dwie zasadnicze drogi do uzyskania owego poszukiwanego, syntetycznego spojrzenia na cao spraw poznawczych i praktycznych, z ktrymi mamy do czynienia: scjentystyczna i klasycznie filozoficzna. Pierwsza polega na tworzeniu czy ukadaniu z rnych szczegw - dostarczanych przez nauki15

- jakiej spjnej mozaiki, bdcej dla nas map caoci tego, co jest. Druga polega na zastosowaniu do rozwaanej caoci takiego ujcia (aspektu), ktre jest najbardziej fundamentalne, np. rozwaajc wszystko w aspekcie egzystencjalnym, zajmujc si bytem jako bytem. Filozofia jest terenem poszukiwania i wartociowania tego rodzaju syntez. Propozycje syntez wiatopogldowych pyn mog nie tylko ze strony filozofii czy filozoficznie traktowanych nauk szczegowych, lecz rwnie ze strony religii lub ideologii spoeczno-politycznych. Niestety - wobec wspomnianej partykularyzacji wiadomoci ludzkiej, wskiej specjalizacji naszych umysw - trudno da (od siebie i innych) kompetencji w rozmaitych dziedzinach wiedzy, w naukowym uprawianiu filozofii, w krytycznym osdzie rnych propozycji religijnych i ideologicznych. Wyj z tej sytuacji wydaje si - mona podobnie, jak i w innych dziedzinach kultury i ycia spoecznego. Spoeczestwo ludzkie - o ile jest wspyjc i wsppracujc grup osb (a wic jestestw poznajcych, samookrelajcych si, ktrych bytu nie mona sprowadzi do roli egzemplarza gatunku czy jednostki w zbiorze) -potrzebuje kompetentnych badaczy, bezkompromisowo poszukujcych prawdy, wyspecjalizowanych w spenianiu warunkw uzyskiwania obiektywnego, rzetelnego poznania. Spoeczestwo musi zatroszczy si o ich wychowanie i wyksztacenie. Nastpnie musi partycypowa w wiedzy i umiejtnociach naukowca i filozofa, musi z nich korzysta tak, jak korzysta z wiedzy i umiejtnoci lekarza, ekonomisty, rzemielnika. Jednake udostpnienie wiedzy - w szczeglnoci filozoficznej - moe by potraktowane rozmaicie, niekiedy wrcz szkodliwie. Jeli mamy do czynienia z apologetyk lub propagand z gry przyjtych czy goszonych przez popularyzatorw pogldw, selekcjonujc pod tym ktem podawany materia, wtedy odbiorcy nie partycypuj w wiedzy kompetentnych, lecz jeszcze bardziej uzaleniaj si od innych. Std sprawa popularyzacji wiedzy nie jest spraw spoecznie bah, drugorzdn.

2. POZNANIE NAUKOWE

2 00. Rozbienoci wrd rezultatw naszych pozna prowadz do rozrnienia midzy tym, co wiemy, a tym, co nam si wydaje, i do sformuowania koncepcji poznania naukowego.

16

2 01. POZNANIE NAUKOWE A POZNANIE POTOCZNE. - Poznanie naukowe jest kontynuacj, a zarazem pod wieloma wzgldami wprost zaprzeczeniem poznania potocznego, jakie zdobywamy i jakim posugujemy si w codziennym yciu. Poznanie potoczne suy czsto, jeli nie przede wszystkim, celom praktycznym poznanie naukowe w zasadzie ma cel teoretyczny: uzyskanie uporzdkowanej wiedzy o pewnej dziedzinie. Poznanie potoczne jest zlepkiem rozmaitych uj i punktw widzenia, jest zbitk aspektw, w ktrej akcentowane s te czy inne aspekty w zalenoci od potrzeb i okolicznoci - poznanie naukowe dotyczy okrelonego przedmiotu rozwaanego w jakim aspekcie. W poznaniu potocznym dochodz do gosu motywy i czynniki pozapoznawcze - poznanie naukowe wiadomie i systematycznie je eliminuje, poniewa emocje, upodobania czy pragnienia jako takie nie peni funkcji poznawczych, a mog atwo znieksztaci przebieg poznawania (mog one natomiast by zewntrzn si napdow" podejmowanych bada). Na terenie poznania potocznego zasadniczo uprawniony jest do zabierania gosu kady normalny, dorosy czowiek - poznanie naukowe wymaga od podmiotu poznajcego kompetencji, ktr uzyskuje si przechodzc odpowiedni trening. Nie s to zapewne wszystkie rnice. Zreszt nie od razu wiedza ludzka w danej dziedzinie staje si naukowa, nie od razu osiga samowiadomo swego charakteru. Nie od razu te wiadomo, na czym ma polega kompetencja czy prowadzcy do niej trening. W wyniku rozwoju poznania naukowego stao si jasne, e sposoby uprawiania danej wiedzy musz by proporcjonalne do jej przedmiotu (i celu bada) i odpowiednio zrnicowane. Wyonia si potrzeba specjalizacji metod i treningu. Poznanie naukowe stao si zespoem czy zbiorem (mniej lub bardziej powizanych) poszczeglnych nauk. 2 02. OKRELENIE NAUKI. - W miar rozwoju i zrnicowania si nauki, jak i rozwoju rozwaa o naukach (czyli metanauk) - dzi mwi si o okresie rewolucji naukowo-technicznej - trudniejsz rzecz staje si uzgodnienie pogldw na istot nauki w ogle1. Oto krtkie przedstawienie dyskusji na ten temat: Co jest wspln cech nauki? e jej twierdzenia s prawdziwe, powiadali jedni; e s uwaane za prawdziwe, mwili inni; a jeszcze inni, e s inter-subiektywne i sprawdzalne; e powszechnie uznawane; e nowe; e wolne od ocen; e usystematyzowane; e zaspokajajce potrzeby umysowe; a jeszcze inni1

Zob. S. K a m i s k i, Pojcie nauki i klasyfikacja nauk, 19813 (tam obszerna literatura). Uwaga: Dokadniejszy opis cytowanych pozycji w Bibliografii (w przypisach podajemy miejsce wydania tylko przy ksikach nie wymienionych w Bibliografii). Skrty tytuw niektrych czasopism: RF = Roczniki Filozoficzne" (KUL), ZN KUL = Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego", SPhCh = Studia Philosophiae Christianae" (ATK, obecnie UKSW), SF = Studia Filozoficzne" (PAN); KwF = Kwartalnik Filozoficzny" (PAU, UJ). 17

znajdowali w twierdzeniach nauki t tylko wasno wspln, e daj zadowolenie umysowe"2. Niemniej jednak mona stwierdzi, e dominuje pewna oglna koncepcja poznania naukowego, ktr mona nazwa racjonaln koncepcj nauki3, oraz mona zaproponowa ogln charakterystyk tego poznania. Nie bdziemy tu szli za tymi, ktrzy jedn z nauk (np. matematyk lub fizyk) traktuj jako naukwzorzec i zawaj pojcie naukowoci. Nauka czynnociowo (funkcjonalnie) wzita to zesp czynnoci poznawczych, zmierzajcych - w sposb uporzdkowany, metodyczny - do osignicia wiedzy o czym. Metodyczny" znaczy tu: systematyczny, planowy, wedug okrelonej metody. M e t o d a t o l sposb systematycznie stosowalny, czyli dobr i ukad czynnoci przyporzdkowany okrelonemu celowi, nadajcy si do powtarzania (do wielokrotnego stosowania), 2 zesp regu wyznaczajcy sposb postpowania (dziaania) w danej sprawie. Ten sposb uzyskiwania wiedzy dostosowany do przedmiotu i celu nauki - jest tym, co przede wszystkim wyrnia poznanie naukowe od innego typu wiedzy i rnicuje poszczeglne nauki4. Nauka jako wytwr to uporzdkowany zbir zda (niekiedy tylko pyta) zawierajcych wiedz interesujc (tzn. zaspokajajc oglnoludzkie potrzeby poznawcze) oraz intersubiektywnie sensown (komunikatywn) i intersubiektywnie sprawdzaln (kontrolowaln), czyli tak, i kady normalny, dorosy czowiek, ktry w wyniku przejcia przez okrelony trening i zdobycia odpowiednich sprawnoci sta si w danej dziedzinie nauki kompetentny, jest w stanie j zrozumie i po zrozumieniu wykona odpowiednie czynnoci wykazujce warto (prawdziwo) lub brak wartoci (faszywo) tej wiedzy. Nauka jako wytwr jest rezultatem (wynikiem) pewnego etapu rozwoju nauki jako czynnoci. Nauka pojta socjologicznie to dzia kultury, okrelona dziaalno spoeczna wraz z uprawiajcymi j i korzystajcymi z niej (dysponujcymi ni) osobami, instytucjami itd. Kad nauk mona scharakteryzowa przez podanie jej przedmiotu, aspektu, celu oraz metody. Przedmiot to to, czym si nauka zajmuje, co bada. Aspekt to punkt widzenia, z jakiego nauka rozwaa swj przedmiot (a take odpowiadajca mu strona przedmiotu). Metoda w szerszym sensie to nie tylko stawianie pewnych pyta oraz sposb ich rozstrzygania (szukania na nie odpowiedzi), lecz take sam wybr przedmiotu, aspektu i celu bada. Wiedza, ktra nie ma okre-

2 3 4

W. T a t a r k i e w i c z , Historia filozofii, t. III, 1950, s. 366. Zob. A. B. S t p i e , O metodzie teorii poznania, 1966, 5. Szerzej o metodzie zob. A. B. S t p i e , Metody w filozofii, ZN KUL 24 (1981) 1, 3 nn.

18

sonego przedmiotu, aspektu, celu i metody, jeszcze si nie ukonstytuowaa jako odrbna nauka lub nie osigna niezbdnej samowiadomoci swego charakteru. 2 03. PODZIA NAUK. - Zrnicowanie nauk, rozmaito zwizkw midzy nimi powoduje, i zagadnienie ich klasyfikacji (majce zreszt dug histori) jest bardzo skomplikowane i trudne5. Mona dzieli nauki z rnych punktw widzenia, akcentujc bd ich przedmiot, problematyk, bd metod, bd cel i zastosowanie. Ponadto zachodz niekiedy znaczne rnice co do sposobu pojmowania i uprawiania pewnych nauk, wystpuj rne ujcia i style uprawiania, rne (meta)teorie, np. psychologii, socjologii, jzykoznawstwa, historii, a nawet matematyki czy logiki. Nie bdziemy tu przypomina dziejw zagadnienia ani wchodzi we wspczesne dyskusje i rne szczegy. Poprzestaniemy na wyrnieniu nastpujcych grup nauk: 1) nauki filozoficzne: przede wszystkim teoria bytu (metafizyka) i teoria poznania (gnozeologia), obok ktrych wymienia si kosmologi (filozofi przyrody), antropologi lub psychologi filozoficzn (filozofi czowieka), teodyce (filozofi Boga), aksjologi (filozofi wartoci), etyk, estetyk i inne; 2) nauki niefilozoficzne formalne: logika formalna i matematyka; 3) nauki niefilozoficzne realne: przyrodnicze (jak fizyka z chemi, astronomi i kosmologi fizykaln, biologia, antropologia przyrodnicza, nauki o ziemi) i humanistyczne, czyli spoeczne (np. psychologia, socjologia, historia z archeologi, jzykoznawstwo, nauki o poszczeglnych dziedzinach kultury, jak historia i teoria sztuki, historia i teoria literatury, muzykologia, filmologia, prawo-znawstwo, religioznawstwo, etnografia i etnologia). Niektre z nauk humanistycznych s ujmowane (w pewnych szkoach) w sposb zbliajcy je do przyrodoznawstwa (np. psychologia, socjologia) lub nauk formalnych (np. jzykoznawstwo). Niektre z nauk s waciwie zbiorem rozmaitych dyscyplin powizanych wsplnym tematem (np. semiologia jako oglna teoria znakw, pedagogika jako zesp nauk o wychowaniu) albo daj formalne ujcie rnych, lecz pod pewnymi wzgldami analogicznych dziedzin (np. cybernetyka, teoria informacji). Mamy wreszcie rozmaite nauki stosowane", suce wprost dziaaniu i wytwarzaniu, zbliajce si ku umiejtnociom, jak (np.) medycyna, agronomia, rne teorie walki i gier, polityki, strategie i technologie. Wyrnia si rwnie metanauki, czyli nauki o naukach, o poznaniu. W tej grupie mieszcz si tak nauki filozoficzne (teoria poznania), jak i niefilozoficzne, tak formalne (jak logika), jak i nieformalne (psychofizjologia i psychologia

5

Zob. K a m i s k i , Pojcie nauki. 19

poznania, socjologia poznania, teoria utworu naukowego i np. tumaczenia tekstw naukowych, historia nauk itp.). Niektrzy obok wspomnianych nauk wymieniaj i teologi (nauki teologiczne) jako pewien szczeglny typ wiedzy, speniajcy (niektre) formalne waciwoci poznania naukowego, lecz treciowo nadbudowany nad religi, zwizany z Objawieniem. Zespoem nauk zwizanych z dan religi jest apologetyka, rozwaajca warto (prawdziwo) doktryny religijnej czy wiarygodno rde Objawienia, szukajca racjonalnych motyww wiary6. Na temat stosunku filozofii do poznania naukowego zachodzi znaczna rozbieno pogldw.

3. POZNANIE FILOZOFICZNE

3 00. Zarwno wzgldy czysto poznawcze, jak i ludzka potrzeba racjonalizacji pogldu na wiat powoduj, i nauki szczegowe nie wystarczaj, pozostaje problematyka filozoficzna. S rne koncepcje filozofii. Jednake tylko na gruncie klasycznej koncepcji filozofii rysuje si moliwo adekwatnych odpowiedzi. Std donioso zagadnienia naukowego charakteru tak pojtej filozofii.3 01. Z DZIEJW POJMOWANIA FILOZOFII. - Terminu filozofia" (z greckiego = mio, = mdro) mia po raz pierwszy uy Pitagoras, uwaajc, e mdro jest czym boskim, a czowiek moe by jedynie mionikiem mdroci". Etymologicznie wic filozofia to tyle, co umiowanie mdroci. Pocztkowo utosamiano j po prostu z wiedz lub z (potocznie rozumian) mdroci. W szczeglnoci jednak filozof to kto, kogo interesuje ostateczna zasada wszechrzeczy i kto za pomoc wasnego, naturalnego rozumu, bez odwoania si do mitu czy religii - proponuje i uzasadnia pewne twierdzenia na ten temat7. Tre pytania i sposb szukania na nie odpowiedzi stanowi o przekro-

Zob. artykuy W. Granata i S. Kamiskiego w: W. G r a n a t, Dogmatyka katolicka, tom wstpny, Lublin 1965, oraz haso Apologetyka w: Encyklopedia Katolicka, t. I, Lublin 1973. 7 Zarwno z punktu widzenia historycznego, jak i merytorycznego nie mona wiza genezy i istoty filozofii z zakazem (?) przekraczania w wyjanianiu bytu porzdku przyrody - jak to czyni Z. Cackowski, Wykady z materializmu dialektycznego (Ontologia), SF 1974, 1(98), 149 n. Byoby to rozstrzygnicie dogmatyczne, zwizane z okrelon (z gry przyjt) szko, wyrzucajce arbitralnie poza granice filozofii wikszo rozwaa i stanowisk, ktre historycznie do niej nale. Byoby to zaoenie ad noc", na uytek dogmatycznego naturalizmu lub materializmu. 20

6

czeniu poziomu umiejtnoci praktycznych, fragmentarycznej wiedzy szczegowej, mitologii, o narodzinach filozofii. Ten, kto nie pyta o pocztek, pierwsz zasad (grec. ) lub przyczyn (grec. ) bytu czy wiata, nie jest filozofem w penym tego sowa znaczeniu. Ostatecznie - w klasycznym okresie rozwoju kultury greckiej, szczeglnie dziki Platonowi i Arystotelesowi - ukonstytuowaa si klasyczna koncepcja filozofii. Przeciwstawiono z jednej strony wiedz doskona, pewn, ogln, dotyczc tego, co konieczne, istotne (grec. , ac. scientia), wiedzy niepewnej, tylko prawdopodobnej, dotyczcej tego, co przypadkowe, dobrej dla posplstwa i ycia codziennego, nie dla mdrca (grec. , ac. opinio), a z drugiej filozofa, uprawiajcego bezinteresownie wiedz, soficie, zawodowemu nauczycielowi umiejtnoci, utrzymujcemu si ze swojej wiedzy i intelektualnej sprawnoci analizy i dyskutowania. Nie byo wtedy jeszcze granicy midzy nauk a filozofi i na czele swego systemu filozofii-nauki postawi Arystoteles filozofi pierwsz" (czyli metafizyk) jako nauk o bycie, o tym, co podstawowe dla kadego bytu (dla Stagiryty byo to badanie bytu w jego czterech przyczynach: materialnej, formalnej, sprawczej i celowej). Na uksztatowanie si tej koncepcji filozofii wpyw miaa i matematyka, z wolna przybierajca posta systemu aksjomatycznego. W okresie hellenistycznym obok arystotelesowskiego pojmowania filozofii wystpoway i inne, czsto irracjonalistyczne (np. - nie bez wpywu Wschodu - zacierajce granice midzy filozofi a religi w gnozie) lub nawizujce do sokratejskiej praktyki koncepcje filozofii jako wiedzy-mdroci, wiedzy-cnoty, wiedzy o losie i postpowaniu czowieka (dla Arystotelesa mdroci bya wiedza o ostatecznych przyczynach bytu, czyli metafizyka). Spotka te wwczas mona byo okrelenie filozofii jako meditatio mortis", rozmylania o mierci. U wczesnych pisarzy chrzecijaskich filozof niekiedy to pogaski mdrzec czy tylko mdrek, niekiedy po prostu mdrzec rozwaajcy sprawy najwaniejsze; niektrzy filozofem nazywali kodyfikatora religijnego lub proroka. W redniowieczu koncepcja filozofii na og sza po linii arystotelesowskiej. Filozofia najczciej (chocia byy i odmienne opinie) cieszya si wielk powag jako najwyszy wykwit naturalnego (tzn. nie opartego na objawieniu religijnym) poznania ludzkiego -i t pozycj krlowej nauk" utrzymaa do XVIII wieku. Stracia j w XIX w., gdy po okresie pokantowskiego idealizmu wystpi szerok fal (narastajcy zreszt od duszego czasu) nurt skrajnego empiryzmu i pozytywizmu. Przyczyniy si do tego gwnie z jednej strony sukcesy nauk przyrodniczych (fizyki newtonowskiej - sam Newton opatrywa swoje prace z zakresu fizyki terminem filozofia" - i biologii darwinowskiej), z drugiej krytyka empirystw (przede wszystkim D. Hume'a) i Kanta. Scjentyzm wzory poznania naukowego widzia w naukach przyrodniczych. Zawzio si znaczenie sowa science" w jzykach angielskim i francuskim. Zaatakowano zwaszcza21

metafizyk (widzc w niej co bliszego sztuce i religii ni nauce) oraz normatywn etyk. W niektrych tylko krgach uznano teori poznania za jedyn naukow dyscyplin filozoficzn i usiowano na jej teren sprowadzi ca problematyk filozoficzn. Goszono parcelacj filozofii i jej koniec. Wprawdzie klasyczna koncepcja filozofii utrzymywaa si w szkoach neoscholastycznych, jednak nie odegray one w yciu umysowym tamtego okresu powaniejszej roli. Na przeomie XIX i XX w. datuje si pocztek odrodzenia dawnych koncepcji i zaamania dominacji pozytywizmu i scjentyzmu. Obecnie obserwujemy rozmaito stanowisk wobec filozofii i rozmaito stylw uprawiania filozofii. 3 02. PROBLEMATYKA FILOZOFICZNA. - Wbrew niektrym, wyodrbnienie si z filozofii logiki (ktrej zreszt Arystoteles do filozofii nie zalicza), psychologii czy innych dyscyplin szczegowych nie pozbawio filozofii swoistych zagadnie, nie pozbawio jej odrbnego zespou problemw. Jakie to problemy? Nauki szczegowe badaj rozmaite przedmioty (dokadniej: klasy lub rodzaje przedmiotw) w ich budowie, przejawach, badaj warunki ich wystpowania i zwizki (m.in. przyczynowe), w jakie s one uwikane z innymi przedmiotami. Pozostaj pytania dotyczce istnienia i istoty badanych przedmiotw: co to znaczy, e przedmioty istniej"? w jaki sposb istniej? czy istniej lub mog istnie przedmioty innych kategorii ni te, ktre nas otaczaj i dane nam s w dowiadczeniu? czy og przedmiotw istniejcych jest czym racjonalnym, posiada jaki sens lub cel? czy i w jakim sensie mona mwi o istocie (o tym, co istotne dla) przedmiotw? czy zachodz jakie koniecznoci w obrbie tego, co istnieje? co jest ostateczn racj, przyczyn istnienia przedmiotw? itd. Nauki szczegowe stosuj pewne metody poznawcze, korzystaj z rozmaitych rde poznania. W metodach uwikane s zaoenia dotyczce przedmiotu lub skutecznoci bada; w naszym poznaniu zdarzaj si bdy i pomyki. Powstaj pytania: dlaczego zachodz bdy poznawcze? jak mona si przed nimi uchroni? co jest ostateczn podstaw uznania sdw (twierdze) naukowych? co to jest prawdziwo poznania" i kiedy zachodzi? czy moemy w sposb niedogmatyczny, uzasadniony ugruntowa nasz wiedz? itp. Nauki szczegowe badaj swj przedmiot i opisuj. Opisuj te, e wydajemy oceny i normy, e kierujemy si pewnym poczuciem wartoci lub wydajemy sdy o wartoci czego. Niektre nauki szczegowe badaj te, co faktycznie warunkuje wydawanie ocen i przestrzeganie (lub nie) norm u poszczeglnych ludzi i w grupach spoecznych. Pozostaj pytania: jaki jest stosunek midzy opisem a ocen i norm? jaki jest stosunek wartoci do bytu, tego, co wartociowe, do tego, co istnieje? czy to, co istnieje, jest w jakim sensie wartociowe? co jest ostateczn racj wartoci czego i wartociowania? czy istniej kryteria wartoci? jakie s rodzaje wartoci i czy tworz jak hierarchi?

Nauki szczegowe badaj czowieka. Badaj z najrozmaitszych stron jego ciao, jego psychik, jego zachowanie si i dziaalno, pochodzenie i dzieje, wytwory i wypowiedzi, jego zaleno od otoczenia i zwizki z innymi ludmi, jego choroby i jego przyszo. Pozostaj pytania: jaka jest pozycja czowieka wrd innych bytw? czy stanowi on istotnie now kategori bytu? czy i jaki sens lub cel ma jego ycie i dziaalno, jego moralno, sztuka, nauka i religia? jaki jest ostateczny kres jego podstawowych tendencji, jego poszukiwania szczcia, denia do posiadania pewnych dbr? co jest ostateczn racj (przyczyn) jego istnienia? Podejmowanie tego rodzaju pyta jest powszechne i przez wielu uwaane za co charakterystycznego dla czowieka. Jeeli uznamy, e wyznaczaj one istotnie odrbn dziedzin (lub dziedziny) wiedzy i dadz si traktowa w sposb naukowy, jestemy na dobrej drodze do uznania klasycznej koncepcji filozofii. Ze wzgldu na podejmowanie tego rodzaju pyta niektrzy nazywaj czowieka zwierzciem metafizycznym". 3 03. POZORNA JAOWO FILOZOFII. - Rozmaito pogldw i stanowisk filozoficznych, nawet w sprawach fundamentalnych i - wydawaoby si - elementarnych, jest przysowiowa. Skania to wielu do wtpienia w moliwo intersubiektywnego rozstrzygania filozoficznej problematyki. Podobnej sytuacji uwaa si - nie ma w innych naukach, gdzie naukowcy w wikszoci przypadkw dochodz do wsplnych wynikw i gdzie wyranie mamy do czynienia z rozwojem i postpem. Odpowiedzie na to mona: sytuacja bynajmniej nie wyglda tak le w filozofii i tak dobrze w innych naukach, jak by si to mogo wydawa laikowi, ktry spoglda z dalszej perspektywy. Do faktycznych rozmiarw sprowadzone rozbienoci i nieporozumienia wrd filozofw zwizane s ze specyfik nauk filozoficznych i nie przekrelaj wcale ich racjonalnego, naukowego charakteru. Badacz, bliej zorientowany, na og zdaje sobie spraw z tego, dlaczego nastpio takie a takie nieporozumienie, skd bierze si ta czy inna rozbieno. Mona by przytacza nawet przykady z dziejw wspczesnej filozofii na to, i osoby o rozmaitych orientacjach filozoficznych (szczeglnie przy dobrej woli i duszych kontaktach) potrafi si dogada i wpyn na zmian pogldw opozycjonisty. A e trudno si niekiedy nawet fachowcom dogada w niektrych i to podstawowych - sprawach, to fakt. Nie bdzie on jednak przeraajmy, jeli uwiadomimy sobie jego gwne przyczyny (pomijamy ewentualne czysto subiektywne powody u badaczy): 1) problematyka filozoficzna jest na og trudna i subtelna; komplikuje j fakt nawarstwiania, zachodzenia na siebie w cigu dziejw rnych uj, ktrych autorzy nie zawsze dbali do efektywnie o precyzj i komunikatywno wasnych pogldw; 2) wanie w filozofii

podlegaj analizie (gdzie indziej po prostu przyjmowane) rne postacie bezporedniego kontaktu poznawczego podmiotu z przedmiotem, rnego rodzaju intuicje (percepcje) zmysowo-intelektualne i intelektualne, bdce ostateczn podstaw naszej wiedzy o przedmiotach; tymczasem intuicja (np. spostrzeganie, przeywanie) jest czynnoci poznawcz, ktr i ktrej wynik szczeglnie trudno opisa i przekaza innemu podmiotowi; 3) filozofia rozwijaa si przede wszystkim w tzw. szkoach, ktre wytwarzay i rozwijay wasny jzyk, wasn aparatur pojciow, niekiedy argon, niezrozumiay dla badaczy spoza danej szkoy. Poszczeglne szkoy rniy si (i rni) pod wzgldem doboru problematyki; co innego akcentoway i ceniy, na co innego byway szczeglnie uczulone i to prowadzio do zrnicowania stylw filozofowania. Badacz, ktry przeszed rzeteln szko filozoficzn i ksztaci si na klasykach rozmaitych pogldw, potrafi jednak zorientowa si w charakterze jzyka poszczeglnej szkoy oraz w przyczynach odmiennoci aparatury pojciowej rnych ugrupowa. Trzeba tu zauway i to, e rwnie tzw. klasykom zdarza si popeni bd ignorancji. Tak byo np. z D. Hume'em, ktry sabo zna Arystotelesa. J. ukasiewicz susznie stwierdzi, i zarwno Hume, jak i Kant nie mogli krytykowa metafizyki uprawianej przez Stagiryt i scholastykw, gdy tej metafizyki zupenie nie znali. Niestety i teraz wrd piszcych na tematy filozoficzne zdarzaj si powane wypadki ignorancji w stosunku do obcych, nawet klasycznych pogldw. Czsto w ten sposb rodz si rozbienoci wrd filozofw, e kady z nich mwi o czym innym. Specyficzno przedmiotu i zada filozoficznego poznania powoduje, e rozwj filozofii przebiega inaczej i polega na czym innym ni rozwj poznania pozafilozoficznego. W kadym razie postp w filozofii polega na odkrywaniu i precyzowaniu nowych punktw widzenia, na coraz peniejszym uwiadomieniu sobie zaoe i konsekwencji okrelonych stanowisk, na coraz lepszym poznaniu charakteru ludzkich przedsiwzi poznawczych.

4. KONCEPCJE FILOZOFII

4 00. Gwne koncepcje filozofii: klasyczna, pozytywistyczna, neopozytywistyczna, lingwistyczna, irracjonalistyczna. Przybieraj one rne odmiany. Filozofia jest w nich traktowana bd jako wiedza autonomiczna, bd jako wiedza wtrna, bd jako rodzaj ekspresji osobowej i sposb bycia, bd jako ideologia i narzdzie dziaania.

24

4 01. UWAGI WSTPNE. - Spotykamy rozmaite pogldy na temat tego, czym jest filozofia, jakie spenia zadania, jak ma warto. Pogldy te s sformuowane niekiedy wyranie i jednoznacznie, niekiedy niejasno lub jakby przypadkowo, przy okazji omawiania innych spraw. Bywa i tak, e dopiero na podstawie analizy sposobu filozofowania pewnych autorw mona wnioskowa o tym, jakie mieli oni koncepcje filozofii. Trzeba jednak odrni midzy koncepcj filozofii wiadomie formuowan i wyznawan a koncepcj filozofii faktycznie praktykowan (a wic przyjmowan tylko niejako implicite). Trzeba wreszcie odrni koncepcje filozofii faktycznie formuowane lub uprawiane od koncepcji filozofii moliwych do sformuowania i uprawiania, jednak dotychczas nie podejmowanych przez (znanych) autorw. Spotykane pogldy na temat filozofii (pogldy metafilozoficzne) mona charakteryzowa i klasyfikowa z rnych punktw widzenia. Najwaniejsze dotycz przedmiotu filozofii, jej celu, metody czy metod postpowania (badania) filozoficznego, stosunku filozofii do innych dziaw wiedzy i kultury, jej roli w yciu ludzkim. Krzyujc te punkty widzenia, zaostrzajc i zarazem upraszczajc pewne sprawy (dokonujc idealizacji, ujmujc pewne typowe postacie pogldw), mona wyrni nastpujce zasadnicze koncepcje filozofii: klasyczn, pozytywistyczn, neopozytywistyczn, lingwistyczn (analityczn), irracjonalizujc czy irracjonalistyczn. Przy czterech pierwszych koncepcjach filozofia bywa przede wszystkim pewnym typem rozwaa nad okrelon problematyk, przy ostatniej z wymienionych filozofia bywa raczej pewnym sposobem ycia, pewnym sposobem ekspresji osobowoci czy organizacji samowiadomoci i samo-utwierdzania si w bycie lub odwrotnie: ludzki sposb bycia jest ju wedug niej jakim uprawianiem metafizyki. 4 02. KLASYCZNA KONCEPCJA FILOZOFII. - Wedug tej koncepcji filozofia jest wiedz autonomiczn (o wasnym przedmiocie i odpowiedniej do niego metodzie), o charakterze naukowym (racjonalnym), a wic intersubiektywnie komunikatywn i kontrolowaln, uzyskan przy uyciu jedynie naturalnych zdolnoci poznawczych czowieka, zabezpieczajcych w dostateczny sposb jej poznawcz prawomocno. Dotyczy ona tego, co podstawowe i zasadnicze w badanym przedmiocie, ujmuje jego istot i konieczne uwarunkowania. Jeli przedmiotem tym jest byt, to filozofia zmierza do poznania ostatecznych racji (przyczyn) jego istnienia i uksztatowania, do istotnociowej analizy tego, co jest. Jeli przedmiotem tym jest poznanie, to filozofia rozwaa ostateczne podstawy wiarygodnoci poznania ludzkiego, ostateczne racje (kryteria) oceny wynikw tego poznania jako prawdziwych lub faszywych.

25

Nowoytni zwolennicy klasycznej koncepcji filozofii niekiedy okrelaj jej zadania jako badanie warunkw moliwoci pewnych podstawowych lub szczeglnie wanych faktw albo tego, co dane (fenomenw). Ponadto przesunli (co najmniej od Ch. Wolffa) akcent z tego, co faktycznie istniejce, na to, co jest niesprzeczne i tylko moliwe. Wreszcie uksztatowali - obok teorii bytu -now nauk filozoficzn, teori poznania, ktrej odmienno zada poznawczych prowadzi do odmiennoci metod; naczelnym celem teorii poznania jest uzyskanie w sposb w peni krytyczny, radykalnie niedogmatyczny i uchylajcy niebezpieczestwo popenienia petitio principii rozpoznania wartoci ludzkiego poznania, zagwarantowania czy uprawomocnienia wiarygodnoci tego poznania. Jednake w pewnej wersji klasycznej koncepcji filozofii gwny akcent pada nie na teori poznania, lecz na teori bytu. Filozofia nie jest rejestracj empirycznie danych faktw czy rozwaaniem czystych moliwoci, tego, co jedynie wyobraone lub pomylane, skonstruowane, lecz analiz tego, co istnieje lub co faktycznie dane. Odrbno przedmiotu i metody gwarantuje odrbno i autonomi poznawcz filozofii klasycznie pojtej. Jeli filozofia podlega jakim zalenociom i uwarunkowaniom, to maj one charakter przypadkowy lub zewntrzny i nie wpywaj zasadniczo na natur, tre i warto wiedzy filozoficznej. Obecnie klasyczna koncepcja filozofii jest przyjmowana i realizowana - na rne sposoby! - w tomizmie (zob. 34 oraz 10 02) i kierunkach pokrewnych, w fenomenologii (zob. 37 oraz 10 03), a take w niektrych odmianach neokantyzmu8. 4 03. POZYTYWISTYCZNA KONCEPCJA FILOZOFII. - Koncepcja ta wie si ze s c j e n t y z m e m , tzn. z pogldem, i najdoskonalsz, wzorcow posta wiedzy ludzkiej stanowi nauki przyrodnicze typu matematyczno-fizykalnego. Zostaa ona wyranie sformuowana w XIX wieku. Wedug niej filozofia nie stanowi odrbnej wiedzy, nie ma wasnego przedmiotu i wasnych metod. Jest kontynuacj nauk szczegowych: bd daje encyklopedyczny przegld ich teorii, bd zestawia ich wyniki w syntez9, zwykle kierowan jak ide, np. cyklicznoci, postpu. Formuowany na gruncie tej koncepcji oglny pogld na wiat czy wiedz ludzk chce by uoglnieniem

W naszej literaturze wystpuje niekiedy - np. u M. A. Krpca i u S. Kamiskiego - wsze rozumienie filozofii klasycznej". Zob. A. B. S t p i e , Kilka uwag o filozofii klasycznej" i relacji: metafizyka - teoria poznania, RF 25 (1977) 1, 141 n.; A. B r o n k, S. M a j d a -s k i, Klasyczno filozofii klasycznej, RF 39-40 (1991-1992) 1, 367-391. 9 O rnych koncepcjach syntezy" zob. R. I n g a r d e n , Czy zadaniem filozofii jest synteza wynikw nauk szczegowych?, Kwartalnik Filozoficzny" 13 (1936), 195-214.

8

26

wvnikw nauk szczegowych, a idea przewodnia w ich syntetyzowaniu bywa ekstrapolacj jakiej teorii czy hipotezy przyrodniczej. Pozytywistyczna koncepcja filozofii znajduje zwolennikw wrd przedstawicieli rnych odmian pozytywizmu (zob. 38), wrd filozofujcych przyrodnikw. Zbliona do niej jest koncepcja filozofii w marksizmie (zob. 39 oraz 11 04). Tak pojta filozofia nie moe by przewodniczk nauk szczegowych, skoro jest od nich cakowicie zalena (przynajmniej wedug tego stanowiska). Stosunek hipotez filozoficznych do hipotez i teorii przyrodniczych oraz status epistemologiczny tych pierwszych nie przedstawiaj si zbyt jasno i bywaj przedmiotami dyskusji. Zreszt zachodz te rnice pogldw na temat istoty nauk szczegowych, ktrych uoglnieniem czy syntez ma by filozofia (zob. niej, 24 03). W szczeglnoci mona gosi bd fenomenalistyczn, bd realistyczn koncepcj przyrodoznawstwa; wedug pierwszej ujawnia ono nie natur realnego wiata, rzeczy samych w sobie, lecz ustrj, czciowo przynajmniej zalenej od podmiotu poznajcego, sfery zjawisk; wedug drugiej dotyczy tego, co rzeczywiste. W tym drugim wypadku na gruncie pozytywistycznej koncepcji filozofii mona uprawia tzw. indukcyjn metafizyk, jako pewn ogln teori wiata lub bytu, opart na wynikach nauk szczegowych. 4 04. NEOPOZYTYWISTYCZNA KONCEPCJA FILOZOFII. - Jest to koncepcja goszona przez przedstawicieli Koa Wiedeskiego", dziaajcego w latach dwudziestych XX w. (zob. 38 02). Wedug tej koncepcji istniej dwa zasadnicze rodzaje nauk: nauki formalne i nauki realne. Pierwsze maj charakter czysto analityczny, oparte s na pewnych konwencjach okrelajcych sposb posugiwania si (skonstruowanymi) systemami znakw. Nale do nich logika i matematyka, ktre poza tym mog peni funkcj narzdzia przy uprawianiu nauk realnych i wtedy maj charakter hipotetyczny. Nauki realne to empiryczne nauki przyrodnicze i humanistyczne, przy czym wzorcem dla nich jest fizyka (posugujca si istotnie narzdziami matematycznymi). Filozofia nie stanowi odrbnej wiedzy, nie jest jedn z nauk. Problemy filozoficzne bd maj charakter naukowy i s rozwaalne na terenie nauk szczegowych, bd nie maj charakteru naukowego, s pseudoproblemami", nie wyraaj adnego poznania, lecz co najwyej ludzkie postawy, emocje, aspiracje, potrzeby; filozofia w tym ujciu staje si bliska sztuce i religii. Gdyby - przez sentyment dla tradycji - chciano filozofi" nazywa jak nauk, to mona t nazw stosowa do logicznej analizy jzyka naukowego. 4 05. LINGWISTYCZNA KONCEPCJA FILOZOFII. - Wedug tej koncepcji (popularnej np. wrd przedstawicieli anglosaskiej filozofii analitycznej) klasyczna27

problematyka filozoficzna, zwaszcza metafizyczna, bd wymyka si naukowym badaniom, bd nie jest jeszcze dostatecznie przygotowana do racjonalnych rozstrzygni. Racjonalnie, odpowiedzialnie moemy zaj si jedynie sposobem mwienia o filozoficznych problemach i ich rozwizaniach, charakterem i struktur jzyka filozofii czy jzyka filozofw. Czsto przy tym problem filozoficzny okazuje si problemem jzykowym, a wiele sporw merytorycznych ma swe rdo w niecisym lub nawykowym sposobie wyraania si. Lingwistyczna koncepcja filozofii w pewnej wersji utosamia si z neopozytywistyczn, w innej jest tylko wyrazem przesadnej ostronoci i nie pozostaje w antagonizmie do innych koncepcji filozofii 4 06. IRRACJONALISTYCZNA KONCEPCJA FILOZOFII. - Wedug ostatniej z wymienionych koncepcji filozofia jest pewnym osobicie (osobowo) zorientowanym ujciem sensu caoci tego, co jest, lub pozycji czowieka w wiecie, jest sposobem bycia czowieka w wiecie poprzez syntetyczne usensownianie wiata, poprzez szczegln orientacj wasnej samowiadomoci. Jest ekspresj i samoutwierdzaniem si podmiotu filozofujcego. Jest sposobem oswajania wiata lub oswajania si ze wiatem. Filozofia wedug tej koncepcji to wiatopogld, oglna postawa yciowa, sztuka bycia. Wielu czy pozytywistyczn lub neopozytywistyczn koncepcj filozofii z koncepcj irracjonalistyczn. S i tacy, ktrzy wyrniaj naukow filozofi jako uoglnienie (syntez) nauk szczegowych lub logiczn teori nauk oraz filozofi jako pozanaukowy pogld na wiat10.

5. METODY FILOZOFICZNE

5 00. Metody uprawiania filozofii s zwizane z przyjtymi koncepcjami poznania, nauki i filozofii. Mona je dzieli na metody specyficznie filozoficzne i niespecyficznie filozoficzne.5 01. UWAGI WSTPNE. - Ju wyej (2 02) okrelilimy metod jako istotny czynnik naukotwrczy. Metody stosowane w filozofii mona dzieli na specyficznie filozoficzne i niespecyficznie filozoficzne (wsplne z innymi naukami) oraz na oglne (stosowane w rnych dziaach filozofii) i na szczegowe (zwizane tylko z okrelonym dziaem lub problemem filozoficznym). Dobr10

Takie stanowisko zajmuje np. B. J. Gawcki. 28

metod zaley od oglnej koncepcji filozofii (np. w ramach koncepcji pozytywistycznej gwnymi metodami s - obok dedukcji - ekstrapolacja uoglnie indukcyjnych i wnioskowanie przez analogi), od szkoy czy kierunku filozoficznego. W charakterystyce rozwaa i bada filozoficznych naley odrni metody wielorako zoone, znamionujce sposb budowania teorii w danej nauce lub sposb uprawiania jakiej wyodrbnionej fazy analiz, makrometody, od ich skadnikw, metod prostych lub ich elementw, mikrometod. Tutaj zasadniczo bdziemy si zajmowa tymi pierwszymi. Metody te to rozmaite - zdeterminowane przedmiotem i celem badania, ukierunkowane postawionymi pytaniami oraz ich wiadomymi i zaoeniami - sposoby ogldu i opisu tego, co dane, ujcia w odpowiedni aparatur pojciowo-jzykow, uporzdkowania, interpretacji i wyjaniania; sposoby eksplikacji sensu, odsonicia zaoe, wywnioskowania konsekwencji, przeprowadzenia dyskusji, skonstruowania lub oceny argumentacji. Wyrniamy tu nastpujce grupy metod, stosowane w rnych dziaach filozofii, w ramach rozmaitych szk i kierunkw: 1) metody fenomenologiczne, 2) metody logiczno-lingwistyczne, 3) metody hermeneutyczne, 4) metody ontologiczne, 5) metody metafizyczne, 6) metody transcendentalne, 7) metody scjentystyczne (tzn. metody budowania teorii i metody ich kontroli poznawczej w naukach przyrodniczych, humanistycznych oraz formalnych)11. 5 02. METODY FENOMENOLOGICZNE. - Metody fenomenologiczne to metody dotyczce tego, co i jak dane, metody docierania do danych (tego, co poznawczo zastane) i uzyskiwania ich opisu. Wyrni naley cztery zasadnicze metody fenomenologiczne. Metoda ogldu i opisu tego, co i jak dane, jest podstawow metod dla tych, ktrzy odwouj si do bezporedniego poznania (zob. 16 03) i chc z niego

Zob. A. B. S t p i e , Metody w filozofii, ZN KUL 24 (1981) 1, 3-18 oraz Bibliografia (zwaszcza dziay III i VII). O metodach fenomenologicznych: R. I n g a r d e n, Denia fenomenologw, Zagadnienie konstytucji i sens rozwaa konstytutywnych u E. Husserla, O motywach, ktre doprowadziy Husserla do transcendentalnego idealizmu, w: t e n e, Z bada nad filozofi wspczesn, 1963; t e n e , U podstaw teorii poznania, 1971 ( 26 - o poznaniu ejdetycznym); t e n e , Wstp do fenomenologii Husserla, 1974; A. B. S t p i e , Ocena metodologiczna analizy istnieniu u Romana Ingardena, Sprawozdania [...] TN KUL" 13 (1963) 35-39; t e n e , O rozmaitych rozumieniach metody fenomenologicznej, tame 14 (1965) 63-64; t e n e , Ingardenowska koncepcja teorii poznania, RF 12 (1964) 1, 77-91; t e n e , Uwagi o Ingardenowej koncepcji ontologii, RF 20 (1972) 1, 5-14. O metodach metafizyki tomistycznej: S. K a m i ski i M. A. K r p i e c, Z teorii i metodologii metafizyki, 1962, oraz szereg prac S. Kamiskiego, J. Iwanickiego, J. Kalinowskiego, K. Ksaka, A. B. Stpnia, S. Majdaskiego, J. Her-buta i innych.

11

29

krytycznie korzysta. Pozwala ona w sposb nieprzypadkowy i poddajcy si intersubiektywnej kontroli uj bezporednio, uwyrani rozumiejco i opisa w odpowiednio dobranych terminach zarwno to, co dane, jak i sposb dania czego. Jest niezbdna przy ucilaniu zabiegu nadawania naszym terminom i zwrotom jzykowym odniesienia przedmiotowego, przy definiowaniu dejktycznym (ostensywnym). Posugujc si t metod, mamy do czynienia z czym pierwotnie danym: z zastanymi zrnicowaniami w ich - ewentualnie - wzajemnym ustosunkowaniu. Wobec tych zrnicowa nie dysponujemy zrazu gotowymi definicjami pojciowymi (zreszt takie definicje mogyby by obcione jakimi zaoeniami, uprzednimi przekonaniami), lecz dopiero przystpujemy do ustalenia podstaw dla takich definicji. Po uzyskaniu jasnego i wyranego ujcia (widzenia) tego, co badamy, trzeba to, co poznawczo uchwycilimy, opisa w taki sposb, aeby nie tylko utrwali otrzymany rezultat poznawczy, lecz - przede wszystkim - umoliwi innym podmiotom poznajcym ujcie (zobaczenie) tego, co sami ujlimy. Trzeba innym pokaza to, co bezporednio dane, niejako naprowadzi ich na dany obiekt. Stosuje si tu zabieg rozrnie (opisu kontrastujcego), polegajcy na wyrnieniu (okreleniu) obiektu, o ktry nam chodzi, przez przeciwstawienie go innym (postpujc na og od mniej do bardziej podobnych pod wchodzcym w gr wzgldem). Jeli dokonujemy klasyfikacji, opisu pojciowego tego, co bezporednio dane, to zawsze w obliczu" tego, co opisywane. To, co bezporednio dane, to dane bez porednika nieprzezroczystego, caociowo (niejako jednym rzutem oka" lub za jednym zamachem", jednoetapowo), bez dyskursu i odwoywania si do uprzednio uzyskanych rezultatw poznawczych (sdw). To, co bezporednio i naocznie dane, nazywane bywa f e n o m e n e m , std metod ogldu i opisu tego, co i jak dane, nazywamy metod fenomenologiczn. Ogld i opis fenomenologiczny winien spenia postulat maksymalnej ateoretycznoci. Chodzi o uwolnienie naszego poznania z rozmaitych (czsto nie uwiadomionych, wystpujcych implicite) uprzednich przewiadcze, nastawie, presupozycji, schematw pojciowo-werbalnych. Naley ujawni i wyeliminowa (zawiesi, zneutralizowa) te rne ujcia i schematy o charakterze potocznym (zdroworozsdkowym"), naukowym czy nawet filozoficznym. Niektrzy te zabiegi neutralizacji czy rezerwy teoretycznej (wzicia w nawias") nazywaj redukcjami". Postulat maksymalnej ateoretycznoci jest trudny do cakowitej realizacji, jednake systematyczna prba jego spenienia - za pomoc kolejnych krokw rnych neutralizacji, zawieszenia w sdzie, rezerwy poznawczej - pozwala nam uwiadomi sobie rozmaite uwarunkowania zarwno ogldu, jak i opisu tego, co dane i jak dane.30

W ogldzie i opisie fenomenologicznym moemy by nastawieni na ujcie tego co dane, w jego penej indywidualnoci, konkretnoci albo w jego sensie, istocie, czyli ejdetycznie (grec. = posta, wzr, istota). M e t o d a i d e a c j i (uzmienniania) to dobr i ukad czynnoci przygotowujcych ogld e j d e t y c z n y , doprowadzajcych do wgldu w istot (do ujcia typu i oglnej struktury) danego przedmiotu i umoliwiajcych przeprowadzenie analizy istotnociowej. Operacja ideacji skada si z czterech etapw. Pierwszy etap to dokonanie aktu lub cigu aktw szeroko rozumianego dowiadczenia, czyli ujcia poznawczego czego jednostkowego bezporednio i z naocznoci spostrzeeniow, quasispostrzeeniow, a nawet wyobraeniow; w gr wchodzi spostrzeenie zmysowe jakiego ciaa, spostrzeenie wewntrzne (czy szerzej: samowiadomo) wasnej psychiki, percepcja stanu psychicznego Drugiego, przypomnienie sobie czego minionego, oczekiwanie czego, co ma nadej, percepcja czego wyobraonego (czego w wyobrani), percepcja wiata przedstawionego (np. malarsko lub filmowo) w dziele sztuki itp. Etap drugi polega na zmianie nastawienia poznawczego wobec danego jednostkowego przedmiotu (lub jego czci, cechy) czy stanu rzeczy i postawieniu pytania o istot czego (pytania esencjalnego). Na przykad widzimy przed sob ten oto kawa czerwonego sukna. Czerwie tego materiau jest skonkretyzowana, jednoznacznie okrelona pod kadym przysugujcym jej wzgldem (ujednostkowiona), ma wasny odcie, jasno, ksztat. Wobec jakiego z momentw czy rysw tego naocznie danego, konkretnego kawaka sukna, np. wobec jego czerwieni, zaj moemy nastawienie ejdetyczne i zapyta o istot czerwieni w ogle (czy czerwieni jako takiej) lub o istot barwy. Wwczas intencja naszego aktu poznawczego odrywa si niejako od tego jednostkowego przedmiotu i jego jednostkowej cechy (mianowicie czerwieni) i zmierza do istoty czerwieni, do czerwieni czy czerwonoci jako takiej, in specie (niejako gatunkowo wzitej). Zmienia si wtedy przedmiot naszego poznania; chodzi nam ju nie o czerwie okrelonego przedmiotu naszego dowiadczenia, lecz o sam, idealiter wzit jako czerwieni. Nastpuje trzeci etap, operacja uzmienniania. Polega ona na tym, e - w obliczu lub na tle naocznie danych (w percepcji, przypomnieniu, oczekiwaniu lub w wyobraeniu) jednostkowych przypadkw czerwieni (czego czerwonego) - prbujemy uzmienni w danym fenomenie czerwieni rne momenty i rysy. Dokonujemy tej operacji za pomoc (termin Husserla) wariacji imaginatywnej", dziki ktrej przekraczamy ograniczenia zakresu faktycznie dajcych si uzyska percepcji. W traktacie uzmienniania nie tylko dostrzegamy swoisto jakociow samej czerwieni, ale i to np., e moe ona przybiera rozmaite ksztaty czy odcienie, e moe zaistnie (skonkretyzowa si) jedynie jako cecha czego przestrzennie rozcigego (przynajmniej dwuwymiarowo), e nie moe si rnicowa np.31

wedug stopni goryczy lub wysokoci tonu. Chwytamy wic czerwie nie tylko w jej jakociowoci, w jej sensie (w tym, co stanowi, e jest sob, czerwieni wanie), lecz rwnie w jej ustosunkowaniu si do innych jakoci; ujmujemy koniecznoci, jakim czerwie podlega, i moliwoci, jakie ona dopuszcza. Globalne ujcie rezultatw operacji uzmienniania prowadzi do czwartego etapu ideacji, do wgldu w istot czerwieni, do jej ogldu ejdetycznego. Jest on -wedle Husserla - aktem poznania bezporedniego, rdowego, nadbudowanym nad wyjciowymi aktami dowiadczenia, dokonujcym szczeglnej syntezy przedmiotw aktw fundujcych; naoczno aktu ogldu ejdetycznego (naoczno kategorialna") jest pochodna wzgldem naocznoci aktw fundujcych ten ogld, jest niejako sposobem korzystania z naocznoci spostrzeeniowej, uasi--spostrzeeniowej i wyobraeniowej. Rozumiejce rozwijanie ogldu ejdetycznego, uwyranianie istoty czego, wydobywanie tego, co w niej implicite zawarte, to a n a l i z a i s t o t n o c i o w a (ejdetyczna) czego. Otrzymany rezultat ideacji - zbir tez na temat istoty czego - jest wprawdzie genetycznie zaleny od wyjciowego dowiadczenia (ktre nie tylko wyznacza zakres tego, co ejdetycznie dostpne, lecz rwnie podsuwa pewne akcenty i ukierunkowania operacji uzmienniania, okrelone typologie czy klasyfikacje), jednake nie jest zaleny od niego pod wzgldem swej wartoci poznawczej. Jeli ju dojdzie np. do ujcia czerwieni jako takiej, barwy in specie, to uzyskana w ten sposb wiedza jest prawdziwa niezalenie od tego, czy prawdziwe s informacje dostarczone przez podbudowujce j akty spostrzee, quasi-spostrzee, przypomnie, oczekiwa czy wyobrae. Gdyby dana spostrzeona rzecz faktycznie nie bya czerwona, gdyby nawet w ogle nie istniay adne przedmioty czerwone, a czerwono pewnych cia bya zudzeniem, spowodowanym np. przez struktur lub szczeglne okolicznoci naszej percepcji, to i wwczas prawd byoby, e czerwie nie jest zieleni, e czerwie nie rnicuje si wedug stopnia sodyczy, e istnie ona moe jedynie jako cecha czego rozcigego itp. Te ustalenia s wyznaczone przez sam czerwie jako tak (wzit w swej jakoci, w swej naturze), a nie przez to, jak faktycznie jest uksztatowany istniejcy realnie wiat. Faktyczno istnienia, istnienie konkretyzacji danej istoty - to sprawy pominite w poznaniu ejdetycznym. Poznanie ejdetyczne dotyczy istnienia czego, o ile je lub jego sposb wyznacza istota tego czego; w rozwaaniach ejdetycznych ustala si jedynie moliwo i warunki zaistnienia lub istnienia czego. Ustalajc to, co bezporednio dane, ma si niekiedy na uwadze nie tyle to, co dane wprost, bez porednikw (reprezentantw), ile to, co dane czysto", a wic bez udziau pozaprzedmiotowych wtrtw, bez subiektywnych znieksztace czy modyfikacji.

32

R e d u k c j a t r a n s c e n d e n t a l n a (zwana te fenomenologiczn ) to zabieg zmierzajcy do wyznaczenia niepowtpiewalnej sfery poznawczej oraz do odsonicia nowego przedmiotu bada: czystej wiadomoci wraz ze zwizanym z ni czystym podmiotem poznajcym (czystym lub transcendentalnym ja") - Jest to metoda wyrnienia niepowtpiewalnej poznawczo sfery w obrbie wiadomej dziaalnoci podmiotu poznajcego. Polega ona na wziciu w nawias" (zawieszeniu uznania, teoretycznym zneutralizowaniu) tego, co transcendujc wiadomo (cilej: strumie przey wiadomych), nie jest zagwarantowane samym jej przebiegiem i tym, co w niej immanentnie zawarte. Przede wszystkim rezygnuje si z ujcia strumienia wiadomoci jako objawu yciowego osobnika psychofizycznego (typu homo sapiens"), uwikanego przyczynowo w procesy (i stany) wiata realnego, oraz z wiedzy na temat obiektywnego bytu tego wiata. To wzicie w nawias" nie jest ani wtpieniem czy problematyzacj, ani jak eliminacj czego z zakresu tego, co dane. Jest potraktowaniem stosunku poznawczego jako relacji nie midzy dwoma bytami, lecz midzy przeyciem wiadomym (jako pewn sensown caoci) a jego przedmiotowym odpowiednikiem, wzitym jedynie jako korelat ujcia (intencji) naszej wiadomoci, jako co (tylko) przedstawionego, mniemanego itp. Relacj akt wiadomoci-przedmiot aktu" zastpuje - po redukcji - relacja noeza-noemat" (uywajc terminologii husserlowskiej). Redukcja odsania to, co bezporednio wyznaczone przez zawarto strumienia przey wiadomych, wydobywa na jaw gbsze warstwy tego strumienia, ktre konstytuuj (wspdeterminuj lub wspwarunkuj) sensy pojawiajce si w ramach naszych przey. Sowo redukcja" - nawizujc do jego aciskiej etymologii - oznacza sprowadzanie (sprowadza" nie znaczy tu utosamia") czego do jego gbszych warstw, ukrytych warunkw, odkrywanie korzeni sensu (i jego pojawiania si) w naszej wiadomoci. Przy tym - w ramach metody redukcji transcendentalnej jako metody fenomenologicznej - to sprowadzanie czego do jego korzeni, to odkrywanie w gbszych strukturach (podstrukturach) wiadomoci warunkw pojawiania si sensw (przedmiotw), nie moe odbywa si na drodze czystego wnioskowania, dedukcji, lecz poprzez wypatrzenie, wydobycie na jaw, odsonicie i ujawnienie (unaocznienie) tego, co ukryte, lecz co jako si przejawia lub daje si odsoni w tym, co bezporednio dane, i stanowi niejako zewntrzno lub samoujawnialn (przeyciowo) powierzchni naszego strumienia wiadomoci (i zwizanego z nim podmiotu). Radykalne przeprowadzenie redukcji jest spraw trudn i skomplikowan, wci rodzc dyskusje, take wewntrz szkoy fenomenologicznej. Std niektrzy gosz niedefinitywno (nieostateczno) tego zabiegu. W myl tego pogldu redukcj mona przeprowadza, a nie przeprowadzi.

33

M e t o d a r o z w a a k o n s t y t u t y w n y c h to metoda rozwijania i uzupeniania redukcji transcendentalnej, metoda odsaniania warstw konstytuujcych caoci przeyciowe i sensy pojawiajce si w strumieniu wiadomoci oraz ujawniania zwizkw (korelacji) midzy noezami a noematami. Do realizacji tych rozwaa potrzebne s - midzy innymi - nastpujce umiejtnoci (sprawnoci): sprawno tematyzacji tego, co nie tematyzowane, sprawno korzystania z nieaktowych postaci wiadomoci, zwaszcza z intuicji przeywania (z nierefleksyjnej samowiadomoci, wsptowarzyszcej wszelkim naszym przeyciom), sprawno przeprowadzania wielostopniowej refleksji, sprawno zamierzonego zauwaania mimochodem", sprawno wydobywania na jaw (unaoczniania) tego, co mieci si implicite w rozwaanych fenomenach. (Sprawnoci te przydatne s zreszt take przy ogldzie i opisie fenomenologicznym). Przy artykulacji pojciowej i opisie konstytucji oraz tego, co konstytuujce i co konstytuowane, potrzebna jest jeszcze sprawno pokazywania (quasidejktycznego opisu) tego, co i jak dane lub ujawnione (odsonite). Eksplikacja fenomenologiczna (czyli wydobywanie na jaw) tego, co implicite zawarte w fenomenach - bez posuenia si wnioskowaniem, dyskursem, analiz pojciow - moliwa jest dziki temu, i to, co dane, moe wskazywa pewnymi swoimi rysami czy sposobem pojawiania si, z pewn naocznoci (intencyjnie jak si tu wyraa niezbyt szczliwie Husserl, nadajc intencji" jeszcze jedno znaczenie) na co dalszego, gbszego, aktualnie nie odsonitego. Tak np. dese widzianego fragmentu kilimu wyznacza (zapowiada) dese zakrytej czci kilimu, pocztek melodii zapowiada jej dalszy cig, przednia strona bryy wskazuje na (zapowiada) jej stron tyln czy wntrze bryy. Zauwamy, i ideacj i ogld ejdetyczny mona zinterpretowa bd tak, jak Husserl, a wic w myl skrajnego realizmu pojciowego, bd w duchu umiarkowanego realizmu pojciowego (w typie Arystotelesa lub Tomasza z Akwinu) jako szczegln posta abstrakcji (zob. 22). Fenomenologowie podkrelaj (midzy innymi) naocznociowy charakter poznania ejdetycznego; Husserl mwi tu o szczeglnej odmianie naocznoci, mianowicie o naocznoci kategorialnej. Wydaje si - nie moemy tu rozwija dyskusji - e naoczno uj ejdetycznych nie jest naocznoci swoist, lecz jest to naoczno zapoyczona, jest to wykorzystanie naocznoci aktw podbudowujcych ogld ejdetyczny, np. aktw spostrzeenia, quasi-spostrzeenia czy wyobraenia. 5 03. METODY LOGICZNO-LINGWISTYCZNE. - Chodzi tu o metody badania jzyka i tworw jzykowych w aspekcie ich funkcji poznawczych i przypoznawczych, o sposoby przeprowadzania opisu, eksplikacji, precyzacji, ujawniania implikacji czy konsekwencji stosowanego jzyka, sensu i rl poznawczych wyrae stanowicych jzykowe formuy (odpowiedniki) podejmowanych zabie34

gw poznawczych, uzyskanych rezultatw poznawczych. Wymiemy zasadnicze odmiany metod przeprowadzania analizy tworw jzykowych, ktre (owe twory jzykowe) bior udzia w poznawaniu i stanowi intersubiektywn szat rezultatw poznawczych. A n a l i z a to przede wszystkim czynno mylowego rozbioru jakiej caoci, wyrnienia i uwyranienia (a wic treciowego scharakteryzowania) elementw (skadnikw, momentw) lub czynnikw badanego obiektu, uchwycenia relacji midzy nimi, wewntrznej struktury itp; a take sposb eksplikacji (uwyranienia, dookrelenia) i ucilenia znaczenia analizowanych wyrae, badania poprawnoci rozumowa, konkluzywnoci wnioskowa. Mwic o analizie w tym drugim sensie - o analizie znaczeniowej - zazwyczaj wyrnia si dwie jej postacie: dokadniejsze wyjanienie znaczenia sw i wypowiedzi (a poprzez nie myli) przez zastpienie wyrae niecisych, niejednoznacznych, mglistych wyraeniami cisymi, jednoznacznymi, jasnymi (przy zachowaniu tosamoci treci, zakresu lub wartoci logicznej wyrae!) oraz transponowanie wyrae jzyka zastanego (potocznego, naturalnego) na wyraenia jzyka skonstruowanego (sztucznego, formalnie scharakteryzowanego), przeprowadzenie logicznej rekonstrukcji wyrae; pierwszej patronowa G. E. Moore, drug propagowali B. Russell, L. Wittgenstein (wczesny), R. Carnap. Analityczne, logicznie zorientowane wyjanienie, uwyranienie, ujawnienie lub ucilenie (sensu) jakich wyrae czy tekstw (a poprzez nie wyraonych w nich myli) odbywa si przez odpowiednie zastosowanie nastpujcych operacji: opisu eksplikujcego lub regulujcego, symbolizacji, transpozycji, asemantyzacji, formalizacji, rekonstrukcji (logicznej). Opis eksplikacyjny polega na dokadnym wydobyciu i okreleniu sensu danego wyraenia, np. odwoujc si do jego etymologii, ujawniajc jego (uywamy terminologii jzykoznawczej) sownikowe paradygmaty czy typowe konteksty, syntagmatyczne uwikanie (w danym kontekcie), syntaktyczn pozycj lub rol, konotacj i denotacj (intensj i ekstensj). Opis regulujcy polega na modyfikacji zastanego sensu lub formy wyraenia celem jego precyzacji, ujednoznacznienia. Symbolizacja to przyporzdkowanie wyraeniu lub jego wyrnionym, wyartykuowanym skadnikom (elementom, czonom) odpowiednich symboli. Dziki temu uzyskuje si bd now, bardziej podatn na rne operacje posta analizowanego wyraenia, bd jego transpozycj w innym jzyku. Transpozycja jest rodzajem przekadu wyraenia jednego jzyka na wyraenie drugiego jzyka, przy czym zasady przekadu oraz stopie (czy typ) odpowiadania sobie wyraenia przekadanego i jego przekadu mog by rozmaite. Szczeglnym gatunkiem transpozycji jest asemantyzacja, polegajca na przeformuowaniu wyrae (danego jzyka) w ten sposb, i ich zapis ujawnia jedynie struktur syntaktyczn wyrae; w ten sposb dwa wyraenia rne semantycznie mog35

okaza si dokadnie takie same syntaktycznie. Formalizacja w sensie cisym jest sprowadzeniem danych wyrae wycznie do ich strony zewntrznej: ustala si jedno-jednoznaczn relacj midzy ksztatem (i porzdkiem przestrzennym) a znaczeniem wyrae i pomija to ostatnie. W jzyku sformalizowanym wyraenia sprowadza si do napisw i relacji przestrzennych midzy nimi. Rekonstrukcj (termin ten uywany jest take w innych znaczeniach) proponujemy tu nazywa odczytanie (eksplikacj) czego przy zaoeniu, i to odczytanie (ujawnienie penego sensu) wymaga uzupenie, dopowiedze do tekstu, ktry (ktrego sens) podlega rekonstrukcji. Uzupenienia te mog polega np. na ucileniu tego, co niecise, ujednoznacznieniu tego, co wieloznaczne, ujawnieniu tego, co zakryte: zaoe (przesanek), konsekwencji, wewntrznej struktury, gbszego lub wtrnego (przenonego) znaczenia. W tych rnych odmianach czy postaciach analizy lingwistyczno-logicznej zwraca si - midzy innymi i gwnie - uwag na rol jzyka (szaty jzykowej naszego poznania) w zabezpieczeniu prawdziwoci, prawomocnoci, komunikatywnoci i kontrolowalnoci osiganych rezultatw poznawczych. 5 04. METODY HERMENEUTYCZNE. - Metody hermeneutyczne w rozwaanym tu znaczeniu to metody badania czy wydobywania sensu struktur lub tworw znakowych. W hermeneutyce badany przedmiot ujmowany jest jako tekst, znak, symbol (czego). Moe to by przedmiot pozaznakowy, lecz potraktowany jako tekst znaczcy (jakby-tekst), znak lub symbol, przy czym to, co zastane, w tym ujciu traktuje si jako powierzchni czego gbszego (tym samym przyjmujc warstwow budow tego, co si bada). To, co powierzchniowe, ma charakter podwjny: zakrywajco-ujawniajcy (z tym, e to ujawnianie moe by mgliste, niewyrane, jedynie jakby zapowiadajce, sugerujce). Chodzi o wydobycie tego, co nie ujawnione, a niejako virtualiter zawarte w tekcie. Poszukiwanie jednak gbszego (ukrytego) sensu zakada jaki kontekst. Tekst wymaga eksplikacji lub interpretacji w wietle waciwego mu kontekstu. Kontekst: 1) moe by zwizany z kodem danego symbolu, z systemem znakw, w ramach ktrego dany znak-tekst funguje; 2) moe by kontekstem kulturowym, spoecznym, historycznym; 3) moe by kontekstem okolicznociowym. Ju z tego powodu odkrywanie ukrytego sensu polega czsto na szczliwym wpadniciu na waciw interpretacj lub na pomysowoci w stawianiu hipotez interpretacyjnych. W rnych postaciach filozoficznej hermeneutyki (M. Heidegger, H. G. Gadamer, P. Ricoeur) nie stawia si ostrych rygorw sposobom odkrywania tego, co zakryte. Podkrela si natomiast niezbdno i uprzednio kontekstu i std niedefinitywno, a nawet prowizoryczno zabiegw interpretacyjnych. W hermeneutyce wyklucza si moliwo okrelonego (fundamentalnego) pocztku i dopuszcza kolisto wyjanie (koo hermeneutyczne").36

Dostrzec mona pokrewiestwo zabiegw hermeneutycznych zarwno z pewnymi odmianami analizy i rekonstrukcji logiczno-lingwistycznej, jak i z pewny-mi aspektami redukcji transcendentalnej i rozwaa konstytutywnych.

5 05. METODY ONTOLOGICZNE. - S to metody charakterystyczne dla ontologii (zob. niej, U 01, 11 03), pojmowanej tu jako nauka filozoficzna o tym, co (czysto) moliwe, a wic o tym, co istnieje lub istnie moe, lecz w oderwaniu od faktycznoci istnienia. To co moliwe, mona traktowa formalnie jako niesprzeczne i wwczas waciwymi metodami ustalania moliwoci (czego) bd: badanie niesprzecznoci pewnych struktur i ukadw, zestawianie niesprzecznych (spjnych) kombinacji okrelonych elementw czy momentw, take interpretacja przedmiotowa (dobieranie modeli) systemw formalnych; a wic metoda kombinatoryjna i metoda interpretacji przedmiotowej (ontologicznej), zakadajce metod ustalania niesprzecznoci czego (jakiego ukadu elementw). Tak uprawiana ontologia jest metodologicznie pokrewna metalogice i metamatematyce. To, co moliwe, mona traktowa treciowo, jako co wyznaczonego przez natur (jako) wchodzcych w gr elementw czy momentw. Dane, wyrnione jakoci wzite same w sobie (in specie), ze swej istoty podlegaj pewnym koniecznociom oraz wyznaczaj pewien zakres moliwoci (odpowiednio: wykluczaj pewne stany jako niemoliwe), dopuszczaj pewien repertuar moliwych kwalifikacji, ustosunkowa, zwizkw itp. Waciw metod ustalania tego, co konieczne, i tego, co moliwe, jest analiza istotnociowa (ejdetyczna), o ktrej ju wyej mwilimy (zob. 5 02). Stosujc j, ontologia musi przeprowadza zabiegi ogldu i opisu tego, co bezporednio dane, oraz ideacji, musi posugiwa si omwionymi ju metodami fenomenologicznymi. W ten sposb na terenie ontologii otrzymujemy ejdetyk, ktr mona interpretowa bd w myl realizmu skrajnego, bd w myl realizmu umiarkowanego. W rozwijaniu analiz ejdetycznych posugujemy si te dedukcj. 5 06. METODY METAFIZYCZNE. - Metody metafizyczne (zwane te niekiedy metodami metafizykalnymi) to metody uywane w rnych typach metafizyki jako nauki o bycie w aspekcie jego istnienia, nauki zajmujcej si bytem w jego faktycznoci, celem ustalenia koniecznych warunkw i ostatecznych racji istnienia kadego bytu (jako bytu) (zob. niej, 11 01, 11 02). Wrd nich naley wyrni trzy metody: Metoda e k s t r a p o l a c j i - rozcigania pewnych wybranych aspektw czy empirycznie danych kategorii bytu (oraz prawidowoci w nich zachodzcych) na cao tego, co istnieje - jest stosowana nie tylko w rnych posta-

37

ciach metafizyki indukcyjnej. W jej ramach wan rol odgrywa wnioskowanie przez analogi. Metoda t r a n s c e n d e n t a l i z a c j i - zabieg odrnienia w bycie tego, co kategorialne, i tego, co transcendentalne, i posugiwanie si specjalnym typem analogii przy orzekaniu o bycie - jest charakterystyczna dla metafizyki typu tomistycznego. Istotn w niej rol odgrywa zabieg formowania pojcia bytu jako bytu, ujmowany przez jednych jako szczeglna odmiana abstrakcji, przez innych jako zoona operacja separacji (zob. niej, 28). Metoda transcendentalizacji jest szczeglnym splotem percepcji rozumiejcych (kierowanych pewnymi pytaniami), zwaszcza percepcji czysto intelektualnej (intelekcji) oraz wnioskowa dedukcyjnych; ambicj tej metody (jeli mona si tak wyrazi) jest unikanie wnioskowa niededukcyjnych, zawodnych. Metoda a n a l i z y e j d e t y c z n e j (w wersji realizmu umiarkowanego) - omwiona ju wyej - stanowi w niektrych typach metafizyki metod podstawow, w innych metod pomocnicz lub rwnorzdn metodzie ekstrapolacji lub metodzie transcendentalizacji. Posuguje si rwnie dedukcj. 5 07. METODY TRANSCENDENTALNE. - Metody transcendentalne mona najoglniej okreli jako pewne szczeglne sposoby badania wartoci naszego poznania oraz ustalania warunkw pojawiania si danych faktw czy fenomenw. Chocia sam termin transcendentalny" (nie naley go miesza z rwnoksztatnym terminem wystpujcym w metafizyce klasycznej) i zwizane z nim koncepcje czystej wiadomoci i czystego podmiotu (ja") pochodz od I. Kanta, mona mwi (przynajmniej) o trzech wersjach metody transcendentalnej: kartezjaskiej, kantowskiej i fenomenologicznej (husserlowskiej); by moe jako czwart wersj tej metody naley potraktowa metod stosowan przez wspczesny tomizm transcendentalizujcy. Kartezjaska wersja metody transcendentalnej polega na postawieniu pytania: czy i jak mona wywie (uzasadni, wywnioskowa) z istnienia i treci wiadomoci istnienie (= uznanie istnienia) i wasnoci danych w niej, zewntrznych przedmiotw?" oraz na szukaniu na nie odpowiedzi wycznie w (danych) samowiadomoci i analizie bezporednich danych naszej wiadomoci, przy czym chodzi o tzw. wiadomo czyst (transcendentaln) jako sfer poznawczo niepowtpiewaln. Sfer niepowtpiewaln ustala si na drodze wtpienia, problematyzacji. Kantowska wersja metody transcendentalnej polega na postawieniu pytania o warunki moliwoci - podmiotowe, czyli ugruntowane w samej strukturze podmiotu poznajcego, lub aprioryczne, czyli uprzednie wzgldem empirycznego dania czego - danych, mianowicie czynnoci wiadomych (o okrelonej treci) lub ich wytworw, np. w postaci gotowych nauk czy teorii naukowych,38

bd te poszczeglnych fenomenw. Warunek moliwoci jest tu rozumiany jako warunek konieczny (a nie dostateczny), a sposobem dochodzenia do jego ustalenia jest wywd rozumowy, zwany przez Kanta dedukcj transcendentaln. Fenomenologiczna wersja metody transcendentalnej, podobnie jak kartezjaska, polega na rozstrzygniciu problematyki transcendentnej wycznie na podstawie danych immanentnych (tzn. czystej wiadomoci) albo - jak chc niektrzy - na przeformuowaniu problematyki dotyczcej tego, co transcendentne, w problematyk dotyczc tego, co immanentne; z tym, e sfer immanencji (niepowtpiewaln poznawczo sfer czystej wiadomoci) ustala si za pomoc specjalnego zabiegu: mianowicie opisanej ju wyej redukcji transcendentalnej, modyfikujcej zastan posta naszej (samo)wiadomoci. Zamiast kartezjaskie-go cogito" mamy tu spostrzeenie immanentne (lub inn posta immanentnie skierowanej refleksji), zamiast kantowskiej dedukcji mamy tu szczeglny zabieg redukcji, kierujcy si postulatem utrzymania kontaktu naocznociowego z tym, co przez t redukcj wydobyte, odsaniane. Redukcja ma nie tylko ustala korzenie danych fenomenw, lecz je take odsania w bezporednioci. W ten sposb metody transcendentalne" krzyuj si z metodami fenomenologicznymi".

6. FILOZOFIA A WIATOPOGLD

6 00. Naley odrni naukowe uprawianie filozofii od filozofowania na usugach wiatopogldu, a take dyskusj naukow od dyskusji wiatopogldowej. wiatopogld moe, a nawet powinien korzysta z nauk i filozofii, jednak zawsze bdzie poza nie wykracza. Bywaj wiatopogldy racjonalne i nieracjonalne, religijne i niereligijne.6 01. STRUKTURA I RODZAJE WIATOPOGLDW. IDEOLOGIA. Czowiek podejmuje przedsiwzicia poznawcze bd ze wzgldu na dorane potrzeby yciowe (indywidualne, grupowe, gatunkowe), bd ze wzgldu na swoje zainteresowania czysto teoretyczne, bd wreszcie celem uporzdkowania swojego postpowania i znalezienia lub nadania sensu swemu yciu traktowanemu jako cao. Osignicie nawet najbardziej praktycznych i doranych celw wymaga rzetelnej wiedzy. Poznanie moe suy zadaniom pozapoznawczym, jednake w swym przebiegu winno by tylko poznaniem, tylko poszukiwaniem (uzyskiwaniem) prawdy.39

Tendencj do caociowego uporzdkowania swego postpowania i ustalenia sensu ycia nazwijmy poszukiwaniem wiatopogldu. Nie mona bowiem realizowa jej nie rozwaajc istoty i sposobu istnienia otaczajcego nas wiata. w i a t o p o g l d jest to zesp przekona i postaw, twierdze, ocen i norm, ktry - przynajmniej w oczach zwolennikw czy wyznawcw - stanowi spjny, caociowy obraz rzeczywistoci (tego, co istnieje), porzdkujcy (wartociujcy i normujcy) postpowanie wzgldem siebie i otoczenia. U osb nastawionych bardziej intelektualnie i krytycznie, u tych, ktrych trudnoci i skomplikowane nieraz sytuacje zmuszaj do samodzielnych, zasadniczych decyzji, wystpuje troska o to, aeby owa spjno pogldu na wiat nie bya pozorna i aby jego wybr nie by czym przypadkowym i nieumotywowanym. wiatopogld jest zbiorem elementw i czynnikw dosy rnorodnych. W kadym razie peny wiatopogld zawiera rozstrzygnicia zagadnienia sensu ycia, ostatecznego celu dziaania, hierarchii dbr. Nasuwaj si tu pytania o istot i racj istnienia nas samych, otaczajcego nas wiata, o ostateczn podstaw norm i odpowiedzialnoci moralnej, o niemiertelno duszy ludzkiej (lub czowieka), o istnienie Boga. Pytania te stawia rwnie na swoim terenie filozofia. Owa zbieno tematyki z jednej strony powoduje nie gasnce nigdy zainteresowania szerokiego grona ludzi filozofi, z drugiej prowadzi do cigych nieporozumie. Poniewa filozofia omawia sprawy, ktre kadego dotycz, obchodz i bol, czowiek szukajcy lub majcy ju wiatopogld uwaa si za kompetentnego w sprawach filozoficznych. Czym innym jest jednak filozofowanie zaangaowane wiatopogldowo, usugowe", a czym innym naukowe uprawianie filozofii. Peni one odmienne funkcje i rozwizuj swoj problematyk kierujc si innymi motywami. Filozofii nie moe uprawia czowiek z ulicy" bez przejcia odpowiedniego treningu i zdobycia niezbdnej kompetencji. Pod tym wzgldem filozofia nie rni si od innych nauk, np. od matematyki czy fizyki. Oczywicie naukowo uprawiana filozofia moe peni rozmaite poyteczne funkcje w rnych dziedzinach ycia i kultury. Jednake wszystkie te praktyczne zastosowania filozofii (w budowaniu pogldu na wiat, motywowaniu decyzji moralnych, pogbianiu przey religijnych i estetycznych) s racjonalnie uprawnione tylko wtedy, gdy sama filozofia jest odpowiedzialnie uzyskanym poznaniem przez wyspecjalizowane podmioty poznajce. Waciwe uprawianie filozofii wymaga pewnej ascezy, polegajcej na umiejtnym eliminowaniu w procesie poznawania czynnikw pozapoznawczych, wolitywno-emocjonalnych, nawykw i uprzedze, oraz wymaga usprawnienia intelektu do utrzymania si przy waciwym filozofii punkcie widzenia, do odpowiedniej dyscypliny mylenia, do krytycyzmu i uczulenia na ciso sformuowa i rozumowa, na uwano i dociekliwo percepcji i analizy. Waciwe zrozumienie analiz i wy40

nikw filozoficznych wymaga przyswojenia sobie aparatury pojciowej filozofa, aparatury bynajmniej nie przypadkowej i zbdnej. W budowie wiatopogldu bior te udzia nauki szczegowe, zarwno przyrodnicze, jak i humanistyczne. Jednake sama wiedza - filozoficzna i naukowa - nie wystarczy do zaangaowania caej osobowoci ludzkiej, do podjcia wicej decyzji w sprawie wyboru i realizacji celu naszego ycia, akceptacji (odkrytego) sensu naszego istnienia. Oczywicie troska o trafno i skuteczno tych decyzji prowadzi do racjonalizacji wiatopogldu, nie doprowadzi jednak do utosamienia wiatopogldu z wiedz. wiatopogld czowieka nie jest - ze swej natury - czym jednoznacznie wyznaczonym przez wyniki (zreszt zmienne i niepewne) nauk szczegowych oraz naukowo uprawianej filozofii; zawsze pozostanie w nim miejsce na wiar w co lub w kogo, na zaufanie czemu lub komu, na decyzj na co. Zalenie od tego punktu mamy do czynienia z rozmaitymi rodzajami wiatopogldu. Najoglniej moemy wyrni wiatopogldy racjonalne i nieracjonalne, scjentystyczne i niescjentystyczne, religijne i niereligijne. wiatopogld racjonalny to wiatopogld eliminujcy lub (waciwie) ograniczajcy w podstawowych punktach (wyborach) dziaanie nastrojw, popdw, nawykw, odwoujcy si do nauk szczegowych i filozofii zgodnie z zakresem ich kompetencji. wiatopogld scjentystyczny to wiatopogld ufajcy bezwzgldnie naukom szczegowym, starajcy si wci poda za nimi, ekstrapolujc ich teorie i hipotezy na problemy sensu wiata, ycia czowieka, moralnoci, na cao bytu. wiatopogld religijny to wiatopogld odwoujcy si do objawienia lub wiatopogld, ktry w wzowych decyzjach opiera si na zaufaniu Bogu lub jego Wysannikowi (tutaj zachodz rnice midzy religiami), na pewnym osobowym - bezporednim lub porednim - kontakcie z Kim. Bywaj wiatopogldy zarazem religijne i racjonalne12. I d e o l o g i a to jaka doktryna (zesp twierdze, ocen i norm) bdca podstaw postpowania lub narzdziem dziaania jakiej grupy spoecznej. W bardziej specjalnym znaczeniu ideologi nazywa si doktryna zwizana z dziaaniem (z interesami) grupy klasowo (w sensie marksistowskim) zdeterminowanej. W tym sensie ideologi moe by jaki wiatopogld, ale rwnie okrelona doktryna filozoficzna. Std te niektrzy - np. wielu autorw marksistowskich

Toczy si dyskusja, czy moe istnie peny wiatopogld cakowicie wyznaczony przez wyniki nauk szczegowych i naukowej filozofii. W wietle przeprowadzonych tu ustale taki wiatopogld nie jest moliwy. Zob. m.in.: Nauka - wiatopogld - religia, pod red. s. Z. Zdybickiej, Warszawa 1989; Z zagadnie wiatopogldu chrzecijaskiego, pod red. ks. M. Ruseckiego, Lublin 1989; Oblicza dialogu. Z dziejw i teorii dialogu: chrzecijanie - marksici w Polsce, Pod red. A. B. Stpnia i T. Szubki, Lublin 1992.

12

41

- nie dostrzegaj waciwie rnicy midzy filozofi, wiatopogldem i ideologi, a filozofi okrelaj wprost jako wiatopogld klasowo zdeterminowany. Zachodzi zasadnicza rnica midzy uzasadnieniem w filozofii a uzasadnieniem na terenie wiatopogldu, midzy dyskusj naukow a dyskusj wiatopogldow. Uzasadnienie na terenie filozofii jest zabiegiem czysto teoretycznym, natomiast na terenie wiatopogldu ma ono zawsze charakter czy wydwik praktyczny. Partnerami dyskusji wiatopogldowej s konkretne osoby ludzkie, przedmiotem zainteresowania jest wybr lub konstrukcja pogldu na wiat, dokonanie podstawowych decyzji yciowych, a moe globalny osd siebie, potwierdzenie lub uratowanie wasnej godnoci. Zaangaowany jest w niej cay czowiek ze swoj indywidualn histori. Efektem tej dyskusji ma by mocne przekonanie kogo (moe siebie samego) i ewentualne podjcie decyzji. Celem natomiast dyskusji naukowej nie jest przekonanie kogo, lecz uzyskanie poznania prawdziwego, skonstruowanie lub obalenie jakiego uzasadnienia, a dyskutujcy tak prowadz rozwaania, jakby uczestniczyli w poznaniu tego samego, idealnie pojtego podmiotu poznajcego, odwoujc si do samego intelektu i jego funkcji czysto poznawczych. 6 02. RELIGIA, TEOLOGIA, WIATOPOGLD CHRZECIJASKI. - Religia jest pewnym sposobem czy (dla wyznawcy) podstawowym aspektem ycia, a zarazem odrbn dziedzin kultury. Stanowi moe zasadniczy zrb lub czynnik jakiego wiatopogldu. Na religi skadaj si: 1) doktryna (zbir twierdze) na temat Boga lub witoci oraz ich relacji do czowieka i wiata, 2) (jako skodyfikowany) kult bstwa czy boskoci, sposb nawizywania i utrzymywania kontaktu z Bogiem, uwicania si, 3) zesp norm postpowania, jaka - motywowana religijnie - moralno i obyczajowo, 4) instytucje spoeczne, funkcje okrelenia i przekazywania doktryny i moralnoci, sprawowania kultu, nawoywania do uwicenia, funkcje kapanw, kaznodziejw, prorokw i teologw. Religie midzy sob powanie si rni zarwno co do treci doktryny, sposobu sprawowania kultu i uwicania si, jak i co do sposobu rozwijania i akcentowania wanoci zasadniczych skadnikw religii. Kada jednak religia podkrela rnic midzy tym, co wite (sacrum), a tym, co niewite (profanum), i dy do jakiego powizania tych sfer, do uwicania niewitego. Jaka jest naczelna rola religii? Wedug jednych religia to rodek lub sposb zbawiania czowieka; czowiek bytuje w ten sposb, e wymaga oczyszczenia, uszlachetnienia, dowartociowania, ktrego nie osignie naturalnymi siami (jak sdzi si w magii). Potrzebny jest tu czynnik nadnaturalny, boski, przychodzcy z zewntrz dziki religijnej wierze i odpowiedniemu postpowaniu. Wedug dru42

gich religia jest terenem, na ktrym realizuj si potrzeby ycia osobowego czowieka, jego naturalna transcendencja ku doskonaemu Ty". Jedynie Bg jest adekwatnym partnerem mojej osobowej natury, a religia sposobem organizacji i realizacji kontaktu z Nim, denia ku Niemu. Wedug innych znw religia jest kontaktem o charakterze relacji midzyosobowej, opartym na pewnej wiedzy o czowieku i wiecie, przy czym jest ona jakby kontynuacj (aktualizujc) zaistniaego niegdy zdarzenia (bezporedni kontakt z Bogiem? pierwotne objawienie?), traktowanego jako archetyp naszych stosunkw z boskoci, z sacrum. Religia uwiecznia to, co przemijajce, nadaje nowy sens, boski wymiar temu, co przygodne. Od strony przey czowieka rdo religii jest rodzajowo to samo, co rdo filozofii: stwierdzenie niekoniecznosci i ograniczonoci wasnego istnienia i dziaania, potgi otoczenia, niepewnoci i utracalnoci dostpnych dbr, fascynacja tym, co nieogarnione, groza tego, co nieznane, itp. Dyskutuje si, czy wito jest czym niesprowadzalnym do innych wartoci. Intelektualne opracowanie objawienia, doktryny i moralnoci religijnej prowadzi do teologii. Charakter poznania teologicznego jest przedmiotem analiz i dyskusji13. Najoglniej mona je okreli jako systematyzacj, wyjanianie treci objawienia oraz jego uzupenianie przez wyciganie konkluzji i stawianie hipotez (np. w eschatologii). Kada religia ma swoj wasn teologi, a niekiedy nawet kilka rnych systemw teologicznych teologia bowiem oprcz objawienia zakada moe (i musi) rne metody i przesanki, z ktrymi przystpuje do jego analizy. Filozofia jest warunkiem koniecznym teologii: nie mona uprawia ani teologii dogmatycznej, ani moralnej bez posuenia si odpowiedni aparatur pojciow zaczerpnit z filozofii. Zreszt teologia czerpie z filozofii nie tylko pojcia, lecz take liczne przesanki dotyczce bytu w ogle, a czowieka w szczeglnoci. Dlatego nieporozumieniem jest wszelkie odrywanie teologii od filozofii, a take zbyt powierzchowne i eklektyczne korzystanie z filozofii w teologii. Inna rzecz, i niekiedy za tym nieporozumieniem kryje si suszna myl, e nie naley utosamia teologii z religi. Wbrew gnozie, czym innym jest wiara religijna, a czym innym wiedza teologiczna. Z drugiej przecie strony teologia wypywa z dnoci do pogbiania i racjonalizacji ycia religijnego i std wchodzi w jego skad. Przykadem wiatopogldu, ktry chce i moe by zarazem religijnym i racjonalnym, jest w i a t o p o g l d c h r z e c i j a s k i . Skadaj si na: wiara religijna (zwizana ze stosunkiem do okrelonej osoby, Jezusa Chrystusa), wiedza naukowa i filozoficzna. Jak wiadomo, u podoa wiary13

Zob. przypis 6. 43

chrzecijaskiej ley i motywuje j szereg twierdze, ktre s dostpne intelektualnej, intersubiektywnej analizie. S wrd nich twierdzenia o charakterze filozoficznym (np. o istnieniu Boga, o istnieniu niematerialnej duszy ludzkiej, o moliwoci zaistnienia objawienia) oraz twierdzenia o charakterze historycznym (np. o istnieniu Kocioa, a przede wszystkim jego Zaoyciela, o wiarygodnoci Ewangelii i Dziejw Apostolskich). W sposb chrzecijaski pojta wiara religijna odwouje si do czowieka jako jestestwa rozumnego i odrzuca fideizm. Nie jest wiar w jaki abstrakt, w rezultat spekulacji, jest zawierzeniem Komu, konkretnej Osobie, ktra daa wiadectwo prawdzie14.

7. Z DZIEJW FILOZOFII

7 00. Filozofia zasadniczo rozwijaa si w ramach okrelonego krgu kulturowego. Inaczej ksztatowa si stosunek filozofii do innych dziedzin kultury w krgu kultury zachodniej (zwanej rdziemnomorsk, europejsk, niekiedy i atlantyck) i w krgu kultur Dalekiego Wschodu (Indie, Chiny).7 01. UWAGI WSTPNE. - Zajmujc si dziejami myli i bada filozoficznych, trzeba pamita o tym, i rozmaicie pojmowano charakter i zadania filozofii, w rny sposb uprawiano j i oceniano jej warto oraz rol w yciu jednostek i spoeczestw (zob. wyej, 3 01 i 4 01). Jeli chodzi o filozofi europejskiego krgu kulturowego, to jej narodzenie miao miejsce w Grecji, na przeomie VII i VI w. przed Chrystusem, i polegao na postawieniu pewnych pyta (zwaszcza pytania o pocztek, zasad, natur wszechrzeczy) i na sposobie szukania na nie odpowiedzi (przez odwoanie si wycznie do naturalnych zdolnoci poznawczych ludzkiego umysu, z gotowoci do odrzucenia tego, do czego przywyklimy, za czym stoi autorytet tradycji, powszechnej opinii czy instytucji). Z wolna uksztatowaa si koncep-

Podnie tu moe kto wtpliwo, czy mona w wiatopogldzie godzi racjonalno z przyjmowaniem religijnego objawienia, z wystpowaniem w religii dogmatw. Dogmaty w religii to tezy uznane za prawdziwe, ktrych pewno ugruntowana jest wprost autorytetem objawienia lub objawiajcego. Jednake motywy potraktowania czego lub kogo jako godnego wiary mog mie charakter racjonalny, mog posiada odpowiednie dobre racje". - Zob. A. B. S t p i e , Racjonalno katolicyzmu, Wi" 3 (1960) 7-8, 175-181 (jest to rec. ksiki J. Kuczyskiego Chrzecijastwo i sens ycia); przedruk w: t e n e, Studia i szkice filozoficzne II, Lublin 2001, 363368. 44

14

cja wiedzy teoretycznej jako czego rnego od wiedzy bezporednio zwizanej praktyk, niejako doranie usugowej, oraz od wierze religijnych i przekona ludowych. Gdy (np. w podrcznikach) przedstawia si w pobienym streszczeniu, za pomoc kilku formu-hase, same rezultaty myli filozofw, czytelnik ma czsto do czynienia z czym zgoa dziwnym i niezbyt zrozumiaym. Nie mona bowiem odpowiednio zrozumie i oceni pogldw i stanowisk filozoficznych, nie zapoznawszy si z motywami czy drogami, jakie do ich sformuowania doprowadziy. Z tego powodu nie bdziemy tu streszcza tych pogldw i dawa czego w rodzaju krtkiego zarysu historii filozofii. Zainteresowanego Czytelnika odesa musimy do literatury (zob. Bibliografia). Chcemy tu jedynie wyrni gwne okresy i zaakcentowa rol pewnych osb czy szk w rozwoju filozofii. Chcemy po prostu wymieni zasadnicze nurty myli filozoficznej. 7 02. FILOZOFIA STAROYTNA. - Filozofia europejska czasw staroytnych dzieli si na cztery gwne okresy. Pierwszy to okres przedklasyczny, przedsokratyczny, to czasy konstytuowania si problematyki filozoficznej, czasy pierwszych prb odpowiedzi na podstawowe pytani