1 Wstp do historii filozofii SKRYPT Pawe Przywara Spis treci: 1. Specyfika problematyki filozoficznej. Definicje filozofii. Niektre nauki filozoficzne i ich problematyka. Filozofia a nauki niefilozoficzne. Sposoby rozumienia nauki. Specyfika uprawiania filozofii. 2. Grecka filozofia jako nauka teoretyczna. Grecka filozofia przyrody. Pierwsze filozoficzne pytania dotyczce struktury wiata. Poszukiwanie arch. 3. Humanistyczny okres filozofii greckiej: sofici (Protagoras i Gorgiasz), Sokrates oraz cynicy. 4. System platoski. 5. System arystotelesowski. 6. Hellenistyczny okres filozofii staroytnej: stoicy, Epikur i sceptycy. 7. Filozofia chrzecijaska w staroytnoci: w. Augustyn. 8. Filozofia okresu redniowiecza. Realistyczny system w. Tomasza. 9. Filozofia nowoytna i jej specyfika. Przeom dokonany przez Kartezjusza. 10. Myl B. Pascala. 11. Empiryzm brytyjski (J. Locke, G. Berkeley, D. Hume). 12. Krytyczna filozofia I. Kanta. 13. Filozofia wspczesna i jej niektre kierunki. Pozytywizm i empiriokrytycyzm. Pragmatyzm. Fenomenologia. Filozofia analityczno-lingwistyczna i neopozytywizm. Egzystencjalizm i postmodernizm. 14. Gwne koncepcje filozofii. Gwne koncepcje prawdy. Gwne nurty filozoficzne. 15. Filozofia w Polsce. Podsumowanie.

2 1. Specyfika problematyki filozoficznej. Potoczne sdy o filozofii traktuj j albo jako nauk bujajc w obokach, jako czyst abstrakcj, albo jako co mao uytecznego i niezbyt zwizanego z rzeczywistoci. Oczywicie takie rozumienie teje nauki wynika albo z jej nieznajomoci, albo z niezrozumienia, albo ze zej woli wypowiadajcych takie sdy, albo z tych wszystkich wzgldw naraz. By moe do pewnych obiegowych opinii dotyczcych filozofii przyczynili si sami filozofowie (czy ludzie mienicy si filozofami, a niekoniecznie nimi bdcy), stawiajcy do dziwaczne na pierwszy rzut oka tezy, prdzej jednak to potoczne widzenie filozofii jest zasug wrogw teje nauki, czyli albo pozytywistw, albo marksistw (ktrzy przez wiele lat wmawiali ludziom, e jedynie marksizm-leninizm jest racjonalnym i naukowym wiatopogldem), albo wreszcie ludzi bdcych na bakier z racjonalnym, logicznym myleniem. Filozofia traktowana jest te jako dziedzina tajemnicza, by nie rzec tajemna, co rwnie wzbudza dodatkowe, faszywe sdy o teje nauce. Tymczasem specyfika tego, czym zajmuje si filozofia wie si z kilkoma istotnymi kwestiami: 1) teoretycznym nastawieniem teje nauki, 2) stopniem oglnoci bada filozoficznych, 3) stopniem skomplikowania zagadnie filozoficznych, 4) sporami, co do przedmiotu (przedmiotw) filozofii, 5) rnymi sposobami opisu pewnych przedmiotw i wyjaniania pewnych zagadnie (spory, co do terminologii; spory, co do zakresu jzyka filozofii), 6) rnymi koncepcjami filozofii (czasami wzajemnie wykluczajcymi si, jak to jest w przypadku klasycznie rozumianej filozofii i neopozytywizmu). Ad 1). Wielu ludzi, zajmujcych tzw. praktyczn postaw, praktycznie

podchodzcych do ycia nie wie lub nie potrafi zrozumie, na czym polega nastawienie teoretyczno-naukowe w stosunku do rzeczywistoci. Tym samym ich niezrozumienie tego, czym si zajmuje filozofia, wie si czstokro z tym, e nie pojmuj oni, czym w ogle jest nauka, czym jest budowanie pewnej teorii, denie do prawdy po prostu.

3 Ad 2). Filozofia bada rzeczywisto na najwyszym stopniu oglnoci. Nie ma oglniejszej nauki od filozofii. Jednake uprawianie nauki na takim stopniu oglnoci wymaga treningu, wicze, uczestnictwa w specjalistycznych zajciach uniwersyteckich itd., nie kady wic czowiek praktycznie podchodzcy do ycia dysponuje zdolnociami intelektualnymi, by po prostu wej na ten poziom oglnoci, na jakim znajduje si filozofia. Tak jak uczymy si matematyki najpierw poprzez dostrzeganie okrelonych relacji midzy zbiorami pewnych realnych obiektw np. jabek i gruszek (np. tych pierwszych jest pi, a drugich jest sze, wic gruszek jest wicej ni jabek), a dopiero potem uczymy si operowania liczbami 5 i 6 oraz zbiorami w sensie abstrakcyjnym, tak nabycie umiejtnoci oglniejszego ni praktyczno-yciowe sposobu widzenia pewnych cech otaczajcego nas wiata, wymaga stopniowego odchodzenia przez nas od elementw naszego codziennego ycia oraz udoskonalania naszej intelektualnej sprawnoci zwaszcza refleksyjnego mylenia. Ad 3). Pewne zagadnienia teoretyczne stawiane przez filozofw s tak trudne, e przy podejciu praktyczno-yciowym czy na chopski rozum , wydaj si niepojte, niezrozumiae. Kto bez przygotowania specjalistycznego nie zrozumie, na czym polega np. kantowskie rozumienie przestrzeni. Co wicej, nie ma takich sposobw, by prostymi sowami czy prostym jzykiem tak kwesti przybliy i wyjani. Nie mona bowiem mwi o Kancie komu, kto nie wie nic o epistemologii, filozofii Kartezjusza, brytyjskim empiryzmie, a take o fenomenalizmie. Skomplikowanie jest cech kadej nauki niemale nie jestemy w stanie wytumaczy przedszkolakowi, co to jest np. logika formalna i dopki przedszkolak nie osignie pewnego poziomu intelektualnego rozwoju (gdzie w redniej szkole), takie tumaczenie nie bdzie miao wikszego sensu. Mona wic powiedzie obrazowo, e istnieje co takiego jak bariera jzykowa w przekazywaniu filozofii. Jeli nie znamy jzyka, a znajdujemy si w obcym kraju, to moemy zdoby informacje posugujc si gestami, mimik czy rysunkami, ale nie bdziemy w stanie normalnie si komunikowa z tubylcami. Podobnie bywa z filozofi, ktra dla osb praktycznie nastawionych moe brzmie jako obcy jzyk. Wiemy jednak wanie z ycia, e obcego jzyka mona si nauczy, wystarczy troch czasu, cierpliwoci i powicenia. No i troch zdolnoci lingwistycznych plus dobry such . Analogicznie wic jest z filozofi - i jej moemy si nauczy, do czego miedzy innymi suy niniejszy skrypt.

4

Ad 4). Filozofowie nie s zgodni, co do tego, czym si filozofia zajmuje (lub zajmowa powinna). Nie wchodzc w tym miejscu w kwestie uzasadnie dla takich a nie innych stanowisk filozoficznych (np. fizykalizm kontra np. subiektywny idealizm w kwestii istnienia wiata), powinnimy pamita, e powyszy przedmiotowy spr bierze si std przede wszystkim, i otaczajca nas rzeczywisto jest wieloaspektowa. Skoro jest wieloaspektowa, to moemy na ni rozmaicie patrze, z rnych punktw widzenia. Na rne aspekty moemy ka nacisk, rne cechy teje rzeczywistoci wydobywa i traktowa jako konstytutywne. Moemy eksponowa fizyczny aspekt rzeczywistoci, moemy zwraca uwag na to, e yjemy w wiecie ludzi, moemy akcentowa wiat kultury, wiat tworw ducha, jako co podstawowego itd. wiat, w ktrym yjemy jest na tyle bogaty i rnorodny, e nie sposb wypracowa jedyny moliwy punkt widzenia na rzeczywisto.

Definicje filozofii. Niektre nauki filozoficzne i ich problematyka. Klasycznie definiujemy filozofi jako teori rzeczywistoci; nauk dc do najoglniejszego poznania wiata i koniecznociowego wyjanienia ostatecznych racji jego istnienia i jego poznania. Oprcz tej definicji wystpuj te inne, nieklasyczne, tzn. zwizane z takimi a takimi koncepcjami filozoficznymi (np. neopozytywistyczne rozumienie filozofii), o czym bdziemy jeszcze mwi. Ponadto moemy zdefiniowa filozofi jako zbir nauk, ktrymi s m.in.: metafizyka (teoria bytu), ontologia (teoria przedmiotu)1, teoria poznania (epistemologia), antropologia (filozofia czowieka), etyka, teodycea (filozofia Boga), kosmologia filozoficzna (filozofia przyrody), estetyka (filozofia pikna, filozofia sztuki), semiotyka (teoria znaku), logika, semantyka (teoria znaczenia). Kada z tych nauk posiada swj odrbny przedmiot, aczkolwiek midzy naukami filozoficznymi zachodz istotne zalenoci, gdy rozstrzygnicia teoretyczne w dziedzinie metafizyki2 znajduj swoje teoretyczne konsekwencje np. w antropologii czy1

W niektrych podrcznikach lub ksikach filozoficznych zacierana jest rnica znaczeniowa midzy ontologi a metafizyk. W klasycznym jednak rozumieniu metafizyka jest nauk o tym, co realnie istnieje, w przeciwiestwie do ontologii rozwaajcej status jakichkolwiek przedmiotw (nie tylko realnych, ale abstrakcyjnych (np. zbiory, liczby), idealnych (idee, byty geometryczne), nieistniejcych jak np. zota gra, obecny krl Polski, fikcyjnych (Zagoba, Wokulski) czy sprzecznych, jak np. kwadratowe koo itd.). 2 Naley pamita, e nie kady filozof zaczyna od uprawiania metafizyki. S tacy myliciele, ktrzy w ogle odrzucaj metafizyk jako nauk, a s tacy, ktrzy uprawiaj j bardziej jako ontologi anieli teori bytu realnego. Tym niemniej, jeli dany filozof wypowiada si np. na temat czowieka, to ju u podstaw jego

5 etyce. Jeli staniemy na stanowisku fizykalizmu3 metafizycznego uznajcego tylko to, co fizyczne za realnie istniejce, wtedy czowieka (antropologia) te bdziemy traktowa jako byt tylko i wycznie fizyczny (a nie np. psychofizyczny). Co wicej, wtedy (tj. na gruncie fizykalizmu metafizycznego) trudno bdzie nam postpowanie moralne (etyka) czowieka oprze na jakich normach absolutnych (nieobalanych, niepodwaalnych). Ta na pierwszy rzut oka abstrakcyjna zaleno midzy naukami filozoficznymi ma kolosalne znaczenie w ludzkiej kulturze, w spoeczestwie i funkcjonowaniu pastwa. To znaczenie moe by pozytywne (filozofia, ktra afirmuje godno osoby ludzkiej pozwala oprze budow kultury i pastwa na zdrowych fundamentach) oraz negatywne, czyli dehumanizujce stosunki midzyludzkie, niszczce cywilizacj. Wida to szczeglnie pastwach, ktre w swoim prawodawstwie wanie na gruncie fizykalizmu metafizycznego (nawet nie goszonego otwarcie) wprowadzaj takie a nie inne drastyczne unormowania dotyczce ludzkiego ycia (prawo do eutanazji czy aborcji)4. Metafizyka zajmuje si problematyk bytu, czyli tego, co realnie istnieje. Usiuje odpowiedzie na takie m.in. pytania: co to znaczy istnie? Jaki jest sens istnienia? Dlaczego istnieje wiat? Czy jest on samoistny? Czy s jakie przyczyny, racje jego istnienia? Czy wiat jest wieczny, czy ulegnie zniszczeniu? Jaka jest struktura wiata, jaka jest struktura poszczeglnych bytw (co w nich moemy wyrni; co im przysuguje bezwzgldnie, a co tylko przypadociowo)?5 Z kolei epistemologia bada fenomen poznania ludzkiego, aczkolwiek zwykle nie od strony psychofizjologicznej6. Wychodzc z niepodwaalnego zaoenia, e owo poznanie faktycznie zachodzi (czyli odrzucajc tzw. powszechny sceptycyzm kwestionujcytwierdze le jakie metafizyczne rozstrzygnicia (nawet, jeli ten filozof nie uprawia metafizyki). I tak dajmy na to filozof, ktry gosi, e czowiek jest zwierzciem nieco bardziej skomplikowanym od innych zwierzt na Ziemi, musi wychodzi z zaoenia, e istnieje tylko wiat przyrodniczy, za wszystkie istoty ywe z niego si wywodz. Jest to zaoenie nienowe, formuowane ju w czasach greckich filozofw przyrody, wiemy jednak, e z filozoficznego punktu widzenia to zaoenie byo wielokrotnie (i moe nadal by) kwestionowane. 3 Czasami uywa si synonimicznie, czyli w tym samym znaczeniu, okrele naturalizm oraz materializm metafizyczny (dzi stosunkowo rzadko ze wzgldu na problemy ze zdefiniowaniem pojcia materii). 4 Por. np. Fenigsen, Eutanazja. mier z wyboru?, Pozna 1994. Zauwamy, e generalnie te udogodnienia prawne wprowadzane przez nowoczesne pastwa odwouj si do uzasadnie humanitarnych (ch niesienia pomocy jednostkom beznadziejnie chorym np.), aczkolwiek s te myliciele i praktycy np. eutanazji czy aborcji, ktrzy wprost twierdz, e jednostki sabe, chore, w stanach beznadziejnych, nieprzydatne spoeczestwu mog by eliminowane z niego przez jednostki zdrowe, mode i silne (darwinizm spoeczny). Te humanitarne uzasadnienia, jak pokazuj badania wielu lekarzy, maj si nijak do rzeczywistego postpowania eutanastw. 5 Zagadnienia metafizyczne nale do wyjtkowo skomplikowanych, a ich zrozumienie wymaga gbokich studiw filozoficznych. Por. nt. temat Krpiec, Metafizyka. Zarys podstawowych zagadnie, Lublin 1978. 6 Istniej nastpujce koncepcje teorii poznania: psychofizjologiczna, logistyczno-aksjologiczna, semantyczna, metafizykalna oraz autonomiczna. W myl wic tej pierwszej poznanie jest traktowane jako pewien proces zachodzcy w realnym wiecie i w ludzkim organizmie, uwikany przyczynowo w inne psychofizjologiczne procesy i zdarzenia. W niniejszym skrypcie nawizuj do klasycznej, autonomicznej koncepcji epistemologii.

6 poznawalno czegokolwiek), epistemologia usiuje znale kryteria poznania prawdziwego (nieomylnego), odpowiedzie na pytania: dlaczego zachodz bdy poznawcze (dlaczego ulegamy zudzeniom)7 i czy moemy ich w jaki sposb unikn, jakie s rodzaje poznania, czym si rni spostrzeenie zewntrzne od naszego wgldu w wiadomo, w jaki sposb poznajemy psychik innych ludzi, jaka jest struktura naszej wiadomoci i naszego umysu itp. Antropologia filozoficzna 8 stara si odpowiedzie na pytania: jaka jest struktura bytu ludzkiego (np. jeli czowiek jest istot psychofizyczn, to w jakich relacjach pozostaj do siebie dusza i ciao?), w jaki sposb czowiek istnieje (np. czy tylko fizycznie?, czy kresem jego istnienia jest mier biologiczna?), jak pozycj zajmuje czowiek wzgldem innych bytw?, na czym polega ludzka wolno?9 i in. Nauk t zwykle uwaa si te za istotn cz metafizyki (skoro teoria bytu bada to, co istnieje realnie, a czowiek, rzecz jasna, do realnych bytw naley, to antropologia jest po prostu metafizyk szczegow), jednoczenie jednak antropologia filozoficzna musi korzysta z wiedzy empirycznej dotyczcej czowieka. Etyka bada sfer zwizan z moralnoci czowieka. Filozoficznie rozumiana etyka jest nauk normatywn jednym z jej gwnych celw jest znalezienie odpowiedzi na pytania: jak czowiek powinien postpowa (w takiej a takiej sytuacji) oraz: dlaczego nie powinien postpowa inaczej? Innymi sowy, etyka zmierza do podania norm godziwego, waciwego, zgodnego z ludzk natur (zwaszcza z sumieniem, ktre dla kogo7

Kwestia zudze wydaje si na pierwszy rzut oka nieistotna ze zdroworozsdkowego punktu widzenia. Zwykle umiemy poda jakie mniej lub bardziej racjonalne wytumaczenie zudzeniowoci naszych spostrzee: pomyliem manekina z czowiekiem, gdy staem zbyt daleko itd., z epistemologicznej perspektywy jednak nie tyle wane s okolicznoci zachodzenia zudze czy szerzej bdw poznawczych, ale sam fakt och zachodzenia. Skoro bowiem czasami nasze poznanie nie dostarcza nam prawdziwych informacji, to jakie warunki musi ono spenia, by byo nieomylne? Czy moemy poznawa nieomylnie, bezbdnie, czy te nie jestemy w stanie zapewni sobie nieomylnoci w poznaniu? I znw, z punktu widzenia praktycznoyciowego moemy t kwesti zbagatelizowa na zasadzie czowiek jest omylny, ale z punktu widzenia tworzenia systemu nauki ju nie. Jeli nasze poznanie uznamy za niepewne, to jakie bdziemy mie gwarancje, e teorie konstruowane przez nas dzisiaj, nie zostan obalone przez nas w(lub naszych potomkw) w przyszoci? 8 Czasami antropologi t nazywa si psychologi filozoficzn (w odrnieniu od zwykej psychologii).O ile jednak o psychologii jako nauce moemy mwi dopiero od XIX w., kiedy si wyemancypowaa z bada filozoficznych, filozoficznych tyle antropologia filozoficzna istnieje od staroytnoci. W przypadku psychologii naley te pamita o dwch odmiennych podejciach do badanej problematyki: introspekcyjnym i behawiorystycznym. 9 W tej kwestii istniej trzy gwne stanowiska: determinizm, ktry kwestionuje istnienie ludzkiej wolnoci (freudyzm, marksizm, socjodarwinizm), tzn. uwaa, e czowiek jest istot zdeterminowan, zniewolon (przez popdy seksualne, stosunki spoeczne czy uwarunkowania genetyczno-gatunkowe), indeterminizm, ktry przyznaje czowiekowi wolno w pewnych granicach (czowiek moe racjonalnie pokonywa rozmaite ograniczenia biologiczne czy spoeczne itd.) oraz autodeterminizm (czowiek jest istot cakowicie woln w swoich decyzjach i co do sposobu postpowania nie powinien si wic liczy z adnymi ograniczeniami, zwaszcza spoecznymi, etycznymi, prawnymi; skrajny indywidualizm m.in. M. Stirnera, J. Carlylea czy F. Nietzschego).

7 zajmujcego si t dziedzin jest gwnym rdem poznania) postpowania. Naley wic cile odrnia etyk od etologii (nauki opisujcej to, jak ludzie rzeczywicie postpuj) oraz socjologii moralnoci (nauki ustalajcej pewne statystycznie mierzalne prawidowoci postpowania ludzkiego w szerszej, spoecznej perspektywie). Etyka bada nastpujce zagadnienia zwizane z moralnoci: 1) ludzkie postpowanie i dyspozycje do dziaania (zamierzenia, intencje itd.10), 2) wzorce postpowania moralnego, 3) normy moralne i powinnoci, 4) oceny moralne, 5) wartoci moralne.

Filozofia a nauki niefilozoficzne. W dzisiejszych, stechnicyzowanych czasach11, rola filozofii zostaa powanie zmarginalizowana, a wielu uczonych przestao si interesowa t nauk lub zaczo otwarcie j lekceway. Powinnimy jednak pamita, e wszystkie powaniejsze dyscypliny naukowe wywodz si z filozofii i e to filozofowie greccy zapocztkowali naukowe teoretyzowanie na temat wiata, naukowe badanie struktury rzeczywistoci. Podstawowa rnica midzy filozofi a naukami niefilozoficznymi wyraa si w tym, e ta pierwsza moe podda swoje teoretyczne podstawy krytyce za pomoc swoich wasnych rodkw, natomiast dyscypliny nie filozoficzne nie s do tego zdolne. Przykadowo socjolog czy psycholog, fizyk czy biolog w swoich badaniach musz przyj pewne wyjciowe zaoenia, musz uzna pewne twierdzenia za prawdziwe (bez udowodnienia ich prawdziwoci), jak te, e metody stosowane w danej dyscyplinie dostarczaj rzetelnych rezultatw. Innymi sowy, aden z tych naukowcw nie moe sprawdzi podstaw teoretycznych swojej dyscypliny dokona tego moe tylko filozof. Ten ostatni bowiem dysponuje narzdziami teoretycznymi pozwalajcymi mu podda krytyce kad teori wiata (zarwno filozoficzn, jak niefilozoficzn). Ponadto jest on w stanie poda racjonalne uzasadnienia takiego a nie innego stanowiska (w przeciwiestwie do naukowca-niefilozofa, przyjmujcego pewne stanowisko bez teoretycznego uzasadnienia). Podobnie wyglda wzajemna zaleno midzy filozofi a naukami10

Musimy bowiem pamita, e naszemu moralnemu dziaaniu towarzyszy refleksja nad tym, co robimy. Mamy wiadomo nie tylko tego, kim jestemy, ale te: do czego dane dziaanie prowadzi, jakie mog by tego skutki. Dokonujc refleksji nad okrelon sytuacj, podejmujemy jednoczenie moralne decyzje, podejmujemy zamiary, mamy takie a takie intencje dokonania czego lub wstrzymania si przed czym. Intencje i zamiary poprzedzaj nasze czyny, dlatego w etyce analizowana jest szczeglnie sfera wolitywna czowieka, czyli zwizana z nasz wol (pragn dokonania czego, chc co zrobi, darz kogo lub co mioci itd.) 11 Mwienie o wspczesnej technicyzacji, tak dobrze nam znane z mass mediw, mija si nieco z prawd. To tylko cz rejonw wiata moe si poszczyci wysokim stopniem technologicznego rozwoju.

8 formalnymi, stosujcymi metody aksjomatyczno-dedukcyjne i badajce sfer obiektw abstrakcyjnych (idealnych). Sposoby rozumienia nauki. Nauk moemy rozumie przynajmniej na trzy sposoby: - funkcjonalnie (w tym znaczeniu nauk stanowi czynnoci poznawcze, przeprowadzane w sposb metodyczny w celu uzyskania rezultatu w postaci wiedzy), - strukturalnie (nauka to teoria, tj. zbir zda) - socjologicznie (nauka to pewna dziaalno spoeczna wraz z osobami, okrelonymi instytucjami i ich wyposaeniem, to pewna cz kultury).

Specyfika uprawiania filozofii. W przeciwiestwie do innych nauk filozof musi nieustannie zapoznawa si z tym wszystkim, co pisali i gosili inni myliciele12 - 1) filozofowanie odbywa si zatem w pewnym kontekcie historyczno-filozoficznym. Ponadto nauk t uprawia si 2) poprzez prowadzenie dyskursu, analizy pojciowej, dyskusji, krytyki (zarwno cudzych jak i wasnych pogldw), udoskonalania stopnia precyzji jzyka itd. i 3) w ramach tzw. szk filozoficznych13. Na pytanie: dlaczego musimy siga do staroytnoci, by poprawnie filozofowa?, odpowied jest do zoona. Nie tylko dlatego musimy to robi, e w staroytnej Grecji filozofia zostaa stworzona, ale przede wszystkim z tego powodu, e wczeni myliciele jako pierwsi postawili pewne teoretyczne problemy, wprowadzili naukow terminologi (np. atom, psyche, kosmos, idea itd.) i podjli si sformuowania caych naukowych teorii obejmujcych bardzo rozlege dziedziny rzeczywistoci (od sfery przyrodniczej po problematyk czowieka (zw. jego umysu, poznania), jego dziaania, wytworw ludzkich itp.). W niektrych opracowaniach historyczno-filozoficznych padaj sdy, e systemy Platona i Arystotelesa podejmuj niemal wszystkie kwestie filozoficzne, co wiadczy dobitnie, z jak wielkimi uczonymi w staroytnoci mamy do czynienia.12

Musi orientowa si oglnie w historii caej filozofii, a szczegowo musi zna koncepcje badaczy specjalizujcych si w uprawianej przez niego problematyce. 13 Pierwsze szkoy filozoficzne powstay w staroytnej Grecji, zaoone przez Talesa, Pitagorasa i Parmenidesa. Do najsynniejszych naleay ateskie: Akademia Platona, Likejon Arystotelesa i Stoa Zenona. Szkoa taka koncentruje si zwykle wok osoby mistrza, midzy mistrzem a uczniami zachodz pewne sformalizowane relacje

9 Filozofowanie w kontekcie historyczno-filozoficznym wie si wic te z tym, e pewne zagadnienia teoretyczne maj za sob cae dzieje bada. Pewne kwestie filozoficzne s tak skomplikowane, e przez cae wieki podejmowano si ich rozwiza. Przystpujc do bada w jakiej dziedzinie np. w epistemologii zagadnienie wiarygodnoci naszego poznania zmysowego, musimy wiedzie, co twierdzili rozmaici myliciele, analizujcy ten problem. Dopiero wtedy bowiem, a dokadniej po zebraniu wszystkich moliwych teoretycznych stanowisk w danej kwestii moemy przystpi do bada (w przeciwnym wypadku narazilibymy si albo na popenienie bdw, ktre ju przez innych zostay popenione, albo na uzyskanie banalnych wynikw, nie wnoszcych nic istotnego do interesujcej nas dziedziny). Z kolei konieczno poddawania krytyce zarwno cudzych, jak i wasnych pogldw, chroni rzetelnego badacza przed tzw. metodologicznym dogmatyzmem. Teorii, ktre s odporne na wszelk krytyk (np. marksizm, psychoanaliza, astrologia) nie mona uzna za naukowe. Natomiast obecno szkoy, czyli caego zespou ludzi pracujcych nad dana teori czy systemem filozoficznym, dowodzi tego, e filozofii nie mona uprawia w pojedynk czy na wasn rk. Niezbdne jest wic w tym celu przejcie gruntownej edukacji, a ponadto bycie pod sta naukow opiek mistrza, ktry jest w stanie korygowa intelektualny rozwj uczniw. Jednoczenie uczniowie nie tylko rozwijaj myl mistrza, ale czasami poddaj j krytyce, a nawet gruntownie modyfikuj (w taki sposb choby ucze Platona Arystoteles, po poddaniu krytyce system swego mistrza, formuuje swj system).

10 2. Grecka filozofia jako nauka teoretyczna. Grecka filozofia przyrody. Pierwsze filozoficzne pytania dotyczce struktury wiata. Poszukiwanie arch Staroytni Grecy jako pierwsi przezwyciyli mitologiczne mylenie o rzeczywistoci, mitologiczne patrzenie na wiat. O ile bowiem przed Talesem i innymi filozofami istniay rozmaite nauki praktyczne, tj. zwizane z poszczeglnymi rzemiosami, jak te z magi, o tyle ci myliciele wprowadzili teoretyczne nastawienie do uprawiania nauki. Polegao ono na tym, e poszukuje si 1) prawdy dla niej samej (nie za, e poszukujemy rozwiza technicznych do budownictwa, rolnictwa czy wojskowoci itp.), 2) przyczyn, racji, zasad oraz 3) usiujemy odpowiedzie na pytanie dia-ti?, czyli dlaczego?. Pierwsze naukowe, teoretyczne pytania, jakie postawi czowiek, dotyczyy otaczajcego go wiata. Staroytni myliciele, ktrzy zapocztkowali badania filozoficzne, interesowali si przyrod, byli filozofami przyrody, czyli takimi wczesnymi kosmologami, std w okres staroytnej filozofii nazywany jest te naturalistycznym14. Wychodzili z pewnych empirycznych zaoe odwoujcych si do naszego potocznego (naiwnego z punktu widzenia nauki) poznania rzeczywistoci i na ich podstawie wysnuwali oglne twierdzenia dotyczce struktury wiata15. O ile z dzisiejszej perspektywy moemy mie zastrzeenia, co do metodologii bada wczesnych greckich kosmologw, o tyle trzeba im przyzna, e wielu z nich, dysponujc nawet tak naiwnym poznaniem i nie posiadajc adnej aparatury badawczej16, sformuowao tezy, ktre np. dwudziestowieczna fizyka teoretyczna ogosia po wielu wiekach mudnych prac, obserwacji i oblicze. Naley te pamita, e staroytni filozofowie przyrody wprowadzili do nauki fachow terminologi, ktr posugujemy si do dzi (kosmos, chaos, atom, itd.). Najwaniejsze i najstarsze orodki filozoficzne w Grecji powstay w miastach Milet, Efez, Jonia i Elea17. Za protoplast filozofii uwaa si (znanego nam z matematyki) Talesa (VII/VI p. Chr.) z Miletu, ktry postawi problem struktury wiata i ktry uzna wod za podstawowy14

Mwimy o kilku okresach w dziejach filozofii staroytnej: naturalistycznym, humanistycznym (sofici, Sokrates, cynicy), okresie wielkich syntez, wielkich systemw (Platon, Arystoteles), hellenistycznym (stoicy, epikurejczycy, sceptycy) oraz patrystycznym (okresie filozofii chrzecijaskiej uprawianej przez Ojcw Kocioa). 15 Jedn z pierwszych istotnych kwestii postawionych przez staroytnych mylicieli, by problem (zauwaalnej w naszym potocznym poznaniu) zmiennoci rzeczy fizycznych, czyli filozoficzne zagadnienie ruchu: dlaczego niektre rzeczy ulegaj zmianom szybszym, inne wolniejszym? Co ley u podoa tyche zmian? Czy wszystkie rzeczy zbudowane s podobnie, czy nie? Czy obiekty fizyczne s tylko przejawami jednego bytu, czy te istnieje wiele bytw realnych? A moe dostrzegana zmienno realnego wiata jest tylko zudzeniem powstaym w wyniku niedoskonaoci dziaania naszych zmysw? Std te poszukiwana przez filozofw arch, czyli zasada wiata, posiadaa rne znaczenia w zalenoci od tego, na jaki aspekt rzeczywistoci chcia dany myliciel zwrci uwag. 16 Dzi nie wyobraamy sobie bada naukowych bez komputerw i skomplikowanego, laboratoryjnego instrumentarium.

11 pierwiastek, za czynnik konstytutywny18 fizycznej rzeczywistoci. Anaksymander (VII/VI p. Chr.), bdcy najprawdopodobniej uczniem Talesa uzna bezkres, nieskoczono (apeiron) za arch. Jego zdaniem ten bezkres ma boski charakter. Ucze Anaksymandra Anaksymenes (VI w. p. Chr.) twierdzi z kolei, e powietrze, tchnienie stanowi zasad rzeczywistoci, podstawowy pierwiastek. Dusza te jest powietrzem, tchnieniem. Heraklit (VI/V w. p. Chr.) yjcy w Efezie, uzna ogie za podstawowe tworzywo rzeczywistoci fizycznej19. On te dostrzeg nieustann zmienno wiata przyrody (gr. panta rei), ale, co ciekawsze na t zmienno naprowadzio go refleksyjne dostrzeenie zmiennoci treci ludzkiego umysu. Heraklit zwrci uwag na to, e nasza wiadomo podlega nieustannym zmianom, cigle przepywaj przez ni nowe treci i analogicznej zmiennoci doszuka si w wiecie zewntrznym (do tej samej rzeki nie mona wej dwa razy). Pitagoras (VI/V w. p. Chr.) uchodzcy za tego, kto wymyli nazw filozofia, uwaa liczb za konstytutywny czynnik rzeczywistoci20. wiat jest kosmosem, a nie chaosem, tzn. jest bytem uporzdkowanym (i to matematycznie). Uprawianie nauki teoretycznej byo wedug Pitagorasa drog do oczyszczenia duszy21. Jednym z przedstawicieli szkoy eleackiej by Parmenides (VI/V w. p. Chr.), ktry jako pierwszy w historii filozofii pooy nacisk wycznie na poznanie czysto intelektualne (empiria jest drog gupcw) oraz na analizowanie zawartoci umysu, gdy zdaniem Parmenidesa - treci obecne w nim mona uzna za tosame z badanym bytem22. Atomici greccy (Leucyp (V w. p. Chr.), Demokryt (V w. p. Chr.)) odrzucali wiadectwa zmysw, uznajc je za niewiarygodne, nieprzydatne z punktu widzenia nauki. Zdaniem tyche filozofw zasad organizujc fizyczn rzeczywisto s drobne czstki poruszajce si w prni, czyli atomy. Nie s one dostrzegalne za pomoc naszego wzroku, lecz moemy je ujrze oczyma umysu, intelektualnie. Atomici, co ciekawsze, uywali tu te zamiennie ze sformuowaniem atom, okrelenia idea23.

17

Std nieraz mwi si o filozofach, podajc obok imienia miasta, z ktrych pochodzili, jak te o szkoach: efeskiej, joskiej itp. 18 ac. constitutio = ustanowienie, waciwo. 19 Mimo tego obrazowego okrelenia, odkrycie Heraklita byo z entuzjazmem przywoywane przez XXwiecznych fizykw, wskazujcych na energi jako ostateczny pokad tego, co fizyczne. Gr. energeia = czynno, dziaanie, sia, moc. 20 Nie naley tego sformuowania banalizowa. Proporcje odkrywane w przyrodzie (harmonia, symetryczno itd.), niezwyka precyzja w wewntrznej budowie organizmw, cykliczno zmian w wiecie organicznym, to jedne z wielu przykadw matematycznego porzdku struktury wiata. 21 Podobny wtek pojawi si u Platona. 22 Pogldy Parmenidesa istotnie wpyny na filozoficzn postaw Platona. 23 Wyraz idea jest polsk kalk z jz. gr. idea = co, co mona zobaczy; ujmowana wzrokowo forma, ksztat; gr. idein = widzie.

12 Dla filozofw przyrodnikw czowiek stanowi jeden z elementw otaczajcego wiata. Nie uwaano go za byt wyrniony, szczeglny, wyjtkowy. Na czowieka zwrcili uwag dopiero nastpni greccy myliciele.

3. Humanistyczny okres filozofii greckiej: sofici (Protagoras i Gorgiasz), Sokrates oraz cynicy Dziaalno Sokratesa, ktry dokona w filozofii rewolucji wprowadzajc do rozwaa teoretycznych nowy przedmiot nie przyrod, ktra zajmowali si greccy kosmologowie, lecz czowieka, bya poprzedzona dziaalnoci tzw. sofistw. Greckie sowo sophistes oznacza znawc, biegego, mdrca, publicznego wykadowc, patnego nauczyciela, a nawet oszusta. Prawdopodobnie od czasw Sokratesa wyraz sofista nabra zdecydowanie negatywnego znaczenia. Wrogami sofistw byli uczniowie Sokratesa: Ksenofont i Platon, jak te ucze Platona, Arystoteles. Gwny zarzut, jaki im stawiano polega na tym, e sofistyka jest pozorn mdroci, a sofici ponadto uprawiaj ja dla zysku, a nie z mioci do prawdy, jak filozofowie uprawiajcy nauk. Zarzucano te sofistom, i stanowi zagroenie dla greckiej religii oraz obyczajw. Dziaali na przeomie V i IV w. przed Chr. W V w. p. Chr. w Grecji zmieniaa si sytuacja spoeczna, narasta kryzys wczesnej arystokracji i umacniaa si rola zwykych obywateli tj. demosu, powstawao wic zapotrzebowanie na tzw. wychowawcw, czyli ludzi, ktrzy bd ksztaci innych pod wzgldem etyczno-politycznym, ktrzy bd dostarcza praktycznej wiedzy o rzeczywistoci spoecznej. Sofici zaczli wystpowa wanie w takiej roli nie interesowao ich rozwijanie nauk teoretycznych, denie do prawdy dla niej samej. Oprcz pragmatycznego podejcia do wiedzy, sofici wykazywali te zaangaowanie pedagogiczne twierdzili bowiem, e cnota, moralna doskonao czowieka (aret) nie opiera si, jak chcieli arystokraci, na tzw. szlachectwie krwi, lecz na wiedzy. Sofici nie stanowili wic badaczy przyrody ani teoretykw wiedzy, raczej specyficznych nauczycieli. Zajmowali si etyk, polityk (w wczesnym rozumieniu), retoryk, sztuk, jzykiem, religi i wychowaniem. Mona ich zatem nazwa pierwszymi humanistami. Ku zgrozie

13 filozofw, pobierali opaty za swoje nauki24. Nie tworzyli jednak szk wdrowali po miastach greckich. Dlaczego pogldy sofistw spotkay si z tak gwatownym atakiem filozofw? Sofici jako pierwsi przeprowadzili krytyk dotychczasowej wiedzy teoretycznej. Podwayli moliwo osignicia prawdy w nauce, poddali krytyce jzyk filozofii, jej sposb argumentowania, a ponadto zwrcili uwag na twrcz rol czowieka zarwno w nauce, jak i kulturze. Wyrnia si trzy grupy sofistw: 1) wielkich i sawnych mistrzw pierwszego pokolenia 2) tzw. erystw, czyli tych, ktrzy wykorzystujc metody sofistyczne zaczli uprawia tzw. erystyk (sztuk przekonywania przeciwnika w dyskusji, sztuk perswazji za pomoc zwykle nieuczciwych argumentw i zwodniczych rozumowa) 3) politykw-sofistw, tj. ludzi wykorzystujcych nauki sofistw (a cilej erystw) do osigania celw politycznych, zdobywania poklasku i wadzy. Mistrzami sofistw byli Protagoras (V w. p. Chr.) i Gorgiasz. Ten pierwszy twierdzi, e to czowiek ustala miar wszelkich rzeczy czowiek ustala, co istnieje, a co nie istnieje, czowiek ustala kryteria, na podstawie ktrych rozstrzyga, co jest prawd, co nie (przy czym te kryteria nie s absolutne, lecz wzgldne, subiektywne, zalene od poszczeglnych jednostek). Ta myl Protagorasa streszcza si w hale: homo-mensura, czyli czowiek jest miar wszelkich rzeczy. Sofista ten uchodzi zatem za prekursora relatywizmu. Podkrela jednoczenie, e czowiek kieruje si w swoim postpowaniu kryterium uytecznoci: to, co jest najbardziej poyteczne dla danego czowieka jest jednoczenie dla niego dobre (pod wzgldem moralnym); to za, co szkodliwe jest dla niego ze (utylitaryzm etyczny)25. Gorgiasz, ktry y ponad sto lat na przeomie V i IV w. p. Chr. sformuowa zagadkowe stanowisko nihilizmu, wyraajce si w trzech tezach: 1) nie istnieje byt (nic nie istnieje), 2) gdyby nawet istnia, nie mgby by poznany, 3) gdyby nawet mgby by

24

Musimy jednak mie wiadomo, e do czasw sofistw uprawianie filozofii byo moliwe waciwie tylko dla przedstawicieli arystokracji. Ludzie gorzej urodzeni, ludzie nieszlachetnej krwi nie mieli wstpu do szk filozoficznych. Sofici przyczynili si wic do zmiany tego zwyczaju, poprzez upowszechnianie wiedzy wrd zwykych obywateli. 25 Protagoras utrzymywa te, e niemoliwe jest poznawanie jakichkolwiek bogw nie moemy twierdzi, ani e istniej, ani e nie istniej (agnostycyzm teologiczny). Z praktycznych jednak wzgldw, uwaa, naley uznawa bogw greckich. Wygnano go za goszenie tych pogldw z Aten oraz spalono jego pisma publicznie na agorze (rynku miasta).

14 poznany, nie mgby by przekazany ani wyjaniony26. Rozwaania Gorgiasza zmierzay do podwaenia istnienia prawdy (kady pogld mona uzna za fasz). Odrzucajc prawd jako cel naszych rozumowa, dyskusji, dziaa (zwaszcza w nauce, ale te i w postpowaniu moralnym), Gorgiasz kad nacisk na perswazj, tj. skuteczne wykorzystanie jzyka w naszych dyskusjach. Stworzy wic podstawy tzw. retoryki, czyli sztuki prowadzenia sporw. Retoryka, wedug Gorgiasza, (podobnie zreszt jak poezja, sztuka), nie zmierzaa do prawdy (ta jest wszak nieosigalna, zdaniem sofisty, ani w zwykym ludzkim poznaniu, ani w nauce), lecz do poruszania uczu, do wpynicia na sfer emocjonaln suchacza27. Sokrates na pocztku sucha filozofw przyrodnikw. Mia wic do czynienia z badaczami-kosmologami oraz gonymi wtedy sofistami. Ci ostatni jednak, o czym naley pamita, mimo e zajli si problematyk czowieka i jego wytworw, nie wypracowali adnej spjnej koncepcji antropologicznej, nie zdefiniowali istoty czowieka. Uczyni to dopiero Sokrates, wskazujc na psyche (dusz), jako element konstytutywny dla czowieka. Przed nim uywano pojcia psyche, ale pogldy na to, czym owa psyche jest byy bardzo rozbiene i na og dalekie od tego, co dzi uwaamy za psychik i/lub dusz 28. Homer, grecki poeta twierdzi, e psyche to zjawa opuszczajca czowieka w chwili mierci, a nastpnie bkajca si po krainie mierci (Hadesie) jako cie pozbawiony wiadomoci. Orficy (wyznawcy religii orfickiej)29 uwaali, e psyche to demon (tzn. duch)30 uwiziony w czowieku, odbywajcy pokut za grzechy, ujawniajcy si zwaszcza w stanach sabnicia ludzkiej wiadomoci (omdlenia, sen, mier) i wymagajcy reinkarnacyjnych oczyszcze, by mg zasuy na wieczn nagrod. Natomiast filozofowie przyrodnicy interpretowali dusz materialistycznie, utosamiajc j z dan zasad wiata, jak odkryli (wod, powietrzem, ogniem itd.).26

Mona te tezy sformuowa nieco uwspczenionym jzykiem: nie istnieje przedmiot filozofii (nauki). Nawet gdyby istnia, czowiek nie dysponuje moliwociami poznania go (poznanie ludzkie jest subiektywne i wzgldne). Nawet za gdyby dysponowa takimi moliwociami, to nie mgby rezultatw poznania przekaza za pomoc jzyka (zbudowanie teorii naukowej, rozwijanie czysto teoretycznej nauki jest niemoliwe). 27 Zarwno retoryka, jak erystyka z olbrzymim powodzeniem stosowane s po dzi dzie przez dziennikarzy, publicystw, twrcw reklamy, menederw i o przede wszystkim ludzi zwizanych z polityk. 28 W jzyku potocznym zaciera si czasem znaczeniowa rnica midzy wyraeniem psychika a dusza, tymczasem z antropologicznego punktu widzenia, psychika nie jest tym samym, co dusza. 29 Religia orficka (misteryjna) zapocztkowana zostaa przez poet greckiego Orfeusza (std ta nazwa) w VI w. p. Chr. Bya odmiennym typem religii od urzdowej, politeistycznej religii Grekw (w duej mierze opartej na pismach Homera), personifikujcej siy natury oraz wyidealizowane cechy ludzkie, traktujcej wszystkie elementy rzeczywistoci za boskie (wszystko uwaano za zrzdzenia bogw: sztorm, przegran bitw, niepowodzenia jak i sukcesy). O czowieku sdzono, e moe zbliy si do boga (do bycia bogiem), o ile rozwija on swoje wasne siy, std pierwsi filozofowie, posiadszy wiedz o wszechwiecie nie tylko uwaali siebie za bogw, ale i za takich niemale uchodzili wrd swoich uczniw. 30 Nie naley tego okrelenia myli z demonem w sensie diabem.

15 Sokrates stwierdzi, e psyche to mylca i dziaajca wiadomo. Dusza wyposaona jest w rozum, dusza jest podmiotem, ktry myli i podejmuje decyzje. Sokrates gosi poznaj samego siebie oraz troszcz si o siebie (aby by coraz doskonalszym moralnie), a obie te sentencje dotyczyy spraw duszy, a nie ciaa. O ile sofici uwaali, e cnota (aret) jest kwestia wychowania, uzyskania pewnej praktycznej wiedzy, o tyle Sokrates szed dalej, twierdzc, e cnot moe by jedynie to, co pozwala duszy by dobr, czyli by tak, jak ze swej natury by powinna. Sokratejska aret, to samowiedza, samopoznanie ludzkie, ktrego przeciwiestwem jest ignorancja, gupota. Mwimy zatem, e stanowisko etyczne Sokratesa jest intelektualizmem (etycznym), gdy uwaa on, e za ludzkim zym postpowaniem moralnym stoi niewiedza i gupota (czowiek mdry tak by nie postpi), dlatego wystarczy pozna dobro, by dziaa na rzecz dobra, by moralnie dobrze postpowa. Nie uwzgldnia jednak istnienia i znaczenia woli w ludzkim postpowaniu, niejednokrotnie bowiem bywa tak, e wiemy, co jest dobrem w danej sytuacji, a mimo to wiadomie czynimy zo (wolimy postpi niegodziwie, niemoralnie anieli tak jak nam nakazuje rozum i sumienie)31.

Cynicy Sokrates mia takich m.in. uczniw: Ksenofonta, Arystypa, Antystenesa, Euklidesa32, Fedona i Platona. Prcz Ksenofonta, ktry zosta historykiem, pozostali zaoyli szkoy filozoficzne. Antystenes (V/IV w. p. Chr.) by twrc szkoy cynikw 33. Przez dugie lata sucha sofisty Gorgiasza, zanim przystpi do uczniw Sokratesa. Mwic zatem o pogldach cynikw trzeba mie te na uwadze, e wywodz si one nie tylko z myli tego ostatniego. Antystenes podziwia u Sokratesa zdolno panowania nad sob, si ducha, wytrzymao na krytyk, wolno, zinterpretowa te nauk tego ostatniego jako doktryn wolnoci i wyzwolenia od wiata materialnego i powierzchownych wartoci. Przej sokratejsk definicj czowieka, zmodyfikowa zarazem etyczny intelektualizm. Owszem, twierdzi Antystenes, cnota (doskonao moralna) wystarcza do szczcia, cnoty mona si31

Sokrates za goszenie swoich pogldw zosta postawiony przed sdem, ktry na podstawie faszywych oskare (dostarczonych przez wrogw tego filozofa): o deprawowanie modziey i szerzenie ateizmu (czyli o to, co zarzucano sofistom), i skaza (drog demokratycznego gosowania) na mier. 32 Jednego z najwaniejszych twrcw geometrii. 33 Miecia si ona w gimnazjum o nazwie Kynosarges (bystry pies). Jedni historycy filozofii wywodz wic nazw cynicy od nazwy budynku, inni z kolei twierdz, e mogo chodzi o tzw. pieskie ycie, jakie ostentacyjnie wiedli filozofowie cynicy (programowo wyzbywajcy si bogactwa, yjcy w materialnym ubstwie, pogardzajcy splendorem spoecznym, a nawet w ogle spoeczestwem), a jeszcze inni (jak np. G. Reale) uwaaj, e mogo chodzi w tym okreleniu o czujno psa, z ktr cynicy mieli strzec swojej nauki. Antystenesa przezywano Zwyczajnym Psem, za cynik Diogenes sam si tytuowa Psem.

16 nauczy (zgodnie z tym, co gosili sofici), a raz zdobyta pozostaje w czowieku na zawsze. Jednake mimo e cnota jest wiedz, jak twierdzi Sokrates, to nie moe opiera si na teoretycznej nauce. Zdaniem twrcy szkoy cynikw cnota przejawia si w czynach, nie w sowach34. Nie powinnimy niczego potrzebowa, jakakolwiek bowiem przyjemno jest zem. Niechby raczej zmysy postrada, ni mia odczuwa rozkosz, twierdzi Antystenes. Uwaa e zarwno przyjemno, jak i denie do niej uprzedmiotawiaj czowieka. Dc do przyjemnoci, uzaleniamy si od rzeczy, ktre nam jej dostarczaj35, a przez to przestajemy by istotami wolnymi, decydujcymi o samych sobie. Wedug Antystenesa nie powinnimy te dy do sawy, zaszczytw, pochlebnych opinii36. Sformuowa on doktryn indywidualizmu etycznego: czowiek ma si doskonali samodzielnie, nie ogldajc si wcale na to, co czyni inni37. Mdrzec postpuje nie wedle praw stanowionych, lecz wedle praw cnoty, twierdzi. Byo to wic nastawienie antyspoeczne i antypolityczne (do tego nawizywali inni cynicy). Najwikszy nacisk kad na wysiek, trud, zmaganie si czowieka z przyjemnociami, trud odrywania si od bogactw i rzeczy, rezygnowania z dobrej opinii, przeciwstawiania si prawom tylko stanowionym, a niemajcym podstaw w cnocie. Trud moralny to dobro. Uczniem Antystenesa by Diogenes z Synopy (V/IV w. p. Chr.), ktry zradykalizowa myl mistrza cynikw. Negowa zasadno istnienia spoeczestwa, proponowa znie instytucj maestwa i pastwa. Twierdzi, e wikszo ludzi pozbawiona jest rozumu: wystarczy nieco odmiennie si zachowywa, a ju ci maj za szaleca. Chodzi z lampk po miecie, tumaczc, e szuka czowieka. Zamieszkiwa beczk, y w ubstwie, zachowywa si prowokacyjnie, szydzi z obudy i gupoty ludzkiej. Na pytanie, skd pochodzi, odpowiada, e jest obywatelem wiata (kosmopolites). Twierdzi, e jedynym pastwem dobrze urzdzonym byby cay wiat. Uczniem Diogenesa (prawdopodobnie) by Krates (IV w. p. Chr.) nazywano go Odwiernym, gdy wchodzi do domw i beszta mieszkacw za sposb, w jaki yj. By

34

Jako ciekawostk mona doda, e Antystenes uwaa (co byo novum w wczesnej Grecji), e doskonao moralna dostpna jest zarwno dla mczyzny jak i dla kobiety. (Wrd cynikw te pojawia si pierwsza kobieta-filozof (Hipparchia)). Szkoa Antystenesa bya otwarta dla nikczemnych, tj. zwykych ludzi (w przeciwiestwie do Sokratesa, ktry naucza elity. 35 Gdybymy mieli to zilustrowa jakim wspczesnym przykadem to np. palenie papierosw uzalenia czowieka od samych papierosw; alkohol uzalenia pijaka itd. 36 Cze i sawa, zdaniem cynikw, rwnie zagraaj wolnoci danego czowieka. Ponadto, spoeczestwo ceni rzeczy przeciwne wobec tych, ktre powinien ceni filozof i jest obudne (gosi jedno, a czyni co innego). 37 Sokrates natomiast chcia ksztaci elity na ludzi prawych.

17 bogaczem, ktry rozda cay majtek innym ludziom i powici si filozofii. Programowo traktowa materialne ubstwo jako niezbdny warunek godziwego ycia38.

4. System platoski O filozofii Platona (427-347 p. Chr.), ucznia Sokratesa, mwi si, e bya najbardziej wpywowa przez 1000 lat, ale z pewnoci jest wpywowa po dzi dzie. Platon w stosunku do swoich poprzednikw wprowadzi nowe spojrzenie na rzeczywisto, now jej interpretacj i now metod filozofowania (i jego zapisu)39. Przed Platonem wyjaniano struktur wiata, jak wspomnielimy ju, poprzez wskazanie na jak fizyczn zasad lec u jej spodu. Tym, ktry zwrci uwag na co wicej by Anaksagoras, zdaniem ktrego z faktu, e istnieje racjonalny porzdek w wiecie, naley wycign wniosek, e za tym porzdkiem stoi boski umys, bdcy przyczyn wszystkiego. Platon nawizujc do tej koncepcji, zwrci uwag, e Anaksagoras nie wyjania, jaka relacja zachodzi midzy owym boskim umysem, a fizyczn rzeczywistoci. Ponadto wszyscy filozofowie przyrodnicy popenili jeden generalny bd, wszyscy bowiem opierali si wycznie na wiadectwach zmysw40. Tymczasem naley oprze si na rozumowaniach, ktre przeprowadzamy oraz na postulatach teoretycznych41. Oparcie si na

38

Jeden z uczniw Kratesa, Metrokles mia siostr Hipparchi, ktra miertelnie si zakochaa w Kratesie. Bya zachwycona jego nauczaniem i sposobem ycia. Rodzice Hipparchii prosili Kratesa, by odwid j od zamiarw zwizania si z nim. Staroytny historyk filozofii Diogenes Laertios twierdzi, e Krates prbowa (bezskutecznie), a w kocu pooy swj skromny dobytek przed kobiet i oznajmi: Nie bdziesz towarzyszk mojego ycia, jeli nie potrafisz y tak, jak ja. Hipparchia przywdziaa taki sam strj i wszdzie chodzia z Kratesem, wzbudzaa te podziw sw mdroci, mona j wic uzna za pierwsz kobiet filozofa, jak wspomnielimy wczeniej. 39 Przed Platonem filozofowie przyrodnicy tworzyli pisma w formie dogmatycznego wykadu teorii (monologu), sofici uprawiali retoryk (krasomwczy show, jak moglibymy powiedzie), za Sokrates w ogle odrzuca pismo uznajc tylko yw rozmow za sposobno do filozofowania. To wanie Platon wprowadza dialogiczn form pism filozoficznych oraz pisanie proz. Dialogi platoskie nie s zapisem faktycznie przeprowadzanych rozmw, lecz raczej modelami sporw midzy uczonymi reprezentujcymi odmienne stanowiska. Platon jednoczenie traktowa jzyk pisany (pismo) jedynie instrumentalnie: jego dziea miay suy uczniom w pobudzaniu ich pamici, to co najistotniejsze dla filozofii jego zdaniem mona byo przekaza tylko w ywym dyskursie prowadzonym midzy mistrzem a uczniami. 40 Tym filozofem, ktry poprzedzi Platona w zwrceniu uwagi na teoretyczn zawodno poznania zmysowego by Parmenides (VI w. p. Chr.), ktry twierdzi, e empiria jest drog gupcw, czyli e jedynie wartociowe z naukowego punktu widzenia jest poznanie czysto intelektualne. Oczywicie, gwoli cisoci, filozofowie przyrodnicy rwnie przeprowadzali rozumowania (dedukowali zasad arche struktury wiata z pewnych danych empirycznych) Platon proponowa jednak w punkcie wyjcia docieka filozoficznych nad wiatem obranie pewnych teoretycznych postulatw i rozwaenie ich. 41 Mona przypuszcza, e idea takiego postpowania naukowego zaczerpn Platon z geometrii, ktrej znajomoci wymaga od kadego, kto chcia wstpi do jego Akademii. Podobny pomys (tj. odwoania si w metodologii filozofii do wzorcw nauk formalnych) pojawi si w zmodyfikowanej formie u Kartezjusza.

18 intelekcie i na poznaniu rozumowym prowadzi nas do odkrycia sfery tego, co niezmysowe sfery idej42. Jak pisze jeden z historykw filozofii staroytnej G. Reale, Platon formuowa swoj teori idej w opozycji do dwch form relatywizmu: metafizycznego (Heraklita) i epistemologicznego (subiektywizmu sofistw). Ponadto przeciwstawia si tezom filozofw przyrodnikw, doszukujcych si zasad wyjaniajcych struktur wiata w rzeczywistoci fizycznej, w tym, co materialne. Uwaa bowiem, e skoro rzeczy fizyczne podlegaj zmianom, to przyczyna tyche zmian musi znajdowa si poza rzeczami i sama nie podlega zmianom. Z drugiej strony bowiem, na co zwracali uwag przyrodnicy, w wiecie daje si wykry racjonalny porzdek, proporcjonalno, jedno. Dla Platona sfer idealn naley uzna za arche fizycznego wiata. Idee stanowi wzorce rzeczy fizycznych (idea drzewa jest wzorcem drzew, idea czowieka wzorcem konkretnych ludzi itd.), inaczej mwic rzeczy fizyczne stanowi kopie idej. Poznajc te rzeczy w otaczajcym nas wiecie dostrzegamy, e realizuj si w nich pewne oglne formy (wanie idee), tak np. kade drzewo posiada charakterystyczn dla siebie form (drzewa s do siebie podobne pod wzgldem formalnym), kady czowiek take posiada charakterystyczn dla siebie form. Mona t wzajemn zaleno midzy wiatem fizycznym a sfer idealn uj, zdaniem Platona, jeszcze inaczej: rzeczy fizyczne partycypuj (uczestnicz) poprzez swoje formy - w sferze idealnej. Na te sfer naprowadziy go dwie dodatkowe przesanki: fakt istnienia poznania matematycznego oraz istnienia poj oglnych, ktrymi si posugujemy w naszym myleniu. Jak wiemy, przedmiotem bada nauk formalnych nie s obiekty fizyczne tylko idealne (figury geometryczne, liczby, zbiory itd.). Platon sta na stanowisku, e nie s one przez nas konstruowane, lecz odkrywamy je w aktach poznania intelektualnego. Innymi sowy w naszym poznaniu (czysto rozumowym, bo tylko to byo dla Platona wartociowe, wiarygodne) napotykamy na obiektywnie istniejc sfer bytw idealnych, idej. O jej istnieniu wiadczy te to, e mylimy za pomoc poj oglnych (typu czowiek, zwierz, rolina, pikno, dobro, liczba itd.43), gdy pojcia te odnosz si do przedmiotw oglnych, jakimi s idee. Pojcie czowieka odnosi si do idei czowieka, pojcie pikna do idei pikna itd. Zdaniem Platona takie postawienie sprawy pozwala nam zrozumie te istot jzyka,42

Proponuj uywanie w dopeniaczu wyraenia idej dla liczby mnogiej wyraenia idee, pozwala to unikn pewnych nieporozumie. 43 Zwykle nie zdajemy sobie sprawy z tego, e nasze poznanie rzeczywistoci i nasze mylenie o wiecie jest myleniem oglnym. O jakimkolwiek bycie realnym (typu Jan Kowalski), bycie konkretnym mylimy za pomoc poj oglnych typu: czowiek, mczyzna, Polak, obywatel, krewny, itd. Kady te z bytw poznajemy w oglnym sensie: t oto sosn, widzian przez nas przez okno, poznajemy jako takie a takie drzewo, takiego a takiego gatunku, itp. Dopiero (specyficzne, tzw. konkretystyczne) poznanie metafizyczne zwraca uwag na istnienie kadego poszczeglnego bytu.

19 jakim si porozumiewamy (zwaszcza na gruncie filozofii) formuujemy np. twierdzenia o rzeczach fizycznych (te za podlegaj przecie nieustannym zmianom, rozkadowi, zniszczeniu), tak naprawd jednak w swoich wypowiedziach odnosimy si do sfery idealnej (i w ten sposb si rozumiemy na poziomie teoretycznym, gdy kady z badaczy moe dokona intelektualnego wgldu w t sfer). Platon wyrni trzy typy poznania: doksalne, dianoetyczne oraz noetyczne. Pierwsze jest mityczne, moe jedynie osiga prawdopodobiestwo, nigdy nie jest prawdziwe i pewne dotyczy bowiem tego, co zmysowe. Tym poznaniem posuguj si ludzie w swym codziennym, praktyczno-yciowym nastawieniu do wiata44. Poznanie dianoetyczne stosowane jest w naukach matematycznych, natomiast noetyczne to poznanie sfery idealnej, poznanie filozoficzne, najdoskonalsze z moliwych, prawdziwe i pewne45. Powracajc na chwil do tego, co twierdzi Anaksagoras; Platon zarzuca mu, e nie wyjani on powizania midzy boskim umysem (istnienie ktrego odkrywa Anaksagoras, zastanawiajc si nad struktur wiata) a sam fizyczn, zmienn, ale uporzdkowan racjonalnie rzeczywistoci, a to wanie uznanie istnienia sfery idealnej pozwala wyjani t zaleno. Demiurg (boski konstruktor) w oparciu bowiem o idealny model (wzorzec) wiata, tworzy (z wiecznej materii) fizyczn rzeczywisto. Mwi si, e u Platona wystpuje tzw. semikreacjonizm: Bg tu nie stwarza wiata z niczego (ex nihilo), lecz korzysta w tworzeniu z materii istniejcej wiecznie oraz idealnego (idealnego take wiecznego, bo idee s niezmienne, bezczasowe) modelu wiata. Metafizyczne stanowisko Platona jest dualizmem (istniej dwie sfery: fizyczna i idealna). Podobnie w antropologii u niego mamy do czynieni z dualizmem (czowiek skada

44

Ludzi przywizujcych wag wycznie do poznania doksalnego przyrwnywa do winiw w jaskini. Ci ludzie nie s w stanie poj ani wyobrazi sobie, e moe istnie co realnego poza cieniami, ktre widzi si wewntrz jaskini. Tymczasem dla Platona sfera idealna bya t prawdziw sfer bytu (vs kopie fizyczne, cienie idej). Nie mia jednoczenie zudze, e filozof, ktry zgbi wiedz o teje sferze (czyli ten, co wydosta si z jaskini) i tak nie zostanie zrozumiany przez ludzi uznajcych tylko wiedz uzyskan zmysowo (winiw jaskini), tak jak Sokrates otwierajcy ludziom oczy na prawd o nich samych zosta przez nich skazany na mier. 45 Platon sformuowa te koncepcj tzw. poznania przez przypominanie (anamnesis). Bdc zwolennikiem pogldu, e prawda ukryta jest w gbi ludzkiej duszy oraz, e dusza jest uwiziona w ciele (wczeniej za istniaa w sferze idealnej), twierdzi, e nasze gbokie poznanie idej opiera si na przypominaniu przez dusz (anamnezie) tego, co ju kiedy widziaa, czyli sfery idealnej.

20 si z dwch odrbnych sfer: ciaa46 i substancjalnej, niemiertelnej duszy47) oraz w epistemologii (poznajemy zmysowo i intelektualnie). Na osobn uwag zasuguje te platoska koncepcja pastwa, tj. jego idealnego modelu. Jak wspomnielimy Sokrates zakoczy ycie do tragicznie, skazany niesprawiedliwie na mier48 przez legalny sd, po demokratycznym gosowaniu (wikszoci gosw sdziowskich). Dla Platona ten epizod by wstrzsajcym dowodem na to, e ustrj demokratyczny jest niebezpieczny nie tylko dla pojedynczego obywatela, ale i dla pastwa (moe si sta tyrani). Mimo e twrca Akademii akceptowa rzdy arystokracji za ustrj monarchistyczny uwaa za najlepszy z wczesnych49, to by zwolennikiem innego modelu pastwa takiego, ktry zapewni ad spoeczny i moralny. Prawdziw polityk rozumia jako dbanie o dobro duchowe obywateli (nie za o dobro cielesne, jak to zwykle czyni rzdzcy pastwami), przy czym polityka w ostatecznoci sprowadzaa si do filozofii, sam za polityk mia by, zgodnie z wizj Platona, filozofem. Spoeczestwo idealne miao si dzieli na trzy warstwy: 1) rzemielnikw, rolnikw, kupcw, 2) stranikw i 3) przywdcw (filozofw). Zgodnie zatem z wczesn myl greck, zbiorowo u Platona, growaa nad poszczeglnym czowiekiem. W etyce by zwolennikiem ascetycznego trybu ycia: od ciaa naley ucieka, naley naladowa Boga, ktry jest miar wszystkiego. Dusza jest czym boskim w czowieku, naley wic upodabnia si do Boga. ycie dla ciaa to ycie dla tego, co jest skazane na mier. By zdecydowanym przeciwnikiem hedonizmu oraz pogldw lansowanych przez sofistw: prawda ley po stronie silniejszego, cnota to gupstwo, umiar jest niedorzecznoci, tylko gupiec hamuje swe namitnoci, asceza to mier, nie ycie itd.. Kontynuujc myl etyczn Sokratesa (intelektualizm), Platon twierdzi, e wiedza (filozoficzna, mdro) doprowadza do nawrcenia moralnego (czowiek odkrywa ide Dobra jako naczeln z idej). Czowiek powinien wic y mnie, rozumnie, zdrowo, z umiarem i ascetycznie, nie jak zwierz.

46

Idc za wierzeniami orfickimi (o ktrych ju wspominalimy), Platon pojmowa ciao jako grb dla duszy (gr. soma sema = dos. ciao grobem), uwaa te, e dusza oczyszcza si poprzez kolejne wcielenia (reinkarnacja). 47 Platon nastpujco argumentowa za niemiertelnoci duszy: 1) poznaje ona idee (byty wieczne), musi wic posiada podobn do nich natur, 2) nie ulega zniszczeniu tak jak rzeczy fizyczne, tzn. nie dezintegruj jej ze cechy (tak jak np. ciao ludzkie, gdy jest zaniedbywane lub dotyka go jaka choroba, ulega zniszczeniu, psuciu si). 48 Zdaniem Platona Sokrates przez to, e do koca pozosta wierny prawdzie i nie sprzeniewierzy si swojemu sumieniu (by sprawiedliwy) i podda si usankcjonowanej przemocy wczesnego sdu, ocali swoj niemierteln dusz. 49 Dodawa jednak, e monarchia byaby doskonaa, gdyby czowiek stojcy na czele pastwa rzdzi naladujc polityka idealnego, czyli by krlem-filozofem, tj. mdrcem, kierujcym si w polityce dobrem obywateli.

21 5. System arystotelesowski Arystoteles (384-322 p. Chr.) tak jak jego mistrz Platon pozostawi po sobie sporo pism. Jego realistyczna filozofia bya syntez wielu wczesnych teoretycznych koncepcji, korzystaa z rnych pomysw zawartych w systemie Platona (poddawszy je gruntownej modyfikacji), bya te pod sporym wpywem nauk medycznych (ojciec Arystotelesa by lekarzem zatrudnionym na dworze macedoskiego krla). Przez dwadziecia lat by uczniem w platoskiej Akademii, potem sta si nauczycielem i samodzielnym badaczem. Z pocztku zafascynowany systemem swego mistrza, z czasem zacz poddawa go coraz wikszej krytyce i w ten sposb formuowa zrby swojego systemu50. Dla Arystotelesa doktryna o istnieniu sfery idealnej, ktra stanowi arch fizycznej rzeczywistoci bya bdna. Krytykowa wic te platosk doktryn o poznaniu intelektualnym, ktrego oglno wskazywaa, jak pamitamy, zdaniem Platona, na istnienie przedmiotw oglnych (idej). Arystoteles przyznawa, e nasze poznanie jest oglne, dodawa jednak zarazem, e jest ono oglne nie dlatego, e dotyczy idej, lecz dlatego, e w trakcie poznania abstrahujemy (wydobywamy intelektualnie)51 formy zawarte w rzeczach realnych, formy, ktre nastpnie osadzaj si w naszym umyle52. Podkrela, e poznanie otaczajcej nas rzeczywistoci ma charakter cielesno-umysowy (zmysowo-intelektualny), nie jest wic tak jak twierdzi Platon, e jest ono czysto zmysowe, a przez to bezwartociowe, faszywe. Przeciwnie, poznanie potoczne dostarcza nam wiedzy o realnie istniejcych rzeczach (substancjach) i jest wiarygodn podstaw do budowania nauki o realnym wiecie. Empirystyczna postawa Arystotelesa (tj. oparcie si na dowiadczeniu rozumianym zmysowo-intelektualnie) sza zatem w parze z realistycznym nastawieniem w metafizyce. W przeciwiestwie do monistw, twierdzi, e istnieje wiele bytw realnych (pluralizm metafizyczny)53. Sformuowa jednoczenie nowatorskie stanowisko tzw. hylemorfizmu (metafizycznego i antropologicznego). Zdaniem Arystotelesa kady byt zoony jest z materii (hyle) oraz formy (morphe). W przypadku czowieka to dusza jest form oywiajc ciao. Hylemorfizm antropologiczny zasadza si wic na tym, e traktuje si ciao i dusz jako50

Rnice midzy tymi dwoma wielkimi filozofami wida tez w stylu uprawiania bada Platon w swoich pismach posuguje si stylem dialogicznym, ironi, nieustannie poszukuje rozmaitych rozwiza, natomiast Arystoteles systematyzuje i syntetyzuje staroytn filozofi. 51 Arystoteles wyrnia trzy typy abstrakcji: fizyczn, matematyczn i metafizyczn. 52 W trakcie spostrzeenia wzrokowego obiekt fizyczny nie wchodzi nam do oka, lecz intelektualnie chwytamy form tego obiektu i wyabstrahowujemy j z niego. 53 Metafizyka arystotelesowska kontynuowana jest przez w. Tomasza oraz dwudziestowiecznych tomistw, m.in. o. M.A. Krpca. Jej szczegowe omwienie przekracza moliwoci niniejszego skryptu.

22 nierozerwaln cao (nie za jako osobne substancje, jak to byo u Platona w dualizmie antropologicznym). Arystoteles wyrni trzy warstwy duszy: rolinn, zwierzc i rozumn uwaa, e tylko ta najwysza warstwa, czyli ludzki intelekt nie ulega biologicznemu zniszczeniu wraz z ciaem. Filozofowie staroytni zadawali sobie pytania metafizyczne: co istnieje rzeczywicie? Co jest prawdziwym bytem? Kosmologowie-przyrodnicy odpowiadali na nie: tylko to, co fizyczne, co daje si spostrzec zmysowo; Platon twierdzi, e idee, sfera idealna, za Arystoteles uwaa, e zoenie z materii i formy54, czyli substancja, to, co istnieje samodzielnie, co jest okrelone i wewntrznie jednolite jest prawdziwym bytem. Dodawa te, e istnieje wiele tyche substancji (pluralizm metafizyczny). O ile odrzuca on platosk koncepcj sfery idealnej jako pierwotnej ontycznie (bytowo) wzgldem sfery fizycznej, to dopuszcza istnienie sfery idej w umyle Boga, ktrego w swoim systemie nazywa Pierwszym Poruszycielem, czyli tym, ktry wprowadzi zmienno do materialnego wiata. Arystoteles by zwolennikiem drogi zotego rodka w etyce, czyli ycia tak, by nie popada w skrajnoci (ani hedonizmu, ani ascetyzmu). Kady czowiek powinien dy do szczcia (czyli eudajmonii55), ale powinien w tym deniu kierowa si rozumem (a nie np. pragnieniem przyjemnoci).

6. Hellenistyczny okres filozofii staroytnej: stoicy, Epikur i sceptycy W staroytnoci byo a omiu Zenonw filozofw. Jeden z nich, Zenon z Kition (IV/III w. przed Chr.), ucze m.in. cynika Kratesa56, prowadzi swoje wykady przechadzajc si po Malowanym Portyku (gr. stoa poikile) i std pochodzi nazwa szkoy stoickiej57. Zenon

54

Hylemorfizm metafizyczny obrazowo mona wyjani, odwoujc si do przykadu budulca i pewnego zakoczonego dziea. Stos cegie moemy uzna za materi, substrat, budulec, czynnik potencjalny w stosunku do zbudowanego z tyche cegie domu, a wic pewnej formy. Marmur, w rku rzebiarza jest materi wzgldem formy, jak jest okrelony posg; drewno jest materi wzgldem formy, jak jest krzeso. Podobnie ludzka cielesno jest materi w stosunku do konkretnego czowieka, np. mnie, mojego ssiada itd. 55 Gr. eudajmonia = szczliwo. 56 By moe po Kratesie Zenon z Kition odziedziczy zwyczaj prowokowania innych ludzi, nieraz bowiem prosi ich o pienidze po to, by w obawie, e bdzie chcia od nich poycza, trzymali si od niego z daleka. 57 Pocztkowo tez uczniw Zenona z Kition nazywano zenoitami.

23 wprowadzi do etyki pojcie obowizku moralnego (powinnoci)58 i pojcie logiki do nauki w ogle. Powinno moraln definiowa nastpujco: 1) co, gdy jest wykonywane da si racjonalnie usprawiedliwi (np. ycie zgodne z natur czowieka, czyn zgodny z t natur), 2) to, co rozum kae czyni (vs to, czego rozum zakazuje, jak np. zaniedbywa rodzicw, kci si z przyjacimi, pogardza ojczyzn, nie troszczy si o rodzestwo). Stoicy (tj. Zenon i jego uczniowie) podzielili filozofi na: logik, fizyk (tj. filozofi przyrody) oraz etyk. T ostatni uwaali za nauk m.in. o popdach, o tym, co dobre/ze, o cnotach59, o postpowaniu i o powinnociach. Zwrcili uwag na istnienie rzeczy (lub wartoci) obojtnych moralnie. Nie przynosz one ani moralnej korzyci, ani moralnej szkody (np. ycie, zdrowie, przyjemno, pikno fizyczne, sia, bogactwo, sawa). Ich zdaniem ycie moralnie godziwe, to ycie zgodnie z rozumn natur czowieka i bosk natur wiata60. Uwaali jednoczenie, e mdrzec nie moe popada w przygnbienie z adnego powodu (smutek to co niezgodnego z rozumem), nie powinien nikogo krzywdzi, ale te wobec nikogo nie powinien by miosierny, litociwy (wtedy jest podobny bogom). Oprcz etyki zajmowali si estetyk, rozwinli te semiotyk (teori znakw61) i teori jzyka. Wyrnili 24 goski (w jzyku greckim), jako 1) elementarne dwiki, 2) znaki pisane i 3) nazwy czego (np. Alfa). Wskazali wic na to, e znaki, jakimi si posugujemy, moemy wykorzystywa w rnych funkcjach62.

Epikur58

Uwaa, e ludzie, ktrzy nie s cnotliwi, staj si wobec siebie wrogami. Brak doskonaoci moralnej niszczy bowiem wszelkie wizy, nawet rodzinne. Tylko ludzie cnotliwi mog by dobrymi obywatelami, przyjacimi, krewnymi i tylko oni s naprawd wolni. 59 Stoicy pierwsi wprowadzili podzia cnt. Przestali wic mwi (jak dotychczasowi filozofowie) o jednej cnocie, jako o doskonaoci moralnej. Zwrcili uwag, e czowiek moe si udoskonala na rne sposoby. Cnoty podzielili na: kardynalne (gwne, porzdkujce postpowanie czowieka) oraz podporzdkowane. Wrd tych pierwszych wymieniali: przezorno (znajomo tego, co dobre, co ze i co nie jest ani dobre, ani ze), dzielno, sprawiedliwo i umiarkowanie. Odpowiednio te wyrnili wady kardynalne (gupota, tchrzostwo, niesprawiedliwo i rozwizo) i podporzdkowane. 60 Dla stoikw wiat by istota yw, posiadajc dusz, istot bosk. 61 Znak definiujemy jako 1) to, co odsya do czego innego, niejako go (w pewnym aspekcie) zastpujc; 2) to, za pomoc czego poznajemy co innego. Znak 1) oznacza przynaleenie praw autorskich do danej osoby (odsya nas wic do sytuacji zawarcia pewnej umowy), 2) za jego pomoc poznajemy, e zaszed pewien fakt zwarcia umowy o prawach autorskich do danego dziea. Znak drogowy uwaga ostry zakrt 1) odsya nas (na 150 m przed) do zbliajcego si niebezpieczestwa (zastpuje w ostry zakrt), 2) za pomoc tego znaku (gdy np. jestemy zupenie obcej okolicy) poznajemy pewien stan rzeczy (zbliajcy si ostry zakrt). Znaki dzielimy na naturalne (np. rozkad chmur na niebie, rumieniec na twarzy w stanie podgorczkowym, umiech maego dziecka) i konwencjonalne (ucisk rki na poegnanie, cyfry, udawany umiech aprobaty). 62 Litera a moe by dla nas czci skadow w wyrazie krowa, ale te moe posuy nam jako symbol oznaczajcy jak liczb w rwnaniu: a + 5 = 8 itd. W logice zwaszcza, ktra posuguje si znakami literowymi w tzw. schematach wnioskowa, za pomoc tyche znakw literowych symbolizuje si cae wyrazy i zdania.

24

Twrca epikureizmu (IV/III w. przed Chr.) podzieli filozofi do podobnie jak stoicy: na tzw. kanonik (tj. nauk o kryteriach63, np. kryterium prawdy), fizyk (filozofi przyrody) oraz etyk (nauk o tym, co wybiera, a czego unika; jak y). W epistemologii sta na stanowisku radykalnego sensualizmu64. Wraenia zmysowe stanowi kryterium prawdy w naszym poznaniu wiata nic ich nie moe obali. Wraenia te upewniaj nas o istnieniu rzeczy fizycznych i s rdem wszelkiej wiedzy. Skrajno stanowiska Epikura wyraaa si w tym, e uwaa i nawet przywidzenia ludzi chorych psychicznie lub te marzenia senne s rzeczywiste, posiadaj bowiem si oddziaywania, a to, co nie istnieje takiej siy nie posiada. Te epistemologiczne pogldy byy konsekwencj przyjcia radykalnie pluralistycznego65 stanowiska w metafizyce, uznajcego istnienie nieskoczenie wielu wiatw. Jednoczenie wiaty te pojte byy materialistycznie, przyroda za mechanistycznie i atomistycznie. W antropologii natomiast by monist, tj. sprowadza dusz ludzk do bytu cielesnego (po mierci biologicznej dusza ulega rozproszeniu). W etyce za wychodzi z zaoenia, e dla istot ywych przyjemno to co zgodnego z natur, a bl, to co przeciwnego naturze, nienaturalnego. Gosi wic tzw. rado ycia; przyjemno jest pocztkiem i celem ycia szczliwego (przy czym chodzio o przyjemnoci duchowe66). Czowiek powinien w swym postpowaniu uwalnia si od cierpienia i niepokoju. Uwaa, e przyczyn ludzkich nieszcz jest nienawi, zazdro, pogarda itd. mdrzec potrafi przezwyciy te ludzkie saboci za pomoc rozumu67. Gupcem jest ten, kto lka si mierci lub utrzymuje, e naley si jej lka. Zdaniem Epikura mier nie jest zem, stanowi ona tylko pozbawienie czucia. Mdro natomiast jest dobrem najwyszym (jest cenniejsza nawet od filozofii). Nie mona wic y przyjemnie, jeli nie yje si mdrze, piknie i sprawiedliwie. I wanie w kwestii sprawiedliwoci Epikur by tym, ktry zwrci pierwszy uwag na nowy jej aspekt. Dotd bowiem uwaano sprawiedliwo za jedn z cnt (stoicy) lub istotn cech ludzkiej doskonaoci moralnej (Sokrates). Epikur natomiast zwrci

63 64

Gr. kriterion = norma, miara, probierz, trybuna. ac. sensualis = zdolny do odczuwania, zmysowy. 65 Pluralizm umiarkowany gosi, e istnieje wiele bytw realnych (substancji). Monizm istnieje tylko jeden byt realny (za rzeczy, ktre widzimy s albo zjawiskami, albo procesami, albo tylko waciwociami tego jedynego realnego bytu) . Dualizm istniej dwie sfery bytowe (np. fizyczna i idealna). 66 Epikur podzieli przyjemnoci na duchowe i fizyczne, i tylko te pierwsze traktowa jako cele ycia godziwego. Uczniowie jego jednak pooyli nacisk na przyjemnoci fizyczne, std powstao stanowisko hedonizmu (gr. edone = rozkosz), goszcego kult przyjemnoci cielesnej jako gwnego celu ludzkiego ycia. 67 Twierdzi jednoczenie (wbrew Platonowi), e mdrzec nie zajmuje si polityk i nie dy do wadzy krlewskiej.

25 uwag, e sprawiedliwo to te umowa (midzyludzka), by nie wyrzdza komu szkody ani szkody nie doznawa.

Sceptycy Mistrzem sceptykw by Pirron (IV/III w. przed Chr.)68. Sceptycyzm przeszed w staroytnoci fazy: 1) praktyczn i radykaln, wychodzc z pewnych zaoe etycznych, oraz 2) teoretyczno-krytyczn. Ciekawostk jest fakt, e Pirrona do pewnej postawy yciowej (sceptycyzmu praktycznego) natchn kontakt z indyjskimi magami i ascetami, goszcymi obojtno wobec ycia i cierpienia. Sceptycy pocztkowo gosili tylko, e nie wiemy, jakie s wasnoci realnych rzeczy, nie powinnimy zatem wypowiada o nich adnych twierdze wstrzymujc si za od sdu uzyskamy spokj i szczcie. Z czasem jednak zaczli formuowa radykalniejsze tezy. Wszelkie twierdzenia naukowe uznali za niepewne. Ich zdaniem moemy si najwyej wypowiada na temat tego, co doznajemy za pomoc zmysw, cho i nasze spostrzeenia zmysowe s zupenie wzgldne, subiektywne sensowno (relatywizm wiedzy i subiektywizm czysto epistemologiczny)69. Podwaali rwnie pojciowej,

intelektualnej, podwaali przydatno metod naukowych (typu dedukcja czy indukcja), krytykowali logik rozwijana przez stoikw, twierdzili, e pojcia naukowe i teologiczne s sprzeczne, za we wszystkich kwestiach teoretycznych panuje rozbieno zda. Ostrze krytyki sceptykw skierowane te byo na etyk. Ich zdaniem panuje rozbieno w obyczajach moralnych oraz wrd teorii mwicych o moralnym postpowaniu. Nie wiemy, co to jest dobro i nie umiemy go zdefiniowa (definicje s albo oglnikowe, albo wzajemnie sprzeczne). Nie dysponujemy moliwociami poznania dobra i za, lepiej wic wstrzyma si od sdu na ich temat (nie powinienem mwi, e co jest dobre ze swej natury, lecz raczej, e dan rzecz uwaam za dobr). Znaczenie dziaalnoci sceptykw nie byo wycznie negatywne, jak mona by z pozoru sdzi. Udao im si bowiem w jej trakcie ograniczy wiele czysto spekulatywnych68

Nie pozostawi po sobie adnych dzie, uwaajc, e osignicie wiedzy naukowej jest niemoliwe, za jego uczniowie czstokro swoje pomysy jemu przypisywali. 69 Wedug sceptykw rne istoty ywe rnie spostrzegaj te same rzeczy (odmiennie zwierzta, odmiennie ludzie), ludzie rwnie niejednakowo percypuj te same rzeczy (wobec tego nie wiadomo, ktry z nich widzi waciwie i ma racj). Mao tego, te same rzeczy odmiennie s przez nas odbierane przez rne zmysy (nie dysponujemy wic kryteriami pozwalajcymi stwierdzi, ktry ze zmysw informuje nas prawdziwie), odmiennie widzimy w zalenoci od tego, czy jestemy zdrowi, czy chorzy; w zalenoci od okolicznoci towarzyszcych naszemu spostrzeganiu, w zalenoci od wielu innych jeszcze czynnikw.

26 elementw w wczesnej nauce, wyczuli innych mylicieli na precyzj w wypowiedziach oraz usystematyzowa tzw. myl krytyczn w filozofii70. Polski historyk filozofii W. Tatarkiewicz nazywa sceptykw teoretycznym sumieniem swej epoki.

7. Filozofia chrzecijaska w staroytnoci: w. Augustyn w. Augustyn (IV/V w. po Chr.) obok w. Tomasza uwaany jest za g. filozofa zwizanego z chrzecijastwem, naley jednak pamita, e w myli w. Augustyna pojawiaj si te wtki manichejskie71, sceptyckie i neoplatoskie72. Sucha on bowiem przez jaki czas manichejczykw, potem za uleg sceptycyzmowi. W dziedzinie teorii poznania twierdzi jednak wbrew sceptykom, e poznanie jest moliwe. Zmysy nie zawsze podlegaj zudzeniom, a ponadto nasze poznanie intelektualne nie jest cile zalene od zmysw umys samodzielnie moe dochodzi do prawdy. Zdaniem w. Augustyna, ktry szuka poznania nie podlegajcego bdom i mogcego stanowi niezawodny punkt wyjcia dla wiedzy73, bdy poznawcze powstaj, gdy wypowiadamy si o rzeczach, a nie o zjawiskach74. Powinnimy si wypowiada wycznie o tym, j a k widzimy to, co jest wok nas, a nie c o widzimy. Innymi sowy, zarzuty sceptycyzmu dotycz tylko istnienia rzeczy zewntrznych, nie za naszych przey wewntrznych, natomiast istnienie naszych myli jest faktem najpewniejszym75. Wejd w samego siebie, we wntrzu czowieka mieszka prawda, twierdzi70

Do tej tradycji nawie pniej Kartezjusz, empiryci brytyjscy (zwaszcza D. Hume) oraz I. Kant, za w XX w. twrca fenomenologii, E. Husserl. 71 Tzw. gnoza jako specyficzna forma religijnoci pojawia si jeszcze w okresie przed Chrystusem, jednake rozkwit jej przypad na wieki II/III po Chr. Gnoz stanowiy rozmaite sekty nawizujce do religii ydowskiej i pogaskiej, a take do chrzecijastwa. Staray si one rozwiza problem za na wiecie poprzez sformuowanie mieszanki mitologicznej teologii i kosmologii. wiat naturalny ich zdaniem zosta stworzony przez ze bstwo, czowiek powinien wic wyzwala si od wszystkiego, co materialne (w ten sposb wyzwoli si tez od za). Gnostycy dzielili ludzi na zmysowych (podlegajcych materialnemu wiatu) oraz wtajemniczonych, boskich (gr. gnosis = wiedza, aczkolwiek tu to wyraenie miao znaczenie wiedza dla wybranych, boska wiedza dla wtajemniczonych). Manicheizm z kolei pojawi si na tle gnozy w III w. po Chr. za spraw Persa Manesa, twierdzcego, e istnieje dwch bogw: bg wiata oraz bg ciemnoci, ktrzy tocz ze sob walk (wiat materialny podlega bogu ciemnoci), czowiek za ma dwie dusze. Manichejczycy byli zaciekymi wrogami chrzecijastwa. Zarwno gnoza, jak i manicheizm uchodz za prototypy wszelkiej herezji. Manichejskie akcenty pojawiaj si w etyce w. Augustyna (naley dba o dusz, nie za o ciao) oraz epistemologii (ciao jest dla nas przeszkod w poznaniu Boga). 72 Neoplatonizm to zmodyfikowana przez Plotyna (III w. po Chr.) doktryna Platona, charakteryzujca si tzw. emanacyjna koncepcja wiata (rzeczywisto fizyczna jak i sfera idei zostay wyemanowane przez bstwo). Prawdopodobnie wanie od Plotyna w. Augustyn zaczerpnie koncepcj nadnaturalnego poznania, ktra u niego przyjmie posta tzw. teorii iluminacji. Zdaniem Plotyna Bg owieca sw wiatoci dusz kadego czowieka przychodzcego na wiat. 73 Analogiczny projekt pojawi si u Kartezjusza. 74 Stanowisko, w myl ktrego poznajemy zjawiska, a nie same rzeczy, nazywa si fenomenalizmem, od gr. phainomenon = zjawisko. 75 Podobna argumentacja pojawi si u Kartezjusza.

27 w. Augustyn, zapocztkowa wic metod introspekcyjn w nauce, czyli metod wgldu w stany wiadomoci, stany umysu czy psychiki (by przy tym zwolennikiem spirytualistycznej i substancjalnej koncepcji duszy76). Odwrci w ten sposb dotychczasowy pogld na poznanie77, kierujc je ku sferze subiektywnej, ku wntrzu czowieka (w przeciwiestwie do filozofw przyrodnikw, a nawet w pewnej mierze do arystotelesowskiego realistycznego i obiektywistycznego nastawienia na wiat), w tym sensie te myl w. Augustyna uchodzi za prekursorsk w stosunku do egzystencjalizmu. Sfera subiektywna nie bya jedynym przedmiotem poznania dla niego. Oprcz niej, uwaa, poznajemy te prawdy wieczne. Umys ludzki odkrywa je na drodze specyficznego poznania. Prawdy wieczne s bowiem ideami, ktre istniej w Bogu. Moemy pozna wiat idealny (czyli zbir tych prawd wiecznych, idej = idealny model wiata realnego) jednake tylko na drodze owiecenia, jakiego udziela nam Bg (visio intellectualis). To owiecenie jest 1) spotgowaniem wadz poznawczych, 2) aktem nadprzyrodzonym, dzieem aski. Iluminacja, o ktrej mwi w. Augustyn, jest wedug niego najwyszym stopniem poznania. O filozofii w. Augustyna powiemy, e jest teocentryczna, gdy jej przedmiotem jest Bg (gr. Theos); mao tego jest on nie tylko przedmiotem ale i przyczyn naszego poznania (teoria iluminacji), stanowi rdo prawdy, najwysze dobro i przyczyn wszelkiego dobra. W etyce za sta na stanowisku woluntarystycznym i irracjonalistycznym: aby dziaa dobrze nie wystarczy nam zna dobro (jak twierdzi choby Sokrates), musimy bowiem dobro kocha. Naszym postpowaniem moralnym musi wic kierowa wolna wola i umiowanie dobra (nie za intelekt, jak u Sokratesa). Jedynie z mioci pyn dobre uczynki, zwaszcza z mioci do Boga; szczcie moemy osign tylko przez mio.

8. Filozofia okresu redniowiecza. Realistyczny system w. Tomasza w. Tomasz z Akwinu (1225-1274) w sporej mierze nawizywa do myli i terminologii Arystotelesa78. Najwaniejsze odkrycie, ktre go dokona w filozofii (zw. w76

Zdaniem w. Augustyna dusza jest samoistna substancj (odrbnym bytem), doskonalsz od ciaa, aczkolwiek swej naturze blisz Bogu. Jest nam znana lepiej ni ciao, cechuje j mylenie, wola, pami i refleksyjno; g. przedmiotem poznania dla duszy jest Bg. 77 Aczkolwiek poda w tym wzgldzie za koncepcjami Platona, ktry rwnie kad akcent na poznanie intelektualne. 78 Bezporednim poprzednikiem w. Tomasza by w. Albert Wielki (XII/XIII w.), ten jednak nawizywa do myli Plotyna i w. Augustyna. Niemniej w myli w. Tomasza rwnie istniej nawizania do neoplatonizmu (hierarchiczna koncepcja wiata: byty s uporzdkowane od mniej do coraz doskonalszych) i augustynizmu (w Boym umyle istniej wzorce rzeczy realnych = idee Boe, wedug ktrych stworzony zosta wiat).

28 metafizyce) to byo zwrcenie uwagi na to, e w kadym realnym bycie da si wyrni istot i istnienie. Punktem wyjcia bada w. Tomasza byy realnie istniejce rzeczy jednostkowe (substancje), ktre poznajemy bezporednio79. Sformuowa tzw. dowody istnienia Boga (drogi w. Tomasza): I. II. III. (z istnienia ruchu): skoro zachodzi zmienno w wiecie realnym, to musi istnie przyczyna teje zmiennoci (ruchu), (z niesamoistnoci wiata): wiat jest bytem, ktry nie powsta sam z siebie, wobec tego istnieje istota samoistna, bdca przyczyna powstania wiata, (z przypadkowoci rzeczy): skoro kady byt, jaki napotykamy w realnym wiecie jest tylko przygodny, tzn. wcale nie musi istnie (mogoby go nie by), to istnieje poza wszystkimi (przygodnymi) bytami realnymi istota konieczna, IV. (z faktu, e istniej stworzenia o rnej doskonaoci): skoro w strukturze wiata dostrzegamy pewn hierarchi stworze od mniej doskonaych, do coraz doskonalszych, to musi istnie istota najdoskonalsza, V. (z powszechnej celowoci przyrody): skoro wiat fizyczny jest uporzdkowany, skoro cae mnstwo procesw w przyrodzie wykazuje si celowoci, to istnieje istota najwysza, rzdzca przyrod a dziaajca celowo. Relacj midzy Bogiem a wiatem w. Tomasz ujmowa nastpujco: rzeczywisto zostaa stworzona ex nihilo (w przeciwiestwie do tego, co twierdzi Platon czy Arystoteles); stworzenie dokonane zostao przez Boga wprost (vs Plotyn, gnoza i in. koncepcje) jako akt woli (vs Plotyn Bg wyemanowa wiat z koniecznoci). Stworzenie odbyo si wedug idej Boych i nastpio w czasie (vs teorie postulujce wieczne istnienie wiata). Bg, zdaniem w. Tomasza, kieruje wiatem, ten za jest uporzdkowany, rozwija si celowo wedug planu Boego. W etyce, podobnie jak Arystoteles, w. Tomasz by zwolennikiem drogi zotego rodka (takiego postpowania moralnego, ktre nie popada w skrajnoci typu hedonizm czy ascetyzm (cynicyzm)). Uwaa, e szczcie (eudajmonia) jest celem ostatecznym czowieka, przy czym uwaa, e szczcie to poznanie Boga (skoro poznanie jest najwysz funkcj czowieka, a Bg najdoskonalszym przedmiotem poznania). Bg jest ostatecznym celem i miar ludzkiego postpowania.79

W tym wzgldzie sta na odmiennym stanowisku ni w. Augustyn, twierdzcy, e za pomoc zmysw poznajemy zjawiska tylko, bezporednio za poznajemy dusz (za pomoc wgldu w nasze wewntrzne stany). w. Tomasz utrzymywa, e duszy nie poznajemy bezporednio, lecz dochodzimy do niej na drodze refleksji nad jej czynnociami. Poznajemy tylko sposb, w jaki dusza dziaa, same za wadze duszy i ni sam poznajemy nie wprost.

29

9. Filozofia nowoytna i jej specyfika. Przeom dokonany przez Kartezjusza Filozofi nowoytn dzielimy na nastpujce podokresy: XV-XVI w. Odrodzenie, XVII w. okres wielkich systemw (Kartezjusza, B. Spinozy i G.W. Leibniza), XVIII w. Owiecenie, do r. 1830 okres wielkich systemw idealistycznych, po 1830 r. dominacja kierunkw minimalistycznych. Na samym pocztku teje filozofii dochodzi do odrodzenia si platonizmu i neoplatonizmu we Woszech, nastpnie do oywienia arystotelelizmu. Powstaje nowa teoria wiedzy zwizana z naukami przyrodniczymi (F. Bacon oraz Galileusz), dochodzi te do przeobrae w scholastyce. Ren Descartes (Cartesius, std spolszczenie Kartezjusz; 1596-1650) dziaajcy na polu filozofii, matematyki, fizyki i biologii uwaa si za myliciela, ktry zerwa z dotychczasow tradycj i zacz budow systemu nauki zupenie od pocztku. I faktycznie po dzi dzie wielu historykw filozofii uwaa Kartezjusza za jednego z najbardziej wpywowych mylicieli wszechczasw. Descartes, stwierdziwszy e nauki s w kryzysie, uzna, e jego przyczyn jest brak odpowiedniej metody. Wzorcem wiedzy dla Kartezjusza bya matematyka, uwaa, e stanowi ona wiedz jasn i wyran. Jasno i wyrano uzna za niezawodn miar dla wszelkiej naukowej wiedzy. To, co jest jasne i wyrane jest pewne i proste. Matematyka zatem posuya mu za wzorzec wszelkich nauk80. Z niej te, a cilej z arytmetyki zaczerpn Kartezjusz wzorzec metody analitycznej (rozkadania na najprostsze skadniki) do bada teoretycznych. Jeli chodzi o problematyk stricte filozoficzn, Descartes zapocztkowa podejcie metateoretyczne, tj. takie, ktre nie zaczyna si od bada przedmiotowych, lecz od krytyki pewnej zastanej wiedzy (zwykle jakiej lub jakich teorii). W tym wypadku, przystpujc do bada z dziedziny metafizyki, Kartezjusz przyj w punkcie wyjcia postaw tzw. metodycznego sceptycyzmu81, chcc znale ostateczny punkt oparcia dla tej nauki, tj.80

Rwnie przyrodniczych. Zdaniem Kartezjusza przyrod naley traktowa tylko geometrycznie i mechanicystycznie w badaniach naukowych. On te by wyrazicielem pogldu, e zwierzta to maszyny, tj. istoty pozbawione wiadomoci i duszy. 81 Metoda = 1. systematycznie dajcy si zastosowa sposb wykonywania czego, 2. zbir regu wyznaczajcy sposb dziaania w danej dziedzinie. Metodyczny sceptycyzm polega na przyjmowaniu na prb wszelkich argumentw sceptycznych dotyczcych ludzkiej wiedzy. Wtpienie jest tu punktem wyjcia i jest goszone po to, by uzyska pewno (w punkcie dojcia rozwaa teoretycznych) teoretycznych przeciwiestwie do zwykego, tradycyjnego sceptycyzmu, ktry poprzestaje na goszeniu twierdze powtpiewajcych w prawdziwo ludzkiej wiedzy i jakkolwiek moliwo zweryfikowania teje wiedzy.

30 znale takie twierdzenie, ktre oprze si wszelkim wtpieniom. Przyj trzy rodzaje argumentacji sceptycznej: 1) dotyczc zudze zmysowych, 2) dotyczc braku ostrej rnicy midzy jaw a snem, 3) dopuszczajc moliwo, e jestemy nieustannie wprowadzani w bd przez jak potniejsz istot (tzw. zoliwy demon Kartezjusza). Nie wchodzc w blisze szczegy tyche argumentacji82, powiemy tylko tyle, e w myl pierwszej: z faktu, e ulegamy zudzeniom (np. optycznym83, smakowym) moemy wnosi, e to, co odbieramy za pomoc zmysw (tzw. jakoci zmysowe) jest zupenie subiektywne. W myl drugiej: midzy tym, co widzimy i odczuwamy w stanie przytomnoci naszego umysu (jawa), a tym, co widzimy i doznajemy we nie, nie moemy wytyczy ostrej granicy84. Konsekwencj tych dwch argumentacji jest stwierdzenie, e wiedza uzyskiwana z naszych spostrzee zmysowych (wzrokowych, suchowych itd.) nie moe posuy nam za fundament w budowaniu wiedzy naukowej (ma walor najwyej praktyczno-yciowy, nie jest pewna i nie moe by uznana za prawdziw). Pamitamy jednak, e Kartezjusz wskazywa na matematyk jako na dziedzin dostarczajca wzorca naukowoci i metody naukowej. W myl jednak trzeciej argumentacji: jelibymy przyjli, e podlegamy nieustannemu zwodzeniu przez umys od nas doskonalszy, to nawet wiedzy matematycznej nie moemy uzna za fundament wiedzy naukowej. Co, wobec tego, moemy uzna za punkt Archimedesowy, tj. taki, ktry nie podlega dalszemu podwaeniu, wtpieniu, skoro argumenty 1. i 2. podwaay wiarygodno zmysw, za argument trzeci podwaa prawdy matematyczne? Kartezjusz zastosowa tu nastpujc strategi: jeli wtpi w to wszystko, co poddaem wtpieniu, to myl albo mwic bezosobowo: jeli zachodzi wtpienie, to musi jednoczenie zachodzi mylenie (wszak wtpienie jest wyrazem czyjego mylenia). Znaczy to, e mylenie bez wzgldu na wszystko to, co podwaylimy przed chwil, zachodzi niewtpliwie fakt zachodzenia mylenia jest niepowtpiewalny, twierdzi Kartezjusz, nieobalalny. Nawet wic, jeli nie moemy by pewni istnienia rzeczy zewntrznych i sfery badanej przez nauki formalne, to z pewnoci istnieje sfera naszych myli, sfera mentalna85. Przewrt kartezjaski polega na tym, e wyznaczony zosta nowy fundament naukowej wiedzy zdaniem francuskiego myliciela, tego fundamentu naley szuka w gbi podmiotu. Samowiadomo, samowiedza podmiotu stanowi Archimedesowy punkt oparcia caej ludzkiej wiedzy. Na tym gruncie,82 83

Wymagaoby to obszernego omwienia teorii Kartezjusza. Zudzenia optyczne to np. widzenie patyka jako zamanego, gdy jest zanurzony w wodzie, widzenie manekina jako czowieka itd. 84 Mwic dokadniej: ulegamy tak mocnemu przewiadczeniu we nie wanie, e to, co widzimy jest realne. 85 ac. mens = umys.

31 zdaniem Kartezjusza, moemy udowodni istnienie substancjalnej duszy (res cogitans86), istnienie Boga i wreszcie, istnienie wiata. Udowodniwszy, e fakt mylenia zachodzi niepowtpiewalnie, Kartezjusz wysnu z tego tez, e musi istnie substancjalny (tj. odrbny od sfery materialnej) duchowy podmiot mylenia, podmiot poznania. Wyraaa si ona w synnym dictum: myl, wic jestem innymi sowy skoro mylenie zachodzi, to istnieje podmiot, ktry dokonuje tego aktu mylenia. Jednoczenie Kartezjusz stwierdzi, e wiadomo nie istnieje samodzielnie, tj. nie powstaa sama z siebie, musi zatem mie swoj przyczyn, ta za musi by ostateczna i doskonaa. Tak ostateczn, doskona przyczyn istnienia ludzkiego ducha jest, wedug Kartezjusza, Bg. Istnienie tego ostatniego daje si wysnu rwnie z istnienia idei Boga, ktr kady czowiek, zdaniem francuskiego myliciela, ma wszczepion w umys87. Natomiast Bg (jako byt z istoty swej doskonay, dobry) jest gwarantem istnienia realnego wiata88. Nie moemy, mwi Kartezjusz, przyj, e Bg nas nieustannie udzi (jak zakadalimy metodycznie, co do zoliwego demona), wobec tego, to, co widzimy jest realne. Nietrudno zauway, e w do karkoomny sposb omawiany przez nas filozof powraca do rzeczywistoci; gdy najpierw podwaa wiarygodno wiadectw dostarczanych nam przez zmysy, a nastpnie z gbi wiadomoci (traktowanej jako byt zupenie odrbny, niezaleny od ciaa89), stara si przerzuci pomost do realnego wiata, odwoujc si do specyficznej koncepcji Boga. Mona powiedzie tak, e Kartezjusz sugeruje i nawet, jeli naszego naturalnego poznania nie moemy uzna za wiarygodne, to uznanie istnienia Boga chroni nas przed powszechnym (sceptyckim) wtpieniem w realno otaczajcego nas wiata. Radykalny kartezjaski rozdzia sfery mylenia (sfery ludzkiego ducha) i sfery tego, co fizyczne, mia olbrzymie (nie zawsze pozytywne, dodajmy) znaczenie w rozwoju kultury europejskiej i filozofii90.

86 87

ac. res cogitans = dos. rzecz mylca. Kartezjusz sta na gruncie tzw. natywizmu, tj. stanowiska goszcego istnienie wrodzonych dyspozycji zdolnoci), przedstawie, wyobrae lub poj w ludzkim umyle. Stanowisko to, wydajce si na pierwszy rzut oka do paradoksalnym (jak to jest moliwe, bymy rodzili si z pewnymi gotowymi dyspozycjami czy przedstawieniami?), po gbszym namyle moe si okaza, przynajmniej w jakiej mierze, uzasadnione. Wemy np. umiejtno posugiwania si jzykiem, ktrej wszyscy nabywamy w tym samym mniej wicej wieku, tj. 2-3 lat. Nie byoby to moliwe, gdyby nasz umys nie by wyposaony w pewne (wrodzone wanie) dyspozycje do posugiwania si jzykiem. 88 Podobne rozwizanie pojawi si u brytyjskiego empirysty, biskupa G. Berkeleya. 89 U Kartezjusza mamy do czynienia z podobnym dualizmem antropologicznym, co u Platona i w. Augustyna. 90 Powstaa wielka ilo koncepcji idealistycznych, a nawet solipsystycznych, kwestionujcych realno fizycznego wiata i sugerujcych jego zaleno od duchowego, filozofujcego ja.

32 10. Myl B. Pascala Jak nieoczekiwane mog by koleje myli ludzkiej, zwaszcza filozoficznej, wiadczy przykad Pascala (XVII w.), francuskiego uczonego, matematyka nie mniej zasuonego w swojej dziedzinie, co Kartezjusz, a dochodzcego w swojej refleksji nad wiatem do zupenie odmiennych od niego rezultatw. Rwnie stawia za metodologiczny wzr nauki formalne, zwaszcza geometri, jednake dodawa, e metody stosowane w tyche naukach s zupenie nieprzydatne w rozwizywaniu pewnych kwestii istotnych dla czowieka (nie tylko z filozoficznego punktu widzenia), tj. zagadnie religijnych i etycznych. Racjonalny sposb postpowania w sprawach istotnych i yciowo doniosych jest, wedug Pascala, bezradny. Co wicej, francuski myliciel by zdania, e nawet znajomo faktw dostarczanych nam przez nauki przyrodnicze nie pozwala nam zrozumie wiata. Sta na stanowisku sceptycznym, cho jego krytyczna postawa wobec moliwoci ludzkiego poznania i zasigu ludzkiej wiedzy, wynikaa z innych wzgldw anieli sceptycyzm Kartezjusza. Pascal uwaa, e w naszym poznaniu rzeczywistoci, a zwaszcza poznaniu rzeczywistoci midzyludzkiej oaz sfery religijnej, nie moemy opiera si na rozumie. Wiedza czysto rozumowa jest szalestwem, prnoci. Gboki wgld w rzeczy istotne oraz sfer tego, co nadprzyrodzone, daje nam serce. Jednym z hase Pascala byo trzeba by geometr, pirronist91 i pokornym chrzecijaninem. Znaczyo to, e musimy stawia wiedzy wysokie wymagania, musimy przekona si, ze rozum nie moe im sprosta, a nastpnie musimy podda si Objawieniu. Ten ostatni postulat zosta sformuowany w tzw. zakadzie Pascala. Francuski uczony, wychodzc z zaoenia, e rzeczy doczesne s znikome i pozbawione wartoci, uwaa, e czowiek musi przyj istnienie Boga. Uznanie istnienia Boga, nawet jeli miaoby by hazardem z racjonalnego punktu widzenia, moe nam przynie zysk w postaci ycia wiecznego i wiecznego szczcia. Pascal sytuowa zatem czowieka i jego istnienie w perspektywie religijnej. Synne powiedzenie czowiek jest trzcin najsabsz w przyrodzie, ale to trzcina mylca, wyraao poczucie kruchoci a nawet tragizmu ludzkiego losu, gdy czowiek, w oczach francuskiego myliciela, mimo e dysponuje rozumem, jest nieustannie zagroony w swoim bycie. W ten sposb Pascal kontynuowa zapocztkowan przez Sokratesa, a rozwijan przez w. Augustyna egzystencjalistyczn refleksj92 nad czowiekiem,91 92

Czyli sceptykiem. Pirron by jednym z czoowych sceptykw staroytnoci. Refleksja ta charakteryzuje si programow niesystemowoci (w przeciwiestwie do systemowo rozwijanej filozofii) oraz irracjonalizmem, czyli akcentowaniem pozarozumowych czynnikw w badaniach nad struktur bytu ludzkiego i/lub poznaniem ludzkim.

33 traktujc go jako byt cakowicie odrbny od wiata przyrodniczego93 i stanowicy odrbny, swoisty przedmiot filozofii.

11. Empiryzm94 brytyjski (J. Locke, G. Berkeley, D. Hume) Niektrzy anglosascy historycy filozofii uwaaj, e dopiero od epoki empiryzmu brytyjskiego zaczyna si w filozofii naukowe, powane jej uprawianie, std te bywa e nawet na anglosaskich studiach filozoficznych nie siga si w historii dalej ni do epoki Owiecenia. Dlaczego tych trzech filozofw jest tak wanych? Co takiego istotnego wnieli do interesujcej nas dziedziny? Nie wchodzc w szczegy, przyczynili si przede wszystkim do ugruntowania stanowiska fenomenalistycznego w epistemologii (co zaowocowao okrelonymi rozwizaniami metafizycznymi), poddali krytyce arystotelesowsko-tomaszowe pojcie substancji (bytu konkretnego) oraz metafizyk jako nauk o bycie realnym. Ponadto Berkeley sformuowa radykalne stanowisko idealizmu metafizycznego, za Hume by bliski stanowisku solipsyzmu metafizycznemu, do ktrego prowadzi go jego radykalny sceptycyzm. Locke (XVII/XVIII) nawizujcy do epistemologicznego stanowiska arystotelesowskiego95, sformuowa nowy typ empiryzmu, w myl ktrego nie tylko nasze poznanie opiera si na spostrzeeniach zmysowych, lecz wszelka nauka teoretyczna powinna si opiera na dowiadczeniu zmysowym. Odrzuca jednoczenie arystotelesowsk metafizyk, uwaajc, e ani nasze poznanie zmysowe nie uprawnia nas do mwienia o substancjach, ani umys ludzki nie jest w stanie rozwiza problemw metafizycznych. Filozofia powinna by, wedug Lockea, przede wszystkim epistemologi, tj. analiz treci naszego poznania i zawartoci naszego umysu. W tym ostatnim sensie brytyjski myliciel

93

Pascal, mimo e generalnie sta na stanowisku dualizmu metafizycznego i epistemologicznego, podobnego do kartezjaskiego, to jednoczenie by zwolennikiem pewnej bytowej hierarchicznoci. Uwaa, e najnisz warstw substancji stanowi byty materialne, wyej stoj byty duchowe, za najwyej Bg. Jednoczenie w strukturze czowieka dusz sytuowa wyej od sfery cielesnej, std te etyka Pascala bya ascetyczna, nawizujca w sporej mierze do etyki w. Augustyna. 94 Gr. empeiria = dowiadczenie. 95 Wyraajcego si acisk formu: Nihil est in intellectu quo non fuerit antea in sensu (nie ma niczego w umyle, co wczeniej nie byoby w zmysach). Naley pamita, e arystotelesowsko-tomaszowy empiryzm nie jest sensualizmem (tj. stanowiskiem uznajcym spostrzeganie zmysowe za jedyny adekwatny, prawdziwy typ poznania), gdy zarwno Arystoteles, jak w. Tomasz uwaali, e nasze spostrzeganie zewntrzne jest procesem zmysowo-intelektualnym, czyli nasz umys bierze czynny udzia w naszych percepcjach.

34 kontynuowa lini zapocztkowan przeomem Kartezjusza96, ktry radykalnie oddzieli sfer bytu od sfery mylenia. Locke jednoczenie, mimo e przej po francuskim uczonym koncepcj idej jako tzw. przedstawie umysowych, to w przeciwiestwie jednak do niego, odrzuca podejcie natywistyczne. Idee nie s wrodzone, ja