quechua chanka ps y ca v ciclo 40 pÁg - perueduca.pe · ministra de educación quechua chanka ps y...

Riqsichikuynin 5

Kawsayninchikmanta yuyaymanaspa kallpachanapaq llamkay 7

I. Ruraypa sutin: “Papa allaypi yachaykuna” 13

A. Manaraq warmakunawan rurayta qallarichkaspa 16

Ch. Warmakunawan ruray 17

H. Tukukuypi llamkay 25

II. Ruraypa sutin: “Uywapa rayminpi yachasun” 27

A. Manaraq warmakunawan rurayta qallarichkaspa 31

Ch. Warmakunawan ruray 32

H. Tukukuypi llamkay 40

Ukunpi

QUECHUA CHANKA PS y CA V ciclo 40 PÁG.indd 1 9/24/13 5:50 PM

2 Qichwa

Estimada (o) docente:

Queremos saludarte y reiterar el aprecio que tenemos por tu labor. Es por ello que en el Ministerio de Educación estamos haciendo esfuerzos para comenzar a mejorar tus condiciones laborales y de ejercicio profesional. Esta publicación es una muestra de ello.

Te presentamos las “Rutas del Aprendizaje”, un material que proporciona orientaciones para apoyar tu trabajo pedagógico en el aula. Esperamos que sean útiles para que puedas seguir desarrollando tu creatividad pedagógica. Somos conscientes que tú eres uno de los principales actores para que todos los estudiantes puedan aprender y que nuestra responsabilidad es respaldarte en esa importante misión.

Esta es una primera versión, a través del estudio y uso que hagas de ellas, así como de tus aportes y sugerencias, podremos mejorarlas para contribuir cada vez mejor en tu trabajo pedagógico. Te animamos entonces a caminar por las rutas del aprendizaje. Nosotros ponemos a tu disposición la Web de Perú Educa para que nos envíes tus comentarios, aportes y creaciones; nos comprometemos a reconocer tus aportes, realizar seguimiento y sistematizarlos. A partir de ello, mejorar el apoyo del Ministerio de Educación a la labor de los maestros y maestras del Perú.

Sabemos de tu compromiso para hacer posible que cambiemos la educación y cambiemos todos en el país. Tú eres parte del equipo de la transformación, junto al director y con los padres y madres de familia, eres parte de la gran Movilización Nacional por la Mejora de los Aprendizajes.

Te invitamos a ser protagonista en este movimiento ciudadano y a compartir el compromiso de lograr que todos los niños, niñas y adolescentes puedan aprender y nadie se quede atrás.

Patricia Salas O’BrienMinistra de Educación


3Qichwa

Presentación

Las Rutas del Aprendizaje para las Instituciones Educativas (IIEE) de Educación Intercultural Bilingüe (EIB) escritas en lenguas originarias concuerdan con las Rutas del Aprendizaje en castellano, que nos dan el marco general de los enfoques de cada área, las competencias y capacidades a desarrollar, así como las estrategias que se deben usar para lograrlas. Las Rutas de EIB ofrecen un soporte específico a los maestros bilingües, pues se les presenta un conjunto de actividades de aprendizaje que recogen algunos conocimientos y prácticas de los pueblos a los que pertenecen los estudiantes de la escuela EIB.

Las Rutas de EIB están escritas en la lengua originaria con la finalidad de que los maestros bilingües vayan desarrollando capacidades para construir un discurso pedagógico en estas lenguas, en las que además deben desarrollar procesos de enseñanza aprendizaje. Durante décadas los docentes bilingües han tenido que planificar y desarrollar su trabajo educativo con documentos pedagógicos escritos en castellano, que generalmente es su segunda lengua. Es importante que además de materiales en castellano, puedan contar con guías didácticas escritas en lengua originaria. El Ministerio de Educación ha asumido, por ello, el reto de elaborar no solo materiales en lenguas originarias para los niños y niñas de inicial y primaria, sino también para los maestros que desarrollan los procesos de aprendizaje en estas lenguas y en castellano.

En estas Rutas del Aprendizaje para la Educación Intercultural Bilingüe las actividades pedagógicas están relacionadas con las actividades socioproductivas que se desarrollan en las comunidades de los niños y niñas, y que se sistematizan en el Calendario Comunal. Estas actividades permiten articular las áreas de Ciudadanía y Ciencias, vinculándolas con su vida diaria y dándoles el sentido práctico y la pertinencia que se requiere para que todo proceso educativo sea exitoso y los estudiantes aprendan.

Ponemos este material a disposición de los maestros y maestras bilingües de las más de 18 mil IIEE que deben desarrollar una Educación Intercultural Bilingüe de calidad en nuestro país.

Dirección General de EducaciónIntercultural Bilingüe y Rural


5Qichwa

Yachay wasipi llamkayninchikqa yunkapipas, qichwapipas, urqu suyupipas tukuy yachaykuna kallpanchanapaqmi. Ichaqa, llaqtanchikkunapa yachayninkunapas warmakunapa sunqunpim sumaqta llanllarinallantaq. Chaymi, yachay wasi yachaykunapas llaqtanchikpa yachayninchikkunapas sumaq tinkuchisqam kanan.

Unay pacham, yachayninchikpas, siminchikpas usuchisqa, qipanchasqa karqa. Chayraykum llaqta masinchikkunapas ñakarisqankuta yuyarispa manaña warmankunaman yachachiytapas yachachinatapas munankuñachu. Yachay wasikunapipas amawtakunaman siminchiktapas yachayninchikkunatapas apaykachanapaq kamachikamuqku.

Kunankamapas wakin amawtakunaqa, llaqtanchikmanta kaqkunapas huk llaqtayuqkunapas, manam siminchiktapas yachayninchiktapas kallpanchayta munankuchu. Aswanpas: -¡Chaykunata qunqapunanchik. Chayqa machukunapa yachayninmi! ¿Imapaqñataq kay siglo XXIpi globalización ukupi apaykachichwan?–nispam, warmakunatapas tayta mamakunatapas, ninku.

Kay rimay kaptinqa warmakunapas tayta mamakunapas llumpay pinqayniyuqpas chiqniyniyuqpas siminkumanpas yachayninkumanpas kanku.Kayhina ñakarichiykunam rimayninchiktaqa, yachayninchiktaqa qatirichkam chayraykum pinqakunchik, qipanpakunchik, manaña warmanchikkuna rimanantaqa munanchikchu chaynaspataqmi, unay pachapi sumaq yachayninchikkuna chuyanchasqanchikta chinkachichkanku.

Ichaqa, tukuy suyu Peru llaqtanchikkunapim amawtakunapas huk llaqtayuq amawtakunapas siminchiktapas yachayninchikkunatapas qawarispa sunqunchakuspa anchata chaninchayta qallarichkanku.

RiqsichikuyninPacha Mamawanpas runa masiwanpas allin kawsay kallpachanapaq


6 Qichwa

Kay qillqa maytupiqa Personal Social nisqa yachaykunan Ciencia y Ambiente nisqawan tupanakuchkanku. Yachasqanchikhinapas llaqtanchikkunapiqa Pacha Mamapi kawsakuyqa manam runa masinchikpa kawsakuyninwan rakisqachu kan.

Tukuy Pacha Mamapi yachaq uywachakunaqa ancha tukuyniraq llaqtakunapa kawsakuyninwanmi llumpay huñusqa kachkan. Chaymi tukuy yachayninchikkunapas simikunapas may niraq Pacha Mamapi yachaqkuna kasqanmanhina kachkan. Chaykunatam ñawpa tayta mamanchikkuna saqiwarqanchik kawsayta watan watan tiyachinanchikpaq wak sumaq kawsaykunawan kallpanchaykuspa.

Chay sunqupim kay, Yachachiykuna Puririchiq nisqapim yachaykuna kallpanchanapaq qillqamuniku; aswanqa manam tukusqaraqchu llapanchik yuyaymanaspa, qatipaspa huntapachinapaq churasqam. Kanmanmi pantasqakunapas, chaykunatapas allinchaykuspayá sumaqta sunqunchakuspa yuyaymanaspa puririchisun. Tukuy sunquwan qillqasqam, achka yachaykunapa sunqunpi kuyanakuypi kawsanapaq.


7Qichwa

Kawsayninchikmanta yuyaymanaspa kallpachanapaq llamkay

Qallarinapaq yuyaymanaykuna 1. ¿Imaraykutaq llaqtakunapa yachayninta kallpanchasun, mana

hawamanta hamuqllatachu? Yachakunpashina Perú suyunchikpiqa manam huk ayllullachu, huk yachayllachu kawsachkan, aswanqa sapa llaqtakunam yachayniyuq kachkanku. Chayllaraqchu, tukuy kay pachapi tarikuqmi ancha yachayniyuq, manam runa masillanchikchu yachaqqa. Chaytam ñawpa tayta mamanchik saqiwarqanchik kawsayta wiñaypaq tiyachinanchikpaq. Intipas, killapas, rumipas, wasi uywakunapas, sallqa uywakunapas yachayniyuqmi kanku. Kay yachaykunata qawarispa, paykunapa yanapakuyninwanmi kusisqa kawsanchik.

Chaynaqa, manam huk yachayllatachu kallpanchananchik, llapanchikpa sumaq yachayninchiktam kallpanchananchik, chaymanhina sumaqta kawsananchikpaq.

Yuyariyninchikmanhina huk yachayllata kallpanchaspaqa chiqninakuyman, wakchayaymanmi chayachwan, qipamanqa awqanakuypi wañuchinakuypi tukuchwan. Mana allinta sumaq kawsayta sunqunchakuspam wakin llaqtakunaqa hawa yachaykunallata kallpanchachkam, chaywanmi Pacha Mamapas, runa masinchikkunapas mayninpiqa llumpaytaña unquchkam. Tukuy kay pachapi tiyaqkunata llakipiña churawanchik. Kayna qawariykunatam yachay wasipiqa yuyaymanaspa sumaqta chuyanchana. Llapam yachaykunam sumaq kawsaypi tiyakuyta yanapamunman. Chayraykum, llapan runakunata tapuspa, paykunawan yanapachikuspa yachayninchikkunatapas huk sumaq kawsaykunatapas kallpanchasunpas sumaq sunquyuq runakunatapas qispichisun.

Ñawpa watakunamantaraqmi kamachikuq qillqakunapi llaqtanchikkunapa yachayninkuna yachay wasimantapas kallpanchachinapaq kachkan, aswanqa manam qallariyta atinchikchu. Llumpaytam hawa yachayllaman hapiparqukunchik, yachayninchikkunataqa qipanchaspa, kawsayninchikta mana qawarispa. Chayraykum kay “Yachaykuna Puririchiq” qillqa maytupi yuyaymanaspa, llapanchikmanta imahina “Pacha Mamapiwanpas runapurawanpas allin kawsay kallpachanapaq” yachachinapaq churamuniku. Kaynata qallarispachá as asmanta qispichisunchik, llapanchikpa kallpanwan, yachayninwan ima.


8 Qichwa

Allin kawsay (Pacha Mamawanpas runapurawanpas) kallpachanapaq

Ñawpa tayta mamanchikpa yachayninpiqa, llaqtanchikkunapipas ayllunchikpipas, manam runakunallachu llakikunchik, kusikunchik, mikunchik ima, kay pachapi llapan kaqmi, chaykunataqa ruranchik. Chayraykum sumaqta uywanakunchik. Yakupas, Pacha Mamapas, Apukunapas, chakrapas, wasi uywakunapas sumaq uywasqaqa sumaqtam uywawanchik. Mana sumaq uywasqaqa uychuwaspanchikmi pisi pisipi, sasachakuyman chayanchik. Chayraykum allin kawsayqa manam runallapaqchu aswanqa kay pachapi kaqkunawan yanapanakuspam malliykachinakuspam sumaq uywanakuymi. Chay llumpay sumaq yachayqa ñawpa tayta mamanchik tukuy sunqunwan saqiwasqanchikmi. Chaytaqa llaqtahinaqa tukuy suyukunamanmi riqsichinanchik may tukuy sasachakuy tiqsi muyuntinpi quñiriptin.

Allin kawsaytaqa, tukuy sunquwan uywanakuypim hatallinchik. Sumaq uywanakuytataqmi kallpanchanchik yanapanakuspa, malliykachinakuspa, wakinkuna munayniyuq, wakinkuna riqsikuyniyuq kaspa. Chaynapi kawsaspataqmi, yaku mamata, wayratapas chuyata uywanchik. Sumaq kawsaypiqa, Pacha Mamaman, Apukunamanpas riqsikuywanmi haywaykunchik, chaynapitaqmi paykunapas sumaqta uywawanchik.

Chiqninakuyta qipanchaspa, llapanchikpa allinninchikta maskaptinchikmi allin kawsayqa ñuqanchikwan kuska kan; manachayqa saqiwaptinchikmi ñakarinchik. Chayraykum mana runapurallachu qawanakunanchik aswanqa llapan kay pachapi kawsaqkunam yanapakunanchik. Mana chaynata kawsaptinchikqa, hukpa ñakariyninmi ñuqanchikpa ñakariyninchikpi tukun.

Allin kawsayqa manam rimayllachu, mañakuyllachu aswanqa sapa punchaw rurayninchikpi huntachiymi. Allin kawsaytaqa rurayninchikwanmi qayanchik, Pacha Mamata, yakuta, rumita, sachata, urquta tukuy kaqkunata sumaqta uywaspa. Chaytataqmi uchuyninchikmantapacha yachananchik maypipas sumaqta llanllarichinanchikpaq.

2. ¿Maypitaq llaqtanchikpa yachayninkunaqa tarikun?Llaqtanchikkunapiqa wiñaypaqmi yachaykunata qispichinchik. Chakra ruruchinapaq, wasi uywakuna mirachinapaq, llamkaykuna paqarichinapaq, hampinapaq, tukuy ima kawsakunapaqmi kachkan. Kawsayninchik muyusqanmanhinam yachaykunataqa kamarinchikpas paqarichinchikpas. Watapi chayaykamusqanmanhinam yachayqa ñuqanchikwan kawsan.

Yachayninchikkunaqa sunqunchikpi, makinchikpi, uywakunapi, killapi, intipi, chaskapi, kuka mamapi, tukuy kay pachapi kaqkunapi taqisqam, paykunamantam lliwpaq mastarikamun. Aswanqa sumaqta qawarispa, paykunawan rimarispallam allin kawsayta tarinchik. Sapa ayllupitaqmi yachaykunaqa kawsaypa qatisqanmanhina sapakamapaq mastarikun.

Uchuyninchikmantapacham willakuykunapi, pukllaykunapi, tayta mamanchikpa anyawasqanchikpi ima yachaykunataqa aypanchik. Yachay wasipiqa hukniraq yachaykunata yachallanchistaqmi.

Yuyaqkunam yachaykunataqa huntasqata hatallin, chaymi, wasi ayllupiqa tayta mamanchikpa tayta mamankunawan tiyanchik. Paykunam kawsayninpi yachaykuna


9Qichwa

taqisqanta ruraykunapa qatisqanmanhina sumaqta yachachiwanchik. Chaynallataqmi, yachaykunaqa maki tupaptin sunqu munaptin akllasqa runakunapi aswan llanllarin. Paykunapa yanapakuyninwanmi aswanqa kallpanchanchik. Paykunam ima ruraykunapipas yachayninwan yanapawachwan.

Yachaykunaqa manam hukpallachu llapa ayllupam. Ichaqa huk ayllumanta huk ayllumanmi tikran, huk yachaqmanta huk yachaqmanpas tikranmi. Kuka qawaypas, qayapaypas, ima hampiypas sapakamapam hukniraq; chayraykum mana tupachispa maypi kasqanchikmanhina kallpanchana. Ima yachaypas llaqtapa sunqunpim kawsan, watapa muyusqanpitaqmi chuyanchakun, kallpanchakun, sapinchakun ima. Allin kawsay maskaypim tukuy yachaykunapas chuyanchakun.

3. ¿Imaynatataq llaqtanchikpi yachaykunata qispichinchik?Llaqtanchikkunapiqa sumaqtam yachaykunataqa yachanchik. Yachanchikmi kikin kawsaypi: challwaspa, tarpuspa, wasichaspa, kawsayta huqarispa, yarqa aspiypi, tukuy imapi. Ruraypa sunqunpim imatapas yachanchik, qispichinchik, chuyanchanchik. Chakra uywaytapas, mamanchikpa qipinmantapacha llamkasqankuta qawaspam yachanchik.

Hinallataqmi rimaykunawanpas willaykunawanpas yachallanchiktaqmi. Chaypim tayta mamanchikpas huk runa masinchikpas tukuy imata willaspa yachachiwanchik. Chayllapitaqmi sumaq kawsaypaq rimaykunapas kachkan.

Musquypipas yachallachkanchiktaqmi. Musquyninchikmi tukuy imata kawsakuyninchikmantapas huk rurayninchikkunamantapas willawanchik. Chaymanhinan mayninpiqa kawsakunchik.

Wamanikunapas illapapas akllakullantaqmi. Hinaqa llumpay yachaysapa runam rikurimunchik chaymantapas ichaqa qawaqwan yachaqwan yanapachikuspa. Mayninpiqa paqarisqanchikmantapacham yachayniyuq kanchik, hinaqa llaqtanchikta yanapaspallam llumpayta kallpachakunchikpas.

Imata sumaqta yachayta munaqpaqa mayninpiqa hampichikunchik iman. Hinaqa yachanapaq hampichikuypas kallantaqmi yachay qispichiy.

Hinapas, mayninpiqa makinchikpas yachanmi, sunqunchikpas yachanmi, ñawinchikpas yachanmi, rimayninchikpas yachanmi, hinaqa manam yachayqa huk hawallapichu tiyan. Ahinam llaqtanchikpiqa yachaykuna qispichiy, ichaqa yachay wasipa yachayninkunawanqa sumaqtam yanapakullachwan.

Kay yachay qispichiyqa Pachapi kawsay muyusqanpim tukuypas chuyanchakun. Kawsaypitaqmi huntachinchik, yuyayniyuq kanchik, atisqanchikmanhina mastarinchik.

Yachayninchikkunaqa allin kawsay aypanapaq kamasqan, qayllanchikpi kaqkunawan sumaq uywanakuypi kawsanapaq.

Uchuyninchikmantataqmi, tukuymanta nanachikuyta yachanchik, kikinchiktahina kuyayta, mana ñakarichispa, mana usuchispa uywayta. Chay sumaq yachaykunatam llaqtanchik saqiwasqanchik.


10 Qichwa

Pachapi Pacha Mamawan sumaq

kawsakuypi.

Asllatapas achkapi

mirachiypi rikurichiypi.

Wawqi panihina Pachawan sumaq uya

uyapurakuypi.

Yachayta sumaq mallichinakuypi

qunakuypi.

Imaynatas tukuy pacha, tukuy kaqkuna (mana kawsaqllachu) paqariyninta aynipi

kawsakuyninta musyakuypi.

Tukuy kaqkunapa

imaynintapas rikuriypi

qawariypi.

Musyaspa rimaspa yachay

kamariypi.

Sumaq kawsaypi

yachay uyway

Anqusuywan

Kutichiywan

4. ¿Imaynatataq yachay wasipi yachaykunata kallpanchasun?Kay yachachiykuna puririchiqpim, yachay wasimantapacha, llapan yachaykuna kallpanchanapaq churamuniku. Llumpay asllatam kunankama yachay wasikunapi llaqtanchikpa yachayninkuna kallpanchakuchkanku. Aswanqa hawamanta hamuq yachaykunallam wata wata mastarikuchkan. Kaywanqa warmakunapas llaqtantam qipanparquchkankuña. Chayraykum yachay wasipipas, llaqtanchikpa yachayninkunata qatipaspa, yachapaspa, kikin ruraypi, pachanpipas yachaqkunawan yanapachikuspa kallpanchananchik; chaynapi, allin kawsayta rikurichinapaq.

Sapa punchaw rurayninchikpim rikurinan: Ñiqikuna, ima ñiqikunapaqtaq kamarisqa kachkan. Yachanapaq kamasqa, llaqtanchikpa yachayninpas, hawa yachaykunapas ruranapaq kasqanmanhina, pachapa risqanmanhina akllaspa churasqa.


11Qichwa

1 kaq ruray“Sasa watukuy”

Llapan warmakunawan llamkaya) Sasa kaq (Sasachakuy nisqa)ch) Watukuymanta yuyakuynin (¿Imanaptintaq chay kanman?)Rakipi llamkayRakipi yuyay akllakuy.

5 kaq 6 kaq

Kayta qawarispam huk punchawman sasa watukuyta qatichillanqakutaq.

2 kaq rurayh) ¿Imaynatataq watukuchwan nisqanchik allin mana allin kasqanta? Rakipi llamkay

5 kaq 6 kaq

¿Huñukunapichu?

¿Imatataq rurananku? ¿Maypi? ¿Imawantaq? ¿Haykapi?


Llaqtapa yachaynin kallpanchanapaq, llaqtanchikpa yachaynintam kikin ruraypi kallpachachwanpas, warmakunapas yanapaypi yachanqakupas. Imayna chay ruray qispichinapaqmi puririynin rikurinallantaq.

Yachayninchikkuna yachay wasipa yachaykunawan tinkuchiynin. Llumpay sumaqtam llaqtanchikpa yachaynintaqa llamkarinanchik, ichaqa hawa yachaykunatapas kallpanchanallataqmi. Chaypaqmi sapa ruraypi, ayllunchikpa yachaynita, hawa yachaykunawan tinkuchina; chaytapas rikuchinataqmi.

Yachay wasipi Pacha Mamawanpas runa masiwanpas kawsakuy yachapanapaq. Kay rakipiqa hawa yachaykunamanhinam Pacha Mamawanpas runa masiwanpas kawsakuyta yachanapaq sumaq patachasqa puririytam churananchik. Chayta qatispam chay kawsakuykunata yachachisun.

Hinallataqmi chay indagación nisqamanta (habilidades científicas nisqapaq) puririyninmi kachkan. Chayta qawarispam yuyaymanaspa ima yachachillasuntaq. Kayhinam kachkan:


12 Qichwa

4 kaq rurayk) Watukuy willakuy

5 kaq 6 kaq

Rimaspalla

Qillqasqallata (Qillqasqata sapa warmaman rakin)

Siqita rimachispa

PPT / XO nisqapi

Organizador nisqapi, hukkunapipas.

l) Yachachiqpa yanapaynin (yuyaychakusqanmanhina kallpaykachiy).

ll) Musuq tapurikuykunaman qayay (musuq tapukuykunata yuyaychakuy).

3 kaq rurayi) Tarisqata huñupaykuy (Yuyaychankumanhina akllay).

l) Yachachiqpa yanapaynin (yuyaychakusqanmanhina kallpaykachiy). ll) Musuq tapurikuykunaman qayay (musuq tapukuykunata yuyaychakuy).

Yachasqanchik qatipanapaq. Llamkay tukurquptinñataqmi warmakuna yachaqasqankuta ayllunchikpa yachayninmanhinapas yachay wasipa yachayninmanhinapas qatipana.

Rurasqanchikta qawarinataqmi, imakunatas kallpancharqunchik, imaraqsi pisirqurqa, ima sasachakuykunaraqmi qipan; chaymanhina aswan kallpanchanapaq.

Chaynata qawarispam, yachay wasipi llamkayninchikqa sumaq yachaykunata kallpanchanqa. Mana chayqa warmakunaqa llaqtantapas qiparpachinqam, ayllupa yachayninkunatapas usuchispa, awqanakuyta kallpanchanqa.

Yachay wasipi kawsaykunata yachachinapaqqa qawanataqmi warmakunapa yachayninta, ima killapi kasqanchikta, tayta mamakunapa yanapakuyninta ima.

Hinallataq, qillqa maytukunapas, XO nisqa computador kasqaptinqa chaykunawanmi yanapachinakuna.


13Qichwa

I. Ruraypa sutin: “Papa allaypi yachaykuna”

Yachanapaq kamasqa

5 kaq 6 kaq ñiqi warmakunawan yachaykuna kallpanchanapaq

Llaqtanchikpa yachaynin (llapallanwan yachariy, intergeneracional nisqa).

Yachaykuna Qatipanapaq

Runamasi sumaq watukuyta.

Runamasiwanpas wakakunawanpas sumaq kawsayta.

Aynipi sumaq yanapakuyta.

Ayni llamkaypi umalliq kayta.

Sumaq mikuy yanukuyta.

Llamkaypi sumaq pukllakuyta.

Runamasi sumaqta watunakun.

Runamasiwanpas wakakunawanpas sumaqta kawsakun.

Aynipi sumaqta yanapakun.

Ayni llamkaypi umalliq kan.

Llamkaypi sumaqta pukllakun.

Sumaq mikuyta yanukun.


14 Qichwa

Masinchikwan kawsakuy (Personal Social nisqa)

Huntasqa yachay YachayYachay qatipanapaq

5 kaq 6 kaq

Sumaq kawsakuy Kamachikunatapas yuyaykunatapas sumaq kawsakuypaq yachanpas purichinpas.

Kayninmanhina imata qunakuytapas, yanapanakuytapas, hukkunahina churakuytapas yachan.

Pachapi yuyaymanay (Ciencia y Ambiente nisqa)

Huntasqa yachay

5 kaq 6 kaq

Yachay / Atina Qatipanapaq Yachay / Atina Qatipanapaq

Pachapi kawsaqkuna

Indagación nisqamanta

Imaynata kawsaqkunapura kawsankupas apanakunkupas, chayta yachan (sumaq yanapakuypi, uspapakuqlla, huk kaqta ñakarichiq ima).

Imakunatataq watukuchwan, chay akllayta yachan.

Watukuy ruraykunata yachanpas kamarinpas.

Imaynata kawsaqkunapura kawsankupas apanakunkupas, chaykunata qawachinpas willakunpas.

Sasachakuyta tarispa huk yuyaymanayta kutichin.

Watukuyta ruraspa tarisqanta qawachinpas willanpas.

Imaniraq ecosistema nisqakuna ayllunpi kasqanta qawachin.

Imakunatataq watukuchwan, chay akllayta yachan.


Ayllunpi kaq ecosistema nisqakunata qawachin.

Sasachakuyta tarispa huk yuyaymanayta kutichin.

Watukuspa tarisqankunata qawachinpas willanpas.


15Qichwa

Ruraypa sutin: “Papa allaypi yachaykuna”

Llaqtanchikpa yachaynin

Papa allaymanta

Papa allayta qallarinankupaqmi ñawpaqtaqa killataraq qawanku. Allin killa kaptinñam Pacha Mamapa ruruchisqanta allanku.

Pacha Mamamanta kawsaykuna huñunankupaqmi ayllupura qayanakuspanku ayninakunku, kaqninkunata qunakuspanku. Chaymantaqa lampakunata, kustalkunata, allachukunata chakraman apanankupaq allichanku. Hinallataq uywakunata wasiman papata astanankupaq maskanku.

Chay kamachinakusqanku punchaw chayarqamuptinqa chakraman llapanku uchuy, hatun, aynikuq, minkasqakunapas rinku. Huk llaqtakunamantapas aynikuq hamunkum.

Papa allay ruranankupaqmi chakrayuq wilawan, waytawan, samichasqa yakuwan anqusayta ruran. Llamkaqkunaqa chakra patanpi tiyaykuspankum akunku. Chaymantaqa chakrayuq allpata uchkuspa wilata, waytata ima pampan. Hinaspataq, samichasqa yakuwan urqu taytakunata yupaychaspan tinkan. Kawsaynin qispisqanmanta kaynata nispan mañakun:

-Tayta Sinta Warkuna Apu. Kunanmi kawsaykunata kay wata allin ruruchisqaykimanta, puquchisqaykimanta kuyakuyniyta apamuchkayki -chayta nispanmi samichasqa yakuwan Pacha Mamanchikta anqusun.

Chakra kuchunpi tiyaykuspanku kukankuta akuspanku tragunkuta upyaspa Pacha Mamata makinkuwan uqarispanku sumaqta unanchanku. Chayta ruraspañam papa allayta qallaykunku.

Papa allaypiqa sapa hatun papata tarispankuqa kusikuymantam chuqanakunku. Papa allay punchawpiqa kimsa kutitam samanku akunankupaq, kallpanchakunankupaq. Hinaspañataqmi chakrapa chawpinpi qusnichikuspanku watyakunku. Chawpi punchawtam watyata saksanankukama mikunankupaq ruranku.

Inti waqtay pachapiñataqmi llamakunawan, kawallukunawan, asnukunawan papata wasiman astanku. Mana allayta tukuspankuqa chakrapim llapa aylluntin puñumunku.

Kay papa allayta tukurquspankuqa muhupaq, mikunankupaq, chuñupaq, rantikunankupaq akllanku. Hinaspañataq markaman churanku.

Ayllunchikkunapiqa tukuymi kawsachkan runa masinchiktaq kanpas. Chaymi sumaqta qawarinchikpas. Papa allaypipas takiykuspa pukllakuspa iman ancha kusisqa kayku. Chaywanmi papata qayanchik manahinaqa llumpay mancharisqam allpa ukuman chinkapunku.


16 Qichwa

Llaqtapa yachayninkunata kallpanchanapaq

A. Manaraq warmakunawan rurayta qallarichkaspa

Kunan killakunapiqa (abril, mayo) ayllunchikkunapiqa papa allaytam qallaykuchkanchik. Chay papa allaypiqa ancha sumaq yachaykunam tiyachkanpas kawsachkanpas. Papa allay yanapakuypi warmakunaqa sumaqtam llaqtanchikpa yachayninkuta kallpachanqaku.

Papa allaypi yanapakuyta allichakuspa:

¿Pitaq kay hichpakunallapi papanta allanqa? Chaytam qawarispa tapurikamuna.

Runa masita sumaqta watukun.

Runa masiwanpas wakakunawanpas sumaqta kawsakun.

Huk yachaykuna atipanapaqqa kaykunatam allichakuna: Investigación nisqapaq uchuy qillqana panqacha, hatun rapikuna, raku qillqanakuna, “Kawsaqkunapa kawsakuyninku” siqisqa, imakanan.

Tarispaqa “riqsikuychata” apaspam papa allaqpa wasinta watukamuna. Chaypim warmakunapa yanapakuyninta mañanam.

Atikuptinqa qullqichatam huñuchina queso rantinapaq watyayuqta mikunapaq. Hinallataq, aqachatapas, muña matitapas sapakama apakamuna upyanankupaq. ratachiqtapas apanam.

Sapa warmachakunam papa allaypaq llamkanakunata (allachu, piku, lampa) apamunan, hinallataq huk wayqachata papachapaq.

Kukachapas kanmanmi allachikuqman qurinanchikpaq hinallataq kintukunapaq.


17Qichwa

Llapallanku (3kaq ñiqi, 4 kaq ñiqi)

Rinanku punchawqa tutallamantam yachay wasipi warmakuna huñunakunan. Chaypim lliw apanankuta watukunanku: queso, muña mati, kuka, llamkanakuna.

Hinallataq allin kawsakunankupaq, purinankupaq, mana maqanakunankupaq mana chiqninakunankupaq, sapa huñupi yanapanakuspanku llamkarinankupaq ima rimariy kan.

Chakraman rispa Chayaspanchikmi lliwchankuta rimakuykusunchik. Warmakunapa umalliqninkuna (warmi / qari) kuka apasqankuta chakrayuqman qunanku.

Chaypim chakrayuqpa rimarisqanta uyarinqaku, qawarinqaku, yacharinqaku.

Ch. Warmakunawan ruray

Huk punchawmi papa allachikuq runa warmakunapa yachay wasita watukamunam. Chaymantañataq warmakuna papa allaypi llamkaysimunanpaq ayninan.

¿Yacharqankichu?Papa allay ruranankupaqmi chakrayuq wilawan, waytawan, samichasqa yakuwan anqusayta ruran. Llamkaqkunaqa chakra patanpi tiyaykuspankum akunku. Chaymantaqa chakrayuq allpata uchkuspan wilata, waytata ima pampan. Hinaspataq, samichasqa yakuwan urqu taytakunata yupaychaspan tinkan. Kawsaynin qispisqanmanta mañakun:-Tayta Sinta Warkuna Apu. Kunanmi kawsaykunata kay wata allin ruruchisqaykimanta, puquchisqaykimanta kuyakuyniyta apamuchkayki -chayta nispanmi samichasqa yakuwan Pacha Mamanchikta challan.Chakra kuchunpi tiyaykuspanku kukankuta akuspanku aqankuta upyaspa Pacha Mamata makinkuwan uqarispanku sumaqta unanchanku. Chayta ruraspa papa allayta qallaykunku.

¿Yacharqankichu?Pacha Mamamanta kawsaykuna huñunankupaqmi ayllupura qayanakuspanku, ayninakunku. Hinaqa kaqninkunata qunakunku. Wayqakunata, llikllakunata, puñunakunata, uywakunata, hiru rutunakunata allichanku chakraman apanankupaq. Chay kamachinakusqanku punchaw chayarqamuptinqa chakraman llapanku uchuy hatun aynikuq minkakunapas puririnku.


Runa masita sumaqta watukun.


18 Qichwa

Samay Kay llamkaypiqa llamkaqkunaqa kimsa kutitam akunankupaq samanku. Hinaspañataq warmakunaqa samasqankupi ima tapukuytapas, rimakuqhinalla, rurayta atinkun.

Iskay kimsa warmi warmachakunaqa watya ruraypi yanapakunmanmi.

Chawpi punchawtañataq runakunawan, ayllukunawan, warmakunawan kuska watyata mikunanku.

Chawpi punchawmanta papa allay Chawpi punchaw uraymanqa runakunaqa llallinakuypim llamkanku.

Chakrayuqpa kuyakuynim Chaylla tukuqmanqa wayqa kustal hunta papatam qumun. Chakrayuqmi amawtaman, warmakunaman ima ayni rurasqankumanta kuyakuyninta qumun.

Hinaqa, warmantinkuna, papa chakrayuq yachay wasiman aynillapitaq hamunanpaq mañakuna.

Anqusakuypi Anqusakuypaqqa chakrayuq nisqantam rurananku.

¿Imaynatam Pacha Mamata kay papa allayta qallarinankupaq mañakunku?

Anqusu haywarikuy rurasqankuta qawarinanku.

Allaypaq allichakuy Chakrayuq runaqa warmakunatam sumaqlla, allinlla llamkanankupaq rimapayanan.

Chakrayuqmi lliw warmakunamanta huk iskay umalliqtapas (qullana / llamkachik) akllanan.

Allpamanta lliwmi qayllasllata papata allaniku. Hinaspañataq papata huñuniku mana rupay chayananman llikllawan qipispa. Chaymantañataq mana papa qumiryarqunanpaq ichuwan qatana.

Ayni llamkaypi umalliq kan.


¿Yacharqankichu?Ismu papata tarispaqa chaywanmi pukllanku wikchunakuypi. Papa pataptinqa aqahinaraq yakum lluqsiptin lliw asikunku.



Aynipi sumaq kawsakuyta kallpanchay.

Aynipi sumaqta yanapan.


19Qichwa

Yachay wasipi yachayninchik kallpanchay

Llapallanku (5 kaq ñiqi, 6 kaq ñiqi) Paqarintintañam yachay wasipi papa allay ruramusqankumanta sumaqta yuyarinanku.

¿Imatataq chakrayuq manaraq papa allayta rurachkaspa rurarqa? ¿Imapaqtaq chay anqusuta ruramurqaku?

¿Ayni, ima ninantaq? ¿Ima llaqtakunapitaq aynikuypiraq llamkachkanku? ¿Allinchu ayni? ¿Imanaptin?

Chaymantataq, warmakunawan, papamanta yachaq runata tapunankupaq, rimarina:

Kay tapuykunata sapa ñiqimanta qillqana panqanpi churanan.

Sapakama ñiqipi llamkariy Kuska muyuchapi, pizarra ñawpaqinpi, warmakunata tiyachina. Uchuy warmakunam ñawpaqpi hatunkunañataqmi qipachanpi.

Kunanqa, papa uyway yachaq runata sumaqta chaskina. Hinaqa, rimarikuq hinalla chay tapuykunata rurarina.

Sapanka warmakunam, qillqana panqanpi, kutichisqankunata qillqanan.

Tukupuspaqa huk riqsikuychatam hamusqanmanta yachaqman quna.

Runamasita sumaqta watukun.

5kaq 6kaq

Paykunaqa papapa pikunawan kawsakuyninmantam tapunanku: Papapa hukkunawan kawsakuynin

¿Pikunawantaq chakrapi papa sumaqta yanapanakuspa yachan?

¿Pikunawantaq chakrapi papa mana sumaqtachu yachan?

¿Pikunawantaq chakrapi papa llumpayta atipanakun?

¿Pikunataq chakrapi papata wañuchin?

¿Chay ayllunchikpaq allinchu? ¿Imata rurana?

Paykunaqa papapa maypi yachayninmantam tapunanku:

Papapa maykunapi yachasqan

¿Llapa papakuna may allpakunapipas yachanmanchu?

¿Imayuq allpapitaq ancha sumaqta yachan? ¿Mayqin papakuna? ¿Maykunapi?

¿Imaynatataq papa uywaqkuna yanapanku?


20 Qichwa

Huk yachaykuna “Pachapi, kawsakuypas apanakuypas”Llapa warmakunawan llamkariy (5 kaqwan / 6 kaqwan) ¿Imatataq kawsaqkuna kawsayninmantapas maypi yachayninmantapas yachanchik?Kayta nispam qallaykusun:Llaqtanchikkunapiqa papapas huk kawsaqkunapas kachkanmi. Chaykunapiqa yurakunapas (uywasqapas, kitapas), tukuy rikchaq uywakunapas (uywasqapas, sallqapas), llumpay mana rikukuq uchuy kurukunapas kachkankum. Ichaqa, mayninpiqa paykunaqa ancha sumaqtam yanapakuspa kawsakunku, hukkunaqa atipanakuspa, hukkunaqa wañuchinakuspa. Chayhina kaptinqa, insecticida nisqa kuru wañuchinapaq churana, nispa uyarikum. ¿Hinaqa, allinchu kachkan chay insecticida nisqa churay? (Kaypim chay “Sasachakuy watukuyta” qallarinanchik).

Chaymanta kay tapukuykunata rurana: ¿Pachapi, tukuy kawsaqkuna paykunapura sumaqtachu

kawsakunku? ¿Pikunataq sumaqta yanapanakunku? ¿Pikunataq hukta nanachispa yachanku? ¿Huk hawallapichu llapa kawsaqkuna ayllunchikkunapi yachanku? ¿Hayka hawakunataq kanman?

Llapa kutichimusqankutam huk hatun rapipi qillqaspa rikukuq hawachapi churana. Chaykunamanta yachaspa kutichisqanchikta qawarisun.

Sasachakuyta tarispam yuyaymanaspa kutichin.

1 kaq ruray“Sasamanta watukuy”

Llapan warmakunawan llamkaya) Llaki: “Chakra rurayninchikkunapi insecticida nisqata churachkanchik. Chaymanta: allinmi, mana allinmi” –nichkanku. ¿Uyarirqankichikchu chayta? ¿Imanaptintaq chaytari ninkuman? ¿Imatataq rikunkumanpas yachankumanpas chayta ninankupaq? ch) Llakimanta yuyakuynin: Warmakuna llaki patamanta yuyayninkunata rimamunku. Taqapi llamkayHuk yuyaytam sapa taqapi akllakun.

5 kaq 6 kaq

“Manan allinchu, ñuqanchikmanmi chay wañuchiq yaykuchkan”

“Allinmi, kuru wañunanpaq”



21Qichwa

2 kaq ruray¿Imaynatataq watukuchwan nisqanchik allin mana allin kasqanta? Warmakunaqa imayna watukuyta qawarinku. Hinamanqa haykaqtaq llamkanmankua, chayta allichanku:

5 kaq 6 kaq

¿Huñukunapichu?


¿Huñukunapichu?


Sapa warman huk qillqa panqachata rurakun tanta panqankunamanta. Chaypim llakitapas llakipa yuyaynintapas qillqan. Chaymanhinam watukuy punchawkuna kaptin tarisqankunata qillqanqaku.

Llamkayninchikña

Llapallanku (5 kaq ñiqin, 6 kaq ñiqin)

Kuska muyuchapi, pizarra ñawpaqinpi, warmakunata tiyachina. Uchuy warmakunam ñawpaqpi hatunkunañataq qipachanpi.

Hinaqa hatun rapipi “Kawsaqkunapa kawsakuyninku” siqisqata hurqumuna. Warmakunaman allin allinta qawachina.

¿Mayqinpitaq ancha sumaqta yanapanakuspa yachachkanku? ¿Maypitaq huk kaq uspapakuqlla? ¿Mayqinpitaq huk kaq llumpayta ñakarichin hukkaqta?


22 Qichwa

¿Imaynatataq kawsaqkunapura kawsanku?

Pachapi kawsaqkunaqa manam huk niraqllatachu paykunapura kawsanku. Kanmi hukniray kawsaykunapas. Kaykunam kan:

Sumaq yanapakuypi kay: Kaypiqa iskaypas kimsapas ancha sumaqtan yanapanakuspa tiyanku. Chayhinaqa sarapas, frejolwan, achuqchawan ima kanmi.

Uspapakuqlla kay: Kaypiqa iskay tiyaqmanta huknin uspapakullam, mana yanapakunchu, hukkaqtaq mana yanapanpaschu yanapachikunpaschu. Chayhinaqa akakllu sachawan kanku.

Hukkaqta ñakarichiq kay: Kaypiqa iskay tiyaqmanta huknin llumpayta ñakarichinpas wañuynintapas apamun hukkaqpaqta. Chayhinaqa papa kuruwan kanku.

Ichaqa, pachapi kawsaqkunaqa maypi allin yachaynintam maskankutaq. Chaymi ayllunchikkunapiqa mana huk tiyanallachu kan. Chay tiyanakunatam ecosistema nispa sutichanku.

“Ecosistema nisqamanta”

¿Imataq ecosistema nisqa? Ecosistema nisqaqa maypitaq (allpapichu, yakupichu, chirichu, quñichu, sutichu, tutayaqchu) pikunataq (yurakunachu, uywakunachu, mana rikukuq kurukunachu) huñunasqa yachanku, chaymi. Ichaqa, manam llapa yurakunapas uywakunapas maypipas yachayta atinkuchu. Chaymi munasqamkumanhina rakikunku.

¿Hayka ecosistema nisqakunataq kan?Sacha sacha: Kaypiqa achka uywakunam yachanpas mikunpas. Qiwa pampa: Kaypiqa achka uywakunam yachanpas mikunpas.

Purun: Pisi parayuq, pisi yurayuq kan. Uywakunapas chayman yachasqa kanku.Miski yaku: Kaypiqa mayukunapas, qucha qucha pampapas, quchakunapas kachkanmi.Puchqu yaku: kaypiqa la mar qucha kachkan imaymana yurakunantin uywakunantin.

Ayllunpi kaq ecosistema nisqakunata qawachin


23Qichwa

Kunantaq sapa kaqkunawan llamkariy:

5kaq 6kaq

Tukuy rimasqanchikta chay ¿Imaynatataq kawsaqkunapura kawsanku? panqankunapi qillqachina.

Hinaqa, rapipi laqasqa tapukuy kutichiykunawan tinkuchina. ¿Allintachu nisqanchik? ¿Maykunata?

Iskay iskaymanta

Huk bond nisqa rapipi kayta qillqanku. Chaymanta, huntapananku:

¿Papanchik imaynatataq kawsachkan? ¿Pikunawan?

Iskay iskaymanta

Huk chusaq “mapa semántico” nisqata pizarrapi siqimuna.

Rimarisqanchikwanmi chaytaqa yanapanakuspa sapanka panqanpi huntachinan.

¿Imataq Ecosistema nisqa?

¿Hayka ecosistema nisqakunataq kasqa?

Tawa tawamanta

Huk hatun rapita, raku qillqanatawan quna.

Chaymanta, kaytañataq ruranqaku:

¿Papanchik maykunapitaq sumaqta yachan? ¿Mayqin kaqkuna?

¿Imaynatataq ayllunchikpi kawsaqkuna kawsachkanku?

Sumaq yanapakuypi

kay

Uspapakuqlla kay

Hukkaqta ñakarichiq

kay

Ayllunchikkunapa ecosistema nisqakuna

¿Maypi kan?¿Imakuna yachan?

Sacha sacha

Qiwa pampa

Purun

Miski yaku

Huk / wak


24 Qichwa

4 kaq rurayWatukuy willakuy Sapa huñum imaynatachus tarisqanta willanqa akllanqapas:

5 kaq 6 kaq

RimaspallaQillqasqallata (Qillqasqata sapa warmaman rakin)Siqita rimachispa PPT / XO nisqakunapi Organizador nisqapi, hukkunapipas.


Yachachiqpa yanapayninWarmakuna willakamuptin yachachiqqa sapa huñupa yuyaychakusqanmanhina sumaqta kallpaykachin. Hinallataq rikuchillantaq imanaptintaq wakinkunaqa mana allintachu yuyaykunata tarimusqaku. Musuq tapurikuykunaman qayayTarimusqankuta qawarispañaqa musuq tapukuykunata yuyaychakuykunata ruranankupaq qayarina waturikunankupaq.

Llapallanku (5kaq ñiqin, 6 kaq ñiqin)

Chaymanta, llapanwan hukmanta rimana. ¿Imaynatataq ayllunchikpi kawsaqkuna kawsachkasqaku? ¿Mayqinkunataq sumaq yanapakuypi yachachkasqaku? ¿Pikunataq uspapakuspalla kasqaku? ¿Mayqinkunataq hukkunata ñakarichisqaku?

Kunanqa, 6 kaqpi kaq warmakunañataq hatun rapinkupi llamkasqankuta qawachimunkupas willamunkupas.

Hinaqa, rimanallanchiktaq: ¿Llapa chay ecosistema nisqachu ayllunchikkunapi kasqa? ¿Mayqinkunataq aswan kasqa? ¿Kasqachu huk mana yachasqanchik?

Kunanqa kaytañataq rimananchik:

Chayhina pachapi kawsaqkuna apanakusqaku, hinallataq runamasipas apananchiktaq. Ichaqa, kayhinatas sumaq kawsaypaq puririnanchik:

3 kaq ruray

Tarisqata huñupaykuy

Sapa huñun tarisqankunata yuyaychankumanhina akllan.

Allinchu chay yuyaychakusqanku kasqa manachu, qawarinku.

Runapura sumaqta tiyananchikpaqRunapuraqa sumaqtas tiyananchikpas apanakunanchikpas. Chayhinaqa kayninchikmanhinas, imatapas qunanakunanchik (equidad nisqa), hinallataq ima ruraypipas hukkunata yanapaspa (solidaridad nisqa), chaymantataq huk runakunahina, imapi kaspapas, churakuyta atispa (empatía nisqa). Chayta ruraspas sumaqta runapurapas kawsayta atichwan.


25Qichwa

5kaq 6kaq

Sapallan llamkay¿Pikunawantaq, imakunapitaq runapura sumaqta kawsakurqanki?

Runapura allin kawsanapaq

Kayninmanhina imatapas quspa Rurayninpi yanapaspa Hukpaq kayninpi churakuspa

Yachay wasiman apamuspaqa runapura sumaq kawsay rurasqanchikmanta rimarina.

H. Tukukuypi llamkay

Yacharisqankuta tayta mamankuman willananku.Huk kawsaqkunapa kawsakusqanta waturikunku. Huk ecosistema nisqakunata watukunku. Yachay wasiman kutimuspa chayta tukuyman willakunkutaq.

I. Warmakunapa yachasqanta chaninchay

Llaqtanchikpa yachayninkuna

Yachay qatipanapaq Pisita Yaqa Allinta

Runa masi sumaqta watukun.



Ayni llamkaypi umalliq kanpas uyarikunpas.




26 Qichwa

Yachay qatipanapaq (5kaq 6 kaq) Pisita Yaqa Allinta

PS Kayninchikmanhina imatapas qunakuytapas, yanapanakuytapas, hukkunahina churakuytapas, yachan purichin.

Huk yachaykuna

Yachay qatipanapaq (5kaq) Pisita Yaqa Allinta

CA Imaynata kawsaqkunapura kawsankupas apanakunkupas, chaykunata qawachinpas willakunpas.

Sasachakuyta tarispam huk yuyaymanayta kutichin.


Yachay qatipanapaq (6 kaq) Pisita Yaqa Allinta

CA Ima niraq ecosistema nisqakunataq ayllunkunapi kan, chayta qawachinpas willakunpas.




27Qichwa

II. Ruraypa sutin: “Uywapa rayminpi yachasun”

Yachanapaq kamasqa

5 kaq 6 kaq ñiqi warmakunawan yachaykuna kallpanchanapaq

Llaqtanchikpa yachaynin

Yachaykuna Qatipanapaq

Runamasi sumaq watukuyta.

Aynipi sumaqta kawsakuyta.

Uywakunawan ayllupi sumaqta kawsakuyta.

Llamkaypi sumaq pukllayta.

Uywa uywayta.

Runamasiwan sumaqta watunakun.


Uywakunawan ayllupi sumaqta kawsakun.


Uywata sumaqta uywan.


28 Qichwa

Masinchikwan kawsakuy (Personal Social nisqa)

Huntasqa yachay YachayYachay qatipanapaq

5 kaq 6 kaq

Sumaq kawsakuy Tukuy pachapi kaqkunawan sumaqta kawsakunpas qawanakunpas.

Tukuy hukkunapa kawsayninmanta kuyakunpas qawarinpas.

Pachapi yuyaymanay (Ciencia y Ambiente nisqa)

Huntasqa yachay

5 kaq 6 kaq

Yachay / Atina Qatipanapaq Yachay / Atina Qatipanapaq

Pachapi kawsaqkuna

Indagación nisqamanta

Peru suyupa uywankunatapas yurankunatapas runakuna yachachisqanmanta watukun.

Watukuykuna akllayta yachan.


Imaynatataq uywatapas yuratapas runa yachachisqa chaymanta qawachinpas willakunpas.



Mayqin uywakunataq chinkachkanña imaraykutaq kanman chayta maykunapipas watukun.

Watukuykuna akllayta yachan.


Uywakunapa chinkayninmanta qawachinpas willakunpas.




29Qichwa

Uywapa rayminKay uywapa rayminqa iskay chunka tawayuq anta sitwa (julio) killamantaraq qallarin. Chaymi manaraq uywa raymita rurachkaspam chisinkuy tutata tayta mamakuna anqusayta urquman apanku. Anqusuy ruranankupaqmi kaykunata apanku: waytata, wilata, kukata, miskikunata, winuta, traguta ima. Kaykunataqa iskay kuskanta apananku.

Anqusayta ruranankupaqmi urqupa raqayninta maskanku. Tarirquspankuñataq iskay wilata rataykachispanku waqtanman waytata churanku. Hinaspañataq waqtankupi tiyaykuspanku akunku. Chaymanta qunquraykuspankum taytachata mañakunku, kaynata nispan:

-Taytallay mañakamuyki. Kay churiykipa uywantayá waqaychaykuy.

Kayta nispanku urqupa punkunta palta rumiwan harkachinku. Hinaspañataq wasinkuman kitakamunku.

Wasinkuman chayarqamuspankuñam huktawan iskay wira akchita taytachapa waqtanpi rataykachinku. Hinaspañataq waka akanwan wakapa puñunanpi qusnichinku. Chaymanta tiyaykuspanku akunku, pitanata pitanku, aqata upyanku.

Paqarintintañataq uywakunata mikumunankupaq kachaykunku. Hinaspañataq misata kaykunawan mastanku: lima lima, tutura, wayllay ichu, kuka, wila, tragu, pitana, tukuy rikchaq cintakuna, yawri, kaptana ima.

Kay misa ruranankupaqmi llikllata pampaman mastanku. Chaypa hawanmanmi churanku cinta unanchata, ichuta sayanpanman kinraypaman; ukuchanmanñataq kukata, pitanata, purututa, tuqrata, wallpapa patupa chakisqa akachanta churallankutaq. Chaymantañataq lliw ayllukuna huñunakuspanku akunku chaymanta kintukuy nisqanta ruranku.

Kay kintukuy ruranankupaqmi sapa runa misapa ukuchanmanta kukata hurqunqa. Hinaspañataq sumaqnin kukata akllaspa sara kutasqaman sayachinku. Chaymanta aqata upyachinku.

Uywata cintachinankupaqmi uywayuq yachaqta, uywapa rinrinman cintata churananpaq, maskanqa. Uywakunata sayananman cintachinankupaq yaykuchinku. Chaypi yanapakuqkunam uywapa waqranmanta hapinku. Yachaqñataq uywapa

Ruraypa sutin: “Uywapa rayminpi yachasun”

Llaqtapa llamkaynin:

¿Yacharqankichu?Apukuna achka uywakunata mirachinanpaqmi kay anqusayta ruranku.


30 Qichwa

rinrinman yawrita cintayuqta ustuchin. Hinaspañataq uywayuq kaqñataq kusikuymanta lliw aylluntin tinyawan takikuspanku aqata upyakuspanku tusunku.

Kay cintachiyta tukurquspankuñam uywayuq michuqtapas tenientitapas, cintakunata chaskinanpaq, maskan. Chaymi yachaq kaq cintakunata kutichin. Mana lliw cintakunata kutichiptinqa uywayuqmi rikurinankama kihakun. Mana rikuriptinqa aqawan chaninta quchikunku.

Achka uywayuq kaspanmi uywayuqqa ayllunkunaman uywata suñan. Hinaspañataq huknin watamanña suñasqanta qunqa.

Paqarintintañataq misata pampanku. Riqsisqa huknin wata uchkutam kichanku hinaspañataq tarisqankuta hurquspa upyanku. Chaymantañataq chay uchkuman misata churaspa pampanku.

Kayta ruranku allin uywakuna qispinanpaq, mirananpaq. Kay uywapa rayminqa Qapaq Sitwa (agosto) killapim tukun.


31Qichwa

Llaqtanchikpa yachayninkuna kallpanchanapaq A. Manaraq warmakunawan rurayta qallarichkaspa

Kunan killakunapiqa (julio - agosto) ayllunchikkunapiqa uywapa raymintam rurachkanchik. Chay uywapa rayminpiqa ancha sumaq yachaykunam tiyachkanpas kawsachkanpas. Uywa raymi yanapakuypi warmakunaqa sumaqtam kallpachanqaku llaqtanchikpa yachayninkuta.

Uywa raymi yanapakuyta allichakuspa:¿Mayqin ayllutaq chay punchawkuna uywakunapa rayminta ruranqa? Chaytam tapurikamuchwan.

Tarispaqa “riqsikuychata” apaspam uywa raymi ruraqpa wasinta watukamuna. Chaypim warmakuna uywa raymipi yanapakuynintam (aynipi) mañakamunan, yachaynintapas yachachinanpaq. Chay taytawan rimanakuniku imakuna apanapaq. Kukachapas aqachapas kanmanmi uywa raymi ruraqman qunanchikpaq hinallataq kintukunapaq.

Huk yachaykuna atipanapaqqa kaykunatam allichakuna:“Runa uywata yurata yachachisqanmanta” nisqa huk hatun rapipi qillqasqa. Investigación nisqapaq uchuy qillqana panqacha, hatun rapikuna, raku qillqanakuna ima.

Runamasita sumaq watukun.


32 Qichwa

Llapallanku (5kaq ñiqi, 6kaq ñiqi)Chisi tuta rurasqapiqa manam warmakuna kankuchu. Achikyaypiñam rinku uywa raymi ruraqpas watukuqpas.Rinanku punchawqa tutallamantam yachay wasipi warmakuna huñunakunam. Chaypim apanankuta watukunanku: kuka, aqacha.Hinallataq allin kawsakunankupaq, purinankupaq, mana maqanakunankupaq mana chiqninakunankupaq, sapa huñupi yanapanakuspanku llamkanankupaq ima rimariy kan.

Uywa raymiman rispaChayaspanchikmi lliwchankuta rimakuykusunchik. Warmakunapa umalliqninkuna (warmi / qari) kuka apasqankuta uywa raymichiqman qunanku. Chaypim uywa raymipi rurasqamkuta qawanqaku, yachanqaku.

Runamasita sumaqta watukun.

¿Yacharqankichu?Misataqa kaykunawanmi mastanku: lima lima, tutura, wayllay ichu, kuka, wila, tragu, pitana, tukuy rikchaq cintakuna, yawri, kaptana, ima.

Misa ruranankupaqmi llikllata pampaman mastanku. Chaypa hawanmanmi churanku cinta unanchata, ichuta sayanpaman kinraypaman, ukuchanmanñataq kukata, pitanata, purututa, tuqrata, wallpapa patupa chakisqa akachantapas churankutaq.

Ch. Warmakunawan ruraypiña

Llapallanku (5kaq ñiqin, 6kaq ñiqin)Huk punchawmi uywa raymichik runam warmakunapa yachay wasinman watukamun. Chaymantañataq warmakunapa uywa raymipi kamunankupaq aynikun.


33Qichwa

Uywa raymipiUywayuqpa yanapaqninqa uywata mikunanman qatin.Uywa kanchapi yachaq misata mastan. Llapanku kukata akunku. Chaymanta kukawan kintukunku. Uywayuq, cintachiy yachaqta maskaspa aynin. Uywata cintananpaq kanchaman yaykuchinku. Yanapaqkuna waqranmanta uywata hapim. Mawka cintata sumaqta hurquspa huñunku. Musuq cintata yawriwan churan. Uywayuqkunapas hamuqkunapas takimuchkanku tinyata hapispa tusumuspa. Cinta churayta tukuptinku michuqtapas tenientetapas uywayuq maskan. Uywayuq mawka cintata yupaspa chaskin. Mana lliw kaptinqa kihakun rikurimunanpaq. Chaymanta, uywayuqqa ayllunkunaman suñam. Ichaqa, watamanñas suñasqa uywata qunqa. Warmakunawan sumaqta uywa raymichiqkunawan rimanaykukuspa yachay wasiman kutinpunku.Warmakunawan sumaqta uywa raymichiqkunawan rimanaykukuspa yachay wasiman kutinpunku.

Uywakunawan ayllupi sumaqta kawsakun.

¿Yacharqankichu?Llapan ayllupi kaq uywanchikman unanchanta allin riqsisqa kananpaq, mana huk ayllupa uywanwan pantakunanpaq churanchik. Raymichasqanchik uywakuna waka, asnu, kawallu, paqu, llama, kawrakunapas kanku.

China uywallatam unanchanta churanchik, urqumanqa wallqatam wallqachinchik.


Uywata uywan.


34 Qichwa

5 kaq 6 kaq

Kimsa huñupi llamkay Kaykunata yachay wasimanta lluqsispa tapurimunku:¿Ima uywakunayuqtaq Apukuna?¿Imatataq Apu ruran chay uywankuna mana wañunanpaq?¿May uywakunatataq runaman qumusqa?¿Imatataq runa ruranan uywakuna mana ripunanpaq?

Kimsa huñupi llamkayKaykunata yachay wasimanta lluqsispa tapurimunku:¿Ima uywakunayuqtaq Apukuna?¿Mayqin uywankunataq chinkapuchkanku? ¿Imanaptintaq chinkachkanman?¿Imatataq runa ruranan mana chinkananpaq?

Sapa huñumanmi tapukuytapas, huk hatun rapitapas, llimpina qillqanakunatapas quna.

Yachay wasipi yachayninchik kallpanchay

Llapallanku (5kaq ñiqi, 6 kaq ñiqi)Paqarintintañam yachay wasipi uywa raymi rikumusqankumanta sumaqta yuyarinanku.

¿Imaynatataq misa mastayta ruranku? ¿Imakunawantaq ruranku? ¿Pimantaq anqusuta haywanku? ¿Imanaptin? ¿Lliw uywapaqchu chay anqusuy rurakun? ¿Mayqinkunapaq? ¿Chay uywakunamanta, mayqinkunataq Peru suyunchikmanta?

Sapakama kaqkunawan llamkaySiqisqapas qillqasqapas llamkayninkutam qilllqana pirqaman laqananku.

Hukkunapa kawsayninmanta kuyakunpas qawarinpas

Sapa huñumanta akllasqa warma rurasqamkumanta rimarimun.Warmakuna qillqana maytunkupi rimamusqanchikta qillqanan.


35Qichwa

1 kaq ruray“Sasa watukuy”

Llapan warmakunawan rimariya) Watukuy: ¿Hayka uywañataq ayllunchikkunamanta ripuchkan?ch) Watukuypa yuyakuynin: Warmakuna tapukuy patamanta yuyayninkunata rimamunku. Huñupi llamkayHuk yuyaytam sapa huñupi akllakun.

5 kaq 6 kaq

“Manaam pipas ripunraqchu” “Achkañam ripuchkanku”

Yachachiqpa yanapayninWarmakuna willakamuptin yachachiqqa sapa huñupa yuyaychakusqanmanhina sumaqta kallpaykachin. Hinallataq rikuchillantaq imanaptintaq wakinkunaqa mana allintachu yuyaykunata tarimusqaku. Musuq tapurikuykunaman qayayTarimusqankuta qawarispañaqa musuq tapukuykunata yuyaychakuykunata ruranankupaq qayarina waturikunankupaq.

Huk yachaykuna“Uywanchikkuna yuranchikkuna sumaqayllunchikkunapi yachasqanmanta ripusqanmanta ima”

Llapa warmakunawan llamkay (5 kaqwan / 6 kaqwan)

¿Imatataq yachanchik uywakunata yurakunata runa masinchik yachachisqanmanta?

Kayta nispan qallaykusun.

Llaqtanchikkunapiqa achka uywakunatapas yurakunatapas uywanchikmi. Wakin uywakunapas yurakunapas ñawpa tayta mamanchik yachachisqanraqmi kachkan. Hukkunaqa karu suyumanta apamusqanmi kachkanku.

¿Yachanchikchu mayqin uywakunatataq yurakunatataq ñawpa tayta mamanchik kay llaqtanchikkunapi yachachisqa? ¿Imaynatataq yachachinman karqan? ¿Kunanpas yachachichkankuchu? ¿Hayka uywañataq ayllunchikkunamanta ripuchkan?

(Kaypim chay “Sasachakuy watukuyta” qallarinanchik).Sasachakuyta tarispam huk yuyaymanayta kutichin.


36 Qichwa

2 kaq ruray¿Imaynatataq watukusunman ñisqanchik allin mana allin kasqanta? Warmakunaqa imayna watukuyta qawarinku. Hinamanqa haykaqtaq llamkankuman, chayta allichanku:

5 kaq 6 kaq

¿Huñukunapichu?

¿Imaynatataq watusun? ¿Maypi? ¿Imawantaq? ¿Haykapi?

¿Huñukunapichu?

¿Imaynatataq watusun? ¿Maypi? ¿Imawantaq? ¿Haykapi?

Sapa warman huk qillqa panqachata rurakun tanta panqankunamanta. Chaypim watukuy tapuyta yuyaynintapas qillqan. Chaymanhinam watukuy punchawkuna kaptin tarisqankunata qillqanqaku.

LlamkariyninchikñaLlapallanku (5kaq ñiqi, 6 kaq ñiqi)

Kuska muyuchapi, pizarra ñawpaqninpi, warmakunata tiyachina. Uchuy warmakunam ñawpaqpi hatunkunañataq qipachanpi.

Hinaqa hatun rapipi “Imaynatam uywatapas yuratapas yachachirqaku” nisqata qillqasqata hurqumuna. Warmakunaman allin allinta qawachina.

Kayta nispan qallaykuna:Huk runakunaqa kaynatam chay ñawpa tayta mamanchikpa uywakunatapas yurakunatapas ayllunchikkunaman yachachiyninmanta rimanku:


37Qichwa

“Runa uywata yurata yachachisqanmanta”

May unay ñawpa pachapis runakunaqa kita muyatapas pallakuspa sallqa uywatapas hapikuspa paykunaman yachachisqaku. Pachamanpas, allpamanpas yachakusqanmanhinas yuratapas uywatapas sumaqta uywayta qallarisqaku.

Chay ruranapaqqa kaynatas rurankuman karqa:

Munasqanchikmanhinas muyatapas uywatapas akllachwan.

Hinaqa, ancha sumaqtas uywana ñuqanchikwan yachananpaq.

Chaymantaqa, paqariqninkunataqa ancha sumaqninkunatas akllana achka wata uywanapaq.

Kaynatas, munasqanchik runawan uywachikapun.

¿Imata qawaspataq yuratapas uywatapas yachachiqku?

Yurakunata yachachiy

Imaynata pacha muyuykamuptin yurapas sisanpas chakirinpas.

Sumaqta muyakunata akllarispa.

Mana llapa kawsayta mikurquspa.

Sumaq sumaqta uywanapaq saqispa. Pacha muyuypiqa mana ancha sumaqtachu mana allin muyaqa sisamunqapas kawsayninpas kanqa.

Yurakunapa maypi sumaq yachasqanta qawarispa. Mana tukuypi yachasqanta qawarispa.

Kay yurakunatas yachachisqaku: Papa, kinuwa, qañiwa, achuqcha, inchi, utku, sara, purutu, pallar.

Uywakunata yachachiy

Imaynata pacha muyuykamuptin uywa ripunpas kutimunpas.

Sumaqta uywakunata akllarispa.

Mana llapa uywata wañuchispa. Chinakunatapas mallqu/uñakunatapas waqaychaspa.

Uywakunapa qiwa pampan hichpapi tiyaspapas paykunawan purispapas.

Kay uywakunatas yachachisqaku: Llama, quwi, paqu.

Kay uywakunapas yurakunapas manam runa mikunallanpaqchu hampikunallanpaqchu yachachikusqa; Apukunaman Pacha Mamaman anqusunapaq iman kasqa.

3 kaq ruray

Tarisqata huñupaykuy

Sapa huñun tarisqankunata yuyaychankumanhina akllan.

Allinchu chay yuyaychakusqanku kasqa icha manachu, qawarinku.


38 Qichwa

Kunantaq sapa kaqkunawan llamkarina:

5 kaq 6 kaq

Tukuy rimarisqanchikta panqankunapi qillqachina.

Iskay iskay llamkay

Chaymantataq wasinkupipas yachaqwanpas kayta watukunanku:

¿Imaynatataq karu llaqtamanta apamusqa muyatapas uywatapas aylluman yachachinku?

Huk chusaq “mapa semántico” nisqapin rimarisqanchikta sapanka panqanpi huntachina.

Iskay iskay llamkayChaymantataq kayta watukunanku:

¿Ima uywakunataq Peru suyunchikpi anchata chinkapuchkan? ¿Imanasqa?Chaytaqa qillqa maytukunapipas, internet nisqapipas, yachaqwan rimaspapas, ima watukunkumanmi.

Muya Uywa

Uywakunapa chinkayninmanta qawachinpas willakunpas.

Chaymantaqa kay tapukuykunawan rimarina:

¿Allinchu chay rurasqanku kasqa? ¿Ayllunchikkunapi kay uywakunatapas yurakunatapas uywachkanchikchu? ¿Imanaptin? ¿Imatataq rurananchik ancha sumaqta mirarinanpaq?

Hinaqa, tiyananman kutinku.

“Runa uywata yurata yachachisqanmanta” nisqata qillqana panqanpi churaspam tapukuykunata qillqanku. Chay tapukuykunataqa warmamasinwan rimarispam kutichinanku.

Imaynata uywatapas yuratapas runa yachachisqanta qawachin.


39Qichwa

4 kaq rurayWatukuy willakuy Sapa huñum imaynata tarisqanta willanqa:

5 kaq 6 kaq



Yachachiqpa yanapaynin

Warmakuna willakamuptin yachachiqqa sumaqta kallpaykachin sapa huñupa yuyaychakusqanmanhina.

Hinallataq rikuchillantaq imanaptintaq wakinkunaqa mana allintachu yuyaykunata tarimusqaku.

Musuq tapurikuykunaman qayay

Tarimusqankuta qawarispañaqa musuq tapukuykunata yuyaychakuykunata ruranankupaq qayarina waturikunankupaq.

Llapallanku (5kaq ñiqin, 6 kaq ñiqin)

Chaymanta, llapanwan hukmanta rimarina.¿Llaqtanchikpi sumaqtachu yurakunatapas uywakunatapas yachachichkasqaku? ¿Imaynakunamanta? ¿Allinchu chay ñuqanchikpaq, uywakunapaq, Pacha Mamapaq, Apukunapaq ima?¿Ima uywakunataq Perú suyunchikpi chinkachkan? ¿Imanasqa? ¿Allinchu chay Pacha Mamapaq, Apukunapaq? ¿Imatataq rurachwan?


40 Qichwa

H. Tukukuypi llamkayKunanqa huk “Periódico Mural” nisqata llapa yachasqawan rurana.Chaymantaqa ayllupa “Salon Comunal” nisqapa pirqanman churamuspa qawachimuna.

I. Warmakunapa yachasqanta chaninchay

Llaqtanchikpa yachayninkuna

Yachay qatipanapaq Pisita Yaqa Allinta

Runa masiwan sumaqta watunakun.Aynipi sumaqta yanapakun. Uywakunawan ayllupi sumaqta kawsakun.Llamkaypi sumaqta pukllakun.Uywata sumaqta uywan.

Yachay qatipanapaq (5 kaq 6 kaq) Pisita Yaqa Allinta

PS Tukuy hukkunapa kawsayninmanta kuyakunpas qawarinpas.

Huk yachaykuna

Yachay qatipanapaq (5kaq) Pisita Yaqa Allinta

CA Imaynatataq uywatapas yuratapas runa yachachisqanmanta qawachin willakun.

Yachay qatipanapaq (6 kaq) Pisita Yaqa Allinta

CA Uywakunapa chinkayninmanta qawachinpas willakunpas.


quechua chanka ps y ca v ciclo 40 pÁg - perueduca.pe · ministra de educación quechua chanka ps y...

Documents