ANALIZA E SITUATES DHE PLANI KOMBETAR I VEPRIMIT

PER USHQIMIN DHE USHQYERJEN PER SHQIPERINE 2003-2008

Duke rritur, blere dhe konsumuar lloje te sigurta ushqimesh mund te reduktohet rreziku i semundjeve dhe njekohesisht promovohet nje mjedis i qendrueshem

MINISTRIA E SHENDETESISE

DREJTORIA E KUJDESIT SHENDETESOR PARESOR

2

Permbajtja Parathenie…………………………………………………………………………………… 3 Falenderim………………………………………………………………………………….. 5 1.Qellimi dhe angazhimet aktuale politike……………………………………………….. 6 2. Pabarazite sociale dhe semundjet me origjine ushqimore…………………………… 7

• Semundjet me origjine ushqimore………………………………………………… 7 Kontaminimi i ushqimit……………………………………………………………. (Biologjik-salmonela, campylobacter, listeria, e.coli, BSE)………………………. 9 Impakti mbi shendet nga ndotja mikrobiologjike e ushqimeve………………….. 10 Kontaminimi ushqimit (kimik- pesticide, metale te renda, dioxine)……………... 13 Kontrolli i ushqimit (sistemi HACCP)…………………………………………….. 14 Masa per parandalimin e semundjeve me origjine ushqimore …………………… 15 (trajnime, kualifikime)……………………………………………………………….. 16

• Kequshqyerja dhe pasiguria e ushqimit……………………………………………. 16 Vonesat ne rritjen intrauterine dhe kequshqyerja e nenes……………………….. 16 Kequshqyerja proteino-energjetike (nenushqyerja) malnutricioni akut dhe kronik (wasting stunting)…………………………………. 19 Ushqyerja me gji……………………………………………………………………… 21 Ushqimet e vlefshme dhe vleresime te racionit ushqimor…………………………. 24 Cfare konsumojne shqipetaret………………………………………………………. 27 Crregullimet nga pamjaftueshmeria e Jodit (IDD)………………………………… 31 Crregullimet nga pamjaftueshmeria e Hekurit (IDA)……………………………… 33 Crregullimet nga pamjaftueshmeria e mikronutrienteve te tjere Zn, Vit A, etj………...……………………………………. 36

• Obeziteti dhe semundjet e patransmetueshme (NCD)……………………………… 37 Obeziteti………………………………………………………………………………. 37 Semundjet kardiovaskulare…………………………………………………………. 39 Hipertensioni…………………………………………………………………………. 41 Kanseret………………………………………………………………………………. 41 Shendeti oral………………………………………………………………………….. 42

3. Projekte te financuara nga donatore te huaj per Ushqimin……………………………. 45 4. Strategjia e Ushqimit dhe Ushqyerjes …………………………………………………… 47

• Strategjia e Ushqyerjes………………………………………………………………. 48 • Strategjia per kontrollin e ushqimeve………………………………………………. 49 • Strategjia per sigurimin e ushqimit…………………………………………………… 49

5. Qendrimet…………………………………………………………………………………… 50 • Zhvillimi i nje qendrimi te gjithaneshem (tri strategjite se bashku)………………. 50 • Monitorimi i informacionit shendetesor……………………………………………… 51 • Permiresimi i njohurive………………………………………………………………. 51 • Edukimi ne Ushqyerje, programe edukimi per ushqyerje te shendeteshme………. 51 • Promovimi dhe vendosja e mekanizmave kombetare

koordinuese dhe keshilluese…………………………………………………………… 54 • Ligjeshmeria per Ushqimin dhe Ushqyerjen…………………………………………… 54

6. Konkluzione, Prioritete………..……………………………………………………………… 58 7. Aneks 1………………………………………………………………………………………. 60 Literatura………………………………………………………………………………………. 66

3

Parathenie Pergatitja e Planit Kombetar te Ushqimit dhe Ushqyerjes eshte nje angazhim serioz i drejtuar nga Ministria e Shendetesise, qe ne perputhje me filozofine e zhvillimit te qendrueshem dhe platformen shendet 21, kerkon te ofroje oportunitete ne drejtim te identifikimit te prioriteteve ne fushen e Ushqimit dhe Ushqyerjes, te planifikimit shkencor, te koordinimit te veprimtarive planifikuese me te gjithe sektoret e tjere ekonomike dhe gjetjen e mekanizmave per permbushjen e tyre. E drejta per nje ushqim te shendetshem, si nje e drejte baze e njeriut, u theksua ne Konferencen Nderkombetare te Ushqyerjes ne 1992 dhe ne Samitin Boreror te Ushqimit ne 1996. Furnizimi me ushqim te sigurt eshte nje domosdoshmeri per mbrojtjen e shendetit publik. Ne kushtet aktuale lind nevoja e pergatitjes se politikave per pakesimin e semundjeve me origjine ushqimore qe do te ndikoje njekohesisht ne uljen e kostos per sherbimet shendetesore. Ky dokument ka per qellim te mbroje dhe promovoje shendetin dhe te pakesoje semundjet me origjine ushqimore, duke kontribuar njekohesisht ne zhvillimin social- ekonomik dhe mjedisin e qendrueshem. Ai insiston ne rolin komplementar qe duhet te luajne sektoret e ndryshem ne implementimin e kesaj politike. Ne takimin e Komitetit Rajonal te OBSH per Europen, qe u mbajt ne Shtator 2000, u miratua nga Shtetet Anetare dokumenti “Ndikimi i Ushqimit dhe Ushqyerjes ne Shendetin Publik: Nevoja per nje Politike te Ushqimit dhe Ushqyerjes dhe Plani i Veprimit per OBSH ne Rajonin Europian per vitet 2000-2005’. Ishte pikerisht ky dokument qe nxiti dhe ndihmoi ne perpilimin e Planit Kombetar te Veprimit per Ushqimin dhe Ushqyerjen duke u fokusuar ne problematiken e vendit tone dhe prioritetet aktuale. Na ikurajoi ne kryerjen e kesaj detyre edhe angazhimi i nje pjese te madhe te vendeve Europiane ne formulimin e planeve te tyre per Ushqimin dhe Ushqyerjen. Ne kete menyre permbushem edhe nje nga pretendimet tona ne drejtim te promovimit te ushqyerjes te shendeteshme. Importuesit e ushqimit, prodhuesit lokale te ushqimit dhe te gjithe aktoret qe jane te angazhuar ne furnizimin e popullates me ushqim, duhet te njohin oportunitetet qe ekzistojne per nje ushqim ne perputhje me udhezimet dietetike. Kerkesa e publikut per ushqim “te shendeteshem”, eshte ne rritje. Ne fakt industria, tregetia ne disa raste po pergjigjen ne menyre te favoreshme. Per kete lind nevoja per te ndermarre ndryshime ne qendrimin ndaj ushqyerjes se shendeteshme, dhe menyres se jeteses. Duhet te involvohen ne keto veprime vec sektorit shteteror edhe organizatat jo qeveritare dhe sa me shume grupe te tjera te interesuara. Ne desherojme te forcojme perpjekjet per tu larguar nga semundjet, kurimi e trajtimi duke u drejtuar drejt parandalimit te semundjeve dhe promovimit te shendetit, duke rritur pjesemarrjen e komunitetit dhe vetepergjegjesine e individit. Prandaj rruga me e mire per kete orientim te ri, eshte njohja ne praktike e rolit te vecante te ushqimit dhe ushqyerjes ne politiken shendetesore dhe rendesia qe ka ajo ne shendetin publik.

4

Cdo institucioni ka nje rol te vecante ne promovimin e shendetit duke filluar nga organizmat shteterore, sektori i shendetit, industrise, tregetise, medias si dhe OJQ-te. Propozimet e skicuara ne kete dokument sugjerojne shume menyra per te permiresuar shendetin, duke u fokusuar tek ushqimi dhe ushqyerja e shendeteshme. Nepermjet te bashkeveprimit nder sektorial dhe multidisiplinar, mund te arrihet nje rezultat pozitiv ne realizimin e ushqyerjes se shendeteshme. Plani Kombetar i Veprimit per Ushqimin dhe Ushqyerjen, eshte rezultat i punes se kryer nga Grupi i Punes se ngritur per pergatitjen e tij. Ne perberje te tij jane specialiste te Ministrise se Shendetesise, te Ministrise se Bujqesise dhe Ushqimit, te Bashkepunimit Ekonomik dhe Tregetise, te Arsimit dhe Shkences, te Punes dhe Ceshtjeve Sociale, Ministrise se Mjedisit, Ministrise se Rregullimit te Territorit dhe Turizmit, Ministrise se Financave, perfaqesues nga UNICEF, specialist nga INSTAT, dhe institucioneve vartese te cilet dhane nje ndihmese te madhe ne mbledhjen e te dhenave per pergatitjen e dokumentit. Gjate procesit te pergatitjes u konsultuam dhe u morren mendime edhe nga Shoqata e Konsumatorit Shqipetar. Ministri i Shendetesise Ministri i Bujqesise dhe Ushqimit Prof. Dr. Mustafa XHANI Agron DUKA

5

Falenderim Plani Kombetar i Veprimit per Ushqimin dhe Ushqyerjen ne Shqiperi eshte pergatitur gjate periudhes 2000- 2002, nga Grupi i Punes i perbere nga: Dr. Petrit Vasili, Kryetar i Grupit te Punes dhe Zv. Minister i Shendetesise, Dr. Agim Shehi, Drejtor ne Drejtorine e Kujdesit Shendetesor Paresor ne Ministrine e Shendetesise, Dr. Marita Afezolli, koordinatore e Programit te Ushqimit dhe Ushqyerjes, specialiste ne Drejtorine e Kujdesit Shendetesor Paresor ne Ministrine e Shendetesise, Nedime Ceka, Shefe ne sektorin Nena dhe Femija, Drejtoria e Kujdesit Shendetesor Paresor ne Ministrin e Shendetesise, Nurie Caushi, shefe ne Sektorin e Statistikes dhe Teknologjise se Informacionit ne Ministrine e Shendetesise, Zanina Haxhia, specialiste ne Institutin e Shendetit Publik, Perparim Kadare Shef i Sektorit te Higjienes ne Drejtorine e Shendetit Publik Tirane, Medi Hoxha higjienist ne Drejtorine e Kujdesit Shendetesor Paresor Durres, Ilda Ulqinaku, shefe e Laboratorit Bakteriologjik ne Drejtorine e Kujdesit Shendetesor Paresor Durres, Roland Lalaj, shef i sektorit te Higjienes ne Drejtorine e Kujdesit Shendetesor Korce, Dr. Marjana Bukli UNICEF, Luljeta Cuko shefe e Sektorit te Kontrollit te Ushqimit ne Ministrine e Bujqesise dhe Ushqimit, Ermal Hoxha specialist ne Ministrine e Bujqesise dhe Ushqimit, Ilir Metaj specialist ne Ministrine e Rregullimit te Territorit dhe Turizmit, Irena Vangjeli specialiste ne Ministrine e Arsimit dhe Shkences, Brikena Shima specialiste ne Ministrine e Mjedisit, Artur Pilkati specialist ne Ministrine e Ekonomie, Stavri Lako specialist ne Ministrine e Punes dhe Ceshtjeve Sociale, Ariana Kazazi specialiste ne Ministrine e Financave, dhe Margarita Caci specialiste ne INSTAT. Pergatitja e ketij dokumenti u mundesua fale dedikimit dhe angazhimit te te gjithe personave te lartpermendur dhe ndihmes se dhene nga ekspertet e OBSH-se. Falenderojme Grupin e Punes qe ndermorri dhe realizoi pergatitjen e ketij dokumenti, qe ka qellim te kontribuoje sado pak ne shendetin e popullates dhe permiresimit te tij. Dr. Petrit VASILI Zv. Minister i Shendetesise Kryetar i Grupit te Punes per

Ushqimin dhe Ushqyerjen

6

1. Qellimi dhe Angazhimet Aktuale Politike. Qellimi i politikes se ushqimit dhe ushqyerjes eshte qe te pakesohet niveli i semundjeve me origjine ushqimore, te mbrohet dhe promovohet shendeti. Ne te njejten kohe do te mbrohet mjedisi dhe do stimulohet zhvillimi socio-ekonomik. Ajo synon te vendose shendetin publik ne qender te politikes se ushqimit. Ushqimi i sigurt dhe i shendeteshem eshte i domosdoshem per te mbijetuar dhe nje e drejte humane e cila u theksua ne Samitin Boteror te Ushqimit (SBU) organizuar nga FAO ne 1996. Nga ana tjeter dy inisiativa te tjera te medha te ndermarra ne dhjete vjecarin e fundit theksojne rendesine e ushqimit: – Shendet 21 rekomandon promovim te shendetit; dhe Axhenda 21 promovon nevojen per nje mjedis te qendrueshem. Implementimi i Axhendes 21 eshte koordinuar nga Komisioni i Kombeve te Bashkuara per Zhvillimin e Qendrueshem. Axhenda 21, e miratuar nga shtetet me 1992 ne Samitin Boteror te Mjedisit, e cila thekson principin qe shtetet duhet te pakesojne llojet jo te qendrueshme te prodhimit dhe konsumit dhe te promovojne politika te pershtateshme. Gjate vitit 2000, Komisioni i Kombeve te Bashkuara u fokusua ne bujqesi dhe mjedis. Nderkohe si pjese e pergjegjesise se saj, OBSH-ja organizoi nje sesion mbi “tranzicioni per nutricionin global: implikimet politike per shendetin dhe bujqesine e qendrueshme ne Shekullin 21” duke trajtuar se bashku shendetin, bujqesine dhe dimensionet mjedisore te ushqimit. Dokumenti i Planit Europian te Veprimit per Ushqimin dhe Ushqyerjen, eshte pergatitur ne kohen e duhur. Ai trajton problemet e ndikimit te ushqimit ne shendetin publik ne Rajonin Europjan te OBSH si dhe disa aspekte te shendetit, bujqesise dhe mjedisit duke i pare ato se bashku. Angazhime te tjera politike jane ndermarre keto dhjete vitet e fundit, pervec Platformes Shendet 21 dhe Axhendes 21. Ato theksojne nevojen per politika te gjitheaneshme te shendetit publik. UNICEF organizoi Samitin Boteror te Femijeve dhe Konventen per te Drejtat e Femijeve ne 1989. Ekzistojne rezolutat e Asamblese Boterore e Shendetit (ABSH) per Kontrollin e Ushqimit, Semundjet jo te transmetueshme, Ushqimin e infanteve (Kodi Nderkombetar per Marketimin e Zevendesuesve te Qumeshtit te Gjirit e Rezolutave pasuese perkatese) dhe Crregullimet nga Deficienca Jodike. Mbas Konferences Nderkombetare te Ushqyerjes 1992 (te organizuar nga OBSH dhe FAO), Rezoluta e Asamblese Boterore te Shendetit kerkon plane veprimi te gjitheaneshme. Zyra Europiane monitoron implementimin e saj ne Shtetet Anetare qe nga 1995. Brenda shteteve te Bashkimit Europian Marreveshja e Amsterdamit percakton qe shendeti duhet te merret ne konsiderate ne te gjitha politikat e BE. Marrveshja e Shteteve Anetare te BE kerkon vleresimin e impaktit mbi shendet ne politikat e BE. Zhvillimet e koheve te fundit, qe kane elemente te ushqimit dhe politikes se ushqyerjes, perfshi White Paper te Komisionit Europian mbi Kontrollin e Ushqimit 2000 dhe programin e ri per shendetin publik (2001-6) ‘Shendeti dhe Ushqyerja-Elemente per Aksionin Europian” kane qene gjithashtu nje prioritet.

7

2. Pabarazite sociale dhe semundjet me origjine ushqimore. Autoritetet shteterore, profesionistet e shendetesise dhe publiku kane filluar te shqetesohen persa i perket rritjes se numurit te semundjeve qe lidhen me ushqimin. Semundjet qe lidhen me ushqimin, kequshqyerja, obeziteti dhe semundjet e pa transmetueshme, kane krijuar shume probleme per shoqerine, vecanerisht per pjesen me vulnerabel te saj. Grupet e ndryshme te popullates ato me te ardhura te pakta, femijet, adoleshentet, grate ne periudhen e shtatzanise e laktacionit, si dhe njerezit e moshuar, shpesh ndeshen me problemin e pa mundesise se marrjes se nje ushqimi te sigurt dhe shendeteshem. Semundjet me origjine ushqimore Ne vitin 1995 u vleresua qe cdo vit rreth 130 milion Europiane jane prekur nga episode semundjesh me origjine ushqimore. Burimet e kontaminimit te ushqimit, qofte kimik (pesticidet, metalet e renda etj.) apo biologjik (si. Salmonella, Campylobacter, Listeria and E.coli) mund te ndodhin ne cdo stad te zinxhirit te ushqimit. Diarreja, qe eshte shkaku kryesor i vdekjeve dhe voneses ne rritje te infanteve dhe femijeve te vegjel, eshte simptomi me i zakoneshem i semundjeve me origjine ushqimore. Insuficienca e veshkave, crregullimet ne sistemin nervor, artritet, dhe paralizat jane konseguenca te tjera serioze. Patogene te rinj si prionet qe shkaktojne BSE encefalopatia bovine spongiforme, konsiderohet tani si shkaku i variantit te semundjes se Creutzfeldt-Jacob (vCJD) ne njerez. Ushqimi mund te kontaminohet gjate stadeve te ndryshme te prodhimit bujqesor fillestar, rruajtjes, transportimit, perpunimit, paketimit dhe pergatitjes finale. Cdo lidhje ne zinxhirin e ushqimit duhet te jete e forte qe shendeti i konsumatoreve te mbrohet (fig. 1). Per me teper qe rritja ne tregetine globale te ushqimit krijon potencial per sasi te madhe ushqimi, nga nje burim te shperndahet ne distanca te medha krahasuar me te kaluaren. Nderkohe qe eshte krijuar mundesi prodhimi e ushqimit me variabel dhe me e lire, eshte rritur rreziku ose zmadhuar perhapja e semundjeve me origjine ushqimore apo shperthimeve te ndryshme. Pare ne prizmin qe kompleksiteti i zinxhirit ushqimor eshte ne rritje dhe ndikimi qe furnizimi me ushqime ne sigurine ushqimore eshte ne rritje te vazhdueshme, lind nevoja per te marre ne konsiderate vendosjen e mekanizmave efektive te kontrollit.

8

Figura 1: Stadet Kryesore te furnizimit me ushqim

Furnizim impute te bujqesissePlehra kimike, pesticide, ilace, GMOs,tagji

Pergatitje e ushqimit ne shtepi

Shitje me pakice supermarkete, dyqane

Sherbim me ushimeRestorante, spitale, shkolla

Shperndarje ushqimitNacional/internacional, import/export

Procesi i perpunimit sekondarkonservim, ngrirje, tharje, prodhim pije,birre

Procesi i perpununimit primarNe ferme, bulmetore, thertore, mullinj

Prodhimi primarFermeret, peshkataret, rrites peshku

9

Kontaminimi i ushqimit (Biologjik-salmonela, campylobacter, listeria, e.coli, BSE) Ushqimet jane objekt i ndotjes mkrobiologjike duke u bere nje nder mjetet me te rendesishme te transmetimit te semundjeve tek njeriu. Ne shperthimet epidemike perfshihen mishi dhe nenproduktet e tij, qumeshti dhe n/produktet, vezet, dritherat, perimet etj te ndotura me Salmonela, Escherichia coli, Campilobacterium, etj. Ne vendin tone, si pasoje e sistemeve te ndryshme proceduriale (tre “variacione” kontrolli) ne marrjen, analizimin e kampioneve te ushqimeve, dhe normativave te ndryshme te interpretimit, veshtiresohet paraqitja e te dhenave. Eshte fakt se ne pjesen me te madhe te laboratoreve mikrobiologjik ne varesi te inspektoriatit Sanitar Shteteror, kryhen analiza te ndryshme per vleresimin e ndotesve te tille si: Salmonela, Shigela, Escherichia Coli, Campilobacterium, Sporet anaerobe, te cilat keto vitet e fundit kane munguar te raportohen per arsye te kompetencave te pakta qe i lejon ligji “ Per Ushqimin” laboratoreve ne varesi te ketij Inspektoriati, mungeses se nje sistemi efektiv monitorimi ne grumbullimin e sakte dhe te plote te te dhenave, kryesisht ne pikat kritike te kontrollit, si dhe te situatave te krijuara keto vitet e fundit ne vend. Salmonela Nisur nga te dhenat e pakta, qe disponojme ne kete drejtim, rezultat i syrvejimit te realizuar nga seksioni i mbrojtjes se ushqimeve, laboratorit bakterologjik te ISHP dhe Institutit te Veterinarise, ne vitin 1996, analizimi i 200 kampioneve importi mishi dhe nenprodukte mishi, vezesh, etj tregoi se 12.5% e tyre (mish pule) si dhe 14.3% e vezeve ishin te ndotura me Salmonela. Ekzaminimet e metejshme per identifikimin biokimik te tipit te Salmonelave, treguan pranine e Salmoneles enteritidis ne pjesen me te madhe te kampioneve te analizuara. E. Coli Bazuar ne syrvejimin e mesiperm, nga analizimi bakteriologjik i 32 kampioneve te sallameve per E.Coli, 11 ose 34..3% e tyre ishin te ndotura. Te dhenat e laboratorit mikrobiologjik te DHE Tirane per periudhen 1996, tregojne se nga 990 ekzaminime per shkallen e pastertise te mjediseve, duarve dhe mjeteve te punes, 229 ose 23% e tyre jane te kontaminuara nga E. Coli. Clostridium Perfrigens Te dhenat e ekzaminimit ne laboratorin bakterologjik te Institutit te Shendetit Publik, per clostridium perfrigens, kane treguar se ne 32 kampione te sallameve 6 prej tyre ose 18.75% ishin te ndotura. Bacilus Mesentericus Gjate viteve 1995, 1996 dhe 1997, problem eshte paraqitur ne disa rrethe te vendit tone si ne Kukes, Gramsh, Korce etj kontaminimi i miellit me B. Mezentericus, ndotje e cila ka ardhur gjithnje e ne rritje. Keshtu te dhenat e laboratorit te mikrobiologjise ushqimore te ISHP, nga 74 mostra dritherash te analizuara per permbajtje te ketij mikroorganizmi, kane verejtur se 22 ose 29.7% e tyre rezultuan te ndotura.

10

Impakti mbi shendet nga ndotja mikrobiologjike e ushqimeve Semundjet e shkaktuara nga ndotja mikrobiologjike e ushqimeve mbeten nder problemet me te rendesishme te shendetit publik. Eshte vleresuar se vetem 10% e te gjitha rasteve te intoksikacioneve me origjine ushqimore raportohen dhe pjesen me te madhe te ketyre shperthimeve e perfaqesojne salmonelozat. Prej kohesh ka qene vleresuar se rreth 1,400 milion episode diareike dhe rreth 3,2 milion vdekje kane ndodhur cdo vit ne bote per femijet nen 5 vjec, ne te cilen ne rreth 70% te rasteve shkaktohen nga ushqimet e ndotura baktereiologjikisht. Midis shpjegimeve te mundeshme per rritjen e numurit te semundjeve te lidhura me ndotjen e ushqimeve jane: • Ndryshimet ne menyrat dhe zakonet e ngrenies, nepermjet rritjes se preferencave per ushqime me

pak te perpunuara, per te qene keto te fundit me te shendeteshme. • Ndryshimet ne teknologjite e prodhimit te ushqimeve, me qellim qe te rritet kohezgjatja e ruajtjes

se produkteve, rritin mundesite e riskut te rikontaminimit te tij mikrobiologjik dhe shumezimit gjate procesit te ruajtjes.

• Ndryshimet ne ndjeshmerine e popullates (psh, ne nivelin imunitar te saj). Ne vendin tone, bazuar ne te dhenat e raportuara sipas analizes epidemiologjike te vendit per periudhen 1990 – 2000, verejme nje tendence fluktuante te semundjeve infektive, ku faktori ushqim i ndotur luan nje rol te rendesishem ne perhapjen e ketyre semundjeve. Tabela Nr 1. Dinamika e disa semundjeve infektive ne Shqiperi per periudhen 1990 – 2000.

Nozologjia 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Gastrent. 216288 130413 85803 79024 66458 51992 47197 44360 47252 53073 43390 49820Toks-inf. 1309 619 543 1079 1323 745 696 742 1171 1186 1826 1987 Shigeloza 3264 1789 1188 1410 1939 1268 1062 1028 835 817 728 885 Salmoneloza 2602 1369 800 835 937 816 853 945 947 392 381 407 Ethet tifoide 94 102 140 59 109 54 67 34 40 11 15 21 Cholera - - - - 678 - - - - - - - Bruceloza 37 17 62 29 117 172 149 155 523 458 519 695 Hepatiti 11291 6814 4576 5271 7508 3975 2035 1829 3477 4489 2439 1660

Burimi: Sek Epidemiologjise Ministria e Shendetesise, Instituti i Shendetit Publik Ne rastin e “ gastroenterit akut” shpesh emertimi eshte i pergjithshem, pasi ai nuk jep qarte natyren e tij, nese eshte infeksioz apo joinfeksioz. Shpesh ne rastin e nje natyre infeksioze, nuk percaktohet entiteti nozologjik sipas shkaktarit etiologjik. Gjithashtu, ne praktikat e deritanishme te mjeksise klinike ne vendin tone ka patur nje konfuzion ne emertimin “salmoneloza, toksikoinfeksione alimentare, enterite akute, dispepsi toksike” etj, ne diagnozen e semundjeve diarreike ne teresi. Nese do te shikojme dinamiken e salmonelozave ne vite, ne tabelen Nr 2 dhe grafikun e meposhtem, verehet “nje pakesim” i rasteve te raportuara, gje e cila duhet interpretuar me kujdes, pasi ne fakt salmonelozat kerkojne jo vetem konfirmim laboratorik, por edhe se ne pjesen me te madhe te tyre ato jane vete toksikoinfeksione alimentare.

11

Theksojme se incidencat e mesiperme nuk duhet te jene reale: ato mund te jene me te ulta, pasi nje pjese e madhe e tyre raportohet si “gastroenterit”, e lidhur kjo me pamundesine apo paaftesine e laboratoreve te rretheve per diagnoze te sakte klinike dhe konfirmimin e saj me diagnozen

laboratorike mikrobiologjike. Tabela Nr 2 dhe grafiku perkates (Burimi: ISHP) Edhe ne rastin e toksikoinfeksioneve ushqimore, shiko tabelen Nr 3 dhe grafikun me poshte, ulja e dukshme dhe incidencat 2.5 /10.000 banore me 1995 dhe 2,3/10.000 banore me 1996, mund te shpjegohen me faktin se ne vizitat ambulatore ato diagnostikohen si “gastroenterite”. Ndersa gjate viteve 1998-2000 vihet re nje rritje e rasteve dhe incidenca per vitet 1998-99 llogaritet 3,9/10 000 banore dhe per vitin 2000, 6,1/10 000 banore. Tabela Nr 3 dhe grafiku perkates (Burimi: ISHP)

Dinamika e toksiko-infeksioneve 1990-2001

1

2 3

45

6 7

8 9

10 11

0

500

1000

1500

2000

2500

Vitet 1990-2001

Nr.

i ras

teve

Series2

Series2 1309 619 543 1079 1323 745 696 1171 1186 1826 1987

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Dinamika e salmonelozave 1990-2000

0

1000

2000

3000

vitet

Nr.

rast

eve

Series1 2602 1369 835 937 853 945 947 381

1990 1991 1993 1994 1996 1997 1998 2000

12

Te dhenat qe disponojme nga DHE Tirane, tregojne se intoksikacionet ushqimore me natyre mikrobike kane qene shpesh pasoje e mungeses se respektimit te normave higjenike te mbrojtjes se produkteve ushqimore. Keshtu ne muajin korrik 1996, ne nje njesi te tregetimit te akullores u intoksikuan 49 persona, me tabllo te mesme dhe te lehte klinike. Shkaktar ishte izolimi i stafilokokut te arte ne kremin e akullores dhe ne nazofarinksin e nje punonjesi te ketij lokali. Ne muajin gusht te po te njejtit vit, u intoksikuan 39 nxenes te Kolegjit turk, ne te cilin 16 e tyre u hospitalizuan. Izolimi i salmoneles se patipizuar ne mishin e grire ishte shkaktari i ketij intoksikacioni Edhe ne rastin e brucelozes te dhenat raportohen kryesisht ne baze te diagnozes klinike, pa konfirmim laboratorik. Te dhenat (Sektori i Epidemiologjise se ISHP).tregojne nje rritje te incidences se saj ne vitin 1994 (incidenca 107 zona rurale/118 raste = 90.7%), kundrejt viteve 1995 ( incidenca 153/172 = 89%) dhe 1996 ( 116/149= 77.8%) me nje prekje me te theksuar te zonave rurale. Uljet e rasteve te kesaj nozologjie ne vitet e mevoneshme mund te shpjegohet jo vetem me uljen e nivelit te rasteve te raportuara, por edhe nivelit te aktivitetit te Inspektoriatit Veterinar ne drejtim te kontrollit te produkteve me origjine blegtoriale. Ne sistemin shendetesor ka tendence te fshehjes se rasteve dhe mosdenoncimit per te mos ju nenshtruar shtrimit ne spital. Mungesa e rregjistrimeve dhe e denoncimeve korrekte nga personeli shendetesor, tendenca e familjareve per trajtimin e te semureve ne kushte shtepie, ndikojne ne uljen e raportimeve te rasteve per nozologjite e mesiperme. Ne vecanti per brucelozen Inspektoriati Veterinar ka mangesi ne drejtim te evidentimit te vatrave dhe parandalimit te perhapjes te infeksionit ne fjale. Ky inspektoriat duhet te zbatoje me rigorozitet procedurat e izolimit te kafsheve te infektuara dhe te ndjeke me perparesi kontrollin e produkteve ushqimore qe merren nga keto kafshe. Problem vazhdon te jete bruceloza qe eshte me e perhapur ne pjesen jugore te vendit. Ka tendence te perhapjes edhe ne pjese te tjera te vendit, per shkak te fenomenit te migrimit te kafsheve. Rastet me bruceloze ne njerez jane me te shprehura ne punetoret e sektorit te veterinarise. Tabela Nr 4 dhe grafiku (Burimi: ISHP)

Dinamika e brucelozes1990-2001

17 62 29 117 172 149 155

523 458 519695

vitet

Num

uri i

rast

eve

Series2 17 62 29 117 172 149 155 523 458 519 695

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

13

Kontaminimi ushqimit (kimik-pesticide, metale te renda, dioxine) Ne vendin tone analizimi i te dhenave per ndotjen kimike te ushqimeve eshte jo i plote. Megjithate per t’u permendur jane: Ndotja e ushqimeve me Plumb Gjate viteve 1992, 1996 dhe 1997, ne disa zona rurale te vendit tone, kryesisht te zonave jugore, u verejten disa shperthime nga intoksikacioni me plumb. Intoksikacionet ishin te lidhura me perdorimin e miellit, me origjine bluarje nga mullinj te vjeter, te riparuar me mbushje plumbi. Rreth 3000 individe qe jetonin ne keto zona, ishin te ekspozuar ne shkalle te ndryshme ndaj ketij ndotesi. Te dhenat e analizimit ne ISHP te 83 mostrave te miellit (40 mostra me 1992, 25 me 1996 dhe 18 me 1997) paraqiten ne tabelen N 4 dhe grafikun e meposhtem. Tabela N 5. Perqendrimet e Plumbit ne miell ne disa zona te vendit tone, gjate periudhave 1992, 1996, 1997.(dhe grafiku perkates)

Mostra ne vite

Numri Minimal Maximal Mesatar

Miell 1992 40 10 72.5 42.97 Miell 1996 25 1.84 550 93.92 Miell 1997 18 0 1253.44 258.38

Te dhenat tregojne nje tendence ne rritje te ndotjes se miellit ne vitet te cilet u permenden me lart ne disa zona rurale te vendit tone duke e bere kete te fundit nje problem serioz te impaktit mbi shendetin e popullates se ekspozuar. Impaktet shendetsore te ndotjes me Pb. Ne analizimin e 236 mostra gjaku, per nivelet e pb ne gjak, te marra ne persona te ekspozuar ne vendet e shperthimit te intoksikacionit (130 mostra ne vitin 1992, 51 mostra ne qershor 1992 dhe 55 mostra ne maj te vitit 1996) ato varionin nga 22.5 – 91.6 µg/dl ( mestare 56.041±13.85) ne vitin 1992, kundrejt niveleve 10.0-44.1µg/dl (mestare 18.982±9.03) ne vitin 1996. Nivelet e matura ishin mbi ato te lejuara per ekspozim ndaj ketij ndotesi per nje popullate normale. Ne fakt nivelet ne individet e intoksikuar me

N iv e le t e P b n e m g /k g n e m ie ll n e v ite

1 9 9 2

1 9 9 6 1 9 9 7

1 9 9 01 9 9 21 9 9 41 9 9 61 9 9 8

0 1 0 0 2 0 0 3 0 0

S erie1

14

Pb ne gjak ishin me te ulta ne vitin 1996 ne krahasim me vitin 1992, megjithe nivelet e larta te permbajtjes se Pb ne miell, gje e cila mund te shpjegohet edhe me periudhen e marrjes se mostrave te gjakut per analize laboratorike (ne kete periudhe per njohjen e problemit popullata i ishte nenshtruar edhe mjekimeve ambulatore ndaj ketij intoksikacioni). Ndotja nga nitratet dhe nitritet. Ne kuadrin e syrvejimit mbi cilesite kimike dhe baktereologjike te mishit dhe produkteve te tij, raport teknik i projektit Environment – Albania (1996), analizimi i 32 kampioneve te sallameve per permbajtje nitritesh, raporton nivele te rendit nga 0.07 ne 0.54 mg/100g, te cilat jane brenda normave te standarteve shteterore. Ndotja mykotike dhe mykotoksinat. Ndotja mykotike sidomos e dritherave te bukes ka qene nje nder problemet shqetesuese te raportuara nga laboratori i bakterologjise ushqimore te ISHP gjate viteve 1995, 1996, 1997. Te dhenat e analizimit te 100 mostrave dritherash per permbajtje myku treguan se 25 ose 25% e tyre jane mbi normat e lejuara. Te dhenat e syrvejimit mbi ndotjen mykotike dhe mykotoksikologjike te drithrave dhe frutave te thata, te realizuar me 1997 nga seksioni i mbrojtjes se ushqimit ne bashkepunim me laboratoret e Departamentit te Mjedisit dhe Shendetit, treguan se nivelet e Aflatoxines B1, ne 26 mostra drithi rezultuan < 5µg/kg. Ne vitin 1996, nga DHE Tirane jane analizuar 81 mostra mielli dhe buke, nga te cilat 28 kampione kane rezultuar me ngarkese mykore dhe prani te bacileve sporogene. Gjithashtu nga 2128 analiza entomologjike, 35 mostra kane rezultuar te infestuara nge demtues, kryesisht insekte. Kontrolli ushqimit (siguria ushqimore) Sistemi HACCP Pergjithesisht legjislacioni ne fuqi per “Ushqimin” nuk trajton problemin themelor te “sigurise ushqimore”, por nene te caktuara te tij (neni 27 e 28) vihen rradhazi “cilesia dhe siguria ushqimore”, kur nderkohe eshte e domosdoshme krijimi i rubrikave legjislative te ndara per ceshtje shume thelbesore si “Siguria Ushqimore” dhe “Cilesia e Ushqimeve”. Per te mbajtur nen kontroll kontaminimin biologjik dhe kimik te ushqimeve, nje rendesi te vecante ka aplikimi i sistemit HACCP (Analiza e Hazardeve dhe Kontrolli ne Pikat Kritike) ne praktiken e perditeshme te kontrollit te ushqimeve. Persa i perket sistemit HACCP, ai ka filluar te aplikohet vetem kohet e fundit ne nje numur shume te kufizuar ndermarrjesh te industrise ushqimore ne vendin tone. Per trajnimin e stafit qe eshte pergjegjes ne kontrollin e sigurise ushqimore (me konceptet e sistemit HACCP), dhe konkretisht tre inspektoriatiateve qe mbulojne kontrollin e ushqimit ne mvartesi te Ministrise se Shendetesise dhe Ministrise se Bujqesise dhe Ushqimit, ne Prill 2001 u organizua nje workshop. Ky aktivitet hapi rrugen per organizimin e trajnimeve te tjera ne te ardhmen jo vetem ne sistemin e inspektoriatit te kontrollit te ushqimit, por edhe ne industrine ushqimore.

15

Ne vijim te ketij aktiviteti te rendesishem, Ministria e Shendetesise dhe Ministria e Bujqesise dhe Ushqimit ne bashkepunim te ngushte me OBSH-ne, pergatiten nje Udhezues per Sistemin HACCP dhe Aplikimin e tij (Qershor 2001). Manuali u pergatit nga specialiste te Ministrise se Shendetesise dhe Ministrise se Bujqesise dhe Ushqimit, mbeshtetur ne rekomandimet e OBSH, dhe duke u bazuar ne domosdoshmerine per aplikimin e sistemit HACCP edhe ne vendin tone. Udhezuesi do sherbeje ne ndihme te te gjithe inspektoreve te kontrollit te ushqimit ne punen e tyre te perditeshme ne drejtim te sigurise ushqimore dhe te mbrojtjes se shendetit te konsumatorit. Ne aplikimin e Praktikave te Mira te Prodhimit dhe sistemit te Analizimit te Hazardeve dhe Kontrollit ne Pikat Kritike, te gjithe sektoret e interesuar ne sistemin shteteror, kryesisht bujqesi, shendetesi, industri dhe te shoqata te konsumatoreve, duke punuar ne menyre te harmonizuar mund te arrijne permiresime te rendesishme, duke specifikuar hazardet dhe duke adoptuar masa parandaluese per to. Ky qendrim i ri garanton per konsumatoret produkte ushqimore te sigurta. Udhezuesi eshte pergatitur bazuar ne Kodeksin Alimentar, Principet Baze te Higjienes dhe ne instrumentet e OBSH/FAO per trajnimin mbi HACCP-in, ne ndihme te inspektoreve qe jane te perfshire ne aktivitetet e kontrollit te ushqimeve nga Ministria e Shendetesise dhe Bujqesise e Ushqimit. Principet e ketij udhezimi do sherbejne per te mbajtur nje qendrim te ri per sigurine ushqimore ne te gjithe territorin e vendit. Masa per parandalimin e semundjeve me origjine ushqimore (trajnime, kualifikime) Gjate vitit 2001 jane ndermarre nje sere masash ne drejtim te rruajtjes se ushqimeve nga kontaminimi dhe parandalimi i hyrjes se ushqimeve jo te sigurta nga vendet e tjera. Mund te permendim nje sere Vendimesh te Keshillit te Ministrave apo edhe Urdhera te Ministrave si: • Urdher i Ministrit te Shendetesise ‘Mbi forcimin e kontrollit ne te gjitha pikat kufitare ne vend” (ne

dogana). • Urdher i perbashket i tre ministrave MBU, MF, MB per bashkepunimin dhe zbatimin e masave

veterinare gjate veprimtarise doganore qe forcojne proceduren e kontrollit te ushqimeve me origjine shtazore duke filluar qe nga pikat veterinare kufitare doganore deri ne inspektoriatin veterinar te brendeshem.

• Urdher i perbashket i MBU dhe Ministrise se Pushtetit Lokal per forcimin e kontrollit veterinar per kafshet e gjalla dhe produktet me origjine nga to.

• Akt nen-ligjor i Ministrit te Bujqesise dhe Ushqimit” per kufizimin, ndalimin e produkteve dhe nenproduketeve shtazore te importit ose me origjine nga vendet e deklaruara me BSE dhe Afte Epizotike.

• Vendim i Keshillit te Ministrave per forcimin e bashkepunimit ndermjet tri inspektoriateve (Inspektoriati i Kontrollit te Ushqimeve, Inspektoriati Sanitar Shteteror, dhe Inspektoriati Veterinar) ne pikat e kalimit kufitar, ne te gjitha ndermarrjet ushqimore te produkteve blegtorale.

• Vendim i Keshillit te Ministrave per ndertimin e Laboratorit te kontrollit te BSE ne Institutin e Kerkimeve Veterinare, si dhe trajnimin e stafit. • Akteve te perbashketa te Ministrise se Shendetesise dhe Ministrise se Bujqesise dhe Ushqimit

per survejancen e zoonozave, dhe raport protokoll midis dy strukturave. • Ne vitin 2001 u vune ne funksionim te plote 10 laboratore rajonale qe kryejne procedura

laboratorike per produktet me origjine shtazore, krahas Laboratorit te IKV-se.

16

Si aksione te ndermarra mund te shtojme:

• Prej tri vitesh eshte vendosur Sistemi Alert ne sektorin e Shendetesise per semundjet ngjitese dhe raportimin e zoonozave per rastet ne njerez dhe kafshe. Ky sistem perdoret nga te dy sistemet shendetesi dhe bujqesi.

• Sistemi veterinar ne nivel nacional ka permiresuar kerkimin, investigimin dhe vaksinimin per zoonozat (brucelozen).

Trajnimi dhe kualifikimi per zoonozat Jane organizuar nga Ministria e Shendetesise dy seminare kombetare, te mbeshtetura nga OBSH, per trajnimin e Inspektoreve Sanitare dhe Inspektoret Veterinare, per survejancen e zoonozave gjate vitit 2000. Nje tjeter seminar u organizua nga Ministria e Bujqesise dhe Ushqimit gjate vitit 2000 me Inspektoret e Ushqimit ne vend, e cila u mbeshtet nga OBSH. Prioritete

• Sigurimi i infrastruktures se nevojeshme per drejtim, ekspertize dhe permiresimin e legjislacionit;

• Formulimi i nje programi te pergjitheshem per vleresimin e sistemit HACCP. • Organizimi i programeve te trajnimit per personelin e industrise ushqimore dhe te organizmave

shteterore per sistemin HACCP; • Inkurajimi e mbeshtetje ne pergatitjen e materialeve trajnuese (per sistemin HACCP) per

industrine, inspektoret shteterore dhe pale te tjera te interesuara; • Forcimi i bashkepunimit te te gjithe sektoreve qe mbulojne kontrollin dhe sigurine ushqimore. • Forcimi dhe rritja e nivelit te laboratoreve te kontrollit te ushqimit ne te dy sistemet e

Shendetesise dhe ate te Bujqesise e Ushqimit. • Monitorimi i mbetjeve te pesticideve ne ushqime me origjine bimore.

Kequshqyerja dhe pasiguria e ushqimit Vonesa ne rritjen intrauterine dhe kequshqyerja e nenes. Nje tregues pararendes i kequshqyerjes tek femijet e porsalindur dhe ato me te rritur eshte kequshqyerja fetale, shpesh here e njohur si vonese ne rritjen intrauterine (<=2500 gr ne 37 jave te shtatezanise). Incidenca e larte e voneses ne rritjen intrauterine, interpretohet jo vetem si nje indikator i riskut te kequshqyerjes, morbozitetit dhe mortalitetit te te porsalindurve, por edhe si nje alarm dhe shqetesim i shendetit publik. Ketu ndikon se tepermi kequshqyerja dhe morboziteti i grave ne periudhen e fertilitetit. Jo vetem kaq, por vonesa ne rritjen intrauterine ne femijerine e voneshme dhe ne periudhen e pjekurise, rrit riskun e semundjeve kardiovaskulare, hipertensionit arterial, diabetit, hiperkolesterolemise dhe semundjeve renale. Statistikat boterore tregojne se rreth 30 milion te porsalindur ose 23,8% e tyre jane te prekur nga vonesa ne rritjen intrauterine, ku 14.9% ndeshen ne Afrike, 12.3% ne Azi dhe vendet e tjera ne zhvillim 11.0%. Tek ne ekzistojne statistika te cilat ne vite paraqiten si ne tabelen Nr 6 dhe figuren Nr 2 me poshte.

17

Tabela Nr 6. Shperndarja e lindjeve nen peshe ne % ne vite.

Vitet 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 % 6.5 6.35 6.34 6.47 6.49 6.97 6.7 6.8 8.3 9.3 6.9 7.4

Burimi: Ministria e Shendetesise. Fig Nr 1: Shperndarja e lindjeve nen peshe ne % ne vite.

02468

10

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Vitet

% 1- 1986 2- 1987 3- 1988 4- 1989 5- 1990 6- 1991 7- 1992 8- 1993 9- 1994 10- 1995 11- 1996 12- 1997

18

Te dhenat studimore te vleresimit te gjendjes ushqyese te femijeve te moshes 0 – 5 vjec, ne 10 zona te vendit tone per vitet 1991 – 1998 paraqiten ne tabelen Nr 7 dhe fig. me poshte: Tabela Nr 7. Shperndarja e lindjeve nen peshe (ne %) ne vite, sipas studimit te ISHP dhe UNICEF

Vitet 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998% 7.9 6.8 8 6.2 8.5 6.9 11.3 8.5

Shperndarja e lindjeve nen peshe ne % (sipas studimit te ISHP dhe UNICEF)

0

2

4

6

8

10

12

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998

Vitet

%

Fig 2

19

Kequshqyerja proteino-energjitike (nenushqyerja), malnutricioni akut dhe kronik. Ne vendin tone, ne lidhje me gjendjen ushqyese te popullates shqiptare, te dhenat qe disponohen jane te pamjaftueshme dhe shpesh e veshtiresojne kuadrin e prevalences globale te kequshqyerjes midis grupeve target te popullates. Studimet jane perqendruar kryesisht ne grupmoshat feminore, duke neglizhuar edhe grupet e tjera vulnerabel si: grate ne periudhen e shtatezanise dhe laktacionit, te moshuarit etj. Studimet e kryera, duke qene te shkeputura nga njeri tjetri, duke perdorur metoda dhe metodologji te ndryshme ne interpretimin e situates ushqyese te grupeve te studjuara, e veshtiresojne krahasueshmerine ne vite te tablose se nenushqyerjes ne vendin tone. Megjithate, sic tregohet edhe ne te dhenat e meposhteme, profili i kequshqyerjes ne vendin tone ka ndryshuar, kryesisht ne periudhen e tranzicionit. Prevalenca e kequshqyerjes se moderuar eshte pothuajse e ngjashme si ne zonat urbane dhe rurale, nderkohe qe kequshqyerja e rende eshte me e prekshme ne zonat rurale. Tabela 8 . Prevalenca e nequshqyerjes ne % ne vite ne femijet e moshave 0-3 vjec Vitet 1991* 1993** 1994*** 1996*** 1997*** % 28 28 18.4 14.6 7.4& *Te dhena studimore te marra nga Instituti i Pediatrise Tirane .** Te dhena studimore te marra nga Kryqi i Kuq *** Te dhena studimore te marra nga NGO italiane( S. Egidio), UNICEF. & te dhena te raportuara bazuar ne indikatorin e kequshqyerjes akute (wasting). Grafiku 3. Prevalenca e nenushqyerjes ne % ne vite ne femijet e moshave 0 – 3 vjec

Megjithese incidenca e kequshqyerjes eshte pakesuar pas viteve 1990, perseri ajo mbetet e larte. Studimet e kryera nga Instituti i shendetit Publik, gjate periudhave kohore 1996 dhe1998, mbeshtetur nga UNICEF dhe Qeveria Zviceriane, kane perdorur nje metodologji te ndryshme, e cila eshte kryer ne perputhje me rekomandimet bashkekohore te OBSH dhe mendimet e eksperteve te saj. Si rrjedhoje, keto te dhena nuk mund te krahasohen me ato te studimeve te paraqitura me lart.

28 28

18.414.6

7.4

05

1015202530

%

1 2 3 4 5

Vitet

1- 1991 2- 1993 3- 1994 4- 1996 5- 1997

20

Te dhenat e grumbulluara nga studimi i 8000 femijeve te 10 zonave te vendit tone, jane paraqitur ne formatin tip te rekomanduar nga OBSH me 1997. Duke iu referuar ketyre te dhenave, kuptohet qarte tabloja reale e kequshqyerjes (nenushqyerje dhe obezitet ) per 10 zonat e studjuara te femijeve te moshes 0 –5 vjec dhe atyre 0-6 vjec. Fig.4 Prevalenca e malnutricionit akut (wasting) ne% ne 10 zona te vendit per periudhen 1996 dhe 1998. Burimi: ISHP, UNICEF

Krahasuar me kriteret e OBSH zonat e Tiranes, Shkodres, Lezhes dhe Lushnjes paraqesin prevalence te ulet te kequshqyejes akute, zonat e Elbasanit, Korces dhe Kucoves me prevalence mesatare, nderkohe qe zonat e Vlores, Dibres dhe Kavajes me prevalence te larte. Fig 5. Prevalenca e malnutricionit kronik (stunting) ne% ne 10 zona te vendit per periudhen 1996-1998

Burimi: ISHP, UNICEF Krahasuar me kriteret e OBSH zonat e Tiranes, Shkodres, Lezhes, Lushnjes, Kavajes, Kucoves, Vlores, Korces, paraqesin prevalence te ulet te kequshqyejes kronike, nderkohe qe zona e Elbasanit paraqitet me prevalence mesatare dhe ajo e Dibres me prevalence te larte.

4.2 4.2

10.9

4.2 5.22.7

12.511

6 5.8

02468

101214

%

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

zonat

8.8

16.5

31.8

12.6

25.5

5.7

15.6

5.3

13.414.7

05

101520253035

%

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

zonat

1- Shkoder 2- Lezhe 3- Diber 4- Tirane 5- Elbasan 6- Lushnje 7- Kavaje 8- Vlore 9- Kucove 10- Korce

1- Shkoder 2- Lezhe 3- Diber 4- Tirane 5- Elbasan 6- Lushnje 7- Kavaje 8- Vlore 9- Kucove 10- Korce

21

Ushqyerja me gji Perqindja e ulet e ushqyerjes me gji dhe praktikat jo pozitive te pershtatjes me ushqimin, rezultojne ne kequshqyerje dhe crregullime te tilla si vonesa ne rritje, dhe ndikim ne procesin e zhvillimit dhe sjelljes se femijes si dhe te infeksioneve respiratore tek infantet dhe femijet e vegjel. Departamenti i Shendetit ne Angli, ne 1995, vleresoi se perfitimet nga pakesimi i incidences se gastroenteriteve, mund te vleresohet ne 35 milion paund, ne se te gjithe infantet ne Angli do te ushqeheshin me gji. Verejme se ushqyerja me gji eshte nje tradite e cila duhet te mbeshtetet dhe promovohet ne vendin tone. Te dhenat shpesh tregojne se megjithese ushqyerja me gji eshte nje tradite e mire tek ne, shpesh praktikat e kesaj ushqyerje jane jo te pershtateshme. Nese shikohen statistikat dhe studimet, koha e ushqyerjes me gji eshte mese e favorizuar dhe shpesh mbi ate qe rekomandohet, por futja e hereshme e ushqimeve te tjera, qe ne muajin e pare te jetes (lengje frutash, uje me sheqer etj) jane shpesh shkaktare te shfaqjes se formave te ndryshme te keqyshqyerjes dhe praktikave te papershtateshme te ushqyerjes. Te dhenat e studimit te ushqyerjes me gji ne disa zona te vendit per vitet 1996 dhe 1998 paraqiten ne grafikun e meposhtem dhe vertetojne konstatimin e mesiperm. Programi kombetar i ushqyerjes me gji vlereson se ne pergjithesi mbi 80 % e femijeve ushqehen me gji (te dhena nga studimi i vitit 2001 “Raporti i monitorimit te Praktikave te Ushqyerjes se Foshnjave dhe Femijeve te Vegjel ne Shqiperi”, i zbatuar nga IBFAN, MSH UNICEF). Megjithese % e nenave qe ushqejne foshnjet me gji eshte e larte, ushqyerja me gji nuk eshte eskluzive dhe ekzistojne praktika te gabuara te ushqyerjes me gji. Sipas te dhenave te studimit te pare te monitorimit te kryer gjate 1998 nga Grupi Shqipetar per Mbrojtjen e Ushqyerjes me Gji ne bashkepunim me Sektorin e Shendetit Riprodhues ne Ministrine e Shendetesise dhe UNICEF, pamvaresisht nga numuri i madh i nenave qe fillonin ushqyerjen me gji ne maternitet, (94% sipas studimit), nje perqindje e vogel e tyre vazdonte te ushqente ekskluzivisht me gji, apo vazhdonte dhenien e gjirit ne muajt ne vijim. Te dhenat e studimit tregojne se shpejt pas daljes nga materniteti, incidenca e ushqyerjes ekskluzive me gji ulej ne fund te muajit te pare ne 70%, ne muajin e katert 17% dhe ne fund te muajit te 6-te ne 11%. Ne muajin e dyte perqindja mbetej afersisht e njejte, duke marre parasysh qe rritej perqindja e ushqyerjes predominante me gji. Evidente eshte tendenca per futje te hereshme te lengjeve jo ushqyese, nderkohe qe braktiseshin perparesite e ushqyerjes ekskluzive me gji. Ne kete muaj fillon nje rritje e lehte e ushqyerjes artificiale. Nje tjeter e dhene eshte se, ndersa incidenca e ushqyerjes ekskluzive dhe predominante me gji ulet dukeshem gjate muajit te 3-te dhe te 4-te te jetes, qumeshti i lopes fillon te perdoret gjeresisht si zevendesues. Faktoret qe shpjegojne kete fenomen jane te ardhurat e vogla dhe tradita e ushqyerjes me ushqime me baze qumeshtin e lopes. Duhet te theksojme se fillimi i hereshem i tij con ne

22

fillimin e problemeve madhore per te ardhmen ne drejtim te shendetit publik, qe nga pergatitja jo e pershtateshme dhe e mundeshme per tu kontaminuar e formules se qumeshtit te lopes dhe perzierjet e dritherave, cka shpie ne rritje te perqindjes te kequshqyerje, te anemive ferrodeficitare, semundeshmeri te larte te semundjeve diarreike dhe respiratore, te ndjekura me perqindje te larte te mortalitetit foshnjor. Me poshte do te paraqesim grafikun ne te cilin paraqitet ushqyerja ekskluzive me gji per cdo muaj, deri ne muajin e 12, te projektit te pare te monitorimit te kryer gjate 2001 nga Grupi Shqipetar per Mbrojtjen e Ushqyerjes me Gji ne bashkepunim me Sektorin e Shendetit Riprodhues ne Ministrine e Shendetesise dhe UNICEF. Sic shihet ne muajin e pare ushqyerja me gji eshte ne shifren 69 %, bie ne rreth 56 % ne muajin e dyte dhe qendron ne kete nivel ne muajin e trete, per te zbritur ne 39% ne muajin e katert dhe rreth 20 % ne muajin e gjashte. Pas muajit te gjashte te jetes fillohen ushqimet shtese, Ne baze te studimit te mesiperm ne asnje nga maternitetet nuk u gjeten materiale promocionale per zevendesuesit e qumeshtit te gjirit ( formula qumeshti industrial). Vetem 22,7% e nenave perdorin fomulat e qumeshtit per femijet e tyre. Nga 50 pike shitje te kontrolluara, ne 50% te tyre u gjeten materiale promocionale te formulave te qumeshtit. Grafiku Nr.6 Ushqyerja ekskluzive me gji sipas grupmoshave.

0

20

40

60

80

%

1 3 5 7 9 11Mosha ne muaj

Ushqyerja me ekskluzive me gji sipas grup moshave

Persa i perket studimeve mbi racionin ushqimor dhe kalorazhin ushqimor, kryesisht jane perqendruar ne institucione te organizuara (cerdhe-kopshte) ose direkt ne popullaten feminore. Shpesh te dhenat perdorin metodologji dhe referenca te ndryshme ne vleresimin e racionit ushqimor, gje qe e veshtireson krahasimin dhe interpretimin e tyre. Te dhenat permbledhese per nutrientet kryesor te perdorur ne keto grupmosha jepen ne tabelen e meposhteme:

23

Tabela Nr 9: Nutrientet dhe sasia e kalorive te marra nga femijet e moshes 3 muaj-6 vjec, sipas studimeve te kryera

Vitet Mosha Proteina gr Yndyrera gr Karboh.gr Energjia k.kal1990 – 1991* 3 – 6 vjec 34.6 39.6 144.5 1231.7

1996*** 3 – 6 vjec 52.01 61.03 254.8 1715.3 1997** 3 muaj – 3 vjec 24.6 46 97.3 902

*ISHP **ISHP, UNICEF ***S. Edg, UNICEF Prioritete

• Promovimi i ushqyerjes te shendeteshme sipas rekomandimeve te OBSH-se (udhezuesi dietetik CINDI) dhe ndermarrje veprimesh per parandalimn e kequshqyerjes tek femijet

• Parandalimi i kequshqyerjes se femrave duke filluar nga periudha e adoleshences dhe me pas para konceptimit te femijeve gjate shtazenise dhe laktacionit; dhe parandalimi i semundeshmerise gjate ketyre periudhave.

• Promovimi i ushqyerjes me gji si e drejte e femijes dhe domosdoshmeri per rritjen dhe zhvillimin.

• Ruajtja e tradites se ushqyerjes me gji, duke siguruar ushqyerjen ekskluzive dhe fillimin ne kohen e duhur te ushqyerjes plotesuese sipas rekomandimeve te OBSH/UNICEF (Rezoluta e 54 e Asmblese se Shendetit 18 maj 2001) dhe Rezoluta OBSH/FAO.

• Ndryshimi i praktikave te personelit te konsultoreve te gruas dhe femijes dhe i personelit te materniteteve per mbeshtejen e ushqyerjes me gji dhe zbatimin e 10 hapave te OBSH /UNICEF per nje ushqyerje te sukseseshme me gji

• Zgjerimi i rrjetit te materniteteve “Miq te Femijeve”. • Kufizimi i efekteve negative te tregetimit te zevendesuseve te qumeshiti te gjirit

dhe monitorimi per implementimin e Ligjit te Ushqyerjes me gji.

24

Ushqimet e vlefshme dhe vleresime te racionit ushqimor Problemi i vlefshmerise se ushqimeve mbetet i nje rendesie te jashtezakonshme. Te dhenat e furnizimit me produkte ushqimore ne nivel kombetar, te marra nga burime te ndryshme paraqiten ne tabelen Nr. 10 me poshte. Tabela Nr 10 Produktet ushqimore e konsumuara ne vite (kg/person ne vit, Food Balance Sheet).

Produkti Sasia/vit 1988 1989 1990 1991** 1993 1994 1995 1996*** kg Mish (total) 12 13 13 13 10.2 11.8 27.27 Mish derri 1.1 Mish pule 6.67 Mish vici 15.18 Mish dele Qumesht liter 121* 123.8* 123* 123* 16.6 18.2 112.16 Gjalp 5.36 Djath Veze cope 84.4 93.1 93 154.44 Vaj vegjetal liter 12.1 12.9 13 13 16.68 Sheqer kg 17.1 17.4 17 17 12.9 16.7 16.57 Buke 179.88 Grure 226.7 228.7 228 228 210 Fruta 16.5 21 21 29.53 Patate 11 16.2 15 15 29.13 Perime 61.8 59.8 60 60 110 Fasule 4.6 6 6 6 9.68 Oriz 6 6.4 6.2 6.4

*Djath + Gjalp ** FAO *** Studim i Ministrise se Bujqesise Bazuar ne te dhenat e FAO’s ne vitet 1988-1990, sasia e pergjithshme e kalorive per person ne dite ishte 2.585 KKal dhe 79.7 gram proteina. 63% e tyre e kane prejardhjen nga dritherat, me pamjaftueshmeri te dukeshme ne marrjen e frutave dhe perimeve, te cilat furnizonin vetem 3.5% te racionit ditor. Persa i perket mishit dhe drithrave ato furnizonin vetem me 13% kalorazhin e racionit ditor. Studimi i pare mbas periudhes se tranzicionit ne nivel shtepiak, eshte kryer ne 3179 shtepi, rastesisht te seleksionuara ne Tirane, midis periudhes Gusht dhe Tetor 1993. Kampionimi u krye duke marre parasysh numrin e familjeve dhe shtepive te nxjerra nga rregjistrimi i vitit 1989, duke marre ne konsiderate edhe ndryshimet pas 1989. Bazuar ne ndryshimet social-ekonomike (demografise, banimit, punesimit, migrimit dhe te ardhurave) nje pyetsor i dyte u administrua ne nen-kampione nepermjet metodes se stratifikimit ne 807 familje. Rezultatet tregojne se:

25

shpenzimet vjetore ishin 35.244 leke per person, ose 29 $ ne muaj. Nga keto 72% shpenzoheshin per ushqime. Shtresa me e varfer shpenzonte 16,495 leke per person (13.5$ ne muaj), nder te cilat 84% shpenzoheshin per ushqime. Konsumimi me i madh nder produktet ushqimore ishte buka, rreth 13% e te ardhurave harxhoheshin per blerjen e saj. Shpenzimet per mishin dhe produktet e tij perfaqesonin rret 13.4 te shpenzimeve te pergjithshme.Per vezet dhe produktet e qumeshtit ishin ne 11,2% me 5.5% per qumeshtin. Perimet perbenin 9.1%, frutat 5.5%, gjalpi 3,3% dhe vaji vegjetal 3.85. Ne tabelen e bashkengjitur shprehen te perkthyera ne gjuhen e marrjeve ditore nutrientet kryesore te konsumuar nga nje person ne dite ne nje familje te Tiranes.

Tab. Nr. 11 Tabela e konsumit per person dhe e marrjes ditore per produktet kryesore ushqimore sipas studimit te kryer

ne familje te Tiranes me 1993

Produktet kryesore Konsumi per person Proteinat Lipidet Karbohidratet Energji Kkal Njesia Muaj Day Drithrat gr 17000 550 Buka gr 15000 500 37.5 6.5 169 1215 Orizi gr 780 25 1.75 0.15 21.9 90.5 Mishi i fresket gr 1038 33 5.97 5.08 - 70.62 Mish i importuar gr 550 18 3.38 2.77 - 38.52 Sallam gr 320 10 1.43 3.08 0 33.4 Mish pule gr 440 14 2.92 2.46 0.04 39 Qumesht i fresket cl 313 10 0.31 0.10 0.48 6.1 Veze kokrra 12 0.4 0.05 0.04 0.004 0.70 Vaj vegjetal cl 135 4.3 0 4.3 0 38.7 Gjalpe gr 510 16 0.13 13.34 0.17 121.28 Patate gr 1455 47 0.97 0 7.73 32.8 Fasule gr 330 11 2.59 0.27 5.68 34.21 Qepe te thata gr 1355 44 0.53 0.05 3.02 13.78 Domate gr 4140 133 1.33 0.26 4.65 25.27 Perime te tjera gr 4710 152 3.8 0.38 3.64 39.52 Fruta gr 3250 105 0.78 0.21 11.34 51.24 Rrush gr 1340 43 0.81 0.26 30.96 121.96 Shalqi gr 5100 165 2.8 0.7 25.97 115.85 Burimi : Instituti i Statistikes 1994.

67.05 39.95 384.584 2215.27

Proteina: 12.45% Lipide: 16.4 % Karbohidrate: 71.17 % Studimi i kryer nga Ministria e Bujqesise dhe Ushqimit ( Programi SARA 1996-1997), tregoi se racioni ushqimor i shqiptareve ka kalorite e mjaftueshme dhe baza e saj perbehet nga dritherat. Konsumi i bukes per njeri ne vit eshte afersisht 200 kg. Ndersa zonat rurale prodhojne vete ushqimin e tyre, zonat urbane jane ne varesi te ushqimeve te importuara.

26

Shpenzimet per ushqime ne zonat urbane kane qene afersisht 150$ ne muaj, e ndare midis 4 kategorive me te medha te tyre si: drithera, mishi fruta dhe perime. 70 –72 % e te ardhurave familjare shpenzohen per blerjen e ushqimeve. Tabela Nr 12: Marrjet ditore te nutrienteve per nje person ne vitin 1996.

Viti 1996 Produktet kg/per/

vit Gr/per/

dite Proteina Yndyre Karbohi

drate Kalorazhi

Mish 27.27 74 15.31 0.74 0 68.08 Qumesht 112.16 307 9.51 10.43 14.73 187.27

Gjalp 5.36 14 0.11 11.67 0.15 106.12 Djath 17.75 48 5.37 12.91 2.88 148.32 Veze 154.44 37.6 4.88 4.17 0.37 58.65 Vaj

vegjetal 16.86 46 0 46.0 0 414.0

sheqer 16.57 45 0 0 46.8 176.40 Buke 179.88 492.8 36.96 6.4 265.12 1197.50 Fruta 29.53 80 0.6 0.16 8.64 39.04 Patate 29.13 79 1.58 0.07 12.64 59.25 Perime 110 301 7.52 0.75 - 78.26 Fasule 9.86 26 6.13 0.65 13.44 80.86 Totali 87.97 93.95 364.77 2613.75

Burimi: M. Bujqesise 12.96% 31.15% 58.29% Duke krahasuar tabelat e mesiperme verehet nje ndryshim ne marrjen ditore te nutrienteve ushqimore me nje ulje te dukshme te konsumimit te karbohidrateve dhe rritje te perdorimit te yndyrerave. Megjithate vlerat e paraqitura ne studimin e vitit 1996 plotesojne rekomandimet e OBSH.

27

Cfare konsumojne shqipetaret Dieta e shiptareve ka si baze te saj dritherat e perfaqesuar nga buka. Konsumi i bukes eshte nder me te lartat e krahasuar me vendet Europiane, duke sjelle ne racionin ditor rreth 2/3 e energjise se pergjitheshme dhe proteinave. Patatet, fasulet, orizi, patllixhanet, domatet edhe qepet jane shume te perdoreshme, nderkohe qe sallatrat jeshile dhe frutat me pak te perdoreshme. Nga produktet e qumeshtit krahas djathit, ne te gjitha zonat perdoret gjiza nje specialitet tipik shqiptar, qe shpesh konsumohet me buke. Kosi eshte gjithashtu mjaf i konsumueshem. Pjesa me e madhe e femijeve konsumojne qumeshtin, nderkohe qe peshku perdoret rralle. Shume produkte ushqimore gatuhen te skuqura, zakonisht ne vaj luledielli dhe ne disa raste me vaj ulliri. Pjesa me e madhe e familjeve te varfera konsumojne gjysmen e produkteve ushqimore qe konsumojne familjet e mesme; behet fjale per mishin, qumeshtin, kosin patatet dhe perimet. Ne te tilla raste, familjet e varfera e modifikojne dieten e tyre duke konsumuar ushqime me pak te kushtueshme dhe me vlera te ulta ushqyese. Kjo padyshim ka pasoja per forcen punonjese te vendit, kryesisht per gjeneratat e reja. Ne zonat urbane, gjenden ne treg ushqime me vlera te plota ushqyese, por cmimet e tyre jane shume te larta ne disa raste, prandaj ato mungojne ne racionin ushqimor te pjeses me te madhe te shqipetareve. Si rezultat i cmimeve dhe sezonalitetit te disa produkteve ushqimore, dieta tenton te behet monotone, kryesisht per familjet e varfera. Qe nga fillimi i tranzicionit per ekonomine e tregut, Shqiperia ka patur nje strukture deficitare ne produktet kryesore bujqesore, ne veçanti drithera, fara vajore dhe sheqer. Ne periudhen 1980-1993 , energjia e pergjithshme ushqimore e kerkuar eshte rritur me 1.3% ne vit. Si rezultat i rritjes se popullsise dhe ndryshimeve ne strukturen e popullsise, kerkesat parashikohen te rriten 1.6% per periudhen 1993-2010. Kjo rritje eshte parashikuar te jete me e madhe ne zonat urbane e cila eshte 1.9 % per periudhen 1980-1993 dhe pritet te jete 3.0% per vitet 1993-2010. Furnizimi me ushqime siguronte 2 703 kkal per fryme per dite ne 1980, 12% (79g) e se ciles ka qene siguruar nga proteinat dhe 20% (61g) nga yndyrnat. Ne 1993 furnizimi me ushqime siguronte 2 349 kkal, nga te cilat 13 % (76g) proteina dhe 27 % (72g) yndyrna, duke treguar qe plotesimi i nevojave eshte zvogeluar. Ne 1993 dritherat kontribonin me 52 % te energjise se pergjithshme te marre , qumeshti 6% dhe vaji bimor 8%, produktet shtazore 26% dhe vaji dhe yndyrnat e shtuara 11% te energjise totale te kerkuar. Si rezultat i nje sere faktoresh social – ekonomik, niveli i vetefurnizimit dhe konsumit me ushqime varion shume ne lidhje me popullsine. Ndersa zonat rurale kane nje nivel me te larte vetefurnizimi, popullsia urbane eshte shume e varur nga furnizimi me ushqime te importuara. Sasia e te ardhurave te shpenzuara per ushqim eshte relativisht e larte (rreth 75 % te te ardhuarve familjare) ne lidhje me te ardhurat relativisht te ulta.

Sipas statistikave te MBU dhe Food Balance Sheets, ushqimi ne Shqiperi ne 1999 siguronte rreth 2 975 kkal per person dhe per dite, gjysma e te ciles eshte siguruar nga gruri dhe vetem nje sasi e vogel eshte siguruar nga mishi dhe produkte te tjera shtazore.

28

Dieta tipike ne Shqiperi eshte bazuar kryesisht ne grure, ne formen e bukes. Si rezultat i furnizimit te çrregullt dhe sezonal me ushqime, si dhe te çmimeve te larta (relativisht ne krahasim me te ardhurat), dieta behet monotone me pak ndryshime ne periudha te ndryshme kohore. Keto te dhena tregojne se permiresimi i cilesise se dietes do te kerkonte perpjekje me te medha. Tabela Nr. 13. Bilance te Prodhimit, Eksportit, Importit dhe Konsumit te Produkteve Ushqimore Burimi: MBU dhe FAO

PËR VITIN 1998 POPULLSIA 3 MILIONE

NJESIA SASIA

1 MISH TOTAL TON 106,000 9,051 115,051Kg/frym ne v 38

A MISH DERRI TON 10,000 217 10,217Kg/frym ne v 3

B MISH PULE TON 5,000 8,340 13,340Kg/frym ne v 4

C MISH VICI TON 58,000 108 58,108Kg/frym ne v 19

D MISH DELE TON 33,000 386 33,386Kg/frym ne v 11

2 QUMESHT TON 861,000 1,623 862,623Kg/frym ne v 288

3 GJALP TON 302 355 657Kg/frym ne v 04 DJATHE TON 5,798 189 5,987Kg/frym ne v 2

5 VEZE 000 KOKRA 397,000 11,498 408,498 Kokra/fry

m ne vit 136

6VAJ VEGJETAL

TON 664 32,179 180 32,663Kg/frym ne v 11

7 VAJ ULLIRI TON 464 436 23 877Kg/frym ne v 0

8 SHEQER TON 67,978 30 67,948Kg/frym ne v 23

9

GRURE + MIELL I KONVERTAR

TON 395,100 237,612 91 632,621Kg/frym ne v 211

10MAKARONA DHE BRUMRA

TON 866 28,226 29,092Kg/frym ne v 10

11 FRUTA TON 54,700 37,811 92,511Kg/frym ne v 3112 PATATE TON 145,000 145,000Kg/frym ne v 4813 PERIME TON 604,600 21,403 1,411 624,592Kg/frym ne v 20814 FASULE TON 22,700 1,160 21,540Kg/frym ne v 715 ORIZ TON 19,288 19,288Kg/frym ne v 6

KONSUMI PËR NR. EMERTIMI NJESIA PRODHIMI IMPORTI EKSPORTI KONSUMI

29

Tabela Nr. 14. Burimi: MBU dhe FAO

PËR VITIN 1999 POPULLSIA 3 MILIONE

NJESIA SASIA

1 MISH TOTAL TON 111,000 23,307 27 134,280 KG/FRYM NE 45

a MISH DERRI TON 10,000 8,425 18,425 KG/FRYM NE 6

b MISH PULE TON 5,000 13,108 18,108 KG/FRYM NE 6

c MISH VICI TON 61,000 1,479 27 62,452 KG/FRYM NE 21

d MISH DELE TON 35,000 295 35,295 KG/FRYM NE 12

2 QUMESHT TON 907,000 1,475 44 908,431 KG/FRYM NE 303

3 GJALP TON 315 390 705 KG/FRYM NE 04 DJATHE TON 6,743 504 7,247 KG/FRYM NE 2

5 VEZE 000 KOKRA 414,000 10,723 424,723 KOKRA/FRY

M NE VIT 142

6VAJ VEGJETAL

TON 2,100 24,073 153 26,020 KG/FRYM NE 9

7 VAJ ULLIRI TON 450 568 131 887 KG/FRYM NE 0

8 SHEQER TON 88,852 256 88,596 KG/FRYM NE 30

9

GRURE + MIELL KONVERTAR

TON 272,000 249,969 1,177 520,792 KG/FRYM NE 174

10MAKARONA DHE BRUMRA

TON 441 23,132 368 23,205 KG/FRYM NE 8

11 FRUTA TON 56,857 83,656 462 140,051 KG/FRYM NE 4712 PATATE TON 161,881 161,881 KG/FRYM NE 5413 PERIME TON 610,365 22,927 510 632,782 KG/FRYM NE 21114 FASULE TON 25,968 555 25,413 KG/FRYM NE 815 ORIZ TON 14,412 84 14,328 KG/FRYM NE 5

KONSUMI PËR FRYME

BILANCE TË PRODHIMIT, EKSPORTIT, IMPORTIT DHE KONSUMIT TË PRODUKTEVE USHQIMORE

NR. EMERTIMI NJESIA PRODHIMI IMPORTI EKSPORTIKONSUMI

30

Tabela Nr 15 Burimi MBU BILANCE TË PRODHIMIT, EKSPORTIT, IMPORTIT DHE

KONSUMIT TË PRODUKTEVE USHQIMORE PËR VITIN 2001 POPULLSIA 3.1 MILIONE

KONSUMI PËR FRYMENR. EMERTIMI NJESI

A PRODHIM

I IMPORT

I EKSPORT

I KONSUM

I NJESIA SASIA

1 MISH TOTAL TON 113,000 3,912 0 116,912 KG/FRYM NE VIT 37.7

a MISH DERRI TON 10,000 1,238 11,238 KG/FRYM NE VIT 3.6

b MISH PULE TON 4,000 0 4,000 KG/FRYM NE VIT 1.3

c MISH VICI TON 62,000 2,557 0 64,557 KG/FRYM NE VIT 20.8

d MISH DELE TON 37,000 117 37,117 KG/FRYM NE VIT 12.0

2 QUMESHT TON 984,000 900 0 984,900 KG/FRYM NE VIT 317.7

3 GJALP TON 334 651 985 KG/FRYM NE VIT 0.3

4 DJATHE TON 8,056 500 8,556 KG/FRYM NE VIT 2.8

5 VEZE 000 KOKRA 608,000 17,000 625,000 KOKRA/FRYM

NE VIT 201.6

6 VAJ VEGJETAL TON 9,300 23,400 1 32,699 KG/FRYM NE

VIT 10.5

7 VAJ ULLIRI TON 450 375 15 810 KG/FRYM NE VIT 0.3

8 SHEQER TON 39,825 39,825 KG/FRYM NE VIT 12.8

9

GRURE + MIELL I KONVERTUAR

TON 282,200 261,000 543,200 KG/FRYM NE VIT 175.2

10 MAKARONA DHE BRUMRA TON 0 19,000 19,000 KG/FRYM NE

VIT 6.1

11 FRUTA TON 63,797 33,284 1,064 96,017 KG/FRYM NE VIT 31.0

12 PATATE TON 163,745 163,745 KG/FRYM NE VIT 52.8

13 PERIME TON 650,965 19,271 2,280 667,956 KG/FRYM NE VIT 215.5

14 FASULE TON 22,128 22,128 KG/FRYM NE VIT 7.1

15 ORIZ TON 13,727 13,727 KG/FRYM NE VIT 4.4

BURIMI: STATISTIKA E MBU-SE DHE FAO.

31

Nga krahasimi i te dhenave per vitet 98, 99 dhe 2001, veme re qe eshte rritur konsumi i mishit, i zarzavateve dhe frutave, dhe ka tendence te uljes se perdorimit te yndyrnave si vaj, vaj vegjetal. Prioritete

• Perpilimi i Rekomandimeve Dietetike per popullaten Shqipetare. • Perpilimi i udhezuesit per normat ditore te nutrienteve ne ushqim • Propagandimi dhe ndergjegjesimi i publikut per nje ushqyerje te shendeteshme.

Crregullime nga pamjaftueshmeria e jodit (IDD) Crregullimet nga deficienca jodike, anemia dhe defektet nervore shkaktohen nga deficienca nutritive. Dy deficiencat me madhore ne rajonin Europian jane Crregullimet nga Deficienca Jodike (IDD) dhe Anemia nga Deficienca e Hekurit (IDA). IDD prekin rreth 16% te popullates Europiane dhe jane nje shkaktar madhor i voneses mendore. Jane perpunuar masa me kosto efektive per shendetin publik nga OBSH, UNICEF dhe ICCIDD (Keshilli Nderkombetar per Kontrollin e Crregullimeve nga Deficienca Jodike) per eliminimin e deficiences jodike. Per femijet, adoleshentet dhe grate, informacioni, edukimi dhe komunikimi eshte nje pjese integrale e te gjithe strategjise se nutricionit. Pamjaftueshmeria e jodit eshte nje nder shkaktaret me te rendesishem te demtimeve te pariparueshme te trurit dhe te vonesave mendore. Organizata Boterore e Shendetesise, UNICEF dhe ICCIDD kane vleresuar qe ne vitin 1996 te pakten 1.6 miliard njerez ne bote kane qene te riskuar nga Crregullimet e Pamjaftueshmerise se Jodit (IDD) dhe te pakten 807 milion jane prekur nga gusha. Rreth 43 milion njerez jane te prekur nga shkalle te ndryshme te vonesave mendore dhe 11 milion e tyre vuajne shenjat e kretinizmit endemik. OBSH llogarit se ne 118 shtete problemet e lidhura me pamjaftueshmerine e jodit jane nder me te rendesishmet ne shendetin publik. Statistikat tregojne se 2/3 e popullates boterore vuan nga crregullimet e pamjaftueshmerise se jodit, ku pothuajse gjysma e tyre ose 372 milion gjenden ne Azi, 145 milion ne Afrike dhe 93 milion ne Europe. Mungesa e te dhenave sistematike ne prevalencen e IDD ne vendin tone, ishte shkaku i fillimit te nje studimi epidemiologjik ne vitin 1993 nga ISHP dhe UNICEF. Te dhenat e ketij studimi ne 2395 femije te zgjedhur random te moshes shkollore 8 – 10 vjec ne 32 zona te vendit, treguan forma te renda te kesaj deficience ne 63% te kesaj grupmoshe. Gjate periudhes gusht – Nendor 1993 jane grumbulluar mostra gjaku, ne 227 te porsalindur te Maternitetit te Tiranes. Mostrat jane derguar per percaktimin e TSH ne laboratore te specializuar te Gjermanise. Rezultatet treguan per forma te renda te IDD ne vendin tone me vlera: mesatare 4.9±5.3, mediana 3.0, minimale < 1, maksimale 35 TSH

32

U/l ne gjak komplet. Si rezultat i te dhenave 67% e mostrave te analizuara ishin <5 dhe 33% e tyre >5 mU/l: te dhena keto te percaktuara ne baze te kritereve te meposhteme: Gjate tetorit 1994 eshte investiguar gjendja e gushes ne 241 femije te 4 fshatrave te zones veri-lindore te vendit tone nepermjet ultrasonografise. Te dhenat treguan se 28.4% e tyre vuanin nga gusha. Ne nje studim te kryer nga INSTAT me mbeshtetjen e UNICEF (Multiple indicator cluster survey 2000), rezulton se rreth 57 % e familjeve perdorin kripe te jodizuar. Persa i perket kuadrit ligjor per problemin ne fjale, Vendimi i KM Nr 549 i dates 27/11/1997, “per Importimin e kripes se gjelles se jodizuar dhe prodhimin e saj ne vend”, perben nje mbeshtetje te madhe dhe eshte nje nga masat e ndermarra per parandalimin dhe korrigjimin e pamjaftueshmerise se jodit ne organizem. Aktualisht ne drejtim te korrigjimit te pamjaftueshmerise se jodit, nuk jane bere hapat e duhura. Prandaj lindi nevoja per riaktivizimin e punes dhe me date 15/09/2000, u pergatit Urdheri i Ministrit te Shendetesise Nr. 2909/1, per riaktivizimin dhe funksionimin prane Ministrise se Shendetesise te Komitetit Kombetar per ndjekjen e crregullimeve te Deficiences Jodike ne nivel vendi, si dhe fillimi i ndjekjes dhe zbatimit te Vendimit te Keshillit te Ministrave Nr. 549 per importimin e kripes se jodizuar. Nje nga hapat e rendesishme te hedhura per kete problem eshte neneshkrimi i Memorandumit te Mirekuptimit ndermjet Ministrise se Shendetesise, Ministrise se Ekonomise Publike dhe Privatizimit si dhe UNCIEF-it ne Dhjetor te vitit 2001 “Per eliminimin e Crregullimeve nga Deficienca Jodike”. Ne baze te kesaj marreveshje do te punohet per realizimin e prodhimit ne vend te kripes se jodizuar dhe per arritjen e nje suksesi te qendrueshem kundrejt arritjes se jodizimit universal te kripes deri ne vitin 2006 dhe eliminimit perfundimtar te pamjaftueshmerise jodike ne shqiperi, duke obliguar te gjitha palet e permendura ne permbushjen e detyrimeve qe lindin nga ky memorandum, ne drejtim te permiresimit te legjislacionit, te ndermarrjes se aksioneve te nevojeshme si dhe te ndergjegjesimit te publikut per problemin ne fjale. Aktualisht ne fabriken e kripes ne Vlore ka filluar nje prodhim i kufizuar i kripes se jodizuar me synimin per zgjerim te metejshem. Instalimi i imiantit te jodizimit ne kete fabrike u realizua me mbeshtetjen e UNICEFI-it. Ministria e Shendetesise ne bashkepunim me UNICEF kane ngritur nje rrjet te kontrollit te cilesise se kripes se jodizuar qe prodhohet ne vend ose asaj qe importohet. Per kete aresye jane mbeshtetur Laboratoret e Shendetit Publik dhe eshte realizuar trajnimi i inspektoreve te kontrollit te ushqimit dhe te stafit te doganave.

33

Prioritete • Forcim i bashkepunimit ndersektorial per ndjekjen e problemit te crregullimeve nga

deficienca jodike duke perfshire ne proces sektore te tjere te industrise, arsimit, OJQ-te, dhe organizmat nderkombetare, OBSH, UNICEF dhe ICCIDD.

• Zbatim i VKM per importimin e kripes se gjelles se jodizuar dhe prodhimin e saj ne vend dhe permiresimi i kuadrit ligjor ekzistues.

• Perpilimi i Strategjise dhe Planit Kombetar te Veprimit per Luftimin e Crregullimeve nga Deficienca Jodike.

• Vazhdimi i trajnimeve me inspektoret e ushqimit dhe specialistet e Laboratoreve te Shendetit Publik per forcimin e rrjetit te kontrollit te jodit ne kripe.

• Monitorimi i permbajtes se jodit ne kripen e gjelles ne te gjitha nivelet qe nga prodhimi deri tek konsumatori, bazuar ne sistemin ekzistues te kontrollit te cilesise.

• Forcimi i kontrollit te inspektoreve ne dogana dhe ngritja e kapaciteteve te ketyre strukturave.

• Zgjerimi i prodhimit te kripes se jodizuar ne vend • Promovimi dhe ndergjegjesimi i publikut per perdorimin e kripes se jodizuar. • Bashkepunim me median dhe sistemin e arsimit per realizimin e promovimit. • Fuqizimi i Komitetit Kombetar per luften kunder pamjaftueshmeirse jodike Crregullime nga pamjaftueshmeria e Hekurit (IDA) IDA prek miliona njerez dhe demton zhvillimin dhe sjelljen tek femija dhe gjate shtatzanise, rrit rrezikun tek grate. Te tjera deficienca, si ajo e vit A, vitaminat anti-oksidante si dhe deficienca e perberesve ne fruta dhe zarzavate , rritin rrezikun e kanserit dhe semundjeve kardio- vaskulare. OBSH-ja dhe UNICEF kane perpunuar strategji te shendetit publik me kosto efektive per te kontrolluar anemine qe rezulton nga deficienca e hekurit. Te gjitha nderhyrjet jane te lidhura me nevojen per te promovuar ushqyerje ekskluzive me gji dhe sigurimin e ushqyerjes komplementare optimale per infantet. Per femijet, adoleshentet dhe grate, informacioni, edukimi dhe komunikimi eshte nje pjese integrale e te gjithe strategjise se nutricionit. Pamjaftueshmeria e hekurit tek femijet dhe grate ne periudhen e fertilitetit manifestohet me anemi. Ndersa anemia prek rreth 2 bilion njerez ne mbare boten, pamjaftueshmeria e hekurit prek pothuaje rreth 3.7 bilion. Eshte vleresuar se 58% e grave shtatezana ne vendet ne zhvillim jane anemike, keshtu qe femijet e tyre lindin me peshe te ulet dhe depo hekuri te pakesuara. Te dhena aktuale per prevalencen e kesaj pamjaftueshmerie mungojne, megjithate nga studime te kryera ne vite, anemia nga pamjaftueshmeria e hekurit mbetet nje problem i shendetit publik.

34

Studimet e kryera ne vitet 1990-1991 ne femijet e moshes parashkollore te qytetit te Tiranes treguan se 100% e tyre vuanin nga anemia. Tabela Nr. 16: Nivelet e hemoglobines ne femijet e moshes parashkollore Mosha e femijes Niveli Hb/gr 100

5 – 6 muaj 5.9 7 - 8 muaj 5.93 12 muaj 6.25

2 – 3 vjec 6.06 4 – 5 vjec 7.54

Burimi: ISHP, Seksioni i ushqyerjes Tabela Nr 17: Anemite ferriprive ne perqindje tek femijet e moshes 0 – 15 vjec Viti Nr. femijeve

me anemi Mosha

0 – 1vjec 1 – 4vjec 5 – 15 vjec 1987 1035 138 (13.1%) 417 (39.6%) 362 (34.3%) 1988 1532 366 (23.8%) 468 (42.2%) 464 (29.4 %) 1989 1573 384 (24.4%) 676 (42.9% ) 513 (32.6%)

Burimi: Ministria e Shendetesise Nje studim pilot per te percaktuar prevalencen e pamjaftueshmerise se hekurit eshte realizuar ne nje grup femijesh, te cilet perfaqesoheshin ne keto grupe: – grupi E femije normal nga gjendja shendetsore, A. femije te ushqyer mire por me histori te perseritura respiratore dhe crregullime intestinale, B.femije te kequshqyer me te njejten histori semundje, C. femije te ushqyer mire dhe me diare si dhe D femije te kequshqyer dhe me diare. Te dhenat paraqiten si me poshte: Tabela Nr. 18: Prevalenca e pamjaftueshmerise se hekurit ne femije me gjendje te ndryshme shendetsore.

Grupet A B C D E Total Pamjaf.e Fe 4/6 4/6 6/6 14/17 3/5 31/40(77%)

(Numuri mbas fraksionit perfaqeson numurin e femijeve ne studim) Pamjaftueshmeria e hekurit u gjend ne 31 ose 77% te 40 femijeve te studjuar

35

Tabela Nr. 18/1: Lidhja midis ushqyerjes me gji dhe pamjaftueshmerise se hekurit ne femije me dhe pa diarre.

Ushqyer me gji Pamjaftueshmeri e hekurit < 1 muaj 80%

Diarre 1-3 muaj 100% >3 muaj 100% < 1 muaj 67%

Pa diare 1-3 muaj 100% >3 muaj 0%

Femijet me diare akute jane me te riskuar ndaj kesaj pamjaftueshmerie dhe ushqyerja me gji per nje periudhe te gjate kohe ushtron nje efekt mbrojtes ndaj kesaj pamjaftueshmerie. Me 1997, nje studim i gjendjes ushqyese ne 1135 femije te moshes 0 – 3 vjec, zbuloi shenja te anemise ne 23% te femijeve. Tabela Nr. 19: Anemia ne % tek grate shtatezana te ekzaminuara ne polikliniken 4 te Tiranes.

Viti Numri i grave te ekzaminuara

Numri i grave me anemi %

1988 1265 160 12.6 1989 1312 190 14.4 1990 1120 140 12.6

Burimi; Programi kombetar i ushqyerjes.

Studimi tregoi se perqindja me e larte e anemise ndeshej ne moshen 25 – 29 vjec (51%). Prioritete

• Studimi i anemise ne grupet me vulnerabel te popullates dhe dokumentimi i tyre. • Edukimi per ushqyerjen i popullates nepermjet rrjetit te promocionit shendetesor,

shkollave dhe nderhyrjeve te ndryshme ne komunitet. • Permiresimi i praktikave per ushqimin shtese ne femijet 0-3 vjec. • Edukimi, informimi dhe motivimi i grave (dhe adolesheneve) ne permiresimin e

dietes dhe rritjen e konsumit te hekurit. • Perdorimi ne grupet vulnerable i tabletave te hekurit dhe acid folik (per femijet

deri ne nje vjec) dhe tek grate shtatzana atje ku prevalence e anemise eshte 40 perqind ose me e larte.

• Korrektimi i defeciencave te tjera qe shpien ne anemi. • Forcimi i bashkepunimit ne implementimin e strategjive ne lidhje me programet e

shendetit dhe nutricionit (planifikimi familiar, promovimi i ushqyerjes me gji, ushqyerja komplementare, shendeti riprodhues etj.

36

Crregullime nga pamjaftueshmeria e mikronutrienteve te tjere Zn, Vit A, etj. Nje studim pilot per te percaktuar prevalencen e pamjaftueshmerise se zinkut eshte realizuar ne nje grup femijesh, te cilet perfaqesoheshin ne keto grupe: – grupi E femije normal nga gjendja shendetsore, A. femije te ushqyer mire por me histori te perseritura respiratore dhe crregullime intestinale, B.femije te kequshqyer me te njejten histori semundje, C. femije te ushqyer mire dhe me diarre si dhe D femije te kequshqyer dhe me diarre. Te dhenat paraqiten si me poshte: Tabela Nr. 20: Prevalenca e pamjaftueshmerise se Zn ne femije me gjendje te ndryshme shendetsore.

Grupet A B C D E Total Pamjaf.e Zn 4/6 3/6 6/6 15/17 4/5 32/40(80%)

Pamjaftueshmeria e Zn u gjend ne 32 ose 80% te 40 femijeve te studjuar. (Numuri mbas fraksionit perfaqeson numurin e femijeve ne studim) Tabela Nr. 21: Lidhja midis ushqyerjes me gji dhe pamjaftueshmerise se Zn. ne femije me dhe pa diarre.

Ushqyer me gji Pamjaftueshmeri e Zn < 1 muaj 60%

Diarre 1-3 muaj 100% >3 muaj 100% < 1 muaj 89%

Pa diare 1-3 muaj 40% >3 muaj 33%

Femijet me diarre akute jane me te riskuar ndaj kesaj pamjaftueshmerie dhe ushqyerja me gji per nje periudhe te gjate kohe ushtron nje efekt mbrojtes ndaj kesaj pamjaftueshmerie. Te dhena me aktuale per kete pamjaftueshmeri mungojne. Crregullimet nga pamjaftueshmeria e Vitamines A. Pamjaftueshmeria e vitamines A tek femijet ne vendet ne zhvillim mbetet nje nder shkaktaret e demtimeve te pariparueshme te te parit dhe verberise dhe ndikon ne infeksionet e renda dhe vdekje. Informacionet e raportuara nga organizmat nderkombetare flasin per rreth 118 vende qe vuajne nga shenja klinike dhe subklinike te pamjaftueshmerise se kesaj vitamine. Nje studim pilot me qellim percaktimi te prevalences se pamjaftueshmerise se Vitamines A eshte realizuar ne nje grup femijesh, te cilet perfaqesoheshin ne keto grupe: – grupi E femije normal nga gjendja shendetsore, - grupi A. femije te ushqyer mire por me histori te perseritura respiratore dhe crregullime intestinale,- grupi B.femije te kequshqyer me te njejten histori semundje, grupi C femije te ushqyer mire dhe me diarre si dhe grupi D femije te kequshqyer dhe me diarre. Te dhenat paraqiten si me poshte:

37

Tabela Nr. 22: Prevalenca e vitamines A ne femije me gjendje te ndryshme shendetsore.

Grupet A B C D E Total Pamjaf.VitA 0/6 1/6 5/6 8/17 2/5 16/40(40%) (Numuri mbas fraksionit perfaqeson numurin e femijeve ne studim) Pamjaftueshmeria e Vitamines A u gjend ne 16 ose 40% te 40 femijeve te studjuar Tabela Nr. 23: Lidhja midis ushqyerjes me gji dhe pamjaftueshmerise se Vit. A ne femije me dhe pa diarre.

Ushqyer me gji Pamjaftueshmeri Vit.A < 1 muaj 80%

Diarre 1-3 muaj 67% >3 muaj 40% < 1 muaj 33%

Pa diare 1-3 muaj 0% >3 muaj 0%

Femijet me diarre akute jane me te riskuar ndaj kesaj pamjaftueshmerie dhe ushqyerja me gji per nje periudhe te gjate kohe ushtron nje efekt mbrojtes ndaj kesaj pamjaftueshmerie. Te dhena me aktuale per kete pamjaftueshmeri mungojne. Prioritete

• Studimi i gjendjes se mikronutrienteve ne grupet me vulnerabel te popullates, dokumentimi i tyre, dhe

• Percaktimi i aksioneve qe duhen ndermarre per luftimin e crregullimeve nga pamjaftueshmeria e tyre.

Obeziteti dhe semundjet e patransmetueshme (NCD) Obeziteti Nje diete e pasur ne energji dhe ne yndyre, dhe e varfer ne ushqime me origjine bimore; eshte shkaktari kryesor i epidemise pan Europiane te obezitetit dhe semundjeve jo te transmetueshme, si ato kardiovaskulare, kanseri dhe diabeti. Aktiviteti fizik i reduktuar amplifikon rrezikun. Dy crregullime te tjera qe lidhen me dieten jane kariesi dental, qe lidhet me konsumin e shtuar te sheqerit dhe hipertensioni qe lidhet me konsumin e shtuar te kripes. Prevalenca e obezitetit dhe semundjeve te pa transmetueshme mund te reduktohet me ane te strategjive te ushqyerjes qe kane qellim prevenimin e semundjeve dhe uljen e kostos per trajtimin e tyre.

38

Obeziteti eshte vleresuar qe te kushtoje rreth 7% te buxhetit total te kujdesit paresor. Prevalenca e tij eshte mbi 20 deri 30% tek te rriturit me tendence ngritje tek femijet. Semundjet kardiovaskulare dhe kanseri jane dy shkaktaret kryesore te vdekjes dhe keto se bashku me diabetin perbejne 30% te viteve jete (DALY’s) te humbura nga paaftesia cdo vit ne Rajonin Europian te OBSH-se. Mbi 4 million njerez vdesin cdo vit ne Rajon nga semundjet kardiovaskulare, qe perben rreth gjysmen e numurit total te vdekjeve. Analizat paraprake te Institutit te Shendetit Publik ne Suedi sugjerojne qe 4.5% te DALY´s (vite jete te modifikuar/korrigjuar duke marre parasysh paaftesine) jane humbur ne vendet e BE per shkak te ushqyerjes se dobet, duke shtuar 3.7% dhe 1.4% per shkak te obezitetit dhe aktivitetitit te pakesuar fizik, Perqindja totale e DALY’s e lidhur me ushqyerjen e varfer dhe aktivitetin e pakesuar fizik, eshte ne kete menyre 9.7%, krahasuar mej 9% per shkak te duhanit. Analiza te tjera te filluara nga Zyra Europiane, jane ne proces per te vleresuar ngarkesen e semundjeve qe lidhet me ushqimin ne Rajon. Evidencat kane vene ne dukje qe prevalenca e mbipeshes dhe obezitetit jane te rritura ne bote. Si vendet e zhvilluara dhe ato ne zhvillim jane te prekura dhe problemi eshte bere i prekshem edhe ne femijet po aq sa ne te rriturit. Ne vendet ne zhvillim, obeziteti eshte i lidhur pazgjidheshmerisht me nenushqyerjen, duke qene me prevalent ne zonat urbane se sa ato rurale. Mungesa e statistikave ne vendin tone si dhe mungesat e standartizimeve ne klasifikimet e obezitetit dhe te mbipeshes, e veshtiresojne dhenjen e nje tablloje te qarte te kesaj nozologjie ne grupet e popullates. Duke hulumtuar ne te dhenat studimore nuk gjenden raportime mbi prevalencen e mbipeshes dhe obezitetit ne grupet e studjuara. Megjithate te dhenat e studimit te viteve 1996 dhe 1998 nga ISHP dhe UNICEF-i japin shifrat e para mbi prevalencen e kesaj nozologjie sipas zonave te studjuara dhe moshes se femijeve. Keto te dhena paraqiten ne grafikun me poshte: Graf. 7 Prevalenca e mbipeshes ne 10 zona te vendit

02468

1012

Shk

oder

Lezh

e

Dib

er

Tira

ne

Elb

asan

Lush

nje

Kava

je

Vlo

re

Kuco

ve

Kor

ce

1. Shkoder 2. Lezhe 3. Diber 4. Tirane 5. Elbasan 6. Lushnje 7. Kavaje 8. Vlore 9. Kucove 10. Korce

39

Te dhenat prej 79 vendeve ne zhvillim dhe disa vende te zhvilluara flasin se rreth 22 milion femije nen 5 vjec jane mbi peshe me prevalence globale rreth 3.6%. Semundjet Kardiovaskulare Vleresime te moderuara sugjerojne qe rreth nje e treta e semundjeve kardiovaskulare eshte e lidhur me ushqyerje te pabalancuar. Semundjet që kane shkaktuar shkallen më të larte të vdekshmerise në Shqiperi jane semundjet e aparatit te qarkullimit te gjakut. 32% e vdekjeve vijne si shkak i hemoragjise dhe ishemise cerebrale, 20% prej infarktit të miokardit dhe semundjeve të tjera ishemike, dhe 37% nga insuficienca kadiake dhe crregullime të tjera kardiake. Shkalla e semundjeve cirkulatore sipas raportit mbi vdekshmerine në 1997 është 226.9 vdekje për 100.000 vete dhe ne 2001 262 vdekje per 100.000 vete, shifra relativisht te uleta nese krahasohet me vende të tjera evropiane, gje që pasqyron popullsine relativisht të re në Shqiperi. Burimi: MSH, Konferenca Kombetare e Shendetit Publik 1999, INSTAT 1997, MSH 2001 Sektori i Teknologjise se Informacionit dhe Statistikes. Persa i perket semundeshmerise spitalore ne te cilen jane perfshire vetem rastet e trajtuara ne spital, mund te themi se semundjet e qarkullimit te gjakut zene vendin e peste me nje dendesi mesatare 4,2 per 1000 banore. (Burimi: INSTAT 2001 Tregues te shendetit per vitet 1994- 98. Semundjet e qarkullimit te gjakut ku futen infarktet, insultet cerebrale, etj., zene 4,2 per 1000 banore per vitin 1988, ne vitin 1997 jane 4,79 per 1000 banore dhe ne vitin 2001 5,4 per 100 banore. (Burimi: Konferenca Kombetare e Shendetit Publik Janar 1999, MSH 2001 Sektori i Teknologjise se Informacionit dhe Statistikes). Kohet e fundit verehet nje rritje e semundeshmerise te aparatit te qarkullimit te gjakut si pasoje e ndryshimit se menyres se jeteses (menyres se te ushqyerit, uljes se aktivitetit fizik, shtimit te perdorimit te duhanit dhe alkoolit, etj).

40

Burimi: M.SH. Sektori i Statistikes dhe Teknologjise se Informacionit. Grafiku Nr.8.

0

5000

10000

15000

20000

v1994

v1996

v1998

v2000

Semundjet kardiovaskulare per vitet 1994-2000 (s. spitalore)

Series1

Ka nje tendence rritje te ketij grupi semundjesh ku pjesen me te madhe e perfshijne semundjet e eneve te trurit , ishemia kardiake, etj. Me poshte po japim shkaqet e vdekjeve per 100 mije banore nga semundjet e aparatit te qarkullimit. Tabela Nr. 24. Shkaqet e vdekjeve per 100 mije banore nga semundjet e aparatit te qarkullimit. (pesha specifike)

Vdekjet nga semundjet 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000Poliartrit akut 0,59 0,3 0,12 0,21 0,18 0,23 0,06 Semundje kronike te zemres reumatizmale 1,50 1,1 0,6 0,78 0,89 0,80 0,31 Sem. Hipertensive 9,21 7,48 8,16 7,25 8,41 5,4 4,26 Sem. Ishemike te zemres 36,04 44,72 50,41 47,89 51,80 52,4 25,22Sem. Edeme pulmonare, sem kronike 28,86 27,86 28,24 23,37 24,42 20,5 10,63Sem. te tjera te zemres 30,01 46,23 48,22 38,23 42,24 36,58 20,45Sem. te eneve te gjakut te trurit 53,81 69,68 79,87 77,39 84,42 82,97 36,08Sem. te arterieve 9,15 9,00 7,16 5,90 8,08 4,9 2,33 Sem. te venave te ap. te qarkullimit gjakut 2,34 1,91 1,58 1,38 1,61 2,02 0,67

Burimi: MSH Sektori i Statistikes dhe Teknologjise se Informacionit.

41

Hipertensioni Presioni i larte gjakut (hipertensioni), eshte nje faktor risku i rendesishem per semundjet kardiake dhe hemoragjite cerebrale. Ai krijohet nga shume kondita qe rezultojne ne mekanizma te pabalancuara qe afektojne qofte ne sasine e gjakut qe zemra pompon per njesi kohe, apo rezistencen qe rryma e gjakut has nga arteriet dhe arteriolat. Ne faktoret qe citohen te kene influence dhe rol ne presionin e gjakut dhe mbeshtetur ne te dhena shkencore, permenden konsumi me shumice i kripes, obeziteti dhe alkooli. Kjo na obligon edhe me teper ne pergatitjen e rekomandimeve per publikun cka aktualisht mungon. Me ose pa terapine shoqeruese per hipertensionin, rekomandohet qe dieta eshte me se e nevojeshme te mbahet per te mbajtur nen kontroll gjendjen. Nuk ka studime te mirefillta qe te na krijojne nje tablo te qarte te situates aktuale ne vend persa i perket hipertensionit. Disa te dhena per hipertensionin te nxjerra nga Departamenti i Statistikes dhe Teknologjise se Informacionit ne Ministrine e Shendetsise na japin kete pamje te vdekshmerise per 100 mije banore nga hipertensioni ne vitet 1994- 1998, te cilat tregojne se gjate ketyre viteve ka nje tendence renie te vdekjeve ne te cilin shkak ka qene hipertensioni. Grafiku Nr. 9.

02468

1012

v-1994

v-1996

v-1998

v-2000

Shkaqet e vdekjeve per 100 mije banore nga Hipertensioni v 1994-2001

Series1

Burimi:M.SH, Departamenti i Statistikes dhe Teknologjise se Informacionit. Kanseret

42

Kanseret vrasin rreth 1 million te ritur cdo vit ne Rajonin Europian te OBSHse. Piresit e duhanit qe konsumojne nje diete te pabalancuar ka me shume probabilitet te semuren nga kanseri se sa piresit e duhanit qe konsumojne me shume zarzavate dhe fruta. Eshte vleresuar qe rreth 30-40% e kansereve ne bote mund te prevenohen nepermjet nje diete me te mire. Ne vendin tone tumoret zene vendin e trete në klasifikimin e vdekshmerise 78.2 për 100 000 banore sipas raportimit te shkaqeve te vdekjeve për vitin 1999 nga INSTAT, nderkohe qe ne vitin 1998 shkaqet e vdekjeve per 100 000 banore nga tumoret ishin 73.48. (Burimi: INSTAT Tregues te Shendetit per vitet 1994-1998, botim Qershor 2001). Gjate vitit 1998 shkaqet e vdekjeve per 100 000 banore nga tumoret kane qene rreth 26 nga kanceri i sistemit digjestiv, 21 nga kanceri i sistemit respirator dhe 7,9 nga kanceri i sistemit urogjenital. Burimi: MSH Sektori i Statistikes dhe Teknologjise se Informacionit, Tregues te shendetit 1994-98, botimi i INSTAT 2001. Persa i perket kesaj semundeshmerie ajo perben 3% te te gjithe shtrimeve ne spital. Por ky grup semundjesh ze vendin e dyte ne shkaqet e vdekjes. Shtrimet nga 1988 deri ne 1999 kane variuar 5000-8541 shtrime ne vit. Mesatarja e vdekshmerise e kesaj grup semundjeje eshte 2300-2700 persona ne vit. Kryesisht predominojne vdekjet nga tumoret e aparatit te frymemarjes dhe aparatit tretes qe zene afersisht 61% te rasteve te vdekshmerise nga semundjet tumorale. Me poshte po japim numurin e vdekjeve nga tumoret sipas nen grupeve te semundjeve. Tabela Nr. 25. Numuri i vdekjeve nga tumoret sipas nen grupeve te semundjeve.

Vdekjet nga semundjet 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 20011 Tumor malinj i faringsit dhe gojes 59 43 46 32 48 51 45 45 2 Tumor malinj i aparatit tretes 514 769 887 801 851 876 938 807 3 T. malinj i aparatit te frymemarjes 440 607 667 701 679 684 686 601 4 Tumor malinj i gjirit dhe kockave 134 175 205 185 208 233 209 195 5 T. malinj i organeve urogenitale 181 222 258 235 267 306 286 212 6 T. malinj i organeve pa percaktim 115 139 172 150 153 158 147 161 7 T. malinj i indeve limfatike 97 132 138 141 156 174 154 124 8 Tumor beninj 87 22 23 12 21 6 27 30 9 Kancer in situ 146 35 47 14 45 11 132 201 10 Tumor me zhvillim te papercaktuar 40 31 45 38 36 45 40 21 11 Total 1813 2175 2488 2309 2464 2544 2664 2397

Burimi; MSH Drejtoria e Statistikes dhe Teknologjise se Informacionit 2001, INSTAT Shendeti Oral Semundjet orale, megjithese rralle kercenojne jeten e njeriut, ndikojne ne humbjen e aftesise per pune. Kariesi dentar zakonisht eshte i lidhur me marrjen e tepert te sheqerit

43

ne dieten e ushqimit. Pamjatueshmerite ushqyese jane te lidhura gjithashtu me crregullime apo demtime te indeve te buta te gojes (crregullime te mukozes orale) dhe semundjet periodontale. Dieta jo normale, duke perfshire edhe perdorimin frekuent te pijeve acide, mund te rezultoje ne humbje te madhe te siperfaqes se dhembit. Kariesi Sasia e kariesit ne nje popullate vleresohet me prevalencen dhe incidencen e kariesit (DMFT-decayed, missing, filled teeth), dhembe te kariuar, qe mungojne ose te mbushur, indeks qe mat shtrirjen ne te cilen nje popullate eshte prekur nga semundja karioze. Sa me e ulet te jete DMFT, aq me mire eshte shendeti oral. Ne baze te raportimeve te OBSH, situata e kariesit dentar ne vendet e zhvilluara eshte permiresuar nderkohe qe ne vendet ne zhvillim eshte ne keqesim, si pasoje e mungeses se theksuar te edukimit shendetesor te kualifikuar per popullaten, ekzistences se sherbimeve dentare me teknologji te vjeteruar dhe perdorimit te kufizuar te metodave te fluorizimit. Te dhenat nga studimet ne moshat 12 vjec tregojne se gjate 1960, indeksi per vendet e zhvilluara ishte ne 10 DMFT. Kjo shifer ra ne 3,3 ne vitin 1980. E kunderta ndodhi ne vendet ne zhvillim ku ne 1960 indeksi tregonte me pak se 1.0 DMFT per tu rritur ne 4.1 ne vitin 1980. Ne Shqiperi nuk jane bere studime periodike kombetare mbi semundshmerine dentare, sepse nuk ka ndonje institut te tille per organizimin e studimeve te tilla. Te dhenat qe disponojme i referohen punimeve e temave te ndryshme shkencore e dizertacioneve te kryera nga punonjesit akademike te universitetit apo mjeke stomatologe, mbi semundshmeri te vecanta dentare dhe per grup-mosha te caktuara. Studimi i vetem kombetar per gjithe popullaten eshte kryer nga nje grup ekspertesh te OBSH ne bashkepunim me Ministrine e Shendetesise ne vitin 1990. Ndersa ne vitin 1998- 1999 u krye nje studim pilot ne disa rrethe te vendit tone dhe u ekzaminuan femje te moshes 6-18 vjec. Ne studimin e fundit tek 6 vjecaret rezultoi se prevalenca e femijeve pa karies (caries free) eshte 16,3 % (diagrama me poshte)

44

Diagrama Nr 10: Prevalenca e Kariesit tek 6 vjecaret. Ne studimin e kryer niveli i DMFT ne femijet 12 vjec rezultoi per person: 3.2. Ky indeks eshte perdorur dhe analizuar per here te pare ne nje studim ne vendin tone ne vitin 1988 qe u pasua me disa studime te tjera. Tabela Nr. 26: Niveli i DMFT per person ne vite (12 vjecaret)

Vitet 1988 1990 1994 1998 DMFT/person 3,70 2,8 2,2 3,2

Ndersa per moshen 18 vjecare niveli i DMFT per person rezultoi 3,8 ne vitin ne studim. Bazuar ne te dy studimet e permendura me siper, po prezantojme disa te dhena me te pergjitheshme: Kariesi dentar: Femijet 1990 1998 5-6 vjecare pa karies 29,4% 18,3% DMFT per 12 vjecaret 2,8 3,29 DMFT per 18 vjecaret 3,8 6,11 Te rritur DMFT per 35-44 vjecaret 10,7 studim i vitit 1990. Lidhur me semundjet peridontale ndryshe nga kariesi shume te dhena tregojne qe nuk ka diference ne prevalencen e gingivitit apo periodontitit ndermjet vendeve ne zhvillim dhe atyre te zhvilluara. Ne disa raste ato jane me te larta ne vendet ne zhvillim se sa ne vendet e zhvilluara.

Prevalenca e Kariesit tek 6 vjecaret

16.3

83.7

Femije pa cariesFemije me caries

45

Ne studimin e kryer ne vitin 1998-99, rezultoi se prevalenca e femijeve pa gingivite ne moshat 6 vjecare eshte 71,5 % (diagrama me poshte):

Diagrama Nr. 11: Prevalenca e gingiviteve tek femijet 6 vjecare. Duke u bazuar ne studimin e fundit, ne te dhenat e marra persa i perket sheqernave rezultoi se konsumi i tyre eshte shume i larte. Tek femijet 6 vjec 8,5 % e femijeve qe konsumojne sheqer jane pa karies, e 7,39 % e femijeve qe nuk konsumojne shume sheqer jane pa karies. Tek femijet 12 vjec: Niveli i DMFT>3,12 tek ata qe konsumojne sheqer Niveli i DMFT>2,89 tek ata qe nuk konsumojne shume sheqer. Tek femijet 18 vjec : Niveli i DMFT >4,9 tek ata qe konsumojne sheqer. Niveli i DMFT >4,38 tek ata qe nuk konsumojne shume sheqer. Mund te konkludojme se ne grup moshen 6-18 vjec prevalenca e kariesit eshte ne nivele te larta sidomos ne moshen 6 vjecare, dhe perqindja e femijeve me karies tek kjo moshe ka ardhur duke u rritur ne vite. Niveli i kariesit (83,7%) rezulton me i larte se tek dy moshat e tjera (12 dhe 18) qe jane marre ne studim dhe ndodhet larg atij prej 50% te rekomanduar nga OBSH per vitin 2000 dhe shume me larg ndaj atij 80% caries free per vitin 2020. Fluorinizimi i ujit qe zvogelon incidencen e kariesit deri ne masen 20-40 %, nuk eshte aplikuar deri me sot ne Shqiperi. Nderkohe perdorimi i pastave te ndryshme duke perfshire edhe pastat e fluorizuara nuk eshte i kontrolluar dhe nuk ka te dhena per perqindjen e perdorimit te pastave te fluorinizuara. Konsumi i embelsirave nga te dhenat e grumbulluara rezultoi i larte.

Prevalenca e gingiviteve tek femijet 6 vjecare

28.5

71.5

Femije me gingiviteFemije pa gingivite

46

Duke vleresuar nevojen per permiresimin e shendetit oral per popullsine ne teresi, Ministria e Shendetsise, miratoi dokumentin politik “Strategjia e Shendetit Oral per Shqiperine”, me date 2 Mars 2000 me Nr prot 991, duke patur si qellim qe te sigurohet mundesia qe cdo njeri te kete nje destinacion natyral, shoqerisht te pranueshem dhe funksional gjate gjithe jetes, nepermjet adoptimit te nje diete te shendeteshme, higjiene te mire te gojes dhe perdorimit te masave preventive dhe kujdesit te duhur te shendetit oral, cka do te arrihet nepermjet kalimit nga ne sherbim me karakter kurativ ne nje sherbim profilaktiko-kurativ ne perputhje me rekomandimet e OBSH-se. Prioritete

• Integrim i edukimit per shendetin oral ne ate shendetesor te pergjitheshem, duke e perfshire ne konceptet baze te kurikulumit ne shkollave fillore dhe 8 vjecare.

• Shnderrimi i kabineteve dentare te shkollave ne qendra te prevencionit dentar. • Fluorinizimi nepermjet te: perdorimit te pastave te fluorinizuara si baze per

prevenimin e kariesit dhe periodontiteve per gjithe popullsine deri ne vitin 2003. • Nxitje e aksioneve per fluornizimin e ujit te pijshem per popullaten e qytetit te

Tiranes deri ne vitin 2005, • Ndermarrje veprimesh per fluorinizimin e kripes se gjelles ne nivel nacional. • Pergatitje rekomandimesh dietetike dhe nxitja per uljen e perdorimit te

sheqernave ne konsumin ditor. • Plotesimi i kuadrit ligjor dhe nxitje per kufizimin e pirjes se duhanit.

3. Projekte te financuara nga donatore te huaj per Ushqimin. Nga te dhenat qe disponojme nga Ministria e Ekonomise mund te paraqesim disa Projekte per ushqimin te financuara nga donatore te huaj gjate viteve te fundit. Database i Projekteve te financuara nga donatore te huaj per ushqimin

PROJEKTI

FINANCUESI

BUXHETI

1 Food control Programme

Programi Phare National USD 772.000

2 Special Programme for Food Security

FAO UNDP

USD 292.000 USD 641.000

3 Baby Food Factory

Qeveria Italiane USD 5.235000

4 Institute of Food Research

Qeveria Austriake USD 60.000

5 Quality Control Qev. Hollandeze NGL 2,306,000 6 Special programme for Food Security UN/FAO

UNDP USD 292,000 USD 349, 000

7 TA for Veterinary Services EC/Phare EURO 2,400,000

47

8 Institute for Food Research Qev. Austriake ATS 600,000 9 Development of rural market in Korca Qev. Suedeze USD 1,546,000 10 Food Control Programme EC/Phare EURO 700,000

Burimi: Ministria e Ekonomise. Pervec projekteve te siperpermendura te cilat jane projekte per ushqimin, te gjitha projektet ne bujqesi kane impakt te drejtperdrejte tek ushqimi. Rritja e cilesise, sasise dhe ulja e kostos se produkteve bujqesore dhe blektorale do te thote rritje e cilesise dhe sasise se ushqimit me me pak shpenzime. Keshtu programet per mekanizimin e bujqesise, projekte per zhvillimin e agrikultures, kullimin dhe dranazhimin e tokave, ruajtjen dhe manaxhimin e peshkimit, mbeshtetja per zootekniken etj, te gjitha keto cojne ne rritjen e prodhimit bujqesor dhe blegtoral, rritjen e sasise se ketij prodhimi gje qe do te thote sasi me e madhe dhe me cilesore ushqimi. Database- i projekteve te financuara nga donatoret e huaj ne bujqesi gjate viteve te fundit deri me 2002.

PROJEKTI

FINANCUESI

BUXHETI

1 Program per agrikulturen ne Fier Qeveria Holandeze USD 5.532 000 2 Program per agrikulturen ne Elbasan Qeveria Zvicerane USD 87 .000 3 Peshkimi, Ruajtja dhe menaxhimi EC Phare National USD 10.768 000 4 Zhvillimi i agrikultures, Kerkime USA USAID

EC PHARE USD 22.500 000 USD 772 000

5 Kontrolli i cilesise Qeveria Hollandeze USD 1.154 000 6 Krijimi sistemit te tregtimit te

produkteve agrare Qeveria Gjermane USD 563 000

7 Asistence per zhvillimin e sektorit te agrikultures

Qeveria Greke USD 153 000

8 Projekti I-re i Rehabilitimit, Ujitjes dhe Kullimit

Banka Boterore

USD 42 milion

9 Projekti II-te i Rehabilitimit, Ujitjes dhe Kullimit

Banka Boterore Fondi Kuvajtjan

USD 24 milion USD 11,5 milion

10 Zhvillimi i peshkimit Banka Boterore Fondi Japonez

USD 5,6 milion USD 0,24 milion

11 Projekti i Sherbimeve bujqesore Banka Boterore Fondi Japonez

USD 9 milion USD 5,55 milion

12 Projekti i pyjeve Banka Boterore Qeveria Italiane Qeveria Zviceriane Fondi Japonez

USD 8 milion USD 8,5 milion USD 0,45 milion USD 0,35 milion

48

13 2KR- Rritja e prodhimit ushqimor Granti I-re Granti II-te Granti III- te

USD 4 milion USD 3,8 milion USD 3,2 milion

14 IFAD-1: Zhvillimi rural i rretheve verilindore

IFAD Banka Islamike

USD 11,6 milion USD 5,5 milion

15 IFAD-2: Rehabilitimi i veglave te vogla ujitese.

IFAD UNDP SNV

USD 9 milion USD 0,618 milion USD 0,38 milion

16 MADA- Programi i zhvillimit te zonave malore

IFAD USD 23 milion

17 FAO 004- Asistence teknike per Projektin e Pyjeve

Qeveria Italiane USD 2,75 milion

18 SIDA- Projekti i zhvillimit te tregjeve rurale

USD 2 milion

19 Regjistrimi i pasurive te paluajteshme USAID PHARE

USD 13 milion USD 10 milion

20 Projekti Kombetar i Sherbimit Keshillimor

Qeveria Hollandeze USD 3,1 milion

21 Projekti i keshillimit te politikave agrare GTZ 1 milion DM 22 Mbeshtetja e ngritjes se sistemeve te

marketimit te produkteve bujqesore. GTZ 1,5 milion DM

23 Mbeshtetja e iniciativave private ne zonat rurale

GTZ 1,5 milion DM

24 Dairy improvement Project USAID USD 4,245,000 25 Farmco Dairy Development Project Qev. Hollandeze NGL 1,886,000 26 Agrozootechnical Support FAO

Qev. Italiane LIT 2,000, 000 LIT 12,000,000

Burimi: Ministria e Bujqesise dhe Ushqimit 4. STRATEGJIA E USHQIMIT DHE USHQYERJES Nje politike e gjitheaneshme per ushqimin dhe ushqyerjen perfshin tri strategji: per ushqyerjen, sigurine ushqimore dhe furnizim me ushqim ne menyre te qendrueshme (sigurim i ushqimit), bazuar ne principer e Platformes Shendet 21 dhe Axhendes 21. Ky kuader siguron nje pike fillimi ku do te adresohen pyetjet se si te promovojme shendetin publik nepermjet te ushqimit. Te tri strategjite jane te nderlidhura, mbasi furnizimi me ushqim influencon ne sigurine dhe perberjen e ushqimit. Kerkohet bashkepunim i ngushte midis atyre qe jane pergjegjes per ushqyerjen, kontrollin dhe sigurimin e ushqimit, ne menyre qe te pergatitet nje politike e gjitheaneshme ndersektorale me aksione te perbashketa. Figura Nr. 12. Nje Politike e Gjitheaneshme perfshin Strategjite e Ushqyerjes, ate te Kontrollit te Ushqimit dhe ate te Sigurimit te Ushqimit te Qendrueshem.

Politika e Ushqimit dhe Ushqyerjes

49

Publiku desheron produkte ushqimore qe ti perdore ato pa frike dhe shume konsumatore nuk e kuptojne dallimin midis sigurise ushqimore dhe nutricionit. Koordinimi eshte shume i rendesishem per te shmangur dhenien e informacionit konfliktual per konsumatoret rreth se ciles ushqimet jane te sigurta dhe te ushqyeshme. Per me teper bashkepunimi ne rritje mund te rezultoje ne perdorimin me te mire te burimeve, ne se aktivitetet per survejancen, manaxhimin e riskut dhe promocionin e shendetit, ndermerren se bashku prej autoriteteve pergjegjese per ushqyerjen dhe kontrollin e ushqimit. Strategjia e Ushqyerjes Nje ushqyerje e mire gjate viteve te para te jetes eshte teper e rendesishme per te gjithe jeten. Kjo fillon me ushqyerjen e nenes per aresye te rendesise qe ka per fetusin. Eshte evidente qe pesha e vogel ne lindje qe eshte e lidhur me ushqyerjen, rrit rezikun e semundjeve kardiovaskulare ne vitet e mevoneshme ne jete. Mungesa e marrjes ne periudhen e shtatzanise te nje varieteti ushqimesh te sigurta dhe te shendeteshme ka konseguenca sociale dhe ekonomike afat gjata. Zyra Rajonale e OBSH me UNICEF-in, kane pergatitur materiale trajnuese per te ndihmuar profesionistet e shendetesise ne permiresimin e shendetit te grave dhe femijeve duke promovuar ushqyerje te shendeteshme dhe marrjen e ushqimit te sigurt. Figura Nr 13: Cikli i jetes, lidhjet midis shkaqeve te ndikimit ne shendet nga ushqyerja Burimi: Miratuar nga Komisioni per Sfiden e Nutricionit ne Shekullin 21 (2000)Raporti Final ACC/SCN Mortaliteti Zhvillim mendor i demtuar

Rrezik ne rritje per semundje kronike ne te rritur

Kapacitet per kujdes Peshe e vogel ne lindje

50

Futje ushqimi ne kohe dhe te pershtateshem Infeksiione Ushqim optimal Ushqim, ushqyerje e K. Shend fetusit optimal kapaciteti optimal- mendor

Ushqim,

k.shendt optimal Mortaliteti dhe semundeshmeria ametare ushqim, k.shendet. optimal kapacitet mendor Analizat demonstrojne se ushqyerja ekskluzive me gji dhe futja e nje ushqimi komplementar te sigurt dhe adekuat ne moshen 6 muajsh, nderkohe qe vazhdon ushqyerja me gji edhe ne vitin e dyte te jetes, mund te zvogeloje ngarkesen e semundjeve dhe te ndikoje pozitivisht ne rritjen dhe zhvillimin e femijes. Ne adoleshence ka tendence rritje te ndikimit te ushqyerjes ne shendet. Gjate periudhes se rritjes se shpejte, adoleshentet kane me teper nevoje per energji. Shumica e tyre, vecanerisht grupet me te ardhura te pakta financiare, zgjedhin burime energjie relativisht te lira, si psh nje sasi te madhe yndyre dhe sheqeri, qe potencialisht te shpie ne deficience te mikronutrienteve, obezitet dhe karies dentar. Eshte evidente qe nutricioni i dobet per aresye te pabarazise ne te ardhura rezulton ne pabarazi edhe ne shendet. Ne mosha me te rritura, sfida kryesore eshte qe te shmangin vdekjen e parakoheshme nga semundjet kardiovaskulare dhe kanseret. Per te prevenuar keto eshte shperndare nga Programi CINDI i OBSH-se, udhezimi dietetik qe rekomandon “12 hapat e ushqyerjes se shendeteshme”, dhe konsumin e se paku 400 gr fruta dhe zarzavate ne dite. OBSH gjithashtu ka pergatitur udhezime per te inkurajuar rritjen e aktivitetit fizik si pjese e jetes te rregullt te perditeshme. Qellimi eshte qe te shtohet aktiviteti ditor fizik, te parandalohet obeziteti, si dhe te reduktohet rreziku per diabetin, semundjet e zemres dhe hemoraragjite cerebrale dhe te promovohet shendeti e mireqenia. Ceshtja e mplakjes se shendeteshme eshte gjithashtu nje shqetesim madhor. Me uljen e aktivitetit nivelet e nevojave per energji reduktohen, keshtu qe ushqimi i konsumuar nga njerezit ne moshe te shkuar, duhet te jete i pasur ne mikronutriente ne menyre qe te

Zhvillim dhe rritje e femijes

Zhvillim dhe rritje ne adoleshence

grua burre konceptim gravidance

Pleq Te shkuar ne

moshe

51

kompensohet ajo cka eshte reduktuar gjate konsumit te ushqimit. Perseri rekomandohet 400 gr zarzavate dhe fruta si konsum ditor per moshat e thyera, sipas rekomandimeve te OBSH-se. Degjenerimi i te parit, rezistenca e ulet ndaj infeksionit dhe deficiencave te tjera te lidhura me mikronutrientet mund te bashkejetojne me obezitetin, duke e bere manaxhimin e shendetit per njerezit e moshuar te veshtire per profesionistet. Strategjia per kontrollin e ushqimeve Shume sektore jane te interesuar per sigurine e ushqimit, duke perfshire ketu shendetesine, bujqesine, peshkimin, tregetine, turizmin, edukimin, mjedisin, planifikimin dhe financen. Kerkohet nje qendrim i gjitheaneshem dhe i integruar ne nivelin kombetar dhe nderkombetar per te siguruar nje politike efikase per kontrollin e ushqimit. Ne 1963, Asambleja Boterore e Shendetit miratoi krijimin e Komisionit te Kodeksit Alimentar te perbashket te FAO/OBSH-se, qe ka perpunuar shume standarte nderkombetare. Ne Maj te vitit 2000, Asambleja Boterore e Shendetit, duke njohur qe rreziqet ne shendet nga ushqim i pasigurt jane ne rritje dhe se ato nuk po trajtohen ne menyre adekuate nga sisteme tradicionale te higjienes se ushqimit, nxiten Shtetet Anetare (rezoluta OBSH 53, 15-Aneks 3), te integrojne kontrollin e ushqimit si nje nga funksionet kryesore te shendetin publik, dhe te pergatisin programe te kontrollit te ushqimit me te gjithe sektoret e tjere te interesuar. Ndikimi i fuqishem i sigurise ushqimore ne shendet eshte duke shkaktuar shqetesim ne rritje te publikut dhe humbje te besimit tek konsumatori. Nje shembull i mire eshte perdorimi i antibiotikeve ne ekonomine blegtorale, qe po rrit friken per transferimin e rezistences ndaj antibiotikeve ne patogenet humane. Aplikimi i bioteknologjise ne lidhje me ushqimin gjenetikisht te modifikuar mund te ndryshoje furnizimin me ushqime Strategjia per sigurimin e ushqimit. Sigurimi i ushqimit i perket si sektorit industrial ashtu edhe atij bujqesor. Kontributi i ushqimit ne tregetine globale eshte bere aq i madh sa qe ne 1994 ai eshte perfshire ne Marveshjen Boterore te Tregetise. Ndikimi i ushqimit ne shendetin publik eshte nje shqetesim e prioritet i sektorit te shendetit. Ky sektor eshte i interesuar qe te stimulojne debatin se furnizimi me ushqim te qendrueshem mund te prevenoje semundjet dhe njekohesisht te promovoje shendetin. Sigurimi i ushqimit nenkupton nje domosdoshmeri per ushqim te mjafueshem dhe te cilesise se mire, nderkohe qe ndihmon ne stimulimin e zhvillim te ekonomive dhe promovimin e kohezionit social brenda shoqerive rurale. Politikat e ushqimit qe promovojne nivele te larta te konsumit te mishit dhe produkteve blegtorale, te kombinuara me politikat qe shkaterojne sasi te medha te frutave dhe zarzavateve, jane jo vetem ne kundershitm me politikat mjedisore por edhe me ate te ushqyerjes se shendeteshme. Qellimet e ushqyerjes se shendeteshme ne kontrast me kete

52

rekomandojne konsum te larte te frutave dhe zarzavateve, kombinuar me nje konsum te paket te yndyrnave te saturuara dhe mishit e produkteve blegtorale. 5. QENDRIMET Zhvillimi i nje qendrimi te gjithaneshem (tri strategjite se bashku) Dihet qe bujqesia, industria ushqimore dhe sektoret e tjere, kane pergjegjesine kryesore per zinxhirin e ushqimit. Opinione kontradiktore mund te kete patur nga pale te ndryshme te perfshira ne kete proces sikurse prodhuesit e ushqimit, konsumatoret, sektori ekonomik, ai per problemet sociale, perfaqesues te tregetise per eksportin dhe ato qe mbeshtesin vlerat e ushqimit tradicional apo tendencat moderne te ushqyerjes. Per te qene sa me efektive, nje politike e ushqimit dhe ushqyerjes ka nevoje te harmonizoje keto opinione sa me teper te jete e mundur. Te dhenat qe ilustrojne ndikimin e ushqimit dhe ushqyerjes ne shendetin publik, perbejne njeren ane te stimulimit te harmonizimit dhe konsensusit. Sfida qendron ne gjetjen e konsensusit midis interesave potenciale konfliktuale. Forcimi i partneritetit midis sektoreve eshte nje menyre per te zhgjidhur kete bashkepunim ne arritjen e qellimit final dhe ne realizimin e bashkepunimit ndermjet te gjithe sektoreve qe me veprimtarine e tyre kane ndikim ne ushqim dhe ushqyerje. Figura Nr 14: Nje qendrim i integruar per ushqimin dhe shendetin publik.

Informacioni ushqim shendet

Planifikimi strategjik dhe implementimi

Shendeti Publik Mbrojtja e Mjedisit

Bujqesia Frutikultura

Industria e Ushqimit Shites me pakice

Edukimi Turizmi

Sectore vullnetare Publiku/shoq. Kons.

Instrumentet rregulatore

Detyrim (ligjor)

Trajnimi dhe edukimi profesional

Informac. edukim shendetesor

Instrumentet ekonomike

Kerkimet dhe zhvillimi

Vleresimi i ndikimit ne shendet te politikave te ushqimit

53

Monitorimi i informacionit shendetesor Vetem nje numur i kufizuar vendesh ne rajon kane sistem per monitorimin e ushqimit, gjendjes se ushqyerjes dhe incidences se semundjeve me origjine nga ushqimet. Analiza e situates se vleresimit te gjendjes ushqyese ne popullaten shqiptare tregon per mangesi te theksuara ne sistemin vleresues dhe informativ. Paraqitet si domosdoshmeri ngritja e nje sistemi per monitorimin e ushqimit dhe ushqyerjes. Qe prej disa vitesh funksionon mbledhja e te dhenave per semundjet me origjine ushqimore. Shqiperia eshte pjesemarrese ne Programin e OBSH-se te Survejances per Kontrollin e Infeksioneve me Origjine Ushqimore dhe Intoksikacioneve ne Europe qe prej vitit 1989. Ne botimet e WHO/FAO te perpunuara ne Institutin Federal per Mbrojtjen e Shendetit te Konsumatoreve dhe Mjeksise Veterinare (BgVV, Qendra e Bashkepunimit per Kerkime dhe Trajnim ne Higjienen e Ushqimit dhe Zoonozat) ne Berlin, jane paraqitur edhe te dhenat e Shqiperise krahas vendeve te tjera te Rajonit. Permiresimi i njohurive Permiresim i njohurive ne drejtim te ushqimit dhe ushqyerjes se shendeteshme, tashme perben nje domosdoshmeri dhe kjo do te arrihet ne se ne kete proces perfshihen sa me shume pjestare te shoqerise. Nje nga rolet me te rendesishme te sektorit te shendetesise do te jete per te siguruar te dhena shkencore te ndikimit pozitiv apo negativ te ushqimit dhe menyrave te ushqyerjes mbi shendetin. Lind nevoja per te mbledhur, vleresuar dhe shperndare njohurite ekzistuese, dhe te identifikohen fushat ku lidhjet kerkojne kjartesime dhe kerkime te metejeshme. Ne pergjithesi profesionistet ne shendetesi nuk kane njohurite e duhura per higjienen ushqimore, sigurine ushqimore, ushqyerjen dhe perfitimet nga aktivitetet fizike, cka lind nevojen urgjente per organizim te trajnimeve ne kete drejtitm. Duhet gjithashtu qe ne kete proces te mobilizohet edhe shoqeria civile. Informacioni per konsumatorin duhet te jete permanent per te mundesuar qe ai te beje zgjedhjen korrekte se kush perben nje diete te shendeteshme dhe te sigurt. Sektori i bujqesise dhe ushqimit ka krijuar trupa te ndryshme nacionale dhe nderkombetare. Nepermjet te tyre autoritetet nacionale dhe organizatat internacionale mund te mbajne dialog me sektoret qe prodhojne dhe tregetojne ushqimin. Sektori privat eshte percaktuesi kryesor i furnizimit me ushqim. Eshte ne interesin e ketij sektori per te marre pjese ne zhvillimin dhe implementimin e politikave si dhe promovimin e shendetit. Edukimi ne Ushqyerje, programe edukimi per ushqyerje te shendeteshme

54

Nje nga qellimet kryesore persa i perket politikes qe do te ndiqet, eshte qe te ndihmohet popullata per te bere zgjedhjen e nje menyre ushqyerje te shendeteshme. Eshte i domosdoshem edukimi/programet e informimit te cilat krijojne mundesine qe njerezit te jene ne gjendje te njohin dhe te bejne zgjedhjen e shendeteshme te ushqyerjes. Kjo do te arrihet ne se informacioni i besueshem ne lidhje me ushqimin dhe ushqyerjen do te arrije ne publik. Duhen identifikuar grupet e popullates dhe metodat qe duhen perdorur per t’i transmetuar tek to. Eshte e qarte se ne kete drejtim nevojitet informacion i bollshem ne lidhje me ushqyerjen e shendeteshme, dieten dhe zakonet ne ushqyerje. Mungesa e udhezuesve dietetike per popullaten shqiptare e ka veshtiresuar shpesh edhe propogandimin e ushqyerjes se shendeteshme ne grupe te ndryshme popullate. Megjithate jane bere perpjekje nga programi i Ushqyerjes ne Institutin e Shendetit Publik, i cili nepermjet vleresimit te njohurive te nenave per ushqyerjen e femijeve te moshes 0 – 6 vjec jep udhezime per propogandimin e nje ushqyerje te shendeteshme duke adoptuar edhe udhezimet e OBSH/UNICEF. Gjithashtu ne kuadrin e Programit Kombetar te Manaxhimit te Integruar te semundjeve te femijeve Ministria e Shendetesise ne bashkepunim me UNICEF dhe OBSH, ka pergatitur gjate vitit 2002 “Udhezues per manaxhimin e integruar te semundjeve te femijerise”, i cili eshte nje ndihmese per mjekun ne praktiken e perditeshme. Aktualisht jemi ne fazen e implementimit te hereshem te ketij Programi ne dy rrethe pilot ne vend (Pogradec e Bulqize). Ai njekohesisht shoqerohet me trajnim te personelit shendetesor mjek dhe infermiere te sistemit te Kujdesit Shendetesor Paresor. Me konkretisht ne kete Udhezues eshte perfshire edhe Karta e nenes ku jepen udhezime konkrete dhe praktike per nje ushqyerje te shendeteshme te femijeve te grup moshes 0-5 vjec, dhe ku eshte pershkruar holllesisht menyra e ushqyerjes per sejcilen nen grup moshe te kesaj periudhe feminore (deri ne 6 muaj, nga 6-12 muaj, 12 muaj – 2 vjec dhe nga 2 vjec-5 vjec). Strategjia presente ne edukimin per ushqyerjen ka per qellim qe te krijoje ndergjegjesimin ne popullaten e vendit persa i perket lidhjes midis ushqimit dhe shendetit. Te dhenat vleresuese per gjendjen shendetesore dhe dieten e perdorur te cilat jane referuar ne kapitujt e mepareshem, tregojne qe menyra e jeteses ka filluar te ndryshoje. Por e rendesishme per kushtet aktuale eshte qe duhet te miratojme nje qendrim me te percaktuar dhe me efikas te menyres se propagandimit te nje ushqyerje te shendeteshme. Ketu mund te perfshihet reklama, spote ne te gjitha mediat, postera atraktive ne vende strategjike dhe bashkepunim me supermarketet per ekspozimin e etiketimeve te ushqimit ne banaqe per te ndihmuar konsumatoret ne zgjedhjen e ushqimit. Keto fushata kerkojne aftesi profesionale multidisiplinare per te arritur rezultate me te mira. Kjo strategji duhet te jete dinamike, qe ti pergjigjet nevojave ne ndryshim te popullates dhe e drejtuar nga organizmi politik-beres. Eshte pikerisht Grupi i Punes se Ushqimit dhe

55

Ushqyerjes i ngritur ne nivel Kombetar qe do te drejtoje kete proces, duke patur njekohesisht impute shkencore persa i perket nutricionit. Kjo do te arrihet duke forcuar Sektorin e Ushqyerjes ne Institutin e Shendetit Publik me personel te trajnuar dhe duke krijuar lidhje permanente te ketij sektori me Drejtorine e Kuj desit Shendetesor Paresor ne Ministrine e Shendetesise, dhe Drejtorine e Bujqesise dhe Ushqimit ne Ministrine e Bujqsise dhe Ushqimit dhe anasjelltas ne drejtim te shkembimit te informacionit. (Disa studime sporadike ne drejtim te ushqyerjes jane ndermarre edhe nga Ministria e Bujqesise dhe Ushqimit nepermjet te programit SARA dhe jane ndermarre tentativa per te kryer studime te ketij lloji) Bashkepunimi nepermjet sektoreve te ndryshem duhet te zhvillohet me tej. Mund te permendim ketu shoqaten e Konsumatoreve qe mund te jete teper e vlefeshme ne ndikimin per te perdorur ushqime qe jane te rekomanduara ne udhezuesin dietetik, duke u siguruar njekohesisht qe informacioni korrekt arrin ne publik. Edhe ne shkolla realizohet edukimi shendetesor i nxenesve pjese e te cilit eshte dhe te ushqyerit. Synimet kryesore te edukimit shendetesor ne shkolla te ndryshme jane: 1. T’ju jape te rinjve koncepte shkencore mbi zhvillimin e njeriut dhe njohurite baze te

shendetit. 2. Te aftesoje nxenesit per ndryshimin e vetes dhe mjedisit qe i rrethon. 3. Te ndihmoje te rinjte te kuptojne dhe zbulojne ndjenjat, qendrimet e vlerat e vetes. 4. Te aftesohen nxenesit te vendosin kontroll mbi sjelljet e tyre shendetesore qe ne

menyre te ndergjegjeshme te sigurojne shendetin e tyre te ardheshem. Filozofia e ndjekur per edukimin shendetesor e sheh ate si pjese te nje procesi te gjere social, ku theksi vendoset ne ndihmen qe duhet t’u jape te rinjve per te arritur ne zgjedhje te qarta, te ndergjegjeshme, bazuar ne informacionin shkencor te fituar. Nese behet e mundur qe nxenesit te arrijne te pranojne disa pergjegjesi per shendetin e tyre, si rrjedhim kjo con ne qendrime e sjellje pozitive individuale shendetesore. Edukimi shendetsor, pjese e te cilit eshte edhe te ushqyerit per nje jete te shendeteshme, shihet si nje fushe me peshe ne kurrikulat shkollore, ndonese shpesh i integruar ne lende e kurse te tjera ekzistuese ne kurrikul. Tashme eshte pergatitur nga Ministria e Shendetesise ne bashkepunim me Banken Boterore Strategjia e Shendetit Publik dhe Promocionit te Shendetit e cila eshte miratuar nga Ministri i Shendetesise Maj 2003. Zbatimi i kesaj Strategjie duhet te monitorohet dhe vleresohet nen nje mbikqyrje nder ministrore te nivelit te larte, cka perfshin hartimin e raporteve vjetore per Qeverine dhe Parlamentin mbi ecurine e zbatimin e saj.

56

Ne sistemin arsimor parauniversitar, arsimin parashkollor 8 vjecar dhe te mesem te pergjitheshem problemet e te ushqyerit zhvillohet si lende kroskurikulare duke u perqendruar ne lende te tilla si: Dituria e Natyres, Biologjia, Ekonomia shtepiake, Edukata Qytetare, Sociologjia ku sejcila lende e trajton permbajtjen ne kendveshtrimin e saj. Ne arsimin profesional pesha kryesore e te ushqyerit perqendrohet ne lende me vete. Ne sistemin tone te arsimit profesional ekzistojne dy lloje shkollash. Shkolla tre vjecare qe pegatisin punetore te kualifikuar dhe shkolla 5 vjecare qe pergatisin teknike te cilet mund te vazhdojne studimet ne shkollat e larta dhe univesitet. Persa i perket bazes materiale per problemin ne fjale, ajo mungon. Ne projektet e rehabilitimit te shkollave, duhet te shihet si domosdoshmeri ndertimi i nje dhome kabinet ku te zhvillohet lenda e ekonomise shtepiake. Ketu mund te zere nje vend te rendesishem ze Ushqimi dhe te gatuarit. Persa i perket programit mesimor, ai duhet rishikuar. Shkolla e mesme duhet te koordinoje punen me universitetet per t’u siguruar qe ata nxenes qe do te ndjekin universitetin ne deget qe lidhen me te ushqyerit,.te marrin pergatitjen e duhur. Paralelisht duhet te behet kualifikimi i mesuesve qe japin lendet e lidhura me te ushqyerit. Kjo duhet te behet jo vetem ne vendin e punes, pra ne shkolle por edhe ne institucione te tjera shkencore, metodike e praktike dhe tematika e kualifikiimit te hartohet ne bashkepunim te ngushte me vete mesuesit dhe ne perputhje me programet e reja mesimore. Prioritete:

• Ndergjegjesimi per ushqyerje te shendeteshme bazuar ne udhezimet e OBSH-se. • Perpilimi i udhezuesit dietetik dhe promovimi i tij. • Informimi permanent i publikut per ushqyerje te shendeteshme. • Miratimi i nje qendrimi te percaktuar per propagandimin e ushqyerjes se

shendeteshme. • Integrimi i edukimit per ushqyerje te shendeteshme ne konceptet baze te

kurikulumit ne shkollave fillore dhe 8 vjecare. • Forcimi i bashkepunimit (perfshi edukimin) ndermjet sektorit te shendetit dhe te

bujqesise ne nivel nacional dhe lokal. MSH, DKSHP, ISHP, MBU, DBU ne rrethe.

• Forcimi i bashkepunimit me shoqata te ndryshme si ajo e konsumatoreve etj. Promovimi dhe vendosja e mekanizmave kombetare koordinuese dhe keshilluese Bazuar ne analizen e kryer nga Zyra Rajonale, eshte dicka e dukeshme qe ne vendet ku ekzistojne mekanizma te koordinimit nacional, ato jane me efektive ne zhvillimin dhe implementimin e politikave te ushqimit dhe ushqyerjes. Roli kyc i ketij mekanizmi, si psh

57

keshilli per ushqimin dhe ushqyerjen, eshte te keshilloje qeverine ne zhvillimin, implementimin, monitorimin dhe vleresimin e gjitheaneshem te politikave ndersektoriale, udhezimeve dhe planeve te veprimit. Per me teper nje trup i tille nacional mund te jete pergjegjes per te siguruar vazhdimesi te informacionit per publikun e gjere nga agjenci te ndryshme, duke lehtesuar krijimin e nje komunikimi per tju pergjigjur shqetesimit te publikut per ushqimin, dhe per te keshilluar qeverine se si te arrihen angazhimet nderkombetare. Eksperienca nga vendet, e ndryshme, demonstron se keto mekanizma jane efektive, vecanerisht kur ngrihet nje sekretariat teknik qe koordinon ekspertizen nga sektore te ndryshem Meqenese problemet e ushqyerjes dhe te gjendjes ushqyese jane shume komplekse, vetem nje bashkepunim nderdikasterial dhe multisektorial do te bente te mundur perdorimin me kosto-efektivitet te burimeve financiare dhe njerezore. Ky bashkepunim konsiston ne ngritjen e rolit te Grupit te Punes te Ushqimit dhe Ushqyerjes (qe tashme funksionon qe prej me se dy vitesh), si nje mekanizem i rendesishem keshillues dhe organizues ne bashkrendimin e aktiviteteve e perbashketa nderdikasteriale. Ai duhet te vazhdoje aktivitetin e tij edhe mbas pergatitjes se PKVUU-se.

Ligjeshmeria per Ushqimin dhe Ushqyerjen Ligjeshmeria ne fushen e kontrollit te ushqimeve. Kontrolli i ushimeve perballet nga nje legjislacion tashme i miratuar pas viteve 1990 dhe nga struktura kontrolli te organizuara ne te gjithe vendin. Aktualisht ligjeshmeria baze ne fushen e kontrollit te ushqimeve ne vendin tone perbehet nga disa akte baze, si: • Ligji No. 7941, date 31/05/1995 “Per Ushqimin” • Ligji No. 7643, date 02/12/1992 “Per Inspektoriatin Sanitar Shteteror” • Ligji No. 7674, date 23/02/1993 “Per Sherbimin dhe Inspektoriatin Veterinar” • Ligji No. 8192, date 06/02/1997 “Per Mbrojtjen e Konsumatoreve” Vetekuptohet se ligjeshmeria baze eshte zberthyer edhe ne akte nenligjore, qe sipas perkatesise shprehen me vendime te Keshillit te Ministrave dhe akte te ndryshme te ministrave perkates. Duke vleresuar ne menyre analitike problematikat e trajtuara ne ligjeshmerine e sipershenuar, duhet te permendim edhe strukturat e kontrollit te ushqimeve, te cilat jane si me poshte: • Inspektoriati i Ushqimit • Inspektoriati Sanitar Shteteror • Inspektoriati Veterinar

58

Pergjithesisht te tri inspektoriatet e siperpemendura kane nje organizim respektiv nga qendra ne baze dhe konkretisht: a). Pas miratimit te ligjit “Per Ushqimin”, inspektoriati i ushqimit eshte i organizuar ne nivel qendror me Drejtorine e Cilesise dhe Inspektimit te Ushqimeve (Ministria e Bujqesise dhe Ushqimit), dhe ka strukturat e saj me Sherbimin e Inspektoriatit Ushqimor ne 36 rrethet e vendit, te cilat ndodhen prane Drejtorise se Bujqesise dhe Ushqimit. Prane Sherbimit te Inspektoriatit Ushqimor ndodhet laboratori i kontrollit te cilesise se ushqimeve. Aktualisht funksionojne 4 laboratore Rajonale dhe 26 laboratore rrethesh. Instituti i Kerkimeve te Ushqimit eshte Qender Reference e ketij inspektoriati. b). Inspektoriati Sanitar Shteteror, i riorganizuar pas daljes se ligjit te ri, me nje strukture vertikale nga Kryeinspektori Sanitar Shteteror i Republikes, me kryeinspektore sanitare shteterore te cdo rrethi dhe me struktura te perpikta inspektimi- kontrolli- vleresimi higjienik dhe me struktura laboratorike ne cdo rreth. Ne nen te vecante te ligjit eshte vendosur ne menyre taksative, qe personeli ne inspektoriatin sanitar shteteror duhet te jete i specializuar. c). Inspektoriati Veterinar, pergjithesisht eshte i strukturuar ne nivel Drejtorie ne Ministrine e Bujqesise dhe Ushqimit dhe me disa struktura prane Drejtorive te Bujqesise dhe Ushqimit ne rrethe; njekohesisht ne nivel te Bashkise apo komunes kane edhe strukturen e kontrollit veterinar me vartesi nga pushteti vendor (lokal), duke krijuar keshtu nje strukture plotesuese vetem me varesi teknike nga Ministria dhe me varesi administrative nga pushteti vendor. d). Ne mbeshtetje te Ligjit Per Mbrojtjen e Konsumatoreve, nuk jane parashikuar struktura kontrolli, por vetem jepen definicionet e sakta te ceshtjeve dhe percaktohen me nene te vecanta permbushja e detyrimeve nga organet shteterore te kontrollit ndaj konsumatorit apo edhe ndaj organizmave jo shteterore per mbrojtjen e tij. Gjithesesi kjo mbetet nje pasqyre e shkurter e strukturave organizative te kontrollit te ushqimeve ne nivel vendi. Bashkepunimi dhe bashkeveprimi i tre strukturave te kontrollit te ushqimeve, mbetet pergjithesisht nje “spontanitet” organizativo-administrativ. Pamvaresisht nga organizimi ne ligjin “Per Ushqimin” te Bordit Kombetar te Kontrollit te Ushqimeve, nen drejtimin e Ministrit te Bujqesise dhe Ushqimit, dhe me nje perfaqesi te “cunguar” te Ministrise se Shendetesise, bashkeveprimi i organeve te kontrollit eshte dhe mbetet i manget. Aresyet e bashkepunimit dhe bashkeveprimit jo plotesisht sipas legjislacionit jane te shumta, por nderkohe permendim disa prej tyre si varesite administrative te ndryshme, kapacitetet intelektuale dhe kurrikulat e trupave te inspektimit, gjeresia e thellesia e problematikave qe ato ndjekin, kapacitetet analitike perkatese te tyre qe pergjithesisht jane te ndryshme, etj.

59

Pra te tri trupat inspektuese te kontrollit te ushqimeve operojne ne menyre te pamvarur, kundrejt drejtimeve dhe orientimeve qe ato marrin nga linjat e tyre te drejte per drejta, por qe nuk arrijne te “koordinohen” plotesisht ne veprimtarite e tyre. Gjithesesi veprimtarite e bashkepunimit te inspektimit te ushqimeve, rrjedhimisht kane qene spontane ose te organizuara nga “nevojat” e situates ne vend. Tentativa per forcimin e bashkepunimit dhe koordinimit te veprimtarise se tre trupave te inspektimit te kontrollit te ushqimeve, jane ndermarre here pas here me iniciativen e inspektoriatit sanitar shteteror, por qe ”jetegjatesia” e tyre ka qene pergjithesisht e shkurter. Fushat e veprimtarive te tre trupave te inspektimit te kontrollit te ushqimeve, pergjithesisht te mbeshtetur ne legjislacionet respektive ne fuqi, kane edhe “kufizimet” apo “perplasjet” e tyre. Ne ligjin “Per Ushqimin”, neni 33 “Pergjegjesite per kontrollin ushqimor” e artikujt e tij, verehet nje tendence per krijimin e “artificiove” legjislative, duke bere ndarje fiktive per kontrollin e ushqimeve, e njekohesisht duke percaktuar vetem inspektoriatin e ushqimit dhe ate veterinar per kontrollin e tyre. Ndersa inspektoriatit sanitar duke i lene vetem kontrollin e zbatimit te "normave higjieniko-shendetesore te objekteve dhe personelit”. Ne kontrollin e ushqimeve te importit, veprimtaria e tre trupave te kontrollit (inspektoriati i ushqimit, inspektoriati veterinar dhe inspektoriati sanitar shteteror) mbetet e ndare, pasi edhe ne nenin 34 te Ligjit “Per Ushqimin”, trajtesa mbetet e perzier, duke realizuar vleresimin e “produktit ushqimor” nga dy trupa inspektimi e laboratoret e tyre perkates, per te cilet eshte e nevojeshme edhe dhenia e certifikates perkatese per konsum. Pergjithesisht legjislacioni ne fuqi per “Ushqimin” nuk trajton problemin themelor te “sigurise ushqimore”, por nene te caktuara te tij (neni 27 e 28) vihen rradhazi “cilesia dhe siguria ushqimore”, kur nderkohe eshte e domosdoshme krijimi i rubrikave legjislative te ndara per ceshtje shume thelbesore si “Siguria Ushqimore” dhe “Cilesia e Ushqimeve”. Pergjithesisht duhet te permendim qe legjislacioni “Per Ushqimin”, kerkon nje revizionim te plote duke realizuar pershtatjen e tij me direktivat e FAO-OBSH ne fushen e kontrollit ushqimor, licencimit, certifikimit, kontrollit te sigurise ushqimore apo edhe te vendosjes se koncepteve te sakta per HACCP, vecanerisht duke realizuar perfshirjen e tij ne legjislacionin, qe aktualisht nuk gjen asnje pasqyrim. Ne vijim te idese se mesiperme, duhen realizuar edhe disa korigjime institucionale, si organizmi qe licencon nuk mund te jete edhe organ inspektues, apo institucioni certifikues duhet te jete i shkeputur nga strukturat e inspektimit. Gjithesesi revizionimi i legjislacionit “Per Ushqimin” do te kerkonte domosdoshmerisht ndermarrjen e nismes legjislative dhe rishikimin teresor te tij, duke perfshire edhe orientimet e direktivave OBSH-FAO ne fushen e sigurise ushqimore, ne disa drejtime kryesore si:

60

- Revizionimi i kreut III “Kerkesat ndaj cilesise dhe sigurise se ushqimeve” e neneve

perkatese lidhur me sigurine ushqimore, duke e ndare vecant konceptin “siguri ushqimore” ndaj “cilesise ushqimore”, pasi nga kjo rrjedhin te gjitha riparimet e nevojeshme te ligjit.

- Revizionimi i kreut VII, “Kontrolli shteteror i ushqimit”, pasi ne artikujt e vecante te tij konfondohen shume detyra te tre trupave te kontrollit shteteror te ushqimit. Rregullisht veprimtaria e tre inspektoriateve te kontrollit te ushqimeve (prodhimit vendas apo te importit) nuk jep asnje detyrim ligjor per percaktimin e parametrave “te sigurise ushqimore”, ndaj parashikojme domosdoshmerine e perfshirjes se detajuar te detyrave perkatese per cdo trup inspektimi. - Percaktimi i modaliteteve te percaktuara per koordinim, bashkepunimin e raportimin

e ndersjellte te veprimtarive te inspektoriatit sanitar shteteror, inspektoriatit te ushqimit dhe inspektoriatit veterinar.

- Percaktimin e sakte te detyrave eksplicite per cdo trupe kontrolli te ushqimeve,

per te shmangur perplasjet apo edhe dublimet, njekohesisht duke eliminuar edhe cdo mungese pergjegjesie per sejcilin trup kontrolli. Gjithesesi ne menyre konceptuale, duhet ndare organizimi i kontrollit te sigurise ushqimore ndaj atyre qe trajtojne problematikat e cilesise.

- Perfshirjen e legjislacionit per ushqimin edhe te HACCP-it, si domosdoshmeri per

veprim e zbatim, jo vetem nga trupat e kontrollit te ushqimeve, por njekohesisht edhe nga vete prodhuesit e ushqimeve.

Duke gjykuar se analiza e situates legjislative dhe organizimit te strukturave te kontrollit te ushqimeve, perben vetem nje tentative te nismes legjislative, shprehim bindjen dhe mendimin se kjo kerkon angazhim dhe deshire per perafrimin e legjislacionit shqipetar me ato te vendeve europiane. Realizimi i komunikimeve tregetare, industriale dhe perfshirja e vendit ne eksport-import, kerkon domosdoshmerisht revizionimin e legjislacionit ne fuqi dhe tendencen e perafrimit te tij me legjislacionin europian, duke pershtatur dora dores direktivat e orientimet e OBSH, FAO me fushen perkatese. Ligjeshmeria per Ushqyerjen. Persa i perket Ushqyerjes, tashme ekziston ligji baze:

“Per nxitjen dhe mbrojtjen e te ushqyerit me gji” (Ligji 8528, 23 Shator 1999). Ai synon të nxise dhe te mbroje ushqyerjen me gji, ndersa kontrollon zevendesuesit e qumeshtit te gjirit, duke siguruar në kete menyre ushqyerje të shendeteshme të femijeve. Zbatimi i sukseshme i ketij ligji kerkon angazhimin e inspektoriatit sanitar shtetesor per kontrollin e tregetimit te zevendesuesve te qumeshtit te gjirit.

61

Urdher i Ministrit te Shendetesise Nr. 157, dt. 09/04/2002, per mbeshtetjen e iniciatives per t’u bere “Sherbime shendetesore mike te femijes” qe perkrahin dhe mbeshtesin ushqyerjen me gji, dhe per te implementuar politiken e OBSH/UNICEF lidhur me 10 hapat per nje ushqyerje te sukseseshme me gji.

Udhezim i Ministrit te Shendetesise Nr 1262/1 dt 09/04/2002 per krijimin e “Sherbimeve Mik te Femijes”

Vendim i Keshillit te Ministrave No 549 dt 27/11/1997 per “ Importimin e kripes se gjelles se jodizuar” Kerkon bashkepunimin e inspektoriatit sanitar shteteror me doganat dhe inspektoret e kontrollit te ushqimit.

62

6. KONKLUZIONE, PRIORITETE

Revizionim i plote i ligjit “Per Ushqimin”, duke pershtatur ate me direktivat e

FAO/OBSH ne fushen e kontrollit ushqimor, licencimit, certifikimit, kontrollit te sigurise ushqimore.

Pasqyrimi i koncepteve te sakta ne legjislacionin ekzistues per sistemin HACCP. Perpilimi i legjislacionit per parandalimin e deficiencave mikronutritive. Revizionimi i kreut III “Kerkesat ndaj cilesise dhe sigurise se ushqimeve”e neneve

perkatese lidhur me sigurine ushqimore, duke e ndare konceptin “siguri ushqimore” nga “cilesi ushqimore”.

Percaktimi i modaliteteve per koordinim, bashkepunim e raportim te ndersjellte te veprimtarise se inspektoriatit sanitar, inspektoriatit te ushqimit dhe inspektoriatit veterinar.

Sigurimi i infrastruktures se nevojeshme per drejtim, ekspertize dhe permiresimin e legjislacionit.

Formulimi i nje programi te pergjitheshem per vleresimin e sistemit HACCP. Organizimi i programeve te trajnimit per personelin e industrise ushqimore dhe te

organizmave shteterore per sistemin HACCP; Inkurajimi e mbeshtetje ne pergatitjen e materialeve trajnuese (per sistemin

HACCP) per industrine, inspektoret e kontrollit te ushqimit dhe pale te tjera te interesuara;

Forcimi i bashkepunimit te te gjithe sektoreve qe mbulojne kontrollin dhe sigurine ushqimore.

Forcimi dhe rritja e nivelit te laboratoreve te kontrollit te ushqimit ne te dy sistemet e Shendetesise dhe ate te Bujqesise dhe Ushqimit.

Monitorimi i mbetjeve te pesticideve ne ushqimet me origjine bimore. Promovimi i ushqyerjes se shendeteshme sipas rekomandimeve te OBSH-se

(udhezuesi dietetik CINDI) dhe ndermarrje veprimesh per parandalimin e kequshqyerjes tek femijet.

Parandalimi i kequshqyerjes se femrave duke filluar nga periudha e adoleshences dhe me pas para konceptimit te femijeve, gjate shtatzanise dhe laktacionit, dhe parandalimi i semundeshmerise gjate ketyre periudhave.

Promovimi i ushqyerjes me gji si e drejte e femijes dhe domosdoshmeri per rritjen dhe zhvillimin.

Ruajtja e tradites se ushqyerjes me gji, duke siguruar ushqyerje ekskluzive dhe fillimin ne kohen e duhur te ushqyerjes plotesuese sipas rekomandimeve te OBSH/UNICEF (Rezoluta e 54 e Asamblese se Shendetit 18 Maj 20010 dhe Rezoluta e OBBSH/FAO.

Ndryshimi i praktikave te personelit te konsultoreve te gruas dhe femijes dhe i personelit te materniteteve per mbeshtetjen e ushqyerjes me gji dhe zbatimin e 10 hapave te OBSH/UNICEF per nje ushqyerje te sukseseshme me gji.

Zgjerimi i rrjetit te materniteteve “Miq te Femijeve”. Kufizimi i efekteve negative te tregetimit te zevendesuesve te qumeshtit te gjirit

dhe monitorimi per implementimin e Ligjit te Ushqyerjes me Gji. Perpilimi i Rekomandimeve Dietetike per popullaten Shqipetare.

63

Perpilimi i udhezuesit per normat ditore te nutrienteve ne ushqim Propagandimi dhe ndergjegjesimi i publikut per nje ushqyerje te shendeteshme

bazuar ne udhezimet e OBSH-se. Forcimi i bashkepunimit ndersektorial per ndjekjen e problemit te crregullimeve

nga deficienca jodike duke perfshire ne proces sektore te tjere te industrise, arsimit, OJQ-te, dhe organizmat nderkombetare OBSH, UNICEF dhe ICCIDD.

Zbatim i VKM per importimin e kripes se gjelles se jodizuar dhe prodhimin e saj ne vend dhe permiresimi i kuadrit ligjor ekzistues.

Perpilimi i Strategjise dhe Planit Kombetar te Veprimit per Luftimin e Crregullimeve nga Deficienca Jodike.

Vazhdimi i trajnimeve me inspektoret e ushqimit dhe specialistet e Laboratoreve te Shendetit Publik per focimin e kontrollit te jodit ne kripe.

Monitorimi i permbajtes se jodit ne kripen e gjelles ne te gjitha nivelet qe nga prodhimi deri tek konsumatori, bazuar ne sistemin ekzistues te kontrollit te cilesise.

Forcimi i kontrollit te inspektoreve ne dogana dhe ngritja e kapaciteteve te ketyre strukturave.

Zgjerimi i prodhimit te kripes se jodizuar ne vend. Promovimi dhe ndergjegjesimi i publikut per perdorimin e kripes se jodizuar. Bashkepunim me median dhe sistemin e arsimit per realizimin e promovimit. Fuqizimi i Komitetit Kombetar per luften kunder pamjaftueshmerise jodike. Studimi i anemise ne grupet me vulnerabel te populates dhe dokumentimi i tyre. Edukimi per ushqyerjen i popullates nepermjet rrjetit te promocionit shendetesor,

shkollave dhe nderhyrjeve te ndryshme ne komunitet. Permiresimi i praktikave per ushqimin shtese ne femijet 0-3 vjec. Edukimi, informimi dhe motivimi i grave (dhe adoleshenteve) ne permiresimin e

dietes dhe rritjen e konsumit te hekurit. Perdorimi ne grupet me vulnerabel i tabletave te hekurit dhe acid folik (per femijet

deri ne nje vjec) dhe tek grate shtatzana atje ku prevalence e anemise eshte 40 perqind ose me e larte.

Korrektimi i deficiencave te tjera qe shpien ne anemi. Forcimi i bashkepunimit ne implementimin e strategjive ne lidhje me programet e

shendetit dhe nutricionit (planifikimi familjar, promovimi i ushqyerjes me gji, ushqyerja komplementare, shendeti riprodhues, etj.)

Studimi i gjendjes se mikronutrienteve ne grupet me vulnerabel te popullates e dokumentimi i tyre.

Percaktimi i aksionieve qe duhen ndermarre per luftimin e crregullimeve nga pamjaftueshmeria e mikronutrienteve.

Integrimi i edukimit per ushqyerje te shendeteshme ne konceptet baze te kurikulumit ne shkollave fillore dhe 8 vjecare.

Miratimi i nje qendrimi te percaktuar per propagandimin e ushqyerjes se shendeteshme

Informimi permanent i publikut per ushqyerje te shendeteshme Ndergjegjesimi per ushqyerje te shendeteshme bazuar ne udhezimet e OBSH-se. Forcimi i bashkepunimit (perfshi edukimin) ndermjet sektorit te shendetit dhe te

bujqesise ne nivel nacional dhe lokal. MSH, DKSHP, ISHP, MBU, DBU ne rrethe. Forcimi i bashkepunimit me shoqata te ndryshme si ajo e konsumatoreve etj

64

Pergatitje rekomandimesh dietetike dhe nxitja per uljen e perdorimit te sheqernave ne konsumin ditor.

Integrim i edukimit per shendetin oral ne ate shendetesor te pergjitheshem, duke e perfshire ne konceptet baze te kurikulumit ne shkollave fillore dhe 8 vjecare

Shnderrimi i kabineteve dentare te shkollave ne qendra te prevencionit dentar. Fluorinizimi nepermjet te: perdorimit te pastave te fluorinizuara si baze per

prevenimin e kariesit dhe periodontiteve per gjithe popullsine deri ne vitin 2003. Nxitje e aksioneve per fluornizimin e ujit te pijshem per popullaten e qytetit te

Tiranes deri ne vitin 2005. Ndermarrje veprimesh per fluorinizimin e kripes se gjelles ne nivel nacional. Plotesimi i kuadrit ligjor dhe nxitje per kufizimin e pirjes se duhanit.

. .

65

7. Aneks 1. Aksione qe duhen ndermarre ne kuadrin e Planit Kombetar te Veprimit per Ushqimin dhe Ushqyerjen per permiresimin e gjendjes shendetesore te popullates, bazuar ne pemiresimin e cilesise se ushqimit dhe perdorimin e udhezimeve dietetike te pershtateshme.

Nr Prioritete Objektiva Projekte Aktoret dhe Afati

1. Te percaktohet menyra e te ushqyerit, te perpilohen rekomandimet dietetike per popullaten shqiptare, si baze per perpilimin e strategjise per promovimin e ushqyerjes se shendeteshme per popullaten.

66

1.1 Te vleresohet menyra e te ushqyerit (dieta e perdorur)

Vleresimi i gjendjes ushqyese ne ndihme te pergatitjes se analizes se incidences se semundjeve ne grupe te ndryshme te popullates dhe percaktimi i faktoreve kryesore te riskut ne zhvillimin e semundjeve qe ndikohen nga ushqyerja.

- Analize e menyres se te ushqyerit ne femijet 0-6 vjec. - Analize e menyres se te ushqyerit (dieta) tek adoleshentet. - Analize e menyres se te ushqyerit tek grate 19-23 vjec - Analize e te menyres se te ushqyerit tek burrat 19-23 vjec - Analize e menyres se te ushqyerit tek grate shtatzana - Analize e menyres se te ushqyerit tek grate ne moshat 50-55 vjec - Analize e menyres se te ushqyerit tek burrat 40-50 vjec - Analize e menyres se te ushqyerit tek te moshuarit 65-75 vjec. - Analize e menyres se te ushqyerit tek grup popullata me te ardhura financiare te pakta. - Vleresim i faktoreve riskues ne ushqim ne semundjet kardiovaskulare. - Vleresimi i faktoreve riskues ne obezitet dhe diabet - Vleresimi i faktoreve riskues ne anemi.

MSH, ISHP, UNICEF,2005 MSH, ISHP, INSTAT,2005 MSH, ISHP, INSTAT,2005 MSH, ISHP, INSTAT,2005 MSH, QSUT, ISHP, QSUT MSH, ISHP, INSTAT,2005 MSH, ISHP, INSTAT,2005 MSH, ISHP, INSTAT,2005 MSH, ISHP, INSTAT,2005 MSH, QSUT, ISHP, 2005 MSH, QSUT, ISHP, 2005 MSH, QSUT, ISHP, 2005

1.2 Te perpilohen rekomandimet dietetike per popullaten shqiptare si dhe udhezuesi per normat ditore per nutrientet ne ushqime.

Propogandimi i ushqyerjes se te shendeteshme te popullates.

- Perpilimi i rekomandimeve dietetike per te parandaluar semundjet kronike. - Perpilimi i normave ditore te ushqyerjes per popullaten - Perpilimi i rekomandimeve per ushqyerje te shendeteshme sipas Udhezuesit dietetik CINDI te OBSH-se..

MSH, MBU, MF, MASH, etj, 2006 MSH, MBU, MF, ME,2005 MSH, MBU, UNICEF, MF, ME, MRTT, etj, 2005

67

1.3 Te manaxhohet edukimi ne ushqyerje, te propogandohet e informohet popullata per ushqyerje te shendeteshme..

Percaktimi i grupeve target te popullates, dhe realizimi i programeve promovuese per ushqyerje te shendeteshme. Fuqizimin dhe riforcimi i potencialeve intelektuale (personeli i trajnuar), per zbatimin praktik te indikatoreve vleresues te gjendjes ushqyese, ashtu edhe ne mbeshtetjen e praktikave te shendeteshme ne lidhje me ushqyerjen, perfshi ketu edhe edukimin shendetsor per krijimin e koncepteve e sjelljeve per ushqyerje te shendeteshme.

- Percaktimi i grupeve target te popullates, baze per fillimin e programeve promovuese ne ushqyerje. - Ngritja e rolit te media-s shkollave, si edhe NGO-ve te interesuara ne kete drejtim duke luajtur nje rol te rendesishem ne edukimin shendetsor. - Publikimi i materialeve te nevojeshme per te stimuluar ushqyerje te shendeteshme - Specializimi i personave te interesuar direkt ne krijimin e sjelljeve dhe zakoneve per ushqyerje te shendeteshme. - Mbeshtetja dhe promovimi i ushqyerjes me gji, dhe zbatimi i Ligjit baze te ushqyerjes me gji. - Perpilimi i programit trajnues per personelin, qe merret me vleresimin e gjendjes ushqyese te popullates dhe zhvillimi ne dinamike i ketij programi trajnues. -Edukim per shendetin oral duke e integruar ate ne edukimin shendetesor dhe duke e inkluduar ne kurrikulin e shkollave fillore dhe 8 vjecare. -Realizim i fluorizimit te ujit te pijshem per popullaten e Tiranes deri ne 2005. -Fluorinzimi i kripes se gjelles ne nivel nacional. -Rekomandim per uljen e konsumit te sheqernave duke e perfshire ate ne procesin e perpilimit te rekomandimeve dietetike. -Promovim aksionesh per kufizimin e pirjes se duhanit.

MSH, UNICEF, MBU, MASH, 2007 MSH, MBU, MASH, Media, OJQ, etj., 2007 MSH, UNICEF, MBU,,2007 MSH, MBU, MASH, MRTT, UNICEF,2005 MSH, UNICEF,2005 MSH, MBU, 2007 MSH, MASH, 2007 MSH, ME, MRTT,2005 MSH, ME, MT, etj,2008 MSH, MASH, Media, 2005 MSH, MASH, Media, etj. , 2006

68

2.

Te formohet rrjeti kombetar per monitorimin dhe vleresimin e gjendjes ushqyese te popullates.

69

2.1 Te ngrihet sistemi i monitorimit.

Krijimi i tabllose se qarte per situaten, dhe njoftimi per qeverine ne lidhje me grupet me risk me te larte e qe kane nevoje per asistence dhe ndihme ushqimore nepermjet programeve te nderhyrjeve te shpejta.

- Ngritja e Sistemit Kombetar te Informimit per Ushqim dhe Ushqyerje. - Standartizimi i metodave te matjeve - Identifikimin e indikatoreve kyc. - Perpilim i programit trajnues per personelin qe merret me vleresimin e gjendjes ushqyese te popullates per zbatimin praktik te indikatoreve vleresues te gjendjes ushqyese, dhe ne mbeshtetjen e praktikave te shendeteshme ne lidhje me ushqyerjen perfshi edhe edukimin shendetesor dhe manaxhimin e per krijimin e sjelljeve dhe koncepteve te shendeteshme ne ushqyerje. - Futja ne rutine e raportimit te semundjeve kardiovaskulare, kansereve, osteoporozes apo te dhenave ne lidhje me obezitetin.

MSH, MBU, INSTAT,2005 MSH, MBU, 2005 MSH, MBU, 2005 MSH, MBU, MASH, UNICEF, Media, OJF, 2005 MSH, 2006

70

3. Te permiresohet cilesia e shendetit si pasoje e ushqyerjes duke permiresuar dhe implementuar legjislacionin, dhe realizuar forcimin institucional.

3.1 Te permiresohet legjislacioni dhe te adaptohen rregulloret nacionale persa i perket cilesise se ushqimit dhe sigurise ushqimore

Permiresim i legjislacionit per kontrollin e cilesise se ushqimit dhe sigurise ushqimore duke patur baze modelin e Bashkimit Europian dhe Kerkesat e Codeksit Alimentar

- Perpilimi i rregulloreve qe kerkojne harmonizim me ligjin e Bashkimit Europian persa i perket survejances se cilesise se ushqimit. - Krijimi i nje sistemi konsultativ shkencor persa i perket ushqimit dhe sigurise ne ushqyerje - Pergatitja e draftit per Sherbimet e Inspektimit te Ushqimeve me kerkesat e Bashkimit Europian dhe Codeksit Alimentar per cilesine e ushqimit, dieten dhe kerkesat higjienike ne procesin e prodhimit dhe marketimit. - Futja e konceptit te sistemit HACCP ne legjislacionin ekzistues. - Perpilimi ligjit per parandalimin e deficiencave mikronutritive

MSH, MBU, 2006 MSH, MBU, ME, MRTT etj, 2005 MSH, MBU, ME, MRTT, 2007 MSH, MBU, MRTT, 2004 MSH, 2005

3.2 Rritja e rolit te Grupit te Punes per implementimin e PVUU dhe forcimi i bashkepunimit nderdikasterial

Forcimim i bashkepunimit nderministror e multisektorial dhe ritja e rolit te Grupit te Punes se Ushqimit dhe Ushqyerjes per perdorimin me kosto-efektivitet te burimeve financiare dhe njerezore.

- Krijimi i Autoritetit te Sigurise Ushqimore

MSH, MBU, MRTT, 2004 e ne vazhdim

71

4. Te permireohet cilesia e shendetit (si pasoje e ushqimit) duke permiresuar dhe forcuar

sistemin e kontrollit te ushqimit. 4.1 Te permiresohet

cilesia e ushqimit duke ngritur sistemin e survejances.

Rritja e rolit te inspektoreve te kontrollit te ushqimit ne punen e tyre te perditeshme ne

drejtim te sigurise ushqimore dhe te

mbrojtjes se shendetit te konsumatorit.

- Futja e sistemit HACCP ne industrine e prodhimit dhe perpunimit te produkteve te mishit. - Futja e sistemit HACCP ne industrine e prodhimit dhe perpunimit te nen produkteve te qumeshtit. - Organizim i trajnimeve per sistemin HACCP dhe aplikimin e tij me inspektoret e kontrollit te ushqimit dhe me personelin e industrise ushqimore. - Forcimi i bashkepunimit te organeve te kontrollit te ushqimit. - Planifikimi dhe nxitja e nje programi per vleresimin e sistemit HACCP. - Forcimi dhe rritja e nivelit te LSHP ne kontrollin e ushqimeve. - Pergatitja e Planit Kombetar per monitorimin e mbetjeve te pesticideve ne ushqime me origjine bimore.

MSH, MBU, ME, MRTT, Media, 2005 MSH, MBU, ME MSH, MBU, MRTT, 2004 e ne vazhdim MSH, MBU, 2003 e ne vazhdim MSH, MBU, 2004 e ne vazhdim MSH, 2003 e ne vazhdim MSH, ISHP, MBU, Institute Kerkimore, 2005

72

LITERATURA Plani i Pare i Veprimit per Politiken e Ushqimit dhe Ushqyerjes per Rajonin Europian te OBSH-se 2000-2005.(The First Action Plan for Food and Nutrition Policy, WHO European Region 2000-2005) Analiza e Situates se Mjedisit dhe Shendetit ne Shqiperi - Maj 1998, Ministria e Shendetesise, Komiteti i Mbrojtjes se Mjedisit. Plani Kombetar i Veprimit per Mjedisin dhe Shendetin per Shqiperine, Korrik 1998, Ministria e Shendetesise. Semundeshmeria ne Shqiperi ne periudhen 1990-1997. Konferenca Kombetare e Shendetit Publik Janar 1999 Mbrojtja e produkteve ushqimore dhe impaktet e ndotjes se ushqimeve mbi shendetin publik. Konferenca Kombetare e Shendetit Publik Janar 1999 Gjendja ushqyese ne Shqiperi, rekomandime dhe strategjite e parandalimit te disa formave te kequshqyerjes. Konferenca Kombetare e Shendetit Publik Janar 1999. INSTAT Tregues te Shendetit per vitet 1994-1998, Qershor 2001. Semundeshmeria e lidhur me problemet sociale ne Shqiperi. MSH Drejtoria e Statistikes dhe Teknologjise se Informacionit 2001, N.Caushi 10/2001 Strategjia e Shendetit Oral per Shqiperine, Ministria e Shendetesise, 2000. Udhezues per sistemin HACCP dhe aplikimin e tij ne praktiken e kontrollit per sigurine ushqimore, Qershor 2001. Ministria e Shendetsise. To improve the state of health of the population in Poland by enhancing the health quality of food and rationalizing dietary pattern. Warsaw 2000, National Food and Nutrition Institute. Bilance te Prodhimit, Eksportit, Importit dhe Konsumit te Produkteve Ushqimore Burimi: Sektori i Statistikes MBU WHO Programme of Nutrition. Progress report. June 1998. WHO Global Database on Child Growth and Malnutrition. 1997. Word Bank Group Health, Nutrition, & Population. 1997. Word Bank: The poverty in Albania Official report 1996.

73

ILSI Present Knowledge in Nutrition. 1990. WHO Working group on infant growth. An evaluation of infant growth. Geneva. 1994. WHO Working group on infant growth. An evaluation of infant growth: theuse and interpretation of anthropometry in infants. Bulletin of the WHO 1995;73;165-174 Ushqimi dhe gjendja ushqyese ne Shqiperi. Raport kombetar Seminari “Zhvillimi i udhezuesve dietetike dhe edukimi ne ushqyerje” 22 – 25 Shtator 1997. Buonomo E.bp Lo stato nutrizionale della popolazione infantile in Albania” V.Ann. Ig; 1994; 6,757-763. Di Mario Simona bp. Micronutrient deficiences in Albanian children. UNICEF: Children and women of Albania. A situation of analysis 1998. UNICEF: Children and women of Albania. A situation of analysis 1993. WHO/UNICEF/ICCIDD «Global prevalence of iodine deficiency disorders», 1993 WHO/UNICEF/ICCIDD ‘Indicators for assessing iodine deficiency disorders and their control through salt iodization», 1994. WHO/UNICEF/ICCIDD « Salt iodization for the elimination of iodine deficiency» 1995. ICCIDD « Introduction to international council for control of iodine drficiency disorders (ICCIDD ) 1996 ICCIDD « Partnership for tracking country progress towards achieving the goal of IDD, prevention, control and elemination by and beyond the year 2000», 1996 CINDI Dietary Guide WHO for Europe, 2000. Strategjia e Qeverise per Zhvillimin e Bujqesise ne Shqiperi, 1998. Raporti i Monitorimit te praktikave te ushqyerjes se foshnjave dhe femijeve te vegjel ne Shqiperi. UNICEF, MSH, Grupi Shqipetar per Mbrojtjen e ushqyerjes me gji, 1998,2001. Mulitple Indicator cluster survey 2000, INSTAT/UNICEF

74

WHA resolution No 54, May 2001: “ Infant and young child feeding” Drejt nje Vendi te Shendeteshem me Njerez te Shendeteshem (Strategjia e Shendetit Publik dhe Promocionit te Shendetit0, 2003