9.2.2017

1

Farmakolojiye Giriş, İ laçların İnsan Vücudundaki

Yolculuğu

Öğr. Gör. Ahmet Emre AZAKLI

İKBÜ Sağl ık Hizmetleri M.Y.O.

w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

Farmakoloji Nedir ?

• Farmakoloji, ilaç bilimidir. • İlaçların ve ilaç olabilme potansiyeli olan maddelerin

biyolojik etkilerini in vivo (canlı içinde) ve in vitro (deneysel ortamda) inceler.

• Sağlık çalışanları farmakolojinin ‘Klinik Farmakoloji’ alt dalını günlük pratiklerinde kullanırlar.

• Farmakolojinin bazı diğer alt dalları; biyokimyasal farmakoloji, psikofarmakoloji, immunofarmakoloji vb. olarak örnek gösterilebilir.

w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m 2

9.2.2017

2

İlaç Nedir ?

• WHO: ‘Fizyolojik sistemleri ya da patolojik durumları hasta yararı için değiştirmek veya incelemek için kullanılan maddeye ilaç denir.’

• İlaçlar iki farklı isimde adlandırılırlar:

1. Genel İsim

2. Ticari İsim

3 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

İlaçların Adlandırılması

• Genel İsim: Jenerik isim olarak da söylenebilir. İlacın etken maddesine verilen addır.

• Ticari İsim: Bir ana madde kullanılarak pek çok ilaç firması farklı marka isimleri ile ilaç üretebilir.

Örneğin;

Etken Madde: Deksketoprofen Trometamol

Ticari İsim: Arveles, Deksalgine vb.

4 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

9.2.2017

3

İlaçların Kaynakları

• İlaçların % 80’i sentetik olarak hazırlanır. • Bitkilerden ilaç elde edilebilir. (Güzel avrat otundan

atropin elde edilmesi, haşhaş bitkisinden morfin elde edilmesi, koka bitkisinden kokain elde edilmesi vb.)

• Bazı serum, hormon ve enzimler; hayvanlardan elde edilir.

• Bakteri ve mantarlardan ilaç elde edilebilir. (En bilinen örneği penisilindir.)

• Bazı metaller ya da kimyasal elementler de ilaç olarak kullanılabilir. (Demir, sodyum, magnezyum vb.)

• Radyoaktif maddeler, ilaç olarak kullanılabilir. (İzotoplar, örneğin radyoaktif iyod)

5 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

Farmakoterapi Nedir ?

• İlaçlarla kişiyi iyileştirmeye ‘farmakoterapi’ denir.

• Farmakoterapi yaklaşımları hedefe yönelik olarak farklılık gösterebilir:

1. Ampirik Tedavi: Hastalığın nedeni ve ilacın etkisine dair bilgi sahibi olunmadan yapılan tedavi şeklidir. Genelde halk ilaçları bu şekilde kullanır ve bir hasta kullandığı bir ilacı, başkasına da önerebilir. Ampirik tedavi hastalıkların ilerlemesine ya da kronik hal almasına neden olabilir. Ayrıca tıp çevrelerince de ampirik tedavi uygulanabilir. Örneğin etkeni bilinmeyen pnömoni olgusunda, geniş spektrumlu antibiyotik verilmesi ampirik bir tedavidir.

2. Semptomatik Tedavi: Diğer bir ismi palyatif tedavidir. Hastalığı değil, belirtiyi yok eder. Hastalık ortadan kalkmaz. Kanser hastasına ağrı kesici vermek ya da grip durumunda ateş düşürücü içmek, semptomatik bir tedavidir.

3. Profilaktik Tedavi: Bir durum oluşmadan, o durumu önlemeye yönelik tedavidir. Aşı buna en iyi örnektir. Ameliyatlarda hastanın enfeksiyondan korunması için verilen antibiyotikler de, profilaktik tedavi örneğidir.

4. İkame (Substitisyon) Tedavisi: Yerine koyma tedavisidir. Demir eksikliği olan hastaya demir verilmesi gibi.

5. Radikal Tedavi: Hastalığı ortadan kaldıran tedavidir. Örneğin etkeni bilinen bir enfeksiyona yönelik, onu öldürecek kuşakta bir antibiyotik verilmesi.

6. Kemoterapi: Bakteri, kurt gibi organizmalar ve kansere karşı yapılan tedavidir.

6 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

9.2.2017

4

İlaç Uygulama Yolları

• İlaç uygulama yollarından 2 şekilde bahsedilebilir:

Lokal uygulama

Sistemik uygulama

7 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

Lokal İlaç Uygulama Yolları

• Lokal ilaç uygulamasında amaç, uygulanan alanı direk etkilemektir.

• Cilde uygulanan ilaçlar yağ bazlı krem ya da pomad şeklinde olmalıdır. Çünkü cilt üzerinde geçirgenliği önleyem ölü hücre katmanları mevcuttur.

• Mukozadan hücre geçişi hızlıdır. (Bukkal, sublingual, intranazal)

• İnhalasyon ile ilaç uygulanabilir. (Solunum yolu ile verilen anestezik gazlar vb.)

• Beyin omurilik sıvısı içerisinde ilaç uygulanabilir. (İntratekal enjeksiyon.) Spinal anestezi, bir intratekal enjeksiyondur.

• Diğer örnekler; intraplevral, intraperitoneal, intraartiküler, instraosseoz, intraoküler, lezyon içine vb. 8 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

9.2.2017

5

Sistemik Uygulama Yolları

• Enteral ve parenteral olmak üzere, iki şekilde sistemik ilaç uygulaması mümkündür.

• Enteral uygulamada ilaç sindirim kanalına verilir. (Oral, sublingual, bukkal, rektal vb.)

• Parenteral uygulanan ilaçlar, ampul ya da flakon halindedir. İntravenöz (Damar içine), İntraarteriyel (Atardamar içine), İntramuskuler (Kas içine), Subkütan (Cilt altına), Kemik iliği içine uygulama yapmak mümkündür.

9 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

Farklı Yollarla İlaç Emilim Hızları Veriliş Yolu Absorbsiyon Hızı (Kana Geçiş)

Deri (Dermal) Değişken

Oral 30-90 Dakika

Rektal 5-30 Dakika

Cilt Altı (Subkütan-SC) 15-30 Dakika

Kas İçi (İntramusküler-İM) 10-20 Dakika

Dil Altı (Sublingual-SL) 3-5 Dakika

Endotrakeal (ET) 3 Dakika

İnhalasyon 3 Dakika

Damar Yolu (İntravenöz-IV) 30-60 Saniye

Kalp İçine (İntrakardiyak-IC) 15 Saniye

10 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m Kaynak: Bozkurt PS, Salihoğlu Z, Sağlık Okulları İçin Temel Kitap, Nobel, 2015, P.228

9.2.2017

6

Temel Farmakolojik İlkeler

• Farmakolojinin 2 ana başlığı mevcuttur:

1. Farmakokinetik Vücut tarafından ilaca yapılanlar!

2. Farmakodinami İlaç tarafından vücuda yapılanlar!

Farmakokinetik = ADME ?

11 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

Absorbs iyon (Emi l im, İ lac ın Kana Kar ı ş ımı )

• İlacın uygulanma sonrası kana karışmasına ‘absorbsiyon’ denir.

• İlacın emilimi bazı faktörlerden etkilenebilir:

Emilim yüzeyi önemli bir faktördür. (Akciğerlerden, geniş alveollerden ilacın hızlı alınması.)

İlacın verildiği alandaki damarlanma miktarı emilimi etkiler. (Sublingual verilen ilacın hızlı emilmesi)

Lokal anesteziklerin uygulandığı alanda damarlanma fazla ise ilaç hızla sistemik dolaşıma katılır. Bu durumda lokal anestezik etki kısalır. (Çözüm: Beraberinde vazokonstrüktör ilaçlar uygulamak.)

Soğuk Vazokonstrüksiyon Emilmenin gecikmesi.

Sıcak Vazodilatasyon Emilimin hızlanması.

Bazı ilaçlar kendisi vazodilatör ya da vazokonstrüktör etki gösterebilir.

Dokuda ödem, enfeksiyon, abse vb. varlığı emilimi etkiler.

Kan basıncı düşüklüğü ve şok durumlarında ilaç emilimi bozulabilir.

12 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

9.2.2017

7

Karaciğerden İlk Geçiş Etkisi

• Gastrointestinal sistem üzerinden (Daha çok ince bağırsaklardan) kana karışan ilaçlar vena porta yoluyla sistemik dolaşıma katılırlar.

• Bu yolu izlemek için ilaç öncelikle karaciğerden geçmelidir. Buna KİGE denir.

• Karaciğerden yoğun metabolizmaya uğrayan ilaçların efektif oral dozu ile iv dozu arasındaki belirgin fark bundan kaynaklanmaktadır.

• Ayrıca akciğerlerin de akciğerlerden ilk geçiş etkisi bulunmaktadır. Akciğer ayrıca ilaçların sistemik dolaşıma salınmasını sağlayacak depo organ görevi de görebilir.

13 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

Biyoyararlanım

• Verilen ilacın sistemik dolaşıma geçen kısmıdır.

• En yüksek biyoyararlanım, iv yolla elde edilir. Daha sonra solunum yolu ve im yol etkilidir.

14 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

9.2.2017

8

Dağılım (Distrübisyon)

• İlacın vücuda dağılımını kan sağlamaktadır.

• Kan volümünün daha fazla ulaştığı organlara ilacın ulaşımı da daha çok olacaktır.

• Dağılımda önemli faktörler: 1. Organların damarlanma özelliği 2. Vücut sıvısı volümlerinin dağılımı (Vücut ağırlığının erişkinlerde % 60’ı,

yenidoğanda % 80’i sudur.) Obezlerde ve yaşlılarda su oranı azalırken sporcularda artar. Erkeklerdeki su oranı, kadınlardan daha fazladır.

• Yağda eriyen ilaçlar damar yapısından zengin beyin, kalp, böbrek gibi organlarda yüksek konsantrasyonda toplanır. Bu alandan daha sonra kan yoluyla geri çekilir ve kanlanmanın daha az olduğu alanlarda daha uzun süre birikmeye başlar. (Örn. İnhalasyon anesteziklerinin yağ hücrelerinden birikimi) 15 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

Metabolizasyon (Biyotransformasyon )

• İlaçların yıkılımından primer sorumlu organ karaciğerdir. Ayrıca böbrek, akciğer, barsak gibi farklı organlarda da yıkılım gerçekleşebilir.

• İlaçlar karaciğere ulaştıktan sonra, büyük oranda faaliyetini kaybetmiş ürünlere dönüşürler. Bu faaliyetini kaybetmiş ürünler de böbreklere taşınarak, büyük ölçüde bu yolla atılırlar.

• Metabolitler her zaman etkisiz ürünlere dönüşmeyebilirler.

• Bazı ilaçlar hiç biyotransformasyona uğramayabilirler. (Örn. Remifentanil)

16 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

9.2.2017

9

Eliminasyon (Ekskresyon ,Atılım)

• Vücutta yolculuğunu tamamlayan ilacın vücuttan atılımını ifade eder.

• Atılımın esas organı böbreklerdir. Ayrıca atılımda akciğerler, barsaklar, ter bezleri, süt bezleri, cilt ve tükürük de etkilidir.

• Klirens, ilacın birim zamanda vücuttan temizlenen toplam hacmidir. Belirleyen ana faktör, böbrekten idrarla atılan miktardır.

• Renal klirens, bir dakikada böbrekler tarafından herhangi bir maddeden temizlenen plazma miktarı veya kan plazmasında bulunan herhangi bir maddenin arınma miktarıdır. Böbrek klirensi ml/dk ile ifade edilir. Böbrek fonksiyonlarının yeterliliği kreatinin klirensi ile ifade edilir. Kreatinin klirensi minimum 80 ml/dk olmalıdır. Aksi halde bir böbrek yetmezliği söz konusudur.

• Böbrek fonksiyonlarının yetersizliğinde, diyaliz yöntemlerine başvurulur.

• İlaç ve metabolitleri feçesle de atılır. Barsakta atılımda en önemli madde safradır.

• İnhalasyon şeklinde alınan ilaçlar, yine solunum yoluyla atılırlar.

17 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

Farmakodinami

• İlacın vücuda yaptıklarıdır.

• İlacın vücuda oluşturacağı etki bazı faktörlere bağlıdır: İlacın veriliş yolu, zamanı, ağırlığı, hastanın yaşı, eliminasyon organlarının sağlık durumu, cinsiyet, genetik faktörler, vücutta başka ilaçların bulunması, tolerans vb.

• Verilen ilaç vücudun kendi rutininde oluşturduğu maddenin reseptöre bağlanmasıyla oluşturduğu etkinin aynısını oluşturuyorsa, bu ilaç agonisttir.

• Eğer verilen ilaç reseptöre bağlanarak vücutta zaten varolan agonist maddenin bağlanmasına mani oluyorsa, bu ilaç antagonisttir.

18 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

9.2.2017

10

İlaçların Etkileşimi

• İlaçların birbirleriyle zıt etkide olması : Antagonistler

• Kimyasal antagonizma sağlanması: Antidot

• Birlikte kullanıldıklarında etkilerinin artması: Sinerjizm, Sinerjik İlaçlar

• Etki, iki ilacın etkisinin toplamından fazla ise: Potansiyelizasyon (Supraaditif Etki)

• Bir ilacın, bir başka ilacın etkisini azaltması ya da arttırması : Farmakokinetik etkileşimdir.

• İki ilacın birbirini bozması, karıştırılamaması: Farmasötik etkileşimdir.

19 w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m

Tar t ışma & Sor u - Cevap & Değer lendir me

w w w . a h m e t e m r e a z a k l i . c o m