NHỮNG KIẾN THỨC CƠ BẢN CỦATÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM

TS Huỳnh Văn Sơn (Chủ b iên)Đinh Quỳnh Châu - Nguyễn Hoàng Khắc Hiếu

LỜI NÓI ĐẦU

Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm làmột chuyên ngành của Tâm lý học. Chuyên ngành nàycung cấp cho người học những kiến thức chuyên sâuvề sự phát triển tâm lý theo độ tuổi và các đặc điểmtâm lý cụ thể ở từng độ tuổi cũng như những cơ sởtâm lý của việc dạy học và giáo dục con người nóichung và học sinh nói riêng.

Đối với sinh viên sư phạm hoặc nhữngchuyên ngành có liên quan đến việc giáo dục và đàotạo thì bộ môn Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sưphạm trở thành một môn học hay những tín chỉ bắtbuộc phải tích lũy. Những kiến thức của bộ môn này

NHỮNG KIẾN THỨC CƠ BẢN CỦA TÂM LÝHỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯPHẠM

đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nhữngđịnh hướng ban đầu về sự hiểu biết nghề nghiệp,những kỹ năng cơ bản cũng như những nền tảng nhấtđịnh cho việc tiếp thu những tri thức về Lý luận dạy họcbộ môn. Có thể nói cùng với Tâm lý học đại cương thìTâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm đóng vaitrò hết sức quan trọng nhằm hình thành kiến thứcchuyên môn nghiệp vụ cho người học chuyên ngànhsư phạm

Ngày nay, việc giảng dạy đòi hỏi người giáoviên phải liên tục cập nhật những kiến thức khoa học.Tuy nhiên, những kiến thức cơ bản của Tâm lý học lứatuổi và Tâm lý học sư phạm vẫn thể hiện được tínhthiết yếu của nó. Từ việc tìm hiểu những đặc điểm cơbản về nhận thức và học tập của từng lứa tuổi đểngười giáo viên biết lựa chọn nội dung dạy học,phương pháp dạy học đến việc nắm vững cấu trúc tâmlý của việc hình thành khái niệm hay rèn luyện kỹ năngđều đòi hỏi phải nắm vững những kiến thức cơ bảntrong Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm.Ngay cả thực trạng công tác học đường đang có nhiềuvấn đề như: bạo lực học đường, văn hóa học đườngxuống cấp... thì việc giáo dục hành vi đạo đức, hình

thành những phẩm chất của một người học sinh trongthời đại mới cũng đòi hỏi sinh viên sư phạm và cảnhững thầy cô giáo - nhà quản lý giáo dục phải thựcsự quan tâm đến những cơ sở tâm lý trong việc giáodục đạo đức cho học sinh, hình thành những phẩmchất đạo đức dựa trên cơ sở tâm lý hay cấu trúc tâm lýcủa hành vi đạo đức...

Tập tài liệu này ra đời nhằm hỗ trợ sinh viênsư phạm và những người có liên quan đến chuyênngành sẽ xác lập được những kiến thức trọng tâm củamôn học, trên cơ sở nghiên cứu có định hướng hoặcsẽ nắm vững những kiến thức cơ bản nhất qua quátrình học tập - nghiên cứu. Nội dung của tài liệu tậptrung vào những kiến thức chung của Tâm lý học lứatuổi và sự phát triển tâm lý của học sinh Trung học(bao gồm học sinh Trung học cơ sở và Trung học phổthông). Ngoài ra, những kiến thức cơ bản về Tâm lýhọc dạy học, Tâm lý học giáo dục và Tâm lý học nhâncách người giáo viên cũng được tiếp cận tr6en bìnhdiện khái quát. Tài liệu được trình bày dưới dạng hỏiđáp những nội dung khoa học cơ bản trong môn họccũng như định hướng phân tích - giải quyết những tìnhhuống thực tiễn được sử dụng làm chất liệu giảng dạy

hay sử dụng làm câu hỏi mở rộng hay câu hỏi tìnhhuống trong đánh giá. Các câu hỏi được sắp xếp theotừng phần - từng chương dưới dạng câu hỏi luận đềvà câu hỏi tình huống để người đọc sẽ dễ dàng thamkhảo và nghiên cứu. Hy vọng rằng quyển tài liệu đãđáp ứng nhu cầu học tập và nghiên cứu của những đốitượng có quan tâm đến bộ môn Tâm lý học lứa tuổi vàTâm lý học sư phạm.

Chắc chắn rằng quyển tài liệu không thể tránhkhỏi những thiếu sót. Hy vọng sẽ nhận được quan tâmvà ủng hộ của quý bạn đọc. Mong rằng quyển tài liệunày sẽ trở thành tư liệu học tập và nghiên cứu hữu íchcho quý bạn đọc để việc tìm hiểu - nghiên cứu Tâm lýhọc lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm sẽ có định hướngvà đạt hiệu quả cao. Mong nhận được những chia sẻvà đóng góp của quý bạn đọc.

Phần 1: TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI Phần 2: TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM TÀI LIỆU THAM KHẢO

Created by AM Word2CHM

NHỮNG KIẾN THỨC CƠ BẢN CỦA TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM

Chương 1 - NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG CỦA TÂM LÝ HỌCLỨA TUỔI Chương 2 - TÂM LÝ HỌC HỌC SINH TRUNG HỌC CƠSỞ Chương 3 - TÂM LÝ HỌC HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔTHÔNG

Created by AM Word2CHM

Phần 1: TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI

NHỮNG KIẾN THỨC CƠ BẢN CỦA TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠMà Phần 1: TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI

TỔNG QUAN

* Với mục tiêu giúp sinh viên nêu được quanđiểm đúng đắn và tích cực về trẻ em và sự phát triểntâm lý trẻ em, biết nhận diện cac quy luật phát triểntâm lý và biết phân tích vai trò của các yếu tố bẩm sinhdi truyền, môi trường sống, giáo dục và hoạt động vàgiao tiếp đối với sự phát triển tâm lý cá nhân cũng nhưnắm vững các giai đoạn phát triển tâm lý của một đờingười; chương 1 sẽ là các câu hỏi để ôn tập nhữngnội dung cơ bản sau:

1. Khái niệm chung về sự phát triển tâm lý trẻem

2. Các quy luật phát triển tâm lý trẻ em

3. Các yếu tố tác động đến sự phát triển tâmlý trẻ em

4. Phân chia các giai đoạn phát triển tâm lý

Chương 1 - NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG CỦATÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI

trẻ em

* Song song với tài liệu này, sinh viên có thểtham khảo thêm các tài liệu sau:

1. TLH Lứa tuổi và TLH Sư phạm (1995), VụĐại học, NXB Hà Nội.

2. TLH Lứa tuổi và TLH Sư phạm (1998), PGSLê Văn Hồng - Lê Ngọc Lan – Nguyễn Văn Thàng, NXBGiáo Dục.

3. Tâm lý học trẻ em (1998), Nguyễn ÁnhTuyết, NXB Giáo Dục.

Câu hỏi:

Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạmđược ra đời để nghiên cứu đối tượng gì và thực hiệnnhững nhiệm vụ nào? Từ đó nêu lên ý nghĩa lý luận vàthực tiễn của môn học này?

Trả lời:

Đối tượng và nhiệm vụ nghiên cứu và ý nghĩanghiên cứu Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sưphạm:

a. Đối tượng nghiên cứu:

- Đối tượng của Tâm lý học lứa tuổi là độnglực phát triển tâm lý theo lứa tuổi của con người; sựphát triển cá thể của các quá trình tâm lý và các phẩmchất tâm lý trong nhân cách của con người đang đượcphát triển (quá trình con người trở thành nhân cáchnhư thế nào);

- Tâm lý học lứa tuổi nghiên cứu đặc điểmcủa các quá trình và các phẩm chất tâm lý riêng lẻ củacá nhân ở các lứa tuổi khác nhau và sự khác biệt củachúng ở mỗi cá nhân trong phạm vi một lứa tuổi,nghiên cứu những khả năng lứa tuổi của việc lĩnh hộitri thức, phương thức hành động ;

- Tâm lý học lứa tuổi nghiên cứu các dạnghoạt động khác nhau của các cá nhân đang được pháttriển (vui chơi, lao động…)

- Do yêu cầu của thực tiễn và thành tựu củakhoa học, ngày nay Tâm lý học lứa tuổi có nhiều phânngành: Tâm lý học trẻ em trước tuổi học, Tâm lý họctuổi nhi đồng, Tâm lý học tuổi thiếu niên, Tâm lý họctuổi thanh niên…

- Đối tượng nghiên cứu của Tâm lý học sư

phạm là những quy luật tâm lý của việc dạy học vàgiáo dục.

- Tâm lý học sư phạm nghiên cứu những vấnđề Tâm lý học của việc điều khiển quá trình dạy học,nghiên cứu sự hình thành quá trình nhận thức, tìm tòinhững tiêu chuẩn đáng tin cậy của sự phát triển trí tuệvà xác định những điều kiện để đảm bảo phát triển trítuệ có hiệu quả trong quá trình dạy học, xem xét nhữngvấn đề và mối quan hệ qua lại giữa giáo viên và họcsinh cũng như giữa học sinh với học sinh.

Những phân ngành của Tâm lý học sư phạm:Tâm lý học dạy học, Tâm lý học giáo dục và Tâm lýhọc về người giáo viên.

b. Nhiệm vụ nghiên cứu:

Từ những gợi mở về đối tượng nghiên cứu thìTâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm có nhiệmvụ nghiên cứu như sau:

- Rút ra những quy luật chung của sự pháttriển nhân cách theo lứa tuổi, những nhân tố chỉ đạosự phát triển nhân cách theo lứa tuổi;

- Rút ra những quy luật lĩnh hội tri thức, kỹ

năng kỹ xảo trong quá trình giáo dục và dạy học, nhữngbiến đổi tâm lý của học sinh do ảnh hưởng của giáodục và dạy học… từ đó cung cấp những kết quảnghiên cứu để tổ chức hợp lý quá trình sư phạm, gópphần nâng cao hiệu quả của hoạt động giáo dục vàdạy học.

c. Ý nghĩa nghiên cứu:

Những thành tựu của Tâm lý học lứa tuổi vàTâm lý học sư phạm có ý nghĩa lý luận và thực tiễn lớnlao.

- Về mặt lý luận, các nghiên cứu của Tâm lýhọc lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm sử dụng các tàiliệu của một số khoa học khác, nhưng đến lượt mìnhnó lại cung cấp tài liệu có ý nghĩa quan trọng cho cáckhoa học khác.

- Về mặt thực tiễn có thể khẳng định sự hiểubiết về Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm làđiều kiện cần thiết để tổ chức có hiệu quả và đúng đắnquá trình học tập và giáo dục.

Câu hỏi:

Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm

có mối liên hệ gì với nhau?

Trả lời:

- Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạmcó mối quan hệ chặt chẽ với nhau và chúng quan hệchặt chẽ với nhiều ngành khoa học khác, đặc biệt làTâm lý học đại cương, giáo dục học, phương phápgiảng dạy bộ môn…

- Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạmlà những chuyên ngành của Tâm lý học, đều dựa trêncơ sở Tâm lý học đại cương. Tâm lý học lứa tuổi vàTâm lý học sư phạm gắn bó chặt chẽ với nhau, thốngnhất với nhau, vì chúng có chung khách thể nghiêncứu.

- Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạmđều nghiên cứu trẻ em trong quá trình dạy học và giáodục.

- Sự phân chia ranh giới giữa hai ngành Tâmlý học này chỉ có tính chất tương đối. Những thành tựucủa Tâm lý học lứa tuổi sẽ là những cơ sở quan trọngđể Tâm lý học sư phạm vận dụng nhằm định hướngnhững cơ sở tâm trong việc điều khiển họat động sư

phạm. Ngược lại, Tâm lý học sư phạm sẽ làm chonhững kiến thức của Tâm lý học lứa tuổi sẽ cụ thể hơnkhi xem xét nó trong hoạt động dạy học và giáo dụctheo từng độ tuổi.

Câu hỏi:

Dưới góc độ Tâm lý học lứa tuổi, hãy cho biếttrẻ em là gì. Trình bày sự hiểu biết về khái niệm trẻ emtrong Tâm lý học lứa tuổi?

Trả lời:

Dựa trên những quan điểm triết học rất khácnhau, người ta đã hiểu về trẻ em rất khác nhau:

- Có quan niệm cho rằng trẻ em là “người lớnthu nhỏ lại”, sự khác nhau giữa trẻ em và người lớnkhác nhau về mọi mặt (cơ thể, tư tưởng, tình cảm...)chỉ ở tầm cở, kích thước chứ không khác nhau về chất.

- Theo J.J. Rútxô (1712 - 1778) : Trẻ emkhông phải là người lớn thu nhỏ lại và người lớn cũngkhông phải lúc nào cũng có thể hiểu được trítuệ,nguyện vọng và tình cảm độc đáo của trẻ thơ…vì“Trẻ em có những cách nhìn, cách suy nghĩ và cảmnhận riêng của nó”.

- Tâm lý học duy vật biện chứng khẳng định:Trẻ em không phải người lớn thu nhỏ lại. Sự khácnhau giữa trẻ em và người lớn là sự khác nhau vềchất. Trẻ em là trẻ em, nó vận động, phát triển theo quyluật của trẻ em. Ngay từ khi cất tiếng khóc chào đời,đứa trẻ đã là một con người, một thành viên của xãhội, có nhu cầu giao tiếp với người lớn. Việc nuôinấng, dạy dỗ trẻ phải theo kiểu người. Mỗi thời đạikhác nhau có trẻ em riêng của mình.

Tóm lại: Trẻ em là trẻ em mà không phải làngười lớn thu nhỏ lại. Trẻ em là những thực thể đangphát triển. Giới hạn của khái niệm trẻ em là từ lúc mớisinh ra cho đến trước tuổi trưởng thành (trước 18 tuổi).Không nên lấy chuẩn người lớn để so sánh với trẻ emmà lấy trẻ em làm chuẩn so với chính nó trên bìnhdiện rộng. Trẻ em là con đẻ của thời đại và thể hiện“sự thu gọn” sự phát triển lịch sử từ trước đến nay.

Câu hỏi:

Phân tích ngắn các quan niệm sai lầm về sựphát triển tâm lý trẻ em?

Trả lời:

- Quan điểm duy tâm coi sự phát triển tâm lýtrẻ em chỉ là sự tăng lên hoặc giảm đi về số lượng củacác hiện tượng đang được phát triển, mà không có sựchuyển biến về chất lượng.

- Quan điểm này xem sự phát triển của mỗihiện tượng như là một quá trình diễn ra một cách tựphát mà người ta không thể điều khiển được, khôngthể nghiên cứu được, không nhận thức được.

- Quan điểm sai lầm này được biểu hiện ởcác thuyết sau:

1. Thuyết tiền định:

+ Thuyết này coi sự phát triển tâm lý là do cáctiềm năng sinh vật gây ra, con người có tiềm năng nàytừ khi mới sinh ra và sự phát triển chỉ là sự trưởngthành, chín muồi của những thuộc tính đã có sẵn ngaytừ đầu và được quyết định trước bằng con đường ditruyền này.

+ Các nhà Tâm lý học tư sản cho rằng: nhữngthuộc tính của nhân cách, năng lực cũng đã được mãhóa, chương trình hóa trong các trang bị gen.

+ Tuy nhiên, có những người theo thuyết này

có đề cập đến yếu tố môi trường. Nhưng theo họ,mmôi trường chỉ là “yếu tố điều chỉnh“, “yếu tố thểhiện“ một nhân tố bất niến nào đó ở trẻ.

Nhà Tâm lý học Mỹ E. Tóocđai cho rằng: “Tựnhiên ban cho mỗi người một vốn nhất nhất định, giáodục cần phải làm bộc lộ vốn đó là vốn gì và phải sửdụng nó bằng phương tiện tốt nhất“ và “vốn tự nhiên“đó đặt ra giới hạn cho sự phát triển, cho nên một bộphận học sinh tỏ ra không đạt được kết quả nào đó“dù giảng dạy tốt”, số khác lại tỏ ra lại có thành tích “dùgiảng dạy tồi”...)

+ Từ quan điểm này làm cho con người mấtlòng tin vào giáo dục, vào sự tu dưỡng và cải tạo bảnthân, họ cho rằng vai trò của giáo dục là thứ yếu, trẻ tốthay xấu, học giỏi hay kém không phải do giáo dục màdo gien tốt hay xấu. Từ đó, họ đi đến kết luận: Trẻ emkhó bảo, năng lực trí tuệ kém phát triển là do bẩm sinhchứ không phải do giáo dục,do môi trường.

Như vậy, vai trò của giáo dục đã bị hạ thấp.Giáo dục chỉ là yếu tố bên ngoài có khả năng làm tăngnhanh hay kìm hãm quá trình bộc lộ những phẩm chấttự nhiên, bị chế ước bởi tính di truyền. Và họ đã rút ra

kết luận sai sư phạm lầm: mọi sự can thiệp vào quátrình phát triển tự nhiên của trẻ đều là sự tùy tiện,không thể tha thứ.

2. Thuyết duy cảm:

Đối lập với thuyết tiền định, thuyết duy cảmgiải thích sự phát triển của trẻ chỉ bằng những tácđộng của môi trường xung quanh. Theo các tác giảthuộc trường phái này thì:

+ Môi trường là nhân tố quyết định sự pháttriển của trẻ em. Vì thế, họ cho rằng, muốn nghiên cứucon người chỉ cần nghiên cứu, phân tích môi trườngmà con người sống.

+ Quan điểm này cho rằng: môi trường xã hộilà cái bất biến, quyết định trước sự phát triển tâm lý cánhân, còn con người được xem như là đối tượng thụđộng trước ảnh hưởng của môi trường.

+ Mọi người sinh ra đều có sẵn những đặcđiểm bẩm sinh như nhau để phát triển trí tuệ và đạođức. Sự khác nhau giữa các cá nhân về điểm này haykhác là do ảnh hưởng của môi trường, ảnh hưởng củanhững tác động khác nhau.

Với quan niệm như vậy, chúng ta không thểgiải thích được vì sao trong một môi trường sống nhưnhau lại có những nhân cách khác nhau.

3. Thuyết hội tụ hai yếu tố:

Những người theo quan điểm này cho rằng:Sự tác động qua lại giữa hai yếu tố di truyền và môitrường quyết định trực tiếp quá trình phát triển, trongđó di truyền giữ vai trò quyết định và môi trường là điềukiện để biến những đặc điểm tâm lý đã được định sẵnthành hiện thực.

Theo họ, sự phát triển là sự chín muồi củanhững năng lực, những nét tính cách, những hứngthú… mà trẻ sinh ra đã có. Những nét và những đặcđiểm tính cách do cha mẹ truyền lại cho trẻ dưới dạngcó sẵn, bất biến…

Một số người theo thuyết này có đề cập đếnvai trò của môi trường đối với tốc độ chín muồi củanăng lực và nét tính cách được truyền lại cho trẻ em.Nhưng theo họ, môi trường không phải là toàn bộnhững điều kiện và hoàn cảnh mà trẻ em sống mà chỉlà gia đình của trẻ…

* Nhận định các thuyết trên:

Mặc dù quan niệm của những người đại diệncho các thuyết trên bề ngoài có vẻ khác nhau, nhưngthực chất đều có những sai lầm giống nhau:

+ Họ đều thừa nhận đặc điểm tâm lý của conngười là bất biến hoặc tiền định hoặc do tiềm năngsinh vật di truyền hoặc ảnh hưởng của môi trường bấtbiến. Những quan điểm này nhầm phục vụ cho giaicấp bốc lột. (Có nghĩa là sự bất bình đẳng trong xã hộilà tất nhiên, là hợp lý).

+ Họ đánh giá không đúng vai trò của giáodục, từ đó thiếu biện pháp giáo dục, bi quan trước sảnphẩm xấu của giáo dục. Họ xem xét sự phát triển củatrẻ một cách tách rời và không phụ thuộc và nhữngđiều kiện cụ thể mà trong đó quá trình phát triển củatrẻ diễn ra.

+ Họ đều cho rằng trẻ em là đối tượng thụđộng, cam chịu ảnh hưởng có tính chất quyết định củayếu tố sinh vật hoặc môi trường… Họ phủ nhận tínhtích cực riêng của cá nhân, coi thường những mâuthuẫn biện chứng được hình thành trong quá trình pháttriển tâm lý của cá nhân, mà không thấy được con

người vừa là sản phẩm của hoàn cảnh, vừa là chủ thểcó ý thức sáng tạo nên hoàn cảnh.

Câu hỏi:

Trình bày nội dung cơ bản của thuyết tiềnđịnh. Đưa ra những nhận xét cơ bản về thuyết này trênphương diện sự phát triển tâm lý.

Trả lời:

Nội dung cơ bản của thuyết tiền định:

- Quan điểm của thuyết này cho rằng ditruyền, những đặc điểm bẩm sinh hay chính gen là yếutố đóng vai trò quyết định đối với sự phát triển tâm lýtrẻ em. Sự phát triển tâm lý do các tiềm năng sinh vậtgây ra và con người có tiềm năng đó ngay từ khi ra đời.

- Sự phát triển chỉ là một quá trình trưởngthành, chín muồi của những thuộc tính có sẵn ngay từđầu và được quyết định trước bằng con đường ditruyền này cụ thể đó là sự mã hóa, chương trình hóađược trang bị trong gen.

- Cũng theo luận điểm rằng di truyền là yếu tốquyết định sự phát triển tâm lý. Sự phát triển tâm lý các

khả năng của con người là cái có sẵn. Quan điểm nàycho thấy di truyền là yếu tố quyết định sự phát triển tâmlý còn môi trường là yếu tố điều chỉnh, biểu hiện củatính di truyền mà thôi. Chính di truyền mà không phảiyếu tố khác sẽ quy định mức tối đa của sự phát triển -đường hướng và mức độ của nó.

- Bẩm sinh di truyền là nguồn gốc, là động lựccủa sự phát triển tâm lý cá thể mang vai trò quyết địnhnhưng môi trường là yếu tố điều chỉnh, biểu hiện củatính di truyền.

Một số nhận xét cơ bản về thuyết này trênphương diện sự phát triển tâm lý

- Trên bình diện văn hóa cũng khó có thể chốicãi hay loại bỏ vai trò của di truyền tuy nhiên không thểnói rằng di truyền quyết định văn hóa. Bản thân vănhóa luôn luôn phát triển biến động thì di truyền đếnmột lúc nào đó sẽ rất có thể theo kịp sự phát triển này.Hơn nữa, vì tính chất di truyền nên các cá thể đã khácnhau từ lúc đầu (khi con người được sinh ra) và liêntục vì văn hóa khác nhau con người lại liên tục khácnhau và vì thế không thể cho rằng di truyền quy địnhvăn hóa.