T.C. MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

MMARLIKTA TP KAVRAMI VE TPOLOJ

zgr BNGL Yksek Mimar (MS)

DOKTORA TEZ Tez Yneticisi: Prof. Nursel ONAT

STANBUL OCAK 2007

zgr BNGL tarafndan hazrlanan MMARLIKTA TP KAVRAMI VE TPOLOJ adl bu tezin, doktora tezi olarak uygun olduunu onaylarm.

Prof. Nursel ONAT Tez Yneticisi

Bu alma, jrimiz tarafndan Mimarlk Anabilim Dalnda doktora tezi olarak kabul edilmitir. Bakan ye ye ye ye : Prof. Mete NAL : Prof. Ataman DEMR : Prof. Nursel ONAT : Prof. Dr. Gzin KONUK : Do. Dr. Blent TANJU

Bu tez, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fen Bilimleri Enstits tez yazm kurallarna uygundur.

NDEKLER TRKE ZET NGLZCE ZET EKL LSTES GR BLM 1. TP VE TPOLOJNN GENEL TANIMI 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. Tip Kavram Tipoloji Kavram Arketip, Prototip, Stereotip Kavramlar Blm Sonucu I II III-IX 1 5 5 12 16 19 25 25 27 28 30 34 35 37 40 41 44 55 57 59 62 65

BLM 2. MMARLIKTA TP KAVRAMI VE TPOLOJ 2.1. Mimarlk Kuramnda Tip Kavramnn Ortaya k 2.1.1. Mimarln Kkenlerini Doa le likilendirme 2.1.1.1. Tip ve Kken: A. Laugier 2.1.1.2. Tip ve Model: A.C. Quatremre de Quincy 2.1.2. Mimari Bilginin Dizgesel ve Arasal Klnmas 2.1.2.1. Tip ve Karakter: J.F. Blondel 2.1.2.2. Tip ve Kompozisyon: J.N.L. Durand 2.1.3. Tip le slup Kavramlarnn likisi 2.1.3.1. Tip ve Mimarln Drt gesi: G. Semper 2.1.3.2. Tip ve Birlik: Viollet le Duc 2.2. Yirminci Yzyl Ba Modern Hareket ve Tip Kavram 2.2.1. Tip ve Standartlatrma: Deutscher Werkbund 2.2.2. Objet-Type: Le Corbusier 2.2.3. Tipe Kar Figratif Mekn: Mies Van Der Rohe 2.2.4. Onaylanm Tipten zerinde lem Yaplan Tip Plana Gei: levselci-Determinist Yaklam

2.3.

Neo-Rasyonalist Hareket ve Tip Kavram 2.3.1. Srekliliin Salanmas: Tendenza Hareketi 2.3.1.1. Morfolojik Yaklam ve Tip: Saverio Muratori 2.3.1.2. Gelenekselci Yaklam ve Tip: Ernesto Rogers 2.3.1.3. Operasyonel Yaklam ve Tip: Carlo Aymonino ve Aldo Rossi 2.3.2. Anlam Sorunu: Postmodern Tezler

74 76 80 84 87 93 96 106 111 120 126 134 145 158

2.4.

Blm Sonucu

BLM 3. TP KAVRAMI VE TPOLOJNN TASARIM LE LKS 3.1. 3.2. 3.3. Tasarm Srecinde Gerekli Snrlarn fadesi Olarak Tip Tasarm Srecinde Yaratcla Engel Olarak Tip Blm Sonucu

SONU KAYNAKLAR ZGEM

I

ZET Tez almasnn ana temas mimarlkta tip kavram ve tipolojidir. Mimarlk tarihi ve kuram, mimarlk alannda tip kavramnn farkl dnemlerde farkl anlamlarda kullanldn gstermektedir. almann temel hedefi, mimarlk kuramnda tip kavramnn anlamnn aratrlmasdr. Srasyla, genel tanmlar, mimarlk alannda tip kavramna farkl dnemlerde yklenen farkl anlamlar ve kavramn mimari tasarm sreci ile ilikisi almann blmlerinde aktarlmaktadr. Konu, tip szcnn mimarlk alannda ilk kez kullanld Aydnlanma Dneminden gnmze sregelen almalar kapsamaktadr. almada izlenilen yntem, mimarlk alanndaki ilgili literatrn taranarak kuramsal ve nesnel bilgiye ulalmas, aratrma iin gerekli malzemenin ortaya karlmas ve irdelenmesidir. alma, mimarlk gelenei ierisinden, tip kavramnn temel anlamlarn sergileme giriiminde bulunmaktadr. Bununla birlikte, yaplan aratrmann btn zerinden tip kavram ile ilgili kesin bir sonu karlmas ya da aktarlan tip kavraylarndan birininin merulatrlmas gibi bir ama tamamaktadr. Dolaysyla, almann aknda ortaya kan dncelerin bazlarnn zetlenmesi ve baz durumlarda o dncelerden tretilebilecek sonular nerilmesi daha uygun olacaktr. Bu balamda, tipin, modern dnyaya ait bilimsel bir terim ve arasalc bir yaklamn icad olduu ifade edilebilir. Mimarlk alannda, mimari biimin kkenleri, mimari bilginin kavramsal ve dizgesel klnmas, yaratclk srecinin akla kavuturulmas gibi bir dizi konu ile ilikilidir. Bu nedenle, kavram soyut ve karmak bir yapya sahiptir. Tip kavram mimarlk tarihinde ayr dnemde kullanlr. Mimarln srasyla doa, seri retimin mant ve geleneksel kent ile ilikilendirildii bu dnemlere ait tip kavray birinci tipoloji, ikinci tipoloji ve nc tipoloji olarak adlandrlr. Mimarln salt bir tasarm eylemi olarak alglanmas, tasarm srecine ynelik kuramlarn retilmesini beraberinde getirir. Gelitirilen tasarm kuramlarnda tip kavram, bir zmleme arac olmaktan ok tretmeci bir modelin temel esidir.

Anahtar Szckler Mimarlk, Tip, Tipoloji, Biim, Tasarm

II

ABSTRACT Main theme of the thesis is the concept of type and typology in architecture. History and theory of architecture point out that the concept of type in architecture was used in different meanings at different period of times. Main aim of the thesis is searching the meaning of the concept of type in architecture. Chapters of the thesis are on -in order of - general definitions, different meanings of type in architecture at different period of times and interrelation between the concept of type and architectural design process. Theme is based on theory and praxis of architecture from the period of Enlightenment -when the word type was first used in architecture- up to present. The method of the thesis is achieving theoretical and practical data via searching related literature of architecture and analysis of imperative material for research. This thesis is an attempt to display basic explanations of the concept of type within the tradition of architecture. Besides, it does not have any scope -based on entire research- of either bringing out certain results or issues on the concept of type or justification of one of the type conceptions. Therefore, it would be more appropriate to summarize some ideas which appear during the process of research and to propose issues derived from those ideas according to some specific cases. In this context, it is possible to define type as a scientific term that belongs to modern world and as an invention of an instrumentalist approach. In architecture, type is interrelated with some specific issues such as the origin of architectural form, systematization and conceptualization of architectural knowledge and definition of creativity. Therefore, it has an abstract and complex structure. The concept of type had been used in three different periods in history of architecture. Type conceptions of those periods, in which architecture was defined via interrelation with -in order of- nature, logic of mass production and historical city, are named as first typology, second typology and third typology. Perception of architecture as a pure act of design, causes production of theories focusing on design process. In some of those design theories, type is defined as a main element of a generative model more than an instrument for analysis. Keywords Architecture, Type, Typology, Form, Design

III

EKL LSTES ekil 1. Denis Diderot, Encyclopedie: Tipografi Dzeni ve Mobil Tipler. Sergio Polano, Tipologia, Trans. S. Piccolo, Casabella, 1999, Say 668, 68-76. ekil 2. Carolus Linneaus: bitkilerin sistematik snflandrlmas. http://en.wikipedia.org/wiki/Linneaus ekil 3. Georges Cuvier: hayvan trlerinin snflandrlmas. http://en.wikipedia.org/wiki/Georges_Cuvier ekil 4. J.W. von Goethe, Zur Naturwissenschaft, 1823. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 156. ekil 5. Cheyenne Ky, Western Plains, A.B.D. Rafael Moneo, On Typology, Oppositions, 1978, say: 13. Rafael Moneo: Imperative Anthology (Madrid: El Croquis Editorial, 2004)de yeniden yaynlanmtr, 586. ekil 6. El Qued, Sahara. Rafael Moneo, On Typology, Oppositions, 1978, say: 13. Rafael Moneo: Imperative Anthology (Madrid: El Croquis Editorial, 2004)de yeniden yaynlanmtr, 584. ekil 7. Port Moresby, Papua Yeni Gine. Rafael Moneo, On Typology, Oppositions, 1978, say: 13. Rafael Moneo: Imperative Anthology (Madrid: El Croquis Editorial, 2004)de yeniden yaynlanmtr, 585. ekil 8. Aldo Novarese, Harf Karakterleri Tipolojisi. Sergio Polano, Tipologia, Trans. S. Piccolo, Casabella, 1999, Say 668, 68-76. ekil 9. Filarete, Tretaise, 1460-64. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 222. ekil 10. Parthenon, Atina. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 51. ekil 11. Citroen 2CV, 1936. M. Rfat Akbulut, Citroen DS: Tanra 50 Yanda, Arredamento Mimarlk, 2006, Say 100+88, 101.

IV

ekil 12. Parthenon, Nashville, Tennessee, 1897. Mario Carpo, Topos, Stereotype, Cliche, Clone, LArchitecture DAujourdhui, 2002, Say 343, ekil 13. S. Serlio: Merkezi planlar, Mimarlk zerine, Kitap V, 1537-1551. Rudolf Wittkower, Architectural Principles in the Age of Humanism, (London: Alec Tiranti Ltd., 1952), Appendix I, 6. ekil 14. A. Palladionun villalarna ait izimler, 1570. Mario Gandelsonas, "From Structure to Subject: The Formation of an Architectural Language", Oppositions, 1979, Say 17, 17. ekil 15. M.A. Laugier, Essai sur lArchitectureden cabane rustique, 1753. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 223. ekil 16. Le Notre: Veraillesn Bahesi, Paris. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 228. ekil 17. Carlo Lodoli: Elementi darchitecture Lodoliana, 1834. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 175. ekil 18. Carlo Lodoli: Pilgrims Hospice, Venedik. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 175. ekil 19. Cuvier, Ossemens Fossiles, 1821. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 279. ekil 20. J.F. Blondel: Barahip Konutu, 1773. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 188. ekil 21. Ledoux: Larchitecture, 1804. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 122. ekil 22. J.N.L. Durandn Recueil ve Precisinden modeller repertuar, 1809. Rafael Moneo, On Typology, Oppositions, 1978, say: 13. Rafael Moneo: Imperative Anthology (Madrid: El Croquis Editorial, 2004)de yeniden yaynlanmtr, 590-305.

V

ekil 23. Adliye Saray, Strand, Londra, 1874. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 197. ekil 24. Gottfried Semper: Karayip Kulbesi, 1863. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 306. ekil 25. Geoffroy Saint-Hilaire: Philosophie Anatomique, 1818. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 176. ekil 26. Viollet-le-Duc: Kesit, 1854-1868. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 177. ekil 27. Viollet-le-Duc: izim, 1854-1868. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 278. ekil 28. Wells Coates: Kensington Palace Gardens, Londra, 1932. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 141. ekil 29. Bauhausun seri retime ynelik hazrlanm modelleri. Walter Gropius, The New Architecture and the Bauhaus, trans. P.M. Shand, (London: Faber and Faber Ltd., 1935), 35. ekil 30. Peter Behrens: AEG iin tasarmlar, 1912. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 307. ekil 31. Le Corbusier: Seri retim Konutlar, 1924. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 308. ekil 32. Le Corbusier: Domino Evi, 1915. Kenneth Frampton, Modern Architecture: A Critical History (London: Thames and Hudson,1992), 153. ekil 33. Le Corbusier, eskiz. Le Corbusier, The Radiant City (1933), (London: Faber & Faber Ltd., 1967), 101. ekil 34. Le Corbusier, eskiz. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 913.

VI

ekil 35. Le Corbusier, izim. Le Corbusier, The Radiant City (1933), (London: Faber & Faber Ltd., 1967), 207. ekil 36. Le Corbusier: Villa Radieuse, 1930. Le Corbusier, The Radiant City (1933), (London: Faber & Faber Ltd., 1967). ekil 37. Le Corbusier, eskiz. Le Corbusier, New World of Space (New York: Reynel & Hitchcock, 1948). ekil 38. Le Corbusier: Villa Radieuse etdleri, 1930. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 912. ekil 39. Mies van der Rohe: Crown Hall, IIT, Chicago, 1950-56. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 139. ekil 40. Mies van der Rohe: Avlulu Konutlar, 1930-38. Peter Carter, Mies van der Rohe at Work (London: Phaidon Press, 1999), 29. ekil 41. Alexander Klein: levsel Planametri, 1934. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 928. ekil 42. Alexander Klein: Tipolojik emalar, 1934. Sergio Polano, Tipologia, Trans. S. Piccolo, Casabella, 1999, Say 668, 68-76. ekil 43. Francesco Rosi, Le Mani sulla Citta, 1963. Francesco Rosi, Le Mani sulla Citta (Hands over the City) filmi, 1963. ekil 44. Politikac ve speklatr E. Nottola. Francesco Rosi, Le Mani sulla Citta (Hands over the City) filmi, 1963. ekil 45. Eski kentsel doku, Napoli. Francesco Rosi, Le Mani sulla Citta (Hands over the City) filmi, 1963. ekil 46. Yeni kentsel doku, Napoli. Francesco Rosi, Le Mani sulla Citta (Hands over the City) filmi, 1963. ekil 47. Venedik Mimarlk Okulundaki renci eylemleri, 1968. Giancalo De Carlo, Ba Aa Edilmi Piramit, ev. A. Erkmen, Arredamento Mimarlk, 1998, Say 4, 54.

VII

ekil 48. Roma kentinin 1870-1956 aras kentsel geliimi. Leonardo Benevolo, Osservazioni sui lavori per il piano regolatore di Roma, Casabella Continuita, 1958, Say 219, 12. ekil 49. Roma kenti ve kente eklenen yeni konut blgeleri, 1958. Leonardo Benevolo, Osservazioni sui lavori per il piano regolatore di Roma, Casabella Continuita, 1958, Say 219, 9. ekil 50. R. Park, E. Burgess: Kullanm ve etnik farklara gre blgelere ayrlm Chicago kenti, 1923. Aldo Rossi, The Architecture of the City, Trans. D. Ghirardo, J. Ockman, (Cambridge, Massachusetts: MIT Press,1999), 67. ekil 51. Lucca, talya: Kentin girift yaps. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 82. ekil 52. Siena, talya: Kent duvarlar. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 352. ekil 53. Venedik Plan. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 408. ekil 54. Saverio Muratori: Studi per una operante storia urbana di Veneziadan, 1959. Rafael Moneo, On Typology, Oppositions, 1978, say: 13. Rafael Moneo: Imperative Anthology (Madrid: El Croquis Editorial, 2004)de yeniden yaynlanmtr, 607. ekil 55. Venedik kentsel dokusu, 2005. Google Earth Hava Fotoraf. ekil 56. Saverio Muratori: Studi per una operante storia urbana di Venezia almasndan detay. Venedik, 1959. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 308. ekil 57. Saverio Muratori: Studi per una operante storia urbana di Venezia almasndan Casa Barizzann plan, 1959. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 309. ekil 58. Ernesto N. Rogers: Casabella continuita. Ernesto N. Rogers, Kapak, Casabella Continuita, 1958, Say 218.

VIII

ekil 59. San Gimignano, Toskana. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 346. ekil 60. Hansaviertel Yerlemesi, Berlin, 1958. Gabriele Scimemi, La ricostruzione di Berlino e il Quartiere Hansa, Casabella Continuita, 1958, Say 218, 26. ekil 61. G. Samona: Giuliano Yerlemesi, Venedik, 1958. Giuseppe Samona, Problemi urbanistici sul Quartiere di S. Giuliano, Casabella Continuita, 1958, Say 218, 7. ekil 62. Carlo Aymoninonun kent incelemeleri: Brindisi Kenti, 1958. Carlo Aymonino, Inchieste edilizie sulle citta italiane: Brindisi, Casabella Continuita, 1958, Say 222, 21,24. ekil 63. Aldo Rossi: Gallaratese Konut Blou, Milano, 1969-1978. Atilla Ycel, Kuramc ve Sanat Aldo Rossi: Rasyonalizm ve Manyerizm Arasnda, Arredamento Dekorasyon, 1998, Say 7, 117. ekil 64. Aldo Rossi: Analojik Kent, Venedik Bienali iin kolaj, 1976. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 310. ekil 65. Mimarlkta birlik ilkesinin salanmas. Howard Robertson, The Principles of Architectural Composition (1924), (London: The Architectural Press,1955), 14. ekil 66. Planda genel oranlarn tespiti. Howard Robertson, The Principles of Architectural Composition (1924), (London: The Architectural Press,1955), 86. ekil 67. Cephede genel oranlarn tespiti. Howard Robertson, The Principles of Architectural Composition (1924), (London: The Architectural Press,1955), 84. ekil 68. Ernst May: Kentsel bloun geirmekte olduu deiim. Philippe R. Panerai, et al., Urban Forms: The Death and Life of the Urban Block (Oxford: Architectural Press, 2004), 92. ekil 69. Palladio, Villa Malcontenta ve Le Corbusier, Villa Garches Kenneth Frampton, Modern Architecture: A Critical History (London: Thames and Hudson,1992), 157. ekil 70. Christopher Alexandern tasarm sreci nerisi, 1964. Christopher Alexander, Notes on the Synthesis of Form (Cambridge, Massachusetts Harvard University Press, 1964), 144, 189.

IX

ekil 71. Peter Eisenmann dnmler dizisi, 1971. Mario Gandelsonas, "From Structure to Subject: The Formation of an Architectural Language", Oppositions, 1979, Say 17, 12-13. ekil 72. William J. Mitchell: diyagram, 1990. William J. Mitchell, The Logic of Architecture (Cambridge: MIT Press, 1990), 119. ekil 73. Leandro Madrazo: bilgisayar destekli tasarm eitimi almalar. Leandro Madrazo, Types and Instances: A Paradigm for Teaching Design with Computers, Design Studies, Say 20/2: 177-193. ekil 74. Carlo Scarpa: Casa Taddei, Venedik, 1957. Carlo Scarpa, Casa Taddei a Venezia, Casabella Continuita, 1958, Say 222, 19. ekil 75. Giancarlo de Carlo: Eskiz yaparken, 1998. Giancalo De Carlo, Ba Aa Edilmi Piramit, ev. A. Erkmen, Arredamento Mimarlk, 1998, Say 4, 56.

1

GR Bu doktora almas, tip kavram konusunda mimarlk alanndaki farkl dnceleri iermektedir. Tip kavramnn birok disiplin gibi mimarlk alannda da yaygn olarak kullanm bilimsel bilginin ykseldii dneme denk gelmektedir. Bu zelliiyle tipin modern dnyaya ait ancak bir o kadar da sorunlu bir kavram olduu ifade edilebilir. Mimarlk kuram ve uygulamas, tip kavramnn mimarlk alannda tarih boyunca farkl anlamlar edindiini gstermektedir. Mimarlkta tip dncesi temelde biim sorunuyla balantl konular kapsamaktadr. Kavramn farkl dnemlerde edindii anlamlarn deiimi, mimarlk anlaynn ve mimari biimin geirdii deiimle yakndan ilikilidir. Dolaysyla alma, ncelikle tip kavramnn incelenmesi olmakla birlikte, ayn zamanda tip kavramnn ve tipolojinin mimarlk alannda ilk ortaya kt Aydnlanma Dneminden 1980lere kadar geen srede mimarlk anlaynn geirdii deiimi de aktarmaktadr. Ama almann temel hedefi, mimarlk kuramnda tip kavramnn anlamnn aratrlmasdr. Genellikle, ele alnan konu balamnda yaplan yorumlarn tip kavram ve tipolojinin olumlanmas ya da yadsnmasna ynelik olduu grlmektedir. Oysa, bu kavramlarn zelliklerinin neler olduunun, hangi etkenler sonucunda ortaya ktnn detaylca incelenmedii ifade edilebilir. Bu alma, mimarlk gelenei ierisinden, tip kavramnn temel anlamlarn elde etmek iin kapsaml bir inceleme giriiminde bulunmaktadr. Ayrca bu incelemeden hareketle, tip kavram ve tipoloji ile mimari tasarm sreci arasndaki iliki irdelenecektir. Ancak, mimarlk alannda tip kavramn yadsmak veya olumlamak, aktarlan farkl yaklamlar yarglamak almann hedefi deildir. phesiz, aratrmacy dnrken nesnellikten uzaa iten birtakm nedenlerin bulunmas doaldr. Kendisinin taraf olmas ve bir yanllk iinde konuya yaklamas kontrol dnda gelien bir sre olabilir. Ancak bu almada, olanaklar orannda tarafsz bir konumda

2

konunun irdelenmesi eletirel ancak

ve aktarlmas hedeflenmitir. Dolaysyla, konunun olmayan bir bak asyla ele alnmas

ilemsel

ngrlmektedir. Kiisel kan ve neriler sadece sonu blm ile snrl tutulmaya allmtr. Kapsam Konu, mimarlk disiplini iinden ve Aydnlanma Dneminden gnmze sregelen almalar zerinden aktarlmaktadr. Aktarlan almalarn hepsi bilinen yaklamlardr. Ancak bu aratrmann yenilii, daha nce Trkede bu ynelimleri, ele alnan tip ve tipoloji kavramlarna bal olarak belirlenen kapsamda bir btn iinde deerlendirmeye alan bir incelemenin yaplmam olmasdr. Bununla birlikte, olduka aprak bir konu olan tip kavram ve tipolojinin mimarlk balamnda ele alnd almada konuya ksmen bir aklk getirilebildii ifade edilmelidir. almann, gelecekte Trkiyede yaplacak konu ile ilgili aratrmalara k tutmas umulmaktadr. alma ana blmden olumaktadr. Birinci blm bilgisel (informative) niteliktedir. Bu blmde tip, tipoloji ve tip ile dorudan ilikili terimler, szlk ve ansiklopedilerde yer alan tanmlarndan hareketle ana hatlaryla incelenmekte ve kavramlara yklenen farkl anlamlar farkl alanlardaki kullanmlar zerinden aktarlmaktadr. Betimleyici (expressive) nitelikte olan ikinci blm, tip kavramnn mimarlk alannda gndemde olduu dnemi ve bu dnemlere ait alt balklar kapsamaktadr. Tip kavramna bavurulan dnemlere ait tarihsel, dnsel koullar ve bu koullarla ilikili olarak tip kavramna yklenen farkl anlamlar kronolojik olarak aktarlmaktadr.

3

almann nc blmnde, konunun mimarlk alanndaki ilemsel (operative 1 ) boyutu ele alnmaktadr. 1960 sonrasnda, tip kavram ve tipolojinin, mimari tasarm sreci ve yaratclk ile ilikisi konusunda gelitirilen dnceler aktarlmaktadr. nc blm, tip kavramn analitik (zmleyici) bir ara olmasnn tesinde, mimari tasarm srecine dorudan dahil eden ve kavrama belirleyicilik atfeden yaklamlar ile bu yaklamlarn karsnda yer alan farkl grleri iermektedir. Ancak tip kavram karsnda yer alan grler, tip konusundaki tavrlarna bal olarak ana hatlar ile aktarlmtr. Bu yaklamlarn etraflca incelenmesi baka bir almann konusudur. Yntem almada mimarlk dndaki disiplinlerden kuram veya yntem

aktarlmasndan kanlmtr. Konu, mimarln zgl ve btnsel yapsndan hareketle, mimarln kendine ait alan ve kendi snrlar iinde ele alnmtr. Mimarlk alanndaki kuramsal ve nesnel tarihsel birikim, almann malzemesini oluturmaktadr. almada izlenilen yntem de, bu birikimsel bilgiye ulamak amacyla, ilgili literatrn taranarak tarihsel ve kuramsal bir inceleme iin gerekli zemini oluturacak malzemenin ortaya karlmasdr. Literatrn taranmas yoluyla, tip kavramnn mimarlk alannda gndeme geldii dnemler ve bu dnemlere ait almalar tespit edilmitir. Konu, farkl zellikler gsteren bu dnemler ve temsilcilerinin grleri zerinden aktarlmaktadr. zellikle, mimarlk alannda tip ve tipoloji konusunun yeniden gndeme geldii 1950-80 yllar arasnda tartmalara yn veren birka temel metinden sz edilebilir. Konuyu geni ve tarihsel bir bak asyla irdeleyen bu metinler arasnda Giulio C. Argann On Typology of Architecture (1963), Aldo Rossinin The Architecture of the City (1966), Alan Colquhounn Typology1

Genellikle operative szcnn karl olarak Trkede ilevsel szc kullanlmaktadr. Ancak, bu almada ileme ynelik anlamnda ilemsel szcnn kullanlmasnn daha uygun olaca dnlmtr.

4

and Design Method (1967), Anthony Vidlerin Third Typology (1976) ve The Idea of Type (1977), Rafael Moneonun On Typology (1978) ve Philippe R. Panerainin Beaubourg: Tipin lm ya da Dirilii (1979) saylabilir. Son dnemde ise Leandro Madrazo (1995) ve Adrian Forty (2000) gibi akademisyenlerin almalar n plana kmaktadr. Trkiyede ise Atilla Ycelin konu ile ilgili almalar bilinmektedir. Doktora almasnn genel yaps oluturulurken yukarda belirtilen isimlerin konuya yaklamlar belirleyici rol oynamtr.

5

Humpty Dumpty, alayc bir ses tonuyla Kullandm kelime, ne anlama gelmesini istiyorsam sadece o anlama gelir; daha fazlas veya eksii deil der. Ancak sorun, der Alice kelimelerin birok farkl anlama gelecek ekilde kullanlabilmesindedir. Lewis Carroll, Alice Harikalar Diyarnda, Blm VI

BLM 1. TP VE TPOLOJNN GENEL TANIMI Tip kavram ve tipolojiye, mimarlk alannda kullanldklar farkl dnemlerde farkl anlamlar yklenmitir. Mimarlk disiplini dndaki alanlarda kullanlan tip ve tipoloji tanmlarnn ana hatlaryla irdelenmesi, kavramlara yklenen farkl anlamlar kavramak asndan nem tamaktadr. Bu amala almann birinci blmde tip, tipoloji ve tip ile dorudan ilikili terimler, genel olarak szlk anlamlarndan hareketle incelenecektir ve farkl alanlardaki kullanmlar zerinde durulacaktr. 1.1. Tip Kavram Tip szc, Trkeye Franszca ve ngilizcedeki type szcnn karl olarak girmitir. ngilizce szlklerde ve ansiklopedilerde type szcnn karl olarak ok sayda aklama yer almaktadr. 2 Terimi kullanan her bir disiplin kendi ltleri balamnda szce farkl bir anlam

Oxford Dictionary of English Etymology (USA: Oxford University Pres, 1969), 953. John Stuart Mill, System of Logic Book II (New York: Harpers & Brothers Publishers, 1867), 134. Barnhart Concise Dictionary of Etymology (New York: Harpers Collins Publishers, 1995) 1180. Websters New Twentieth Century Dictionary of the English Language (New York: The World Publishing Company, 1958), 1978-1979. Larousse Illustrated International Encyclopedia (Paris: McGraw-Hill International Book Company, 1972), 958.

2

6

yklemitir. Ancak szcn kkeninden ve farkl alanlardaki kullanmndan hareketle genel bir tanm balk altnda yaplabilir: Bask ilemi iin retilen, zerine kabartma resim, ekil, yaz karlm metal veya ahap levha; kalp, klie, amblem, damga Benzer zelliklere sahip tr, snf veya grup Kusursuz olduu kabul edilen ideal rnek; model

ngilizce-Trke szlklerde de yukardaki yaplan genel tanmla ilikili olarak, type szcnn karl olarak tip dnda matbaa harfi, kalp, tr, cins, model, rnek szckleri yer almaktadr.3 Tip, Trke szlkte ise srasyla4, Ayn cinsten btn varlklarn veya nesnelerin temel zelliklerini byk lde kendinde toplayan rnek, Tr, eit (Mecazi anlamda) lgi ekici, deiik kimse,

olarak tanmlanmaktadr. Yntembilim terimleri Szlnde, tip szcnn Trke karl olarak bir olaylar ya da kavramlar kmesini ortak ve ayrc zellikleriyle dile getiren kalp aklamas ile rneke szc yer almaktadr.5 Celal Esad Arseven tip szcn, bir eye esas olan ekil; balca karakteri olan ve bir hususi vasfla dier benzerlerinden ayrlan eyler 6 olarak tanmlamtr. Tipin Osmanlca karl olarak enmzec szcn

Redhouse ngilizce-Trke Szlk (stanbul: Redhouse Yaynlar, 1986), 262. Trke Szlk (Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1998), 2225. 5 Muzaffer Sencer, Yntembilim Terimleri Szl (Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1981). 6 Celal Esad Arseven, Sanat Ansiklopedisi (stanbul: MEB, 1943), Cilt 4, 1992.4

3

7

kullanmtr.

Enmzec

szcnn7

Osmanlca-Trke

szlklerdeki

karl nmune, rnek, mostra; tiptir.

Tip szcnn etimolojisini veren kaynaklarda, szcn Latince typustan geldii ve kaynann iz anlamndaki Greke typos szc olduu; bunun da vurmak anlamna gelen Greke typteinden tredii belirtilmektedir. Typos, en dar anlamyla -baslacak veya vurulacak- iz olarak tanmlanabilir. Dolaysyla tip, etimolojik olarak dorudan, kabartma biimlerle ilgili bask yntemi olan tipografi8 (basmclk) ile ilikilidir (ekil 1). Genel kabule gre, kiinin model, matris, bask, kalp ya da rlyef figrnden kastettii eyi ifade eden bir szcktr.9 Ancak modern dnyaya ait bilimsel bir terim olarak tip, bilim insannn dnyay zmlerken, varlklar ve nesneleri snflandrmada kulland bir aratr. Geleneksel dnemde sadece matbaaclk alanna ait olan terim, modern zamanlarda farkl bilim dallarnda yaplan tipoloji almalarnn merkezinde yer alr. ok geni bir alanda kullanm deerine sahiptir. Tip kavramndan yararlanmam olan ok az disiplin vardr. Doa bilimlerinde ve sosyal bilimlerde, zellikle felsefe, psikoloji, sosyoloji, matematik, biyoloji, botanik, zooloji, tp alanlarnda kullanlmtr. Bilimsel bir terim olarak tip, belirli bir snfa ait varlklar veya nesneleri ayrt edilir klan temel biim, yap ve karakteri tanmlar. Akln yasalarna uygun bir snflandrma ve nicelletirme srecinin temel aralarndan biri olarak kabul edilir. 17. yzyl bilimsel bilginin ykseldii ve doa bilimlerinin gelitii bir dnemdir. Tip kavram, 17. yzylda bir nesneler ya da varlklar topluluunun zn belirtmek anlamnda kullanlmaya balanr. Buffon ve zellikle LinneausFerit Develliolu, OsmanlcaTrke Ansiklopedik Lgat (Ankara: Aydn Kitabevi Yaynlar, 2004). 8 Trke Szlk, a.g.e., 1998, 2225. 9 A. C. Quatremre de Quincy, Type, Encyclopedie Methodique, Architecture, Vol. 3 (Paris, 1825). Ansiklopedinin maddeleri 1788-1725 yllar arasnda kaleme alnmtr. Anthony Vidlerin nsz ile Oppositions dergisinde yeniden yaynlanmtr. Oppositions Reader, M. Hays (ed.) (New York: Princeton Architectural Pres, 1998), 618.7

8

yaptlarnda, ilk kez bitki ve hayvanlarn doal zellikleri ve oalma biimlerine dayanan sistematik snflandrmalar nerirler (ekil 2-4). Philippe R. Panerai10

, 1978 ylnda kaleme ald makalesinde, snflandrma

problemleri bal altnda tip kavramnn 17. yzyldaki kullanmn u ekilde ifade eder:Botanikte, zoolojide, mineralojide tip her eyden nce snflandrma dncesine baldr. Doa bilimcinin trleri ve onlarn zelliklerini betimlemekte kulland hayvansal ya da bitkisel bireyin addr tip. rneknesne olarak genie bir topluluu kolayca kavrayabilmek iin, soyut bir yapsal emay kurmaya yaramaktadr. ndirgeyici bir ilem olmas kanlmazdr. Bylece nesnelerin zelliklerini silip niteliklerinin genel izgilerini aklda tutmaya olanak verir. Sralama da bu izgilere dayanacaktr. Bunu yaparken sradan bir snflara ayrma ileminin snrlarn aar. Birbirini izleyen indirgeme ilemleri sayesinde, evrensel bir gr iinde ele ald konuya eksiksiz bir i bant nerisi getirir. Bitkiler ya da hayvanlar soylar, trler, aileler, takmlar, snflar olarak tasniflenir.11

Aratrmac zerinde alt eleri, belirledii bir takm zelliklere bal olarak, tiplere indirgedii snflandrma yntemi ile bilimsel dncenin ondan talep ettii kesinlie ve apakla ulamaktadr. Abraham Moles, snflandrma ve listeleme yntemlerini dzen kavramnn bir btne yanstlmas olarak nitelendirmektedir. Molese gre;Snflandrmann amac, esasta, bir takm eleri, bunlarn zihnen kavrann basitletirmek iin akl yoluyla sktrmaktr.12

Fransz mimarlk kuramcs Philippe R. Panerai, Jean Castex, Jean Charles Depaul ve Ivor Samuels ile Sentaks Grubu ad altnda mimari meknn yapsalc zmlemeleri, tipoloji yntemin yap ve kent meknna uygulanmas gibi kuramsal konular zerinde almaktadr. 11 Philippe R. Panerai, Beaubourg, Tipin lm ya da Dirilii, ev: A. Ycel, evre Dergisi, 1979, Say: 3, 72. 12 Abraham Moles, Belirsizin Bilimleri: nsan Bilimleri in Yeni Bir Epistomoloji (1990), ev. N. Bilgin, (stanbul: YKY, 2001), 207-208.

10

9

Bu balamda, bilimsel almalarda tip kavram dnce ekonomisinin en gl aralarndan biridir. Molese gre; kesin bilimlerde (doa bilimlerinde) aratrmalarn byk bir ksm, doru tipler bulmaya ve varlklar, dnce srecinde byk bir tasarruf salayan ideal-tiplerle deitirmeye almaktadr. Bu, bilimin temel epistomolojik srelerinden birinin bir yan olan emalatrmadr.13

Tip gereklikte yoktur; bir soyutlamadr. Bilimsel ilem, ok boyutlu gereklii tipik biim+deiiklikler ekline dntrmeyi hedeflemektedir. Bylelikle, asgari bir abayla insan zihni bir takm deiiklikler ekleyerek tipten gereklie ulaabilmektedir. Tip kavramnn mimarlk alannda kullanm konusunu irdelerken bu arka plan dikkate alnmaldr. Kavramn mimarlk kuramna tipik biim+deiiklikler anlam ile dahil olduu belirtilebilir.14 Mimarlk yaznnda tip kavram ilk kez 18. yzyl sonunda A. C. Quatremre de Quincy tarafndan kullanlr.15 Quatremre de Quincynin kuram bilimsel bilginin ykseldii balamda ortaya kar ve ileri srd tip dncesi doa bilimlerinde kullanlan kuramlarla paralellik gstermektedir. Quatremre de Quincy, gelitirdii taklit kuramn aklarken tip kavramndan yararlanr. Tipin bir soyutlama olduunu nemle vurgular. Tipin temel zellii zerine vurgu yapar: tip ve model ayrm, tipin kkl bir gelenein sonucu olarak olutuu, tipin deiime ak yaps. zerinde durulan zellik tipin; soyut, tarihsel ve evrim ile ilikili yapsn ifade eder. Quatremre de Quincynin tip ve model arasnda yapt ayrm zel nem tamaktadr. nk, tip kavram, 19. yzyln ortalarndan itibaren bir eyin yapmnda13 14

kullanlacak

ablon

(pattern) veya

model

anlamnda

da

Abraham Moles, a.g.e., 1990/2001, 110. Bernard Leupen, Design and Analysis (Rotterdam: 010 Publishers, 1997), 132. 15 A. C. Quatremre de Quincy, a.g.e., 1825/1998, 618.

10

kullanlmaktadr. 16 Quatremre de Quincye gre tip, araclyla kiinin birbiriyle benzerlii olmayan farkl yaptlar tasavvur edebilecei bir nesnedir. Model ise, olduu gibi tekrarlanacak bir nesnedir. Dolaysyla tip ve model birbirinden ak bir ekilde ayrlmaktadr. 20. yzyln ikinci yarsnda mimarlk alannda tip kavram ve tipolojiye ynelik bir ilgi sz konusudur. Giulio Carlo Argan, 1963 tarihli On the Typology of Architecture balkl metni ile Quatremre de Quincynin tip kavram hakkndaki dncelerini gndeme tar.17

Modern Harekete ynelik

eletirilerin ykseldii bir ortamda Argann metni ve Quatremre de Quincynin tip dncesi byk bir ilgi uyandrr. Tip kavram ve tipoloji zerine tartmalar ve almalar younlar. Ancak, Leandro Madrazo, mimarlkta tip nosyonunun18 incelenmesinin birok soruna yol atn belirtmektedir. Sorunlardan ilkinin tip szcnn anlam olduunu vurgulayan Madrazoya gre;Tip szcnn kesin bir tanmn yapmak, genellikle tip ile eanlaml gibi kullanlan biim teriminin bir tanmn yapmak kadar gtr. Tip ve biim, eszsel (totolojik) nosyonlardr, ki bu tanmlama glnn kantdr. Tip, en genel karl olan biim gibi, insan bilgisinin zerine kurulu olduu temel bir kategoridir. Uzak gemiten gnmze kadar tm dnsel almalarn temelinde biim ya da tip nosyonlar bulunmaktadr.19

Paul-Alan Johnson, Theory of Architecture: Concepts, Themes and Practices, (New York: Van Nostrand Reinhold, 1994), 288. 17 Giulio Carlo Argan, On the Typology of Architecture, Architectural Design, 1963, no. 33, 564-565. A. Papadakis, H. Watson (eds.), New Classicism: Omnibus Volume (London: Academy Editions, 1990)da yeniden yaynlanmtr,117-118. 18 Leandro Madrazo, almasnda tip konusunda farkl blmlerde nosyon (notion) ve konsept (concept) szcklerini kullanmaktadr. Her iki szcn Trke karl olarak kavram szc yer almaktadr. Ancak Osmanlcada malume, nosyonun, mefhum ise konseptin karl olarak yer alr. Malume, usun edindii, mefhum ise usun yaratt anlamnda kullanlmaktadr. 19 Leandro Madrazo, The Concept of Type in Architecture: An Inquiry into the Nature of Architectural Form, (Zurich: Ph.D. Dissertation No. 11115, Swiss Federal Institute of Technology - ETH, 1995), http://web.salleurl.edu/~madrazo/ethz/phd/cover.html.

16

11

Madrazonun detayl almasndan hareketle tipin anlamnn znn, tarihsel dnemlerin ve uzmanlk alanlarnn tesinde olduu sylenebilir. Bu nedenle, Madrazo asndan tip terimi tm dnsel yaratmlara nfuz eden kavramsal bir model ya da bir paradigma olarak dnld zaman gerek anlamn kavramak iin mmkn olan en geni bak as elde edilmi olur. spanyol mimar Rafael Moneo ise tip nedir? sorusunu, en basite, ayn biimsel strktr ile karakterize edilen bir nesneler grubunu betimleyen bir kavram olarak yantlar (ekil 5-7). Moneoya gre;Tip, ne meknsal bir diyagramdr ne de dizisel (seri halinde) bir listenin ortalamasdr. Temelde, birtakm ikin strktrel benzerlikler yoluyla nesneleri gruplandrma olana zerine kuruludur. Tipin, gruplar halinde dnme edimi anlamna geldii bile sylenebilir.20

Tipin, maddi dnyay retmek, yeniden retmek ve ona anlam katmak iin kullanldn belirten Franck ve Sckneeklotha gre;Tipler, neyi rettiimizi, deitirdiimizi, yok ettiimizi, koruduumuzu ve bunu nasl yaptmz saptamamza yardm eder. ..Tipler hem kavramsal ve imgesel hem de maddidir.21

Mimarlk alannda tip dncesi, binalarn ilevsel, biimsel veya strktrel zelliklerine gre snflandrlmas ve incelenmesiyle snrl olandan daha derin bir kapsama sahiptir. Tip estetik, epistemolojik ve metafiziksel karakterdeki deneyst konular; genel olarak biim sorunuyla balantl konular kapsar. Ancak, tip dncesi ile mimari biimin tarihsel evrimi arasndaki ilikiyi aratrmak bu almann temel hedefi deildir.22 BununlaRafael Moneo, On Typology, Oppositions, 1978, say: 13. Rafael Moneo: Imperative Anthology (Madrid: El Croquis Editorial, 2004)de yeniden yaynlanmtr, 587. 21 Karen A. Franck; Lynda H. Sckneekloth, Ordering Space: Types in Architecture and Design (New York: Van Nostrand Reinhold, 1994), 9. 22 Tip dncesi ile mimari biimin tarihsel evrimi arasndaki ilikinin aratrlmas konusunda bkz. Leandro Madrazo, The Concept of Type in Architecture: An Inquiry into the Nature of20

12

birlikte, almann ikinci blmnde tipin mimarlkta zaman boyutu iinde edindii anlamlarn deiimi irdelenirken mimari biimin geirdii evrim ile arasndaki iliki takip edilebilmektedir. Tip kavramnn kkeni ve kullanld farkl alanlar gz nne alnarak, bir genelleme ile u sonuca varmak olas gzkmektedir. Tip terimi kkeninden hareketle ele alndnda teknik bir kullanma sahiptir ve bask hurufatn anlatmaktadr. Bilimsel devrim ile birlikte doa ve insan bilimlerinde snflandrma dncesinin bir arac olarak gndeme gelmitir. Sanatsal yarat da ise dzen ve z aray karsnda kuramclarn bavurduu bir kavram olarak kullanlmaktadr. 1.2. Tipoloji Kavram Tipoloji szc, etimolojik ba nedeniyle tip kavram ve tad anlamlar ile sk skya ilikilidir. Dolaysyla tip kavram gibi farkl alanlarda bir ok kullanm biimi bulunmaktadr. Ancak ok genel ve kaba bir tanm olarak olgularn veya varlklarn tip kavram etrafnda taksonomisi veya snflandrlmas biiminde ifade edilebilir. Tipoloji, belirli bir alanda, tipolojik almay yrten znenin amac dorultusunda, belirledii bir dizi genel lte gre, varlklarn zel tiplerden oluan kapsaml diziler halinde blmlere ayrlmas olarak tanmlanabilecek kavramsal bir ilemdir. kategoridir. Tipoloji szcnn Trke Szlkteki tanm ise insan tiplerini belirleme ve ayrt etme yntemidir.24 Tanm olduka dar kapsamda ve psikoloji disiplini iinden yaplmtr. Szcn, Yntembilim Terimleri Szlnde TrkeArchitectural Form, (Zurich: Ph.D. Dissertation No. 11115, Swiss Federal Institute of Technology - ETH, 1995). 23 Ernest W. Adams; William Y. Adams, Archeological Typology and Practical Reality: A Dialectical Approach to Artifact Classification and Sorting (Cambridge: Cambridge University Pres, 1991), 91. 24 Trke Szlk, a.g.e., 1998, 2225.23

Tipolojik almada her tip, almay yrten kii tarafndan yaratlm bir

13

karl olarak rnekeleme szc yer almaktadr. rnekeleme, bir olgu ya da bir sreci ayrc zelliklerine dayanarak soyut bir kalp iinde biimlendirme eklinde aklanmaktadr.25 AnaBritannicann tipoloji maddesine gre tipoloji;zellikle sosyal bilimlerde, ortak zellikler tayan birimlerin oluturduu topluluklara ya da tiplere dayal gruplandrmadr. Her tipin kendine zg olan ve yeleri arasnda paylalan belirli nitelikleri vardr. Tipoloji araclyla fenomenler arasnda iliki kurularak rnek durumlar ve eitli bilgiler salanr.26

Genellikle tipoloji kavramnn ierdii balca iki eylem, bireyselletirme (individualization) ve snflandrma olarak kaynaklarda belirtilmektedir. 27 Bireyselletirme, tipe zg niteliklerin aranmasdr. Snflandrma ise ortak nitelikler evresinde gruplama giriimidir. Moles, bu genel sreci u ekilde tanmlar: olabildiince ak yollardan elerin toplanmas, toplanan elerin zmlenmesi, tip ve kategoriler yaratlmas, tasnif edilemeyenlerin bulunmas, grafik eri izme, snflarn uygunluunun dorulanmas.28

Tipoloji kavram doa bilimleri ve sosyal bilimlerin bir ok alannda kullanlmaktadr. zellikle arkeoloji, antropoloji, dilbilim, psikoloji, sosyoloji ve teoloji alanlarnda tipoloji almalarda nemli yer tutmaktadr. Tipoloji, arkeolojide25 26

karakteristik

yaplarna

gre

eylerin

snflandrlmas,

Muzaffer Sencer, a.g.e., 1981. AnaBritannica Genel Kltr Ansiklopedisi (stanbul: Ana Yaynclk, 2000), Cilt 21, 26-27. 27 Nur Alta, Tipoloji, Eczacba Sanat Ansiklopedisi (stanbul: YEM Yaynlar, 1997), Cilt 3: 1779. 28 Abraham Moles, a.g.e., 1990/2001, 207-208.

14

antropolojide rklara gre kltrn incelenmesidir.

Dilbilimin bir dal olan

tipoloji dillerin zelliklerini, genetik ilikilerinden bamsz olarak birbirleri ile karlatrmakla ilgilidir. Teolojide tipoloji, Eski Ahidde yer alan karakterleri ve hikayeleri deerlendirir. Psikolojide analitik psikolojinin kurucusu Carl Gustav Jungun psikolojik tipleri ve arketipleri, sosyolojide Ferdinand Tnniesin sosyal snf tipleri ve Max Weberin ideal-tip kavram bu alanlarda yaplan tipolojik almalarn rnekleridir. Tipografi alannda ise tipoloji yaz ve yaz tiplerinin kayna ve anlamyla ilgili almalardr (ekil 8). Mimarlk alannda tipoloji, mimari oluum olan tipleri snflandrabilmek iin, mimari elerin birleme olanaklarnn aratrlma abas veya elemanter geometrik doalarna indirgenmi mimari biimlere ilikin belirli tiplerin arivinin oluturulmas olarak tanmlanmaktadr.29 Leupen, mimarlk alannda yaplan tipolojik almalarn analize ve tasarma ynelik olmak zere iki temel hedefi olduunu belirtir. Nitekim, bu hedeflerle ilikili olarak iki tr tipoloji tanmlar; analitik tipoloji (analytical typology) ve retken tipoloji (generative typology).30 Atilla Ycel de, 1981 tarihli almasnda benzer ekilde iki tr tipolojiden sz eder. Ycel almasnda, analize dayal ilk tipolojiyi zmlemeci tipoloji, yeni tipler nerme ve onlardan hareketle tasarm yaplmas eklinde aklanabilecek dierini ise tretmeci tipoloji olarak niteler.31 zmlemeci tipoloji mevcut olan kavramann bir yolu olarak kullanlr. Envanter almas, snflandrma ve indirgeme ilemine dayal zmleme, zmlemeci tipolojinin sistematik aamalardr. Aratrmacya, zerinde alt farkl eleri tanmlama imkan verir. Tretmeci tipoloji ise tasarm srecine ynelik yeni ltler reten bir yntem arayn ierir.

Nur Alta, a.g.e., 1997, 1779. Bernard Leupen, a.g.e., 1997, 132. 31 AtillaYcel, Mimarlkta Biim ve Meknn Dilsel Yorumu zerine (stanbul: T Mimarlk Fakltesi Yaynlar, 1981), 59-66.30

29

15

Mimarlk alannda yaplan almalar gz nne alndnda tipolojik yaklamlara ynelik en kapsaml snflandrma Arjantinli sanat tarihisi Waismann nerisidir. Waismana gre tipolojiler tadklar ortak niteliklere gre be grupta snflandrlabilir:32 Biimsel Tipolojiler: Mimarln, tarihsel geliimi iinde bir grsel sanat olay ve bir estetik olgu olarak yorumlanmas sonucu oluan tipoloji. Strktrel Tipolojiler: Biimsel tipolojilerin de gereklerine bal olarak, yapm malzeme ve tekniklerinin yaratt tipoloji. levsel Tipolojiler: Mimari rnn toplumsal gereksinimlerin karlanmasna olan katks sonucu oluan tipoloji. Yapt/evre Tipolojileri: Mimari rnn evresiyle kurduu gerek fiziksel, gerekse kltrel ilikiler sonucu oluan tipoloji. evre Tekniklerinin Kullanlma Biimi Tipolojileri: Her trl evre denetimi ve evresel konfor aracnn, yapda kullanl biimi ve bunun bir tasarlama yorumu olarak sistemlemesi sonucu oluan tipoloji.

Waismann tipolojileri, tipolojik alann farkl serilerini tanmlar. Ancak bu seriler ele aldklar ayn olgu balamnda birbirlerinden bamsz deildirler. Argan gibi mimarlk alannda tip ve tipoloji konusunu gndeme getiren Aldo Rossi, tipolojiyi kenti anlamada nemli bir ara olarak nermektedir. Rossiye gre;Tipoloji, -ehirde olduu gibi yaplarda da- daha fazla indirgenemeyecek olan elemanter tiplerin retisidir. rnein tek merkezli ehirler ya da merkezi yaplar. Btn mimari biimler tipe geri gtrlebilseler de, tip biimle zde deildir. Bu geri gtrme gerekli bir mantki operasyondur. O olmadan biimden konumak mmkn deildir.33Marina Waisman, La Estructura Historica del Entorno (Buenos Aires: Nueva Vision, 1972), 69-138 den aktaran Atilla Ycel, Mimarlkta Tipoloji Kavramlar, T Mimarlk Fakltesi Yap Aratrma Kurumu Blteni, 1976, Say 2: 18. 33 Aldo Rossi, The Architecture of the City, Trans. D. Ghirardo, J. Ockman, (Cambridge, Massachusetts: MIT Press,1999), 41. Kitabn talyanca ilk basm: Larchitettura della Citta, (Padova: Marsilio Editori, 1966).32

16

Tipoloji, son kertede kullanld her alanda aratrmacnn ele ald olgunun anlalr klnmas ve tanmlanabilmesi amacyla soyutlama, indirgeme ve emalatrma gibi eylemleri ieren sistematik bir almadr; zel olann akl yoluyla genelin altnda ele alnmasdr. 1.3. Arketip, Prototip, Stereotip Kavramlar Gnlk kullanmda tip szcnn iki u anlam, -zgn, farkl olan ile sradan, klie olan- barndrd grlmektedir. Tip kavramnn, arketip, prototip ve stereotip yerine kullanm da anlam farkllna neden olmaktadr. Arketip, prototip, stereotip, tip kavram ile ilikili, ancak kendilerine zg anlamlara sahip kavramlardr. zellikle tip ile arketip ve prototip arasndaki snrn ve prototip ile arketip arasndaki farkn belirlenmesi mimarlk tartmalar asndan nem tamaktadr. Arketip, etimolojik olarak Greke arkhe (ilk, balang) ve typos (tip) szcklerinden gelmektedir. Trke szlkteki karl ilk rnek, Osmanlca karl enmzec-i evveldir. Arseven, szcn Osmanlca karln enmzec-i asliye olarak belirtmektedir. Arsevene gre;Arketip (anatip): lk tip, ilk rnek manasndadr. Bir eseri yapmak iin rnek tutulan ana model, en eski rnek ve tiptir.34

Arketip terimi, bir yaptn belli bal zelliklerini tayan ilk rnek eklinde de aklanmaktadr 35 (ekil 9). Ancak kaynaklarda, terimin psikoloji alanndaki tanm n plandadr. Jung, kuramnn nemli bir esi olan arketipleri, kolektif bilinaltn oluturan, atalardan kalma tasarmlar olarak tanmlar.36 Junga gre metafizik bir boyuta sahip arketipler, insan davranlarn

34 35

Celal Esad Arseven, a.g.e., 1943. Eczacba Sanat Ansiklopedisi (stanbul: YEM Yaynlar, 1997), Cilt 1: 134. 36 Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl (stanbul: Remzi Kitabevi, 1996), 182-183.

17

ynlendirir ve folklor malzemesi, sanat eseri gibi kiisel veya kolektif retimleri etkiler. Mimarlk kuramcs Johnson ise arketipi, belirli bir tr insan, nesne veya sistemin kusursuz rnei olarak dnlen ey olarak tanmlar37 (ekil 10). Johnsonun arketip tanm birok kaynakta yaplan tip tanm ile rtmektedir. Benzer bir ekilde Rossinin tipoloji tanm nedeniyle de tip ve arketip arasndaki farkn bulanklat ifade edilmektedir. Oysa, tip ile arketip arasndaki fark mimarlkta tipolojik yaklamlar deerlendirmek asndan nem tamaktadr. ki terim arasndaki fark zerinde duran Bilgine gre;Tip, mantki bir operasyonun, zihinsel bir abann sonunda ortaya kan soyutlamadr; aralarnda akrabalk ilikileri bulunan unsurlarn en soyut ve bilenler tarafndan anlalabilir bir stdil iinde ifade edilmi ortak zellikleridir. Arketip ise somuttur; artk o olduundan pheye dlemeyecek ilk tamamlanmlk, ilk durutur; herkesin grr grmez tand, kendi kendine benzeyen eylerdir.38

Tip soyut, arketip ise somut olana iaret eder. Tip, bir araya getirdii her eyi anlatrken, kendi bana hibir ey ifade etmemektedir. Arketip ise sadece kendini anlatr. Prototip, etimolojik olarak Greke protos (ilk, birinci) ve typos (tip) szcklerinden gelmektedir. Trke szlkteki karl arketip gibi ilk rnektir. Asl rnek ve orijinal biiminde tanmlanmaktadr. Ansiklopedik bir tanm olarak retim aamasnda model alnan ilk zgn rnek olarak geniletildiini grrz39 (ekil 11). Arseven prototipi, ondan dier modeller alnan ana ve esas model olarak aklamaktadr.40

37 38

Paul-Alan Johnson, a.g.e., 1994, 289. hsan Bilgin; Mehmet Kararen, Aldo Rosside Akl ve Hafza, Defter, 1992, Say 18: 53. 39 Eczacba Sanat Ansiklopedisi (stanbul: YEM Yaynlar, 1997), Cilt 3: 1523. 40 Celal Esad Arseven, a.g.e., 1943.

18

Terim, sanat, psikoloji, anlam bilimi, bilgisayar teknolojileri, otomotiv sanayi, mhendislik gibi birok alanda kullanlmaktadr. Sanat alannda benzetisi karlan zgn yapt eklinde tanmlanmaktadr. Psikolojide ise prototipler, kii tiplerine ilikin emalar olarak tanmlanabilir. Prototip, belirli bir insan tipini, kiilik izgileri ve davran tarzlaryla ifade eder. Mimarlk kuramcs Johnson prototipi, herhangi bir eyin (bu bir model veya kalp olabilir) ilk ve temel tipi olarak tanmlar. Prototipin arketipten ayrt edilemeyeceini, ancak arketipin kavramsal temsili olduunu vurgular.41 Ancak prototip szcnn asl tanm, nesnenin dorudan retim faaliyeti alanndaki gereklemesinden nce, aynen oaltlmak zere temsili dzlemde kurulmasdr. 42 Prototip ok saydaki kopyann n modelidir. Mimarlk alannda, tip ile prototip arasnda zellikle 20. yzyl banda kaybolmu nemli bir fark bulunmaktadr. Modern Hareket seri retimin mant dorultusunda tip olarak tanmlad ancak aslnda prototip olan ok sayda rnek yaratmtr. Gelitirilen toplu konut tipolojileri veya tip proje anlay bu yaklama rnek olarak gsterilebilir. Stereotip, etimolojik olarak Greke stereos (kat) ve typos (tip)

szcklerinden gelmektedir. Szlk anlam basmclkta, matris kd kullanarak formalar, klieleri ve metinleri oaltmaya yarayan yntemdir.43 Klie, basmakalp sz, kalpla baslm eser anlamlarnda da kullanlr. Genellikle olumsuz yarg belirtir. Stereotip szc ilk kez, basmclk alannda alan Firmin Didot tarafndan kullanlmtr. Basm iin orijinali yerine kullanmak amacyla retilmi orijinal tipografik bir enin kopyas anlamndadr. Zaman iinde bir metafor haline41 42

Paul-Alan Johnson, a.g.e., 1994, 289. hsan Bilgin; Mehmet Kararen, a.g.e., 1992, 64. 43 Trke Szlk, a.g.e., 1998, 2031.

19

gelir ve neredeyse harfiyen tekrar edilen fikirleri anlatmak iin kullanlr. 44 Yine bir basmclk terimi olan klie ile eanlamldr. Stereotip, hali hazrda yaratlm veya onaylanm prototipin ya da genel anlamda tipin, cismani ve konvansiyonel temsili, maddeten yeniden retilmi olandr45 (ekil 12). Kavram karmaasn nlemek amacyla mimarlk alanna ynelik bir indirgeme yapmak gerekirse, yukarda aktarlan aklamalarn nda arketipi atalardan kalma somut ilk rnek, prototipi sanayilemi retime ynelik hazrlanan ilk/n model, stereotipi ise model olarak kabul edilen eserin tpatp retilmi sureti biiminde tanmlayabiliriz. 1.4. Blm Sonucu Tip ve tipoloji konular, mimarlk tarihinin farkl dnemlerinde dar kapsamlar iinde farkl anlamlar tam ve ok snrl rnekler dnda sistematik bir tartma konusu edilmeksizin kullanlmtr. Tipoloji kavram, tip kavramndan bamsz olarak dnlemez. Aralarnda bulunan etimolojik iliki, tipolojiyi konu edinen bir kavramsal incelemenin tipten hareketle balatlmasn gerekli klmaktadr. 46 Bu nedenle, almann birinci blmnde tip ve tip ile dorudan ilikili kavramlar ana hatlaryla incelenmitir. Nitekim, tip kavramnn doa bilimleri, sosyal bilimler ve sanat arasndaki farklarn bulanklamaya meyilli olduu bir alana ait olduu ileri srlebilir. Benzer ekilde mimarlk disiplini de, doa bilimleri, sosyal bilimler ve sanatn kesitii noktada konumlanmaktadr. Bu zellik mimarla, kendine zg bir btnsellik, gizem ve karmaklk kazandrmaktadr. Dolaysyla mimarlkThomas Curson Hansard, Typographia: An Historical Sketch of the Origin and Progress of the Art of Printing, (Bristol: Thoemmes Continuum, 1990), 845. 45 Paul-Alan Johnson, a.g.e., 1994, 290. 46 Atilla Ycel, Mimarlkta Tipoloji Kavramlar, T Mimarlk Fakltesi Yap Aratrma Kurumu Blteni, 1976, Say 2: 17.44

20

alannda tip kavramnn mulak bir yapya sahip olmas ve kavrama farkl anlamlar yklenmesi olaandr. Moles, kesin bilimler (doa bilimleri) ve belirsizin bilimleri (sosyal bilimler/insan bilimleri) arasndaki ilikileri irdeledii almasnda benzer bir tespitte bulunur. Molese gre;Baz olgular, z itibariyle belirsizdir; yani onlar ifade etmek iin kullanlacak kavramlar belirsizdir veya uygun deildir ve elimizde bunlardan baka kavram da yoktur. Bize gre, bu tr olgular, bildiklerimizden hareketle incelememiz gerekir; bu kavramlar ar bir kesinlie doru zorlayarak olgunun anlamn yok etmektense, bu kavramlar arasndaki ilikileri pekin (salam) bir ekilde, akln yasalarna uygun bir tarzda gelitirmek gerekir47

almann ikinci blmnde, bu anlay erevesinde, mimarlk alannda farkl dnemlerde tip ve tipolojiye yklenen farkl anlamlar tarihsel geliimi ierisinde aktarlacaktr.

47

Abraham Moles, a.g.e., 1990/2001, 18.

21

ekil 1. Denis Diderot, Encyclopedie: Tipografi Dzeni ve Mobil Tipler.

ekil 2. Linneausun bitkilerin oalma biimlerine dayanan sistematik snflandrma nerisi.

22

ekil 3. Cuvierin hayvan trleri zerine yapt snflandrma almalar.

ekil 4. J.W. von Goethe, Zur Naturwissenschaft, 1823: Arketipik bitkiler.

23

ekil 5. Cheyenne Ky, Western Plains, A.B.D.

ekil 6. El Qued, Sahara.

ekil 7. Port Moresby, Papua Yeni Gine.

24

ekil 8. Aldo Novarese, Harf Karakterleri Tipolojisi.

ekil 9. Mimarlkta ilk rnei aklamaya ynelik almalardan biri: Filarete, Tretaise, 1460-64.

ekil 10. Paestum tapnaklarnn en kusursuz rnei olarak kabul edilen Parthenon, Atina

ekil 11. Citroen 2CV modelinin Prototipi, 1936.

ekil 12. Parthenonun stereotipi, Nashville, Tennessee, 1897.

25

Kavramlar kelimeler deildir. Bir kavram, farkl kelimeler kullanlarak farkl yollarla ifade edilebilir. Georges Teyssot, Heterotopias and the History of Spaces, 1977

BLM 2. MMARLIKTA TP KAVRAMI VE TPOLOJ zellikle 1950-1980 yllar arasnda, yaanan tartmalar ve yaplan almalar sonucunda mimari tipler ve tipoloji zerine geni bir literatr olumutur. 48 almann ikinci blmnde, oluan bu geni literatrden yararlanarak mimarlarn farkl dnemlerde tip kavramna ykledikleri farkl anlamlar zetlenmeye allacaktr. Kavramn, 18. yzyldan gnmze, mimarlk alannda bilinen eitli kullanm amalar zerinde durulacaktr. Mimarlk alannda tip ve tipoloji konusundaki gelimeler ana balk altnda aktarlacaktr. Balklar, mimarlk tarihinde farkl dnemin tipoloji anlayna tekabl etmektedir. Anthony Vidler, bu dnemlerdeki tipoloji anlaylarn birinci tipoloji (Aydnlanma Dnemi), ikinci tipoloji (20. yzyl ba-Modern Hareket) ve nc tipoloji (20. yzyln ikinci yars-Neo Rasyonalizm) olarak adlandrmaktadr. Ayn zamanda her bir dnem, kendi iinde daha ince farklarla ayrlan yaklamlar barndrmaktadr. 2.1. Mimarlk Kuramnda Tip Kavramnn Ortaya k Mimarlk kuramclarnn metinlerinde tip teriminin ak kullanm belirli tarihsel dnemlerde sayl rnekler ile snrldr. Ancak, Vitruviusdan beri mimarlk kuramclar, terimlerden aka sz etmeden, mimarln tredii bir ilk mimari model dncesini ifade etmektedirler. Vitruvius Yunan taklit retisi erevesinde almtr. Taklit retisine gre, mimarln treyebilecei48

Belirtilen dnemde tip ve tipolojiye ilikin tartmalara yn veren metinlerin balcalar: A. Vidler, The Idea of Type, 1977 ve The Third Typology, 1976; R. Moneo, On Typology, 1978; A. Colquhoun, Typology and Design Method, 1967; G. Argan, On the Typology of Architecture, 1963.

26

orijinal biim ya da model, doa tarafndan salanmaktadr. Rnesansta Serlionun kitaplarnn yaynlanmas sonrasnda, resimli mimarlk incelemeleri, szcklerden ok imgeler aracl ile mimarlkta tip ve tipoloji nosyonlarn dile getirirler 49 (ekil 13). Palladio ve Scamozzinin almalar gibi, dier biroklar izimler araclyla mimari tipolojiyi ifade etme geleneini srdrrler (ekil 14). Ancak sz edilen mimari incelemelerin hibirisinde tip szc kullanlmaz. Hibirinin mimari rnn ekillenmesine ynelik bir yaptrm gcne sahip olma iddias yoktur. Mimarlk alannda tip dncesine ynelik tutarl ilk almann 18. yzyl sonunda Quatremre de Quincy tarafndan gelitirildii konusunda mimarlk kuramclar ayn grtedir. Bat dnyasnda 18. yzyln ortalarndan itibaren yaanan kkl deiimin, ok etkili bir direnme ve eletiri politikasn da beraberinde getirdiini vurgulayan Tansel Korkmaza gre;Temelde insann kendine, dier insanlara, evresine ve doaya

yabanclamasn hedef alan eletiriler, tepki olarak bir temiz balang, bir kken retorii gelitirdi. Modern dnyann kken saplantsnn arkasndaki temel gdlenme hakikat arayyd. 18. yzyln ortalarndan balayarak, zellikle de 19. yzylda medeniyetin neden olduu yabanclamaya kar, hakikatin kayna olarak snlacak iki klt yaratld: doa ve gemi zamanlar.50

Mimarln tredii model ya da ilke olarak dnlen bir ilkel biim dncesi, tip kavram ile badatrlan temel dncelerden biridir. Mimari biimin kkenleri meselesiyle ilgilenen her kuramc, ierisinde alt kavramsal ereveye gre, ilkel biime farkl bir anlam yklemitir. Laugiernin referans erevesi 17. ve 18. yzyllarda ortaya kan, alg ve bilginin edinilmesi arasndaki ilikiyi vurgulayan bilgi kuramdr. Dolaysyla, onun ilkel kulbesi, doa tarafndan yaratlan fiziksel bir strktrden ok,

49 50

Leandro Madrazo, a.g.e., 1995. Tansel Korkmaz, Blgeselcilik, XXI Dergisi, 2001, Say 7: 129.

27

zihinde bir kavramdr. Laugier tip terimini kullanmamtr, ancak mimari bir ilk model dncesini ifade etmek amacyla cabane rustique benzetmesine bavurur. Quatremre de Quincynin tip kuram da bilimsel bilginin ykseldii balamda ortaya kar. Onun tip dncesi doa bilimleri tarafndan gelitirilmi olan biim kuramlarnn bir yansmasdr. Ayn dnemlerde tip szcnn ya hi zikredilmedii ya da benzer bir anlam tayan baka terimlerin kullanld mimarlk zerine bir takm almalar yaplmaktadr. Blondel ve Durand, almalarnda tr (genre) szcn tercih ederler. Dier yazarlar, bir ilk temel kural olarak tip dncesine yaklaan terimler kullanrlar. Semperde mimarln drt esi veya Viollet-le-Ducun her doru mimari yapta nfuz eden oluturucu ilke anlamnda kulland stil terimi rnek olarak verilebilir.51 Ancak Quatremre de Quincynin tip tanm mimarlkta tip konusundaki tartmalarda gnmzde de ana referans noktasdr. 2.1.1. Mimarln Kkenlerini Doa ile likilendirme Tipolojinin mimarlk alannda ilk bilinli atlmlar ilk sanayi devriminin bilimsel ortam ve Ansiklopedicilerin miras iinde yer alr. Laugierden beri doalc olarak bilinen mimarinin, ayn dnemde temelleri atlmakta olan doa bilimlerinin aralarn benimsemesi bir rastlant deildir. 52 Vidler, mimarl nihai olarak doann ana dzeninin taklitisi olarak gren 18. yzyldaki bu anlay birinci/ilk tipoloji olarak niteler.53 Birinci tipolojinin kuramclar arasnda yer alan Laugier ve Quatremre de Quincynin almalarnn ardndaki ortak amalardan biri, sanatsal yaratcln bir kuramn ortaya koymaktr. Bu konuda, Laugiernin cabane,Leandro Madrazo, a.g.e., 1995. Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 72. 53 Antony Vidler, The Third Typology, Oppositions, 1976, Say 7: 1-4. Metin, Rational Architecture: The Reconstruction of the European City (Brussels: Editions des Archives darchitecture moderne, 1978)de geniletilerek yaynlanmtr. Michael Hays (ed.), Architecture Theory Since 1968 (Cambridge Massachusetts: MIT Press, 2000)de yeniden yaynlanmtr, 288-294.52 51

28

tasarm srecinde mimara yol gsteren dncenin bir metaforu olarak yorumlanabilir. Benzer ekilde Quatremre de Quincynin tipi miras alnan bir z, mimarn eninde sonunda uymak zorunda olduu bir hareket biimi ya da bir kural anlamna gelmektedir.54 Her ikisinin almalarnda da doa ve gemi nemli bir bavuru kaynadr. 2.1.1.1. Tip ve Kken: A. Marc-Antoine Laugier Aydnlanma dnemi mimar iin mimarln kkenlerinin aratrlmas, sanatnn gerek ilkelerini kefetmekle ayn anlam tamaktadr. Yaratlan kken mitosu etrafnda hakikat ile iliki kurmak iin balanglara geri dnlmesi nerilmektedir. 18. yzyln ortalarndan itibaren, kuramsal alanda mimarlk retimini yasalatrmaya hizmet eden almalar younlar. almalarn hedefi mimarl doal kkenlerine geri gtrmektir. Laugiernin 1753 tarihli eseri Essai sur larchitectureda betimledii ilkel kulbe (cabane rustique) bu yaklamn rnei olarak modern dnemin balangcnda yer alr (ekil 15). Vitruviusu gelenein takipisi olan Laugier, ilkel kulbeyi hem mimarln balangc olarak tasavvur eder hem de eski bir lk olan mimarln doay taklit etmesi gerektii dncesini pekitirerek gndeme getirir. Cabane rustique hem mimarlk dnyasnn btnn kapsayan belirleyici ideal tiptir, hem de neredeyse Darwinci bir kuramsal gre bal olarak, dier tm yaplarn kendisinden tredikleri zgn olguyu belirtir. 55 Mimarlk tarihisi Curtis ise, szc kullanmam olsa da, Laugiernin ilkel kulbeyi mimarlk iin bir arketip olarak ngrdn ifade eder.56 Mimarl doann ana dzeninin taklitisi olarak gren Laugier, kulbenin ilkel krsal yapsn, Newton tarafndan fiziin temel ilkesi ilan edilen mkemmel geometri dncesi ile birletirmitir.57 Laugier, ilk stun tipi olan drt aac bir karenin keleri zerinde durur biimde tasvir etmitir.54 55

Leandro Madrazo, a.g.e., 1995. Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 72. 56 William J.R. Curtis, Modern Architecture Since 1900 (London: Phaidon Press, 1996), 26. 57 Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 289.

29

Mimarln, doann elerinden tretilen stun, kiri, alnlk, at gibi eleri bir zincir oluturmutur ve belirli ilkelere gre birbirleriyle ilikilendirilmilerdir. Eer aa/stun, ardak/kulbe bu ekilde rtmekteyse, o zaman kentin kendisi de, kulbeler yn olarak, doal kken ilkesi ile benzer ekilde ilikilidir. Laugier de, bu ilikiden hareketle kenti son derece doal bir olgu olarak tanmlar ve bir ormana benzetir.58 Mevcut, plansz ve kaotik gereklii ile Paristen bir orman olarak sz eder. Orman/kent ehliletirilmeli ve bahvann sanatnn aralar yoluyla rasyonel bir dzene sokulmaldr. Ge 18. yzyln ideal kenti, bu suretle bir bahe veya park olarak tahayyl edilir. Kentin planlanmas ise bir bahe veya parkn tasarlanmas faaliyeti ile zdeletirilir. Dolaysyla ehirci tipi de, zapt edilemez bir doay, kendi hakiki temeli olan geometrik dzenine gre kesecek ve budayacak olan Fransz peyzaj mimar ve Kral XIV. Louisnin bahvan Le Ntredir59 (ekil 16). Laugiernin ilkel kulbe modeli yalnzca basit ekilde dzenlerin tarihsel bir aklamas olarak grlmemekte, Newtonun fiziki evrene ilikin nerdiine edeer biimde bir klavuz ilke olarak da dnlmektedir. almalar temelde, zellikle 20. yzyl banda hkim olacak bir inanc barndrr: Rasyonel bilim ve teknolojik retim, dnemin en ilerici biimlerini ortaya koyacaktr ve mimarln misyonu, maddeci ilerlemenin bir aracs olarak bu biimlere uymak ya da hkim olmaktr. Laugier, mimarlkta mutlak kurallar olmad grndedir. Ancak onun iin ilevsel ve yapsal gereksinimlere gre yaratlan biim en makbul olandr. Rasyonalist olarak nitelenen bu reti, 19. ve 20. yzyllarda farkl ekillerde yeniden gndeme gelecektir.

Manfredo Tafuri, Architecture and Utopia: Design and Capitalist Development (Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 1996), 4-6. 59 Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 289.

58

30

2.1.1.2. Tip ve Model: Quatremre de Quincy 18. yzylda, mimarln doay taklit eden (mimetic) bir sanat olduu gr, mimarlk dncesinin ve mimarl mekanik sanatn aksine liberal bir sanat olarak yorumlayan savlarn merkezindedir. Ancak yzyl ortasndan itibaren, zellikle Carlo Lodolinin rasyonalist tezleri ile birlikte mimetic (yanslayc) mimarlk kuramna ynelik basklar artar (ekil 17). Lodoli, matematik alanndan dn ald ilev (function) szcn mimarlk ile ilikili kullanan ilk isimdir. Mimarln tamamyla isel ilevi ya da kullanm tarafndan belirlenmesi gerektiini savunur. Olduka u bir konumu temsil etmektedir. 1740larda dile getirdii binay akl ile birletirin ve ilevin temsil olmasna izin verin vecizesi Lodolinin klasik mimarla kar tutumunu aklar60 (ekil 18). Quatremre de Quincynin almalarnn toplumsal ve teknolojik alanda yaanan bu tr deiimler vastasyla geleneksel mimarlk disiplininin tartmaya ald dneme denk gelmesi bir tesadf deildir. Byle bir ortamda, Fransz dnr Quatremre de Quincy mimetic kuram savunmak amacyla, byk bir ustalkla ele ald taklit kuramn gelitirir. Mimesis (taklit) klasik dnyaya ait temel bir kavram olduunu vurgulayan Korkmaz, Platon felsefesinde mimesisin, gerekin zayf, dolaysyla orijinale gre hep ikincil derecede bir yeri olan kopyasn yapmak olarak; Aristoteles tarafndan ise mimesisin bir yaratma eylemi olarak tanmlandn belirtir. 61 Gerekin daha iyi, gzel, mkemmel bir taklidi yaratc taklididir. Jale Erzen de, mimesis olgusunun sanatta basit bir taklitten ok farkl bir etkiye sahip olduunu belirtir. Erzene gre;

Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture (London: Thames & Hudson, 2000), 304-305. 61 Tansel Korkmaz, Klasisizm, XXI Dergisi, 2001, Say 9: 122.

60

31

Taklitten ok, bunu (mimesisi) kendini dierinin yerine koyma, zne ve nesnenin arasndaki snrlarn kaybolmas ve alglayann kendiliinden tekinin kimliine brnmesi olarak aklayabiliriz.62

Quatremre de Quincy de, 1823 tarihli (Taklit zerine) denemesinde, bir sanatn taklit sanat olarak anlmas iin onun modelinin ak ve alglanabilir bir biimde fiziksel ve maddi doa olmas gerekmediini vurgular. Quatremre de Quincye gre; doa gzn grebildii eylerde olduu kadar grnmez olanlarda da (kastedilen doann kanunlar, prensipleridir) var olmaktadr. sanat yaptlarnda doay, onun izledii kurallara bal kalarak taklit etmek . yaayan canllarn biimlerinin altnda yatan amalar, doann eylemlerine yn veren prensipleri, . onu hareket ettiren ama ve aralar aratrmak demektir. Taklit etmek bir eyin benzerini yapmak olarak anlalmak zorunda deildir, zira hem i hem yapan taklit edilemez. Dolaysyla taklit edilen doann ne yapt deil nasl yaptdr: Demek ki, yaptklarn taklit etmeden de doa taklit edilebilir.63

Quatremre de Quincye gre, mimarlk doay harfiyen deil mecazen (metaforik olarak) taklit eder. Mimar doann tm yaptlarnda gelitirdii sistemi izleyerek ve ortaya kararak onu taklit etmi olur. Herkes taklidin imgesel (hayali) olduunu bilir. Ayn zamanda taklidin doaya referansnn farkndadrlar. Quatremre de Quincy iin taklit her zaman yenilie aktr. Mimarln asal elemanlaryla snrsz sayda yeni kombinasyon retilebilir. Bu noktada tip ile grnt arasndaki iliki nemlidir:

Jale Erzen, Kopya?, Arredamento Mimarlk, 2002, Say 100+44: 57. A. C. Quatremre de Quincy, Imitation, Encyclopedie Methodique, Architecture, Vol. 3 (Paris, 1825). Aktaran: Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture (London: Thames & Hudson, 2000), 224.63

62

32

Birok farkl grntnn arkasnda ayn tip olabilir, tip her zaman gze grnenden, kelimelerle anlatlandan fazlas ve tabii ki eksiidir. Grnt tipi tketemez. Mimesis grnty deil z, temel prensibi tekrarlar. Grnt kopya edilebilir, mimesis ise kopya etmekle ilgilenmez, onun arad sreklilik grntnn deil, ilk prensibin tekrar zerine kuruludur.64

Quatremre de Quincy, mimarln doada neyi referans aldn aklamak amacyla tip kavramn kullanr. Encyclopdie Mthodiquete tip maddesinde, Quatremre de Quincy tip ve model arasnda net bir ayrm yapar:Tip kelimesi, aynen kopyalanacak ya da taklit edilecek bir eyin imgesinden ok, kendisi model iin bir kural vazifesi grecek bir e dncesini temsil eder. Model, uygulamal sanatlarda anlalan ekliyle, olduu gibi tekrarlanmas gereken bir nesnedir. Tip, tam tersine, araclyla kiinin birbiriyle benzerlii olmayan farkl sanat yaptlar tasavvur edebilecei bir nesnedir. Modelde her ey kesin ve verilidir; tipte ise her ey neredeyse mphemdir.65

Sanatta creatio ex nihiloyu (sfrdan yaratma) reddeden Quatremre de Quincy, sanatsal yaratmn yalnzca var olan biimler ya da tipler tarafndan belirlenen snrlar ierisinde var olabileceini ileri srer. 66 Ardndan tipin mimarlk iin neden gerekli olduunu aklamaya devam eder:Her eyin bir ncl olmaldr. Herhangi bir trde, hibir ey hibir eyden gelmez.67

Ancak Quatremre de Quincy, tipin nceki yazarlarn mimarln kkeni olarak ne srdkleri ilkel kulbe, adr veya maara olmadn nemle vurgular. Bunlar modellerdir; fakat tip, koullar tarafndan tanmlanan bir sretir. Nesnenin kkeni tip ile biimsel bir benzerlie baml olan model64 65

Tansel Korkmaz, a.g.e., 2001, 123. A. C. Quatremre de Quincy, a.g.e., 1825/1998, 618. 66 Leandro Madrazo, a.g.e., 1995 67 A. C. Quatremre de Quincy, a.g.e., 1825/1998, 619.

33

arasndaki ayrm nemlidir. Forty bu ayrm sayesinde, Quatremre de Quincynin mimarln doay kopya etmediini, ancak doay taklit ettiini ileri srebildiini belirtir.68 Moneo, Quatremre de Quincynin tip kavramnn, mimarln gemile balarn yeniden ina etmesine olanak salayan yann vurgular. 69 Tip, mimarln ardndaki, tarih boyunca deimeden kalan nedeni aklamaktadr. Gereksinimler ve doa ile tip ok yakndan ilikilendirilmitir. Quatremre de Quincy, kullanm ekli ile balantl olan biimin mant ile tipi zdeletirir: nesnelerde yenilik aray iinde olan sanayi ruhuna ramen, kim bir vazo iin dairesel biimi okgen biime tercih etmez? nsann srt eklinin, bir sandalyenin srt tipi olmas gerektiine kim inanmaz?70

Tarih boyunca ne zaman bir mimari nesne bir biim ile ilikilendirilse, gemile derin bir ba yaratlarak bir tr mantksal iliki vurgulanmtr. Tip dncesi, gemi, doa ve kullanm mant zerine kurularak, sluptan ayrt edilmitir. Tip, tek ve zgn nesneye ait kalcl ifade etmektedir. Ancak, 19. yzylda tip dncesi uygulamada Quatremre de Quincynin tanmna taban tabana zt ekilde yer alr. 19. yzyl mimari bilgisi iin ok nemli olan risale ve el kitaplar, modeller ya da rnekler sunarlar. Mimarlkta nemli bir konuma yerletirilen program, Quatremre de Quincynin tip kavram ile ak bir kartlk iindedir ve kuramn odan yeni bir alana, kompozisyon alanna kaydrr.71 Kompozisyon, mimarn deiim iindeki toplum tarafndan verilen eitli programlar ele almasna ynelik bir aratr. J.N.L. Durandn almalarnn temel unsurlarndan birisidir. Bilinen tiplere glkle indirgenebilecek farkl bir durumun stesinden gelmeye elverili bir ara salamak iin bir kompozisyon kuramna gereksinim duyulur.68 69

Adrian Forty, a.g.e., 2000, 305. Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a,589. 70 A. C. Quatremre de Quincy, a.g.e., 1825/1998, 620. 71 Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a,591.

34

Kompozisyon, biim ve program -ya da biim ve ilev- arasndaki banty zen ve yeni mimarlk dncesinin sk skya bal olduu mekanizmadr. 72 Quatremre de Quincy ile Durand arasndaki fark da bu bak asndan aka grlebilir. Modern dnyann maddi ihtiyalarna yant vermek iin kullanlacak makul ve pratik mimari kurallar, eski yaplarn bilgisi ve ilevsel ilkelerin bir arada ele alnd bir snflandrma yntemi sayesinde elde edilecektir. 2.1.2. Mimari Bilginin Dizgesel ve Arasal Klnmas Mimarln, bir ekilde kendi doal kkenlerine gndermede bulunan elere sahip olmas fikri elbette, deyim yerindeyse hayvanlar aleminin her bir yesine benzer ekilde, her biri kendi trn temsil eden belirli bina cinsleri dncesi ile dorudan ilikilendirilebilir.73

Balangta, bina tiplerini

farkllatrmada uygulanan ltler, Buffon ve Linnaeusun kendi alanlarnda (zooloji ve botanik) kurduklar snflandrma sistemlerinde olduu gibi tanma yani fizyonomi ile balantldr. Bu yntemde, binann kabuu genel trn net bir biimde belirlemektedir. tarafndan Daha sonra, bu analoji, ve Cuvierin yapsal almalarnn temelini oluturan erken 19. yzyln ilevsel ve yapsal snflandrma anlay dntrlr. levsel snflandrma anlayna gre varlklarn iyaps ve yapsal biimleri, onlar tipler halinde gruplandrmaya ynelik kriterler olarak grlr (ekil 19). Vidler, sz konusu analojinin ardndan, grevi, erken 19. yzylda ihtiya olarak ortaya kan yeni kamusal ve zel bina tipleri tasarlamak olan meslek adamlarnn, trlerin yapsal organizasyonunda kullanlan terimlere benzer terimlerle plandan ve kesitten sz etmeye baladklarna dikkat eker. Vidlere gre;

72 73

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a,591. Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 289.

35

Eksen ve omurga neredeyse eanlaml hale gelir. Bu durum, doal mimarlk metaforunda temel bir deiimi yanstr. Bitkisel analojiden (aa/kulbe) bir hayvan analojisine gei sz konusudur. Deiim, yeni tp okullarnn ykselii ve klinik cerrahln douu ile paralellik gsterir.74

Mimarlk alannda, Aydnlanma dneminde kullanlan iki genel tipolojik snflandrma ynteminden sz edebiliriz. lki, binalarn ilevlerine gre snflandrlmas (kiliseler, hapishaneler, bankalar, vb.); ikincisi, morfolojik zelliklerine gre snflandrlmasdr (merkezi planl binalar, avlulu binalar, vs.). Ancak, phesiz gnmzde snflandrma yntemleri bunlarla snrl deildir. 2.1.2.1. Tip ve Karakter: J. F. Blondel leve bal temel bir snflandrma (dini binalar, dnyevi binalar, tiyatrolar, konutlar, vb.) Antikadan beri klasik mimarlk sisteminin bir parasdr. Antik dnemden gnmze ulaan Vitruviusun De Arhitecturas rnek olarak gsterilebilir. Binalarn kullanmlarna gre yaplan tipolojik snflandrma, zellikle 18. yzyl sonundan itibaren srekli kullanmda olmutur. Yakn gemite bir rnei Nikolaus Pevsnerin A History of Building Types (1976) adl almasdr. 75 Pevsnerin almasnda tipler, kullanmlarn/ilevlerin betimlemeleridir. 18. yzyl ortalarnda, Fransz mimarlk kuramcs ve eitmeni J.F. Blondel, Cours dArchitecture adl eserinde, bina eitlerinin uzun (tamam 64 adet olan) bir listesini derler. Yapt derleme Blondelin mimari sisteminin temelini oluturur. Baz mimarlk kuramclar Blondelin tipolojik snflandrmasnn ilevsel tiplerin modern sisteminin kkeni olduu ifade etmektedir.76 Ancak Blondel, snflandrmasn oluturan eleri tipler deil, trler (genres) olarak adlandrr. Blondelin tm bu bina trlerini listelemekteki temel hedefi,74 75

Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 289. Nikolaus Pevsner, A History of Building Types (London: Thames & Hudson, 1976), 9-11. 76 Adrian Forty, a.g.e., 2000, 304.

36

binalarn her biri iin uygun karakteri saptamaktr. Trlerin karakteristik yaplarn eril, diil, krsal, vb. terimlerle ifade eder. Blondel, bir bina tipinden bahsetmek iin sadece onun kkeninin

saptanmasnn yeterli olmadn, ayn zamanda ilk bakta amacna/ilevine uygun belirli bir biime ve grne sahip olmas gerektiini belirtir (ekil 20). levsel olarak snflandrlan her bir trn sadece kendisine zg bir temsile sahip olmas gerektiini vurgular. Blondele gre;Her trde mimari yapt, kendine zg bir iz (imprint) tamaldr. Bu iz, genel biimini belirleyen ve yapnn ne iin retildiini ifade eden karakteri oluturur.77

Blondelin rencilerinden Boullee ve Ledoux da, simgesel biimleri ilevsel anlamlar tayan, ssten arndrlm bir mimari zerinde younlarlar (ekil 21). Kiiye amacn dorudan iletmesi hedeflenen bu mimariyi Larchitecture parlent (konuan mimarlk) olarak nitelerler. 78 Boullee ve Ledoux, kat bir tipoloji anlaynn oluturulmas ve tesisi yerine, koullara bal olarak gerekleen deiim ve dnmler zerinde durmay tercih ederler. Karakter kavramn, temel biim veren neden olarak n plana karrlar. Boulleeye gre karakter, nesnenin zerimizde her hangi bir trden izlenim yaratmasna neden olan etkidir.79 Colin Rowe, Character and Composition adl makalesinde zellikle Boulleenin sergiledii trden bireylemeye (individuation) ynelik bir eilimin, pozitif bilimlerin snflandrma anlayna ya da klasik idealist bir

Jacques Franois Blondel, Cours de Architecture (Paris: 1771-1777), vol. 2, 229dan aktaran Antony Vidler, The Idea of Type: The Transformation of the Academic Ideal, 17501830, Oppositions, 1977, Say 8. Vidlerin metni Oppositions Reader, M. Hays (ed.) (New York: Princeton Architectural Press, 1998)de yeniden yaynlanmtr, 443. 78 Leland M. Roth, Mimarln yks, ev. E. Aka (stanbul: Kabalc Yaynevi, 2000), 538. 79 Antony Vidler, The Idea of Type: The Transformation of the Academic Ideal, 1750-1830, Oppositions, 1977, Say 8. Vidlerin metni Oppositions Reader, M. Hays (ed.) (New York: Princeton Architectural Press, 1998)de yeniden yaynlanmtr, 447.

77

37

tipolojiye kyasla daha ok domakta olan pitoresk akmlara daha yakn durduunu belirtir.80 Blondel, Boullee ve Ledouxnun almalarnda, ilevsel olarak

snflandrlm trlerin karakteristik biimi anlamnda tip, kken olarak tip ve simgesel etkiye iaret eden tip anlaylar birbiri iine gemi biimde bir arada bulunmaktadr. Ancak mimari biimi, ilevin ve ilevle ilikili karakterin belirlemesi gerektiini nemle vurgularlar. 2.1.2.2. Tip ve Kompozisyon: J.N.L. Durand Fransz yazar ve eitmen J.N.L. Durand da, Blondel gibi snflandrma almasndaki eleri tipler deil trler olarak adlandrr. Ancak Durand snflandrmasn ncelikle morfolojik, ardndan ilevsel zelliklere gre yapar. Durand'n mimari eitim metodu morfolojik snflandrmann balangc olarak gsterilir. Metodunu, 1800'lerin banda Preis adl eserinde mimari eitim tasars olarak izah eder. Durandn metodu evreyi iermektedir:. elerin betimlenmesi, . Binay oluturmas amacyla elerin derlenip bir araya getirilmesini salayan genel metodlarn retilmesi, . Yapm trlerinin incelenmesi.81

Eserinde farkl mimari biimlerin, ilevlerine baklmakszn derlenmesine ynelik teknikleri aktarr. Ancak eserinin ikinci cildinde rencilerine derlenen biimleri farkl ilevlere sahip binalarn programlarna nasl uyarlayabileceklerini anlatr.82

Colin Rowe, The Mathematics of the Ideal Villa and Other Essays (Massachusetts: MIT Press, 1999), 59-87. 81 Leonardo Benevolo, Modern Mimarln Tarihi, Birinci Cilt: Sanayi Devrimi, ev. A. Tokatl (stanbul: evre Yaynlar, 1981), 59. 82 Adrian Forty, a.g.e., 2000, 304.

80

38

Duranda gre, mimarln ilk amac, doann taklidi veya sanatsal tatmin aray deildir, kompozisyon ve dzendir. Mimar, biimi, oranlar, malzemesi ve ilevi sonucunda belirlenmi eleri (kolonlar, stunlar, temeller, tonozlar vs.) dzenlemektedir. Sralad elerin, Dzenlerin (Orders) despotizminden kurtarlmasnn zorunlu olduunu ileri srer. Klasik dzenlerin sadece dekorasyon olarak grlmesi gerektiini belirtir.83 eleri, ilev ve malzeme araclyla saptadktan sonra, Durand, mimarn grevinin daha gelimi varlklar oluturacak ekilde bu eleri birletirmek olduunu belirtir. Oluturulan varlklarn paralar sonunda, kompozisyon vastasyla tek bir yap iinde yerli yerine oturacaktr. Durand, retilecek binalarn programlaryla rten paralar olarak giri saaklar, giri holleri, merdivenler, avlulardan oluan bir dizi nerir. Modeller repertuar gibi dzenlenen ve sunulan bu paralar, mimar iin kullanlabilir eleri olutururmaktadr84 (ekil 22). Mimar, bu paralar kullanarak kompozisyon yoluyla mimarlk yapabilecektir. Moneo, Durandn yaklamn u cmlelerle aktarr:Kompozisyon dncesi dorudan doruya ihtiyalarla ilikilidir. Kstaslar ise uygunluk ve ekonomidir. Uygunluk salamlk, shhilik ve rahatlk ister. Ekonomi ise simetri, dzen ve basitlik gerektirir. htiya duyulan tm niteliklere kompozisyon ile ulalacaktr.85

Durand, program ne olursa olsun kompozisyonun uygulanmas iin iki ara nerir: kesintisiz, ntr zgara sistem (grid) ve eksen (axis). Grid zerinde ve eksen sayesinde, programlar -binalar- hem esnek hem de beeniye hitap eden nitelikte olabilmektedir. Grid, Rnesansta ayrntlaryla aklanm ve 18. yzyl sonuna kadar kullanlan mimarlk dncesini sona erdirir. Mimarlkta biime ilikin araylar Durand tarafndan grid zerine oturtulan eksenin genel bir geometrisi zerine kurulan bir kompozisyon yntemineJ.N.L. Durand, Prcis des Leons dArchitecture, XIII (Paris: 1805)dan aktaran Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 591. 84 Antony Vidler, a.g.e., 1977/1998b, 452. 85 Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 589.83

39

dntrlr. Her iki mekanizma da aslnda temel ve ilkel biimlere dayand iin Quatremre de Quincynin tip dncesi ile kartlk ierir. Nicelik, nitelik karsnda baskn klnmtr. Tip ve biim arasndaki iliki yok olur.86 Durand aslnda tip dncesinden kanmtr. Bu nedenle, kitabnn 3. ksmnda ilevlerine gre snflandrd binalar betimlerken, tr (genre) szcn kullanr. Hastaneleri, hapishaneleri, saraylar, ktphaneleri, tiyatrolar, gmrk binalarn, klalar, belediye saraylarn, yksekokul binalarn derler ve hatta bazlarn kendisi tretir. Durandn snflandrmas, sadece binalarn kullanmlar ile ilikilendirilmesine ve tr szcn kullanmasna ramen, tip dncesi ile belli bir ilikinin varln gerekli klan bir koleksiyondur. Durand, almalar ile yeni bir toplum tarafndan talep edilen programlar ve yeni bina gereksinimleri ile baa kmann basit bir metodunu sunmutur. Nesnenin tekrarlanabilir olmas talebinin yerine, temeli mimari nesnenin doasnda aranmayan, yeni ve farkl bir bak as geliir. Quatremre de Quincynin aratrmalarnda merkezde olan nesnenin kendisine zg koullar ve zellikler artk nemli deildir. Moneoya gre;Kurumsal bir role sahip, kuramsal bir ara olarak mimari nesnenin sorumluluu kendisini bir rn olarak anlalabilir klmasdr. phesiz, mimarla ilikin bu yeni yaklam okullar ile ilgilidir. Mimarn bir rn olarak mimarlk bir doktrine gereksinim duyar. Gerek binalardan gerekse tek elerden oluan daha geni bir rnekler a ile pekitirilmi bir kompozisyon dncesi retilen doktrindir.87

19. yzylda ortaya kan ve Durandn retilerini izleyen el kitaplar ve risaleler, binalar tipolojik saylabilecek bir ekilde snflandrarak sadece meslek iin gerekli kullanlabilir malzemeyi ortaya koymutur. Ancak, her ne

86 87

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 591. Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 593.

40

kadar ok iyi tanmlanm tekil eler ve farkl programlar iin mphem ematik planlar yaratyor ve bu suretle tip biimler neriyor grnse de, Quatremre de Quincy tarafndan tip olarak tanmlanm o btncl ve yok edilemez olan biimsel strktr geriye dndrlemez ekilde dzletirilmitir. Daha ok kompozisyonel ve ematik bir araca dnmtr. Moneo, Durandn bir modeller listesi neren ve kompozisyon kurallarn ve ilkelerini tanmlad almas ile 19. yzyln mimarla kuramsal yaklamn nceden grdn ifade eder. 88 Kullanlabilir malzemenin karlmas gibi tarihe dayanan bir bilgi, 19. yzylda Beaux Arts mimari sisteminde Durandn koyduu ilkeler dorultusunda ayrntlaryla aklanm ve son biimi verilmi bir kompozisyon dncesi ile desteklenmitir. Kompozisyon dncesi de, 19. yzyln ortasnda ortaya kan sluplar savan hazrlamtr. Nitekim, sonradan eklenebilecek bir ey olarak slup, ilevini yanstan bir kompozisyon teknii aracl ile binann strktr tanmlandktan sonra, elere kazandrlan nihai bir biimsel ayrt edici niteliktir (characterisation).89 2.1.3. Tip ile slup Kavramlarnn likisi Aslnda, 19. yzylda tip ile ilgili erken dneme ait tartmalarn, slup (stil)tan bamsz olarak gelitii ifade edilebilir. Gerek Quatremre de Quincynin, gerekse Durandn eserlerinde slup konusunda bir yoruma rastlanmamaktadr. Ancak Durand farknda olmadan, nerdii yntem ile sluplarn eklektisizminin nn amtr (ekil 23). 19. yzyln ortalarnda Eklektisizme tepki olarak farkl zm araylar ortaya kar. Bu dnemde de mimarinin znn ne olduu sorusu, temel uralardan biridir. Biimlendirme (figuration) srecinde keyfi davranlardan ve eklektisist tavrlardan kurtulmak iin gemi yeniden incelenir ve kalcln

88 89

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 593. Antony Vidler, a.g.e., 1977/1998b, 454.

41

kayna aratrlr. zm araylarnn bir ksm duvar-konstrksiyon ya da kabuk-iskelet kartl zerine kurulu kavram iftleri zerinde younlar. Alman kuramc Semper duvar zerinde durmaktadr. Semper duvar, Almanca'daki Wand (duvar) szcnn, Gewand (elbise) ile akrabalndan hareketle, textur, textil, yani rg olarak yorumlar. Semper dm noktalarndan, yani dokusundan hareketle anlamaya alt duvar (kabuk) ile ocak, zemin yaps (tesviye) ve atnn binay meydana getiren unsurlar olduunu ileri srer. 90 Ussal soyutlamalarn tersine bu unsurlarn her biri kaynan farkl bir zanaattan, dolaysyla alkanlktan, deneyiminden, birikiminden almaktadr. Semper, binay paralanamaz bir btn olarak kavramakta srarl olan anlay benimser. Viollet-le-Duc ise bir konstrksiyon kuramcsdr. Konstrksiyonu ne karmak, analitik bir yaklamn sonucudur. Binann zihinde soyutlanabilir, dolaysyla paralanabilir elerden olutuu varsaymna dayanmaktadr. Hem Semper hem de Viollet-le-Duc almalarnda slup (stil) terimini kullanmlardr. Semperin kuramnda terim, temel ilkelerden hareketle eitlenip yeniden yorumlanarak anlam retme ve biim yaratmaya iaret ederken, Viollet-le-Duc, her doru mimari yapta nfuz eden oluturucu ilke anlamnda slup (stil) terimini kullanr; ki bu Quatremrein tip tanmna yakn bir anlamdr. 2.1.3.1. Tip ve Mimarln Drt gesi: G. Semper Quatremre de Quincy tip kuramn 1780lerde formle eder ve bu forml o dnemin mimari tartmalarna aittir. Ancak tip zerine ansiklopedi maddesi 1825e kadar yaymlanmamtr. Alman mimar ve kuramc Gottfried Semper, Quatremre de Quincy'nin tip zerine fikirlerinden etkilenir. Ancak, Quatremre de Quincynin, mimarln doay kopya etmiyorken, yine doay90

hsan Bilgin, Neredeyse Hi, FOL Dergisi, 1997, Say 7: 72.

42

taklit

ettiini

ispat

etmek

iin

megul

olduu

sorun,91

Semperi kuramna

ilgilendirmemektedir. Goethenin ikinci bir doa olarak sanat

aina olan Semper, mimarln geliim srecinin doa gibi olabileceini kabul etmekte, bununla birlikte mimarln doadan olduka bamsz olabileceini savunmaktadr.92 Semper de, mimarln kkenleri ile ilgilenmektedir. Quatremre de Quincy gibi, hibir eyin hibir eyden gelemeyeceini grmektedir. Tip kuramndan etkilenmesine ramen, Semper, Quatremre de Quincynin dncesinin gl idealist karakterini eletirir. Quatremre de Quincynin ortaya koyduu kapsaml bir dnce olarak tipin gcn kaybetmeksizin, ona daha nemli bir kimlik ve z kazandrmak ister. Semperin bu meselelerle ilgilendii 1830lu yllarda, doa bilimlerindeki gelimeler, hem doann hem de tiplerin mevcut olandan daha gelimi bir izahatn retmitir. Semper, hayvan ve bitki morfolojisi hakknda sahip olduu bilgiden dolay, mimari tipler kuramn dorudan analoji yoluyla formle eder. 1843 ylnda yaymcsna yollad mektubunda yle yazmaktadr:Tpk doada her eyin en basit prototipik biimler ile aklanmas, doann, sonsuz eitlilii iinde hala temel dncelerde bulunan yalnlk gibi ayn ekilde, sanatmn yaptlar da balangtan beri var olan dnceler tarafndan belirlenen, sonsuz eitlilie izin veren baz standart biimler zerine kurulmutur.93

Semperin amac, mimarln bu prototipik biimlerinin izlerini srmektir. Tipolojik snflandrma giriiminin drt esini, 1. zemin yaps (earthwork) 2. ocak (hearth) 3. iskelet-at (framework-roof) 4. dolgu duvar (infill wall) olarak belirler. Frampton, genel anlamda bu bakn, bir binann zemin ve at yapsGoethe, nesnel gerei bulmak zere, sanat faaliyetinin dnda, doada da bilimsel aratrmalar yapar. Nitekim, deneyleri sonunda doadaki diyalektik deiim ve geliim konusunda edindii bilgiyi sanat alanna uygular. 92 Adrian Forty, a.g.e., 2000, 305. 93 Aktaran Adrian Forty, a.g.e., 2000, 306.91

43

olmak zere iki blmde ele alnabilmesine olanak verdiini ifade eder. Framptona gre;.mimarl nerdeyse bu iki eye indirgemek mmkn. Zemin yaps kavram, yapnn zeminin iine salamca yerletirilmesine ilikindir ve bu anlamda, Sempervari bak as, yap biiminin araziyle kaynat toporafik bir yaklam ngrr. Bylesi bir yaklam, yaplarn araziden bamsz nesneler olarak bitmez tkenmez diziler biiminde retilmesine tamamen kardr.94

Mimarln dier sanatlarn aksine kurallarn doada bulmad grnde olan Semper iin, mimari ve sanatsal biimin mantn ve genel ilkelerini kavramann yolu endstriyel sanatlardaki geliimi incelemektir. Semper 1853de Londrada ngilizce verdii konferansta grn yle aklar:Endstriyel sanatn yaptlar doannkiler gibidir. En yaln ifadesi tipler olan birka temel fikir ile birbirine balanmtr.95

Quatremre de Quincynin tip zerine kaleme ald ansiklopedi maddesinde, ahap yap tipinin ahaba uygun birleim tr96 olduu ynndeki nerisini takiben, Semper, mimarla ait tiplerin, yapmn ierdii drt ana sre sayesinde anlalacan ileri srer. 1861 tarihli Der Stil in den technischen und tektonischen Knsten oder Praktische sthetik adl kitabnda, daha nce belirledii drt eyi, bu drt ana sre ile eletirir: zemin yaps ta endstrisi, ocak seramik retimi, iskelet-at ahap ileri, dolgu duvar dokumaclk.97

Kenneth Frampton, Sylei: Kenneth Frampton Esra Akcan, Arredamento Dekorasyon, 1997, Say 97: 42-43. 95 Gottfried Semper, London Lecture of November 11, 1853, RES: Journal of Anthropology and Aesthetics, 1985, no. 9, 61-67den aktaran Adrian Forty, a.g.e., 2000, 306. 96 A. C. Quatremre de Quincy, a.g.e., 1825/1998, 619. 97 Feryal Ak, Eczacba Sanat Ansiklopedisi (stanbul: YEM Yaynlar, 1997), Cilt 3: 16321633.

94

44

Semperin drt ilksel gdnn varlnn nesnel kant olarak bavurduu rnek, 1851 Dnya Fuarnda (Great Exhibition) grm olduu Karayip kulbesidir. Bir anlamda Semper, Karayip kulbesini arketip olarak semitir (ekil 24). Semperin snflandrma dzeninin nemli zellii, genel bir dnce olarak tipi korumas ve model ile kartrlmasna izin vermeden tipe belirleyicilik ve pratik uygulama kazandrmasdr. 98 Doal biimler ve sanat biimlerinde ikin bir temel ilke olarak ifade edilen tip dncesi yerine, d faktrlerin (ilev, malzeme, teknik, endstriyel retim sreleri, sosyopolitik gelimeler vb.) etkisinde kalan temel ilke olarak tip dncesini ortaya koyar. slup (stil) retisi, mimarln, temel ilkelerden hareketle eitlenip yeniden yorumlanarak anlam retme ve biim yaratma gcnn kefedilmesi anlamndadr. Son kertede, 18. ve 19. yzylda mimarlk alannda almalar yapan dier aratrmaclar gibi Semperin de hedefi, kendi bak asyla salt ussal kesinlik ilkesine dayanan bir evrensel kuram yaratmaktr. 2.1.3.2. Tip ve Birlik: Viollet le Duc Vidler, Fransada 19. yzylda, mimarlk zerine en etkili, eksiksiz ve trde iki kuramsal bildirimin, Rnesanstan bu yana yaygn olan felsefi makale ya da inceleme eklinde deil, szlk biiminde yaynlanm olmasna dikkat eker: Quatremre de Quincynin ve Viollet-le-Ducn byk szlkleri. 99 Diderot ve dAlemberte ait Ansiklopedi (Encyclopedia) ve 19. yzyl boyunca birbiri arkasndan gelen baarl ansiklopedik projeler kapsayc potansiyele sahiptir. Doa ve fizik bilimlerinde baarlana benzer ekilde maddi evrenin rasyonel snflandrmas; zamanla anlamlar ve yan anlamlar oalan szcklerin anlamlarnn aydnlatlmas, tanmlanmas ve aralarndaki ayrmlarn belirtilmesi gibi nedenler szlk biimini mimarlk kuramclar iin ekici klar. Ancak belki de en ikna edici olan, Quatremre de Quincynin ilk98 99

Adrian Forty, a.g.e., 2000, 306. Anthony Vidler, Introduction, Oppositions Reader, M. Hays (ed.) (New York: Princeton Architectural Pres, 1998a), 617.

45

cildin nsznde ifade ettii ekilde, konunun ierdii bilginin evrenselliini kapsayarak tm kesimlerden okuyucular tatmin etme becerisidir. Vidlere gre;Szlk, tek bana tartlan incelemelerin aksine, rencilere,

profesyonellere ve meslekten olmayan kitleye, tmyle tamamlanmlk grntsne sahip didaktik bir ara sunmaktadr. Szlk, tarih, felsefe ve teknikleri tmyle iine alabilir; zaman iinde birbirini takip eden ksmlar halinde yaynlanabilir ve ilave ciltler halinde kolaylkla geniletilebilir zellie sahiptir. Bir baka deyile, szlk kolaylkla retilen ve ayn derecede kolayca tketilen bir nesnedir.100

Her ne kadar Quatremre de Quincy ve Viollet-le-Ducn szlkleri, tamamen kart grte mimarlk kuramlarn gelitirmek iin yazlmlarsa da, her ikisi de sluplarn ekletisizmine sert ekilde kardr ve her ikisi de zamanna eletirel ve pozitif bir ara olarak hizmet etmesi amacyla ideal bir gemiin grn ina eder. Viollet-le-Duc, zamannn ruhunu yanstan zgn bir mimarlk arayn u szcklerle dile getirir;19. yzyl kendine zg bir mimarl olmadan m sona ermek zorunda kalacak? Bulu bolluuna, yaam gcndeki arta karn bu a gelecek nesillere sanatta karaktersiz ve snflanmas olanaksz melez yaptlar ve taklitlerden baka bir ey brakmayacak