mesruiyet kavrami

8/6/2019 mesruiyet kavrami

1/22

MERUYET KAVRAMI VEANAYASALARINMERUYET PROBLEMDr. Levent GNEN

G R Meruiyet kavram sosyal bilimler literatrnde zerinde en ok tartlankonulardan biri olmasna ramen, ierii, unsurlar ve siyasi sistem zerindekietkileri konusunda genel bir uzlamann varlndan sz etmek gtr.

Anayasalarn meruiyeti problemi ise, genel olarak meruiyet kavram kadartartma konusu olmasa da, son zamanlarda zerinde dnlmeye vekonuulmaya balanan konulardan biridir. zellikle, Dou Avrupa ve eskiSSCB'deki komnist rejimlerin kmesinin ardndan yaplan yenianayasalarn geleceinin tartld bir ortamda meruiyet kavramna sk skbavurulmakta, kavramn eitli boyutlar post-komnist siyaset ve hukuklaboratuvannda masaya yatrlmaktadr. Anayasalarn meruiyeti problemisadece yeni anayasalar asndan deil, eski anayasalar asndan da nemtamaktadr. Bugn eski anayasalarn kar karya olduklar deiimtalepleri, dikkatleri bir kez daha meruiyet kavram ve anayasa larn meruiyetiproblemi zerinde younlatrmaktadr.Bu makalede, genel olarak meruiyet kavram, zel olarak iseanayasalarn meruiyeti problemi zerinde durulacaktr. Makalenin ilkblmnde, meruiyet kavramyla yakndan ilgili iktidar ve otoritekavramlarn tanmlayarak iktidar, otorite ve meruiyet arasndaki ilikiyeiaret edeceiz, ikinci blmde, Alman sosyolog Max Weber'in meruiyet

zmlemesi balamnda, sosyal bilimler literatrnde meruiyet kavramzerine yaplan tartmalar ksaca ele alacaz. nc blmde, ikinciblmdeki tartmalar nda, meruiyet kavramnn kullanlabilir birtanmna ulamaya alacaz. Bu blmde ayrca, yaptmz tanmerevesinde, "siyasi kltr-anayasa yapm-fonksiyonel etkinlik"Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi, Anayasa Hukuku Anabilim Dal Aratrma Grevlisi.


2/22

132 GNEN Yl 2001

unsurlarndan oluan ayakl bir meruiyet modeli kurarak anayasalannmeruiyeti problemini aklayacaz.

Bu makale, hipotetik-dedktif bir yntemle meruiyet kavramnaklamay amalayan kapsaml bir almann ilk aamas olarakdnlebilir. Bilindii gibi, hipotetik-dedktif yntemde bilimsel bilgiye aamadan geerek ulalr: Genel bir hipotezin ortaya konmas, bu hipotezdenyola karak belli bir dncenin formle edilmesi, bu formln veyaformllerin deney veya gzlem yoluyla test edilmesi. Bu makalede gelitirilenhipotez ve formllerin, ileride somut olaylarda test edilmesinin, en azndan bukonuda bir tartmann almasnn, meruiyet kavramnn analitik birereveye oturtulmasna katkda bulunacana ve yeni anayasa araylannnsrekli gndemde olduu lkemizde, anayasalann yaamas iin byk nemtayan bu kavramnn daha iyi anlalmasna yardmc olacana inanyoruz.1 . KTDAR VE OTORTE, KTDAR-OTORTE-MERUYET LKLERMeruiyet kavramnn tanmn vermeden nce, bu kavramla yakndanilgili iki kavram, iktidar ve otorite kavranlan zerinde durmak yerinde olur1.ktidar geni anlamyla birine aksi halde yapmayaca bir eyi yaptrmay ifadeeder2. ktidar sahipleri veya iktidan ellerinde tutanlar muhalefet veyadirenmeyle karlasalar dahi, iradelerini empoze etme imkanna sahiptir.Ksacas, iktidar bir kimsenin veya bir grubun dierlerini kontrol edebilmekapasitesini anlatr. Bu anlamyla iktidar, eitli sosyal ve siyasal ilikilerdegzlenebilir. rnein, ataerkil bir ailede, aile babas dier aile fertleri zerindebyle bir kapasiteye sahiptir. Ayn ekilde, klp, sendika veya siyasi parti gibieitli rgtlenmelerde bu tr bir iktidann varlndan sz etmek mmkndr.Ancak siyasi iktidar, iinde g kullanma tekelini barndrmas nedeniyle, butr rgtlenmelerde grlen iktidarlardan nemli lde ayrlr. Bir bakadeyile, ne klp mdr, ne sendika bakan, ne de siyasi parti liderikararlann uygulatmak iin meru olarak g kullanmaya muktedir veya yetkilideildir. Asli olarak g kullanma tekelini elinde tutan tek kurum devlettir.Devlet, yasalara uymayan v atandatan belli artlar gerekletiinde ve belli

'Bu konuda genel aklamalar iin bkz., Robert A Dahi, Modern Political Analysis, 2. Bask,Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey, 1970, s. 14-34; Rod Hague, MartinHarrop, Shaun Breslin, Comparative Government and Politics, An lntroduction, 3. Bask,Macmillan, Londra, 1993, s. 3-22; Andrew Heywood, Political ldeas and Concepts, Anlntroduction, Macmillan, Londra, 1994, s. 78-105. Bu konuda Trke genel bir kaynak iinbkz. ,Mnci Kapani, Politika Bilimine Giri, 4. Bask, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1988, s. 46-5 4.2 Terence Ball, "Power," The Blachvell Encyclopedia of Political Thought iinde, DavidMiller, Janet Coleman, William Connolly, Alan R ya n( de r.) , Blackvvell, Oxford, 1993, s. 397.


3/22


4/22

134 GNE N Yl 2001

2 . WEB ER'N MERUYET ZM LEMES VE WEBER 'ZLEYEN YAZARLAR

Sosyal bilimler literatrnde, meruiyete ilikin tartmalar genellikleAlman sosyolog Max Weber'in otorite ve meruiyete ilikin zmlemeleriylebalar. Weber yle yazmaktadr: "Tecrbelerimiz bize gstermitir ki, hibirotorite sistemi, sadece maddi, duygusal veya ideal motiflere dayanaraksrekliliini salayamaz. Btn bunlara ek olarak, her otorite sistemimeruiyetine ilikin bir inan oluturmak ve beslemek gayretindedir." 5Weber'in grlerinde iki unsur dikkat ekmektedir: Birincisi, yazarmeruiyeti siyasi rejimlerin yaamas iin en nemli faktr olarak grmektedir.kincisi ise, yazar meruiyet kavramn tanmlarken inan unsurunu esasalmaktadr. Bu genel tespitler erevesinde, Weber tip hakimiyet veyaotorite tipini ayrdetmektedir; geleneksel, karizmatik ve hukuki-rasyonelotorite. Geleneksel otorite, belli bir toplumda uzun zamandan beri yaayangeleneklere dayanrken, karizmatik otorite bir liderin olaanstzelliklerinden kaynaklanr. Karizmatik otorite tipinde halk belli bir liderinsahip olduu olaanst bir takm nitelikler dolaysyla ona itaat ederken,geleneksel otorite tipinde vatandalarn yneticilere itaat etmesinin nedeni,siyasi iktidarn geleneklere uygun olarak ele geirip kullandna olan inantr.Hukuki-rasyonel otorite tipinde ise, otorite rasyonel bir hukuk sistemininsonucudur. Bu otorite tipinde, insanlar geleneksel olarak sayg gren bir efeveya karizmatik bir lidere deil, bir dizi soyut, genel ve kiilik d kuralaballk gsterir. Weber'e gre, modern dnyada geerli olan otorite tipihukuki-rasyonel otoritedir6. zet olarak, siyasi iktidar ellerinde tutanlar,Weber'in zmlemesine gre, ynetilenlerin nzasm talep ederken adetayle seslenmektedir: Geleneksel ef: "Bana itaat et, nk halkmzyzyllardan beri eflerine itaat etmitir."; karizmatik lider: "Bana itaat et,nk ben senin hayatm deitirebilirim."; hukuki-rasyonel ynetici: "Banaitaat et, nk ben senin hukuka uygun olarak atanan yneticimin." 7

Weber'in snflandrmas dikkatli incelendiinde, meruiyetin hukukilikleayn ey olmad hemen ortaya kar. Hukukilik esas olarak, hukuka veyakanunlara uygunluu anlatr. Yneticilerin anayasa ve kanunlara uymalar, oyneticilerin ynetilenler gznde meru olduu anlamna gelmez. Bir bakadeyile, yneticiler karar alrken, emir verirken pozitif hukuka uygun3 Max Webe r, "The Theory of Social and Economic Organization," Theories of Society iinde,Talcott Parsons, Edward Shils, Kaspar D.Naegele, and Jesse R. Pitts, (der.), The Free Press,New York, 1961, s. 627.6Max Weber, "The Types of Authority," Theories of Society iinde, Talcott Parsons, EdwardShils, Kaspar D.Naegele, and Jesse R. Pitts, (der.), The Free Press, New York, 1961, s. 626-632.7 Frank Parkin. Max Weber, Ellis Horwood Limited, Tavistock Publications, Londra ve NewYork, 1982, s. 77.

< * l * # P + lif II I I , ., n. . t . | | II , ,


5/22

C.50 Sa.l MERUYET KAVRAMI 135

davranabilirler, ancak buna ramen ynetilenlerin ounluu veya bir ksmyneticilerin ynetme hakkn tanmayabilirler veya meru olduunainanmayabilirler.CarlJ.Friedrich, buna rnek olarak 18. yy. Fransas'ndakiXVI. Louis ynetimini gstermektedir8. Baz durumlarda bunun tersi de szkonusu olabilir; yani hukuka uygun davranmayan bir rejim halk tarafndanmeru saylabilir. Kukusuz hukukilik meruiyetin artmasna katkda bulunur,ancak her zaman hukuka uygun bir rejimin meru olduu sylenemez. Butespitler anayasalar iin de geerlidir. Anayasa yapm aamasnda hukukidevamlln salanmas, hukukiliin gzetilmesi, yani yeni anayasann eskianayasada yer alan anayasa deiikliine ilikin kurallara uygun olarakyaplmas, yeni anayasaya belli artlar altnda meruiyet kazandrabilir, ancakbu sadece hukukilikten kaynaklanan bir meruiyettir. Tarihi rnekler bizegstermitir ki , hukukilik veya hukuki devamllk anayasalarn sosyolojikanlamda meruiyet kazanmalar ve yaamalar iin yeterli deildir9.

Weber'in grleri baz yazarlar tarafndan eletirilmesine ramen10, pekok sosyal bilimci onun grlerinden etkilenmi ve meruiyet kavramn8 Cari J. Friedrich, "Legitimacy and Constitutionalism," Limited Goverment: A Comparisoniinde, Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey, 1974, s. 113.9 Andrew Arato, "Constitution and Continuity in the East European Transitions",Constitutionalism and Politics iinde, Irena Grudzinska G ross, (d er.), Slovak Committee ofthe European Cultural Foundation, Bratislava, 1994 , s. 166.10 Baz yazarlar We ber'in snflandrmasn "modas gem i" (obselete) olarak nitelendirirken(Mattei Doan, "The Pendulum Between Theory and Substance-Testing the Concepts ofLegitimacy and Trust," Comparing Nations, Concepts, Strategies, Substance iinde, MatteiDoan ve Ali Kazancgil (der.) Blackvvell, Oxford, 1994, s. 2 97-3 13), bazlar "snrl"(limited) bulmutur (Anthony H. Birch, The Concepts and Theories of Modern Democracy ,Routledge,Londra, 1993, s.35-37). John Schaarise Weber ve onu izleyen yazarlar bir bakaadan eletirmitir. ada felsefecilerden Hanna Fenichel Pitkin'in dncelerini (HannaFenichel Pitkin, Wittgenstein and Justice, University of California Press, Berkeley, LosAnge les, 19 72, s.280-286 ) esas alan Sch aar'n , yukarda incelediimiz "inan-temelli"meruiyet tanmlarna getirdii ilk eletiri, bu tr tanmlarn meruiyeti tmyle inan veyakanaate indirgedii noktasnda toplanmaktadr. Eer insanlar mevcut kurumlarn "uygun" veya"ahlaken mnasip" olduuna inanyorlarsa bu kurumlar merudur. Bu eski kavram, yazaragre , cerrahi bir mdahale ile o hantal "normatif ve "felsefi" ksmlarndan ayrlm tr.Bylelikle, bir aratrmacnn, bir rejimin, kurumun veya emrin meru olup olmadna kararvermek iin kamuoyu veya kamu efkan dnda bir yere bakmas gerekmez. Bu ilk eletiriylebalantl olarak Schaar'n "inan-temelli" meruiyet tanmlarna getirdii ikinci ve daha nemlieletiri liderlerin halkn inanlarn ekilllendirme kapasiteleriyle ilgilidir. Yazara gre, butanmlar meruiyeti, sistemin, mensuplarn kendi uygunluuna ikna etme kabiliyeti olarakgrmektedir. Bu demektir ki, zellikle propaganda ve halkla illikilerin bu kadar gelitiignmzde, yneticiler ynetilenlerin inanlarn maniple edebilir ve Weber'in tanmladanlamda bir inan oluturabilir. Bu durumda meruiyet iktidar sahiplerinin eline kalm olur(John H.Schaar, "Reflections of Authority," New American Review 8, 1970, s. 48, 49). Buson eletiri, Weber ve onu izleyen yazarlarn grlerine kar alternatif bir meruiyetzmlemesi neren DavidBeetham 'n da k noktasdr (David Beetham, The Legitimation ofPower, Macmillan, Londra, 1991). Kukusuz, Pitkin, Schaar ve Beetham tarafndan getirileneletiriler ciddiye alnmas gereken eletirilerdir. Ancak, bu eletiriler Weber ve onu izleyen


6/22

136 GNEN Yl 2001

onun izinden giderek tanmlamtr. Bu erevede, rnein Seymour MartinLipset ve Juan J. Linz "minimalist" bir meruiyet tanm ortaya koymulardr.Lipset'e gre meruiyet, siyasi sistemin, mevcut siyasi kurumlarn toplum iinen uygun kuramlar olduuna ilikin bir inanc yaratma ve srdrmekapasitesini ifade eder11. Linz de meruiyeti hemen hemen ayn biimdetanmlamtr. Yazara gre meruiyet, yetersizlik ve baarszlklarna ramen,mevcut siyasi kurumlarn ina edilebilecek baka kurumlardan daha iyiolduuna ilikin inantr12.Bu yazarlar ksaca unu sylemektedir: "Eer bir siyasi sisteminmensuplar, kendileri iin, X kurumlar sisteminin, Y veya Z kurumlarsisteminden daha uygun veya daha iyi olduuna inanyorlarsa, X kurumlarsistemi merudur." Dikkat edilecek olursa, bu formlde anayasalardan deilsiyasi kurumlardan sz edilmektedir, ancak bu, sz konusu formlnanayasalar iin kullanlamayaca anlamna gelmez. nk anayasalar siyasisistemin temel kurumlarn ierir. Anayasalarn bu zelliini dikkate alanHerman Finer anayasay, "temel siyasi kurumlar sistemi" olaraktanmlamtr13. yleyse siyasi kurumlar iin verdiimiz forml anayasalar

iinde kullanabiliriz. stelik, Seymour Martin Lipset ve Larry Diamond dahasonra yazdklar bir makalede, "siyasi kurum" kavram yerine "anayasaldzenlemeler" kavramm kullanarak bu fikrimizi teyid etmilerdir. Yazarlaragre , meruiyetten sz edebilmek iin, elitlerin ve kitlenin, sistemin , yani bellibir idarenin veya yneticilerin deil, anayasal dzenlemelerin (the set ofconstitutional arrangements), en iyi (veya ktnn iyisi) devlet veya hkmetbiimi olduuna ilikin bir inac paylamalar gerekir14. Bu tespitler ndaanayasalarn meruiyetine ilikin tanm u ekilde formle edebiliriz: "Eerbir siyasi sistemin mensuplan, kendileri iin, X anayasasnn, Y veya Zanayasasndan daha uygun veya daha iyi olduuna inanyorlarsa, X anayasasmerudur."

yazarlar tarafndan yaplan meruiyet tanmlarnn geerliini tmyle ortadan kaldrmaz.n k, fikrim izce, dav ranlar ou zaman inanlar tarafndan ynlend irilmekted ir. Dolaysylainan, sosyo-politik srelerin ve dolaysyla meruiyet kavramnn aklanmasnda kabuledilebilir bir balang noktas olabilir." Seymour Martin Lipset, Political Man, The Social Basis of Politics, Doubleday, New York,1959, s. 77.Juan J. Linz, "Introduction," The Breakdown of DemocraticRegimes iinde, Juan J. Linz veAlfred Stepan (der.), The Johns Hopkins University Press, Baltimore, 1978, s. 18.Herman Finer, Theory and Practice of Modern Government, Gzden geirilmi bask,Methuen, Londra, 1950, s. 116.14 Larry Diamond ve Seymour Martin Lipset,' "Legitimacy," The Encyclopedia of Democracyiinde, Seym our Martin Lipset (der.), C ongressional Quarterly Inc., Washington D.C ., 199 5,s.747.

*\*mwm^-" Ut ) I ( I ) ! Hl . ' . I H ^ h . . t>NM H - : t M t H : . .* . . W


7/22


Meruiyet kavramnn tanmna ilikin aklamalarmza son vermedennce, bu kavrama farkl bir adan yaklaan David Easton'n grlerizerinde de durmamz gerekir. Yazara gre meruiyet, siyasi sisteminherhangi bir unsuruna15 yneltilen bir tr destekleyici duyguyu ifade eder16.Grld gibi Easton, Weber ve onu izleyen Lipset ve Linz'in aksine"inan" unsurunu deil, "destek" unsurunu esas almaktadr. Easton butanmyla, ilk bakta, minimalist tanmlara bir alternatif getirmi gibi grnsede, aslnda onun tanm minimalist tanmlan tamamlamaktadr. nk destekmeruiyet kavram iinde yer alan inan unsurunun bir sonucudur. Destekunsurunu meruiyet tanmna sokan Easton bu kavramn gzlenmesini vesomutlatrlmasn kolaylatrmtr. yleyse Easton'n tanm ndayukarda verdiimiz forml bir kez daha ifade edebiliriz: "Eer bir siyasisistemin mensuplar, kendileri iin, X anayasasnn, Y veya Z anayasasndandaha uygun veya daha iyi oldu-una inanyor ve o anayasay destekliyorlarsa,X anayasas merudur."

Lipset, Liriz, Diamond ve Easton'n zmlemeleri bizi kullanlabilir birmeruiyet tanmna ulatrm grnmektedir, ancak bu tannm hala eksikleriolduu sylenebilir. Burada karmza kan en nemli problem, biranayasann siyasi sistemin mensuplar tarafndan desteklenipdesteklenmediinin nasl tespit edileceidir. Bu problem zerinde dnrkenanayasann yrrle giri ve uygulanma aamalarn ayr ayn deerlendirmekgerekir.

Anayasalar farkl biimlerde kabul edilip yrrle girebilir, ancakburada bizim amzdan nemli olan, anayasann halkoyuna sunulupsunulmaddr. Eer bir anayasa halkoyuyla kabul edilip yrrle giriyorsahalkoyu sonulan sz konusu anayasaya siyasi sistemin mensuplan tarafndanverilen destek, dolaysyla anayasann balangtaki meruiyeti hakknda birfikir verebilir17. Eer bir anayasa halkoylamasna sunulmadan, bir kurucu15 David Easton'a gre, siyasi sistemin unsurlar unlardr: Rejim (regime), siyasi topluluk(political community) ve otoriteler (authorities). Easton burada "otoriteler" ve "siyasi topluluk"kavramlaryla ok genel anlamyla yneten ve ynetilenleri kasdetm ektedir. Rejim ise E aston'nterminolojisinde oyunun kurallarn, yani anayasal dzeni, yani belli bir siyasi sistemde yer alanaktrler arasndaki iktidar ilikilerini dzenleyen formel ve informel kurallar ifade etmektedir.David Easton, "An Approach to the Analysis of Political Systems," World P olitics, S. 9, 1957,s. 383-400. Aynca bkz. David Easton, A Systems Analysis of Political Life, John Wiley &Sons, Inc., New York, 1965.16 David Easton, "A Re-Assessment of the Concept of Political Support", British Journal ofPolitical Science, S. 5, 1975, S. 451.17 Gnmzde, genel olarak siyaset bilimi, zel olarak ise siyaset sosyolojisi alanndakialmalar gstermitir ki, halkoylamas her zaman halkn tercih ve beklentileriniyanstmayabilir. Bir halkoylamasmn sonular deerlendirilirken, oy kullananlarn siyasialkanlkla r, oylamann zam an, oylamann yapl yntem i, oylamada sorulan sorularnformle edili biimi, oylamay dzenleyenlerin konumlan ve yetkileri gibi hususlar gz nne


8/22

138 GNEN Yl 2001

meclis veya kurucu meclis ilevi gren normal bir meclis tarafndan kabuledilip yrrle giriyorsa, bu durumda anayasa yapclarn gerekten siyasisistemdeki byk gruplar temsil etme yeteneine sahip olup olmadnabaklr. Toplumdaki nemli kesimleri temsil yetenei ve yetkisine sahipolduu varsaylan bir meclis tarafndan yaplan bir anayasann, kabulneilikin oylama, siyasi sistemdeki nemli gruplarn o anayasaya verdii desteiyanstr.

Bir anayasann meruiyeti, uygulanmas aamasnda azalabilir veyaartabilir. Ancak anayasa yrrle girdikten sonra bunu tespit etmek, yanisiyasi sistemdeki birey ve gruplarn anayasaya destek verip vermediineilikin bir deerlendirme yapmak, anayasann balangtaki meruiyetini tespitetmekten daha gtr. Bu konuda, anayasa hakknda yaplacak kamuoyuyoklamalar bize yardmc olabilir, ancak bu tr bir aratrmann pratik veteorik bir takm zorluklar ierdii de bir gerektir. En bata, aratrmannfinansman, aratrmay yapacak bilgi ve tecrbeye sahip bir kadronunkurulmas ve aratrmann yaplaca lkenin sosyo-politik ve demografikkoullarnn belirlenmesine ilikin zorluklarn almas gerekir. Bu zorluklaraslsa dahi, belli bir toplumda yaayan bireylerin farkl eitim dzeylerine vefarkl dnya grlerine sahip olduklar unutulmamaldr. Siyasi sistemmensuplarnn fikirleri zaman iinde gelien artlara bal olarak deiebilir.Daha da nemlisi, siyasi sistem mensuplarnn belli bir konuda beklentilerininolmas iin o konuya ilgi duy malan , en azndan o konudan haberdar olmalargerekir. Btn bunlar birlikte deerlendirildiinde, anayasa gibi spesifik veuzmanlk gerektiren bir konuda, kamuoyu yoklamas yntemiyle bireylerintavrlarnn doru bir ekilde ortaya konmas olduka g grnmektedir.Ancak yine de, bu konuda yaplan snrl aratrmalardan yararlanmakmmkndr.

Kamuoyu yoklamas dnda, bir anayasann yrrle girdikten sonrasiyasi sistem mensuplarnn desteine sahip olup olmadn tespit etmek iinnerilecek bir baka yol, sistemdeki anayasal deiim taleplerininincelenmesidir. Gnmzde, ada siyasi sistemlerin ounda, zellikledemokratik sistemlerde siyasi sistem mensuplarnn beklenti ve tercihlerisiyasi partiler tarafndan ifade edilip savunulmaktadr. Anayasal deiimkonusunda da durum farkl deildir. Bugn pek ok sistemde anayasaldeiim tartmalar siyasi partiler tarafndan ortaya atlmakta veyrtlmektedir. Bir anayasa deiiklii sz konusu olduunda da teklifinhazrlanmas, olgunlatmlmas ve kabul edilmesi aamalannda siyasi partileren nemli aktrler olarak karmza kmaktadr. Dolaysyla, siyasi partilertarafndan dile getirilen anayasal deiim talepleri de anayasann meruiyetininalnmaldr. Bu konuda b kz., David Butler ve Austin Ranne y, (der.), Referendums Around theWorW,Macmillan, Londra, 1994.


9/22

C.50 Sa .l MERUYET KAVRAMI 139

tespitinde deerlendirilmesi gereken verilerdir. Ancak, burada anayasaldeiim taleplerinin ne kadarnn siyasi sistemdeki nemli gruplarn istek vebeklentilerini yansttnn, ne kadarnn siyasi partiler tarafndan manipleedildiinin ve ne kadarnn sadece siyasi partilerin kendi menfaatlerindenkaynaklandnn da aratrlmas gerekir. Siyasi partiler tarafndan dilegetirilen anayasal deiim talepleri yannda, brokrasi, sivil toplum rgtlerive dorudan kitle tarafndan ifade edilen talepler de anayasann meruiyetinintespitinde bize yardmc olabilir.

Sonuta, yukarda yeterli ve yetersiz ynleriyle ele alnp aklananyntemlerin yardmyla anayasalarn meruiyeti konusunda bir deerlendirmeyapmak mmkndr, ancak, fikrimizce, bu konuda hala teorik bir cihaznveya modelin eksiklii hissedilmektedir. Biz bu eksiklii gidermek amacyla,meruiyetin unsurlarn veya kaynaklarn tespit etmeye ve bu tespitlererevesinde ina edeceimiz model sayesinde meruiyetin varl veyayokluunu ok-boyutlu bir bak asyla ortaya koymaya alacaz.3 . SYAS KLTR, ANAYASA YAPIMI, FONKSYONEL

ETKNLK: BR MERUYET MODEL NERSYukarda, "Eer bir siyasi sistemin mensuplar, kendileri iin, Xanayasasnn , Y veya Z anayasasndan daha uygun veya daha iyi olduunainanyorlar ve bu anayasay destekliyorlarsa, X anayasas merudur." eklindebir forml vermitik. yleyse, anayasalarn meruiyetine ilikin teorik birmodel kurarken sormamz gereken ilk soru udur: " Siyasi sistemin mensuplarniye X anayasasnn Y veya Z anayasasndan daha uygun veya daha iyiolduunu dnsnler ve bu anayasay desteklesinler?" Bu sorunun cevabnvermek iin, yine Lipset ve Linz'in siyasi sistemler konusundakizmlemelerine bavurabiliriz. Bu yazarlara gre, bylesi bir meruiyetin ikiana kayna vardr: siyasi kltr ve fonksiyonel etkinlik18. Siyasi kltrdenkast siyasi objelere ilikin deer, inan ve tavrlardr. Siyasi kurumlarnyaamas iin siyasi kltrden kaynaklanmalar, onunla uyum iinde olmalargerekir. Bu tespit anayasalar asndan da dorudur: Bir anayasa ne kadar okbir toplumun siyasi kltrn yanstyorsa meruiyeti ve dolaysyla yaamaans o kadar artar. Fonksiyonel etkinlikten kast ise, siyasi kurumlarn belli

bir siyasi sistemdeki birey ve gruplarn beklentilerini yerine getirebilmekapasitesidir. Anayasalar asndan dnecek olursak, bir anayasa belli birtoplumda ne kadar ok grubun anayasal beklentilerini tatmin edebiliyorsameruiyeti ve dolaysyla yaama ans o kadar artar. Meruiyet kavramnanayasalar asndan incelerken siyasi kltr ve fonksiyonel etkinlik yanndaLarry Diamond, Juan J. Linz, Seymour Martin Lipset, "Introduction: What Makes forDemocracy?" Politics in Developing Countries iinde, Larry Diamond, Juan J . Linz , SeymourMartin Lips et, (der.), kinci bask, Lynne Rienner Publishers, Boulde r, 1995, s. 10


10/22

140 GNEN Yl 2001

anayasa yapm srecinin zelliklerini de gz nne almamz gerekir. Bir siyasisistemde bulunan byk gruplar anayasa yapmna ne kadar ok katlrsa veortaya kan belge bu gruplarn anayasal istek ve beklentilerini ne kadar okkarlarsa sz konusu gruplar o anayasaya o kadar sahip kar, destek verir.Sonuta yine anayasann meruiyeti ve yaama ans artar.

zetleyecek olursak, anayasalarn yaamas meru olmalarna baldr; buise, siyasi kltr, fonksiyonel etkinlik ve anayasa yapmn iine alan ayaklbir modelle aklanabilir. Bu ayakl model yardmyla, belli bir siyasisistemdeki anayasal deiim dinamiklerini incelemek ve anayasalarn geleceihakknda tahminlerde bulunmak mmkndr. Makalenin bundan sonrakiblmnde sz konusu modeli gelitirmek ve pekitirmek amacyla bu kavram (siyasi kltr, fonksiyonel etkinlik ve anayasa yapm) ayrntl olarakincelenecektir.

Siyasi KltrYukanda ksaca deindiimiz gibi, siyasi kltr bireylerin siyasi objelere

ilikin inan, deer ve tavrlarn ifade eder19. Kukusuz, bu tanmda geensiyasi obje kavram olduka geni bir kavramdr ve baz yazarlarn da ifadeettii gibi anayasa bu siyasi objeler arasnda yer alr20. yleyse, belli birtoplumda yaayan bireylerin anayasaya ilikin inan, deer ve tavrlar da otoplumun siyasi kltrnn nemli bir parasn tekil eder. Buna gre,aada meruiyet asndan siyasi kltre ilikin yapacamzdeerlendirmeler byk lde anayasalar iin de geerli olacaktr.Bu blmde zerinde duracamz ilk soru udur: "Siyasi kltr genelolarak siyasi kurumlann ve dolaysyla siyasi sistemin meruiyetine naslkatkda bulunur?" Bugn zellikle siyaset sosyolojisi literatrnde yaygnolarak kabul edilen bir gre gre, siyasi kurumlarn yaamalar okurumlann o siyasi sistemde hakim olan siyasi kltrle uyumlu olmalannabaldr21. Bir baka ekilde ifade edecek olursak, bir siyasi sistemde siyasikurumlann yaamas destekleyici bir siyasi kltrn varln gerektirir. Butespit bir "temel kurumlar sistemi" olan anayasa iin u ekilde formleedilebilir: "Eer X anayasas A toplumunda yaayan bireylerin inan, deer ve

tavrlanyla uyum iindeyse, bu bireyler X anayasasnn Y veya Z19 Siyasi kltrn bu ve deiik tanmlan iin bkz., Glenda M. Patrick, "Political Culture",Social Science Concepts iinde, (Giovanni Sartori, der.), Sage Publications, Londra, 1984, s.265-314.21 Dennis Kavanagh, "Political Culture", The Blachvell Encyclopedia of Political Scienceiinde, Vernon Bogdanor, (der.), Blackvvell, Londra, 1991, s. 447.21 Gabriel A.Almond, "Civic Culture", Th e Blacfovell Encyclopedia of Political Science iinde,Vernon Bogdanor, (der.), Blackwell, Londra, 1991, s. 98

> ^* mi> t i IH I! i i . .. , M , i I ( ( |, ,0 , , , iM ^. u. n . | i | n*H . . lh l


11/22


anayasasndan daha uygun vaya daha iyi olduunu dnr ve X anayasasndestekler."

Bu aamada hemen unu belirtmek gerekir ki, siyasi kltr "monolitik"bir yap deildir, yani belli bir zamanda, belli bir toplumda hakim olan siyasikltr, eitli faktrlerin etkisiyle kendi iinde farkllaabilir22. Bu balamda,zellikle elit siyasi kltr-kitle siyasi kltr ayrmna dikkat ekmek gerekir.Genellikle belli bir toplumda liderlik ve yenticilik vasflaryla ne kan, belliayrcalklara sahip bir kadro olarak elitler, eitimleri ve konumlan gerei,kitleye gre farkl (hatta pek ok rnekte gzlendii gibi, insan yaam vevarlna ilikin evrensel standartlar n plana karan) bir siyasi kltresahiptir veya byle olmas beklenir. Elit kadrolarn ortaya k ve siyasikltrlerinin oluma sreci bu makalenin snrlarn aar, ancak burada ukadarn sylemek gerekir ki, elitler siyasi sreci, olaan ve olaanstdnemlerde ekillendirebilme yeteneine ve yetkisine sahiptir. Dolaysyla,sadece olaan deil, olaanst dnemlerde de alnan siyasi kararlar, yaplansiyasi tercihler elit siyasi kltrn yanstr. Bir siyasi sisteme ilikin temeltercihleri ieren ve gelecek kuaklan da balayan anayasalar da genellikle elitsiyasi kltrnn bir yansmasdr23.

Bu aklamalardan karacamz ilk sonu udur: Bir anayasannyaamas iin en azndan elit desteine sahip olmas gerekir. Eer biranayasay yapan elitler ona inanmyorlarsa, o anayasa sz konusu elitlerininan, deer ve tavrlanyla uyum iinde deilse, o anayasa l domudemektir. Harriet B. Applevvhite bu konuda 1791 Fransz Anayasasn rnekolarak gsterm ektedir. Yazara gre, anayasa yapclar tarafndan dahidesteklenmeyen bir anayasann halk desteine sahip olmasn beklemekgereki deildir24. O zaman anayasa-siyasi kltr ilikileri asndan en ktihtimal, anayasann hem elitlerin hem de kitlenin kltryle uyumsuzlukgstermesidir. En iyi ihtimal ise, anayasann elitler ve kitle tarafndanortaklaa paylalan bir siyasi kltrden kaynaklanmasdr. Bu ihtimalde,destekleyici bir siyasi kltr anayasadan nce mevcuttur ve bu kltranayasaya vcut verir. Dolaysyla, anayasa ile siyasi kltr arasnda batanberi bir uyum sz konu sudur. rnein Lawrance M . Friedman 'a g re, 1787Amerikan Anayasasnda ifadesini bulan kuvvetler aynl prensibi ve fren vedengeler sistemi anayasann yaplmasndan nce Amerikan toplumu tarafndanbenimsenmitir. "ktidar temerkz"nn sakncalanna dikkat eken 18. yy.2Lucian W. Pye, "Political Culture", International Encyclopedia of the Social Sciences iinde,DavidL. Silis, (der.), The MacmillanCompany &The Free Press, New York, 1968, s. 218-22523 Ivo D. Duchacek, Power Maps: Comparative Politics of Constitutions, ABC-Clio, SantaBarbara, 1973, s.4.24Harriet B. Applevvhite, "Political Legitimacy in Revolutionary France, 1788-1791", Journalof Interdisciplinary History, S. 9, 1978, s. 245-273.


12/22

142 GNE N Yl 2001

dnr-lerinin fikirleri, Amerikan toplumunda geni yank bulmu ve kabuledilmitir. Friedman'a gre, anayasa bu tavrn bir nedeni deil, sonucudur25.Ancak, tarihi rnekler bize gstermitir ki, anayasa ile siyasi kltr arasndailikiler asndan baka ihtimaller de mevcuttur. Pek ok rnekte rastlanandurum, anayasann elit siyasi kltr ile uyumlu, ancak kitle siyasi kltr ileuyumsuz olmasdr. Bu konuda, II. Dnya Sava sonrasnda,bamszlklarn kazanan smrgelerde yaplan anayasalar rnek olarakgsterilebilir. Peki, bu durumda ne olacaktr? Kitlenin desteine sahipolmayan bir anayasa yaayabilir mi? Fikrimizce, bu soruya olumlu yantvermek zordur. Bir anayasann yaamas iin elit destei gerekli, ama yeterlideildir. O anayasann ayn zamanda geni toplum kesimleri tarafndan kabuledilip benimsenmesi gerekir. Bu, sadece sz konusu anayasann yaamas iindeil, o anayasay yapan elitlerin iktidarnn devam iinde n kouldur. Peki,kitle, siyasi kltr ile uyumayan bir anayasaya destek verir mi? Balangmeruiyeti asndan dnecek olursak, kitlenin inan, deer ve tavrlarnaters bir anayasann yrrle girmesi baz artlar altnda mmkndr.rnein, anayasa i veya d gler tarafndan empoze edilebilir. Bu durumdaanayasann baskyla kitleye kabul ettirilmesi mmkndr. Veya, sava,devrim, hkmet darbesi gibi byk toplumsal olaylardan sonra, butoplumsal olaylarn aktrleri tarafndan veya onlarn himayesinde yaplan biranayasa, sz konusu kii veya kadrolara duyulan hayranlk veya gvenin birneticesi olarak desteklenebilir. Nihayet, siyasi sistemin mensuplar "bekle-gr" dncesiyle siyasi kltrlerine ters bir anayasaya "evet" diyebilir. Hangibiimde olursa olsun, minimum bir destekle yrrle giren biranayasannelit desteinin devam etmesi kouluylasahip olduu minimumdestei srdrebilmesi veya bu destei arttrabilmesi iin kitle tarafndanbenimsenmesi gerekir. Peki bu nasl gerekleir? Balangta anayasa kitleninsiyasi kltr, yani inan, deer ve tavrlaryla uyumlu olmad iin poplerdestekten yoksun kalmtr. Anayasann kitlenin desteini kazanmas iin buuyumsuzluun ortadan kalkmas gerekir; ya anayasa deiecektir, ya siyasikltr...

Peki siyasi kltr deiebilir mi? Bu sorunun cevabn vermeden nce,siyasi kltrn nasl olutuu zerinde durmamz gerekir. Siyaset bilimi vesiyaset sosyoloji literatrnde zellikle Gabriel A. Almond ve Sidney Verbatarafndan gelitirilen siyasi kltre ilikin klasik teorilere gre, siyasi kltrocukluk anda siyasi sosyalizasyon yoluyla oluur ve zaman iinde fazladeiiklie uramaz26. Siyasi sosyalizasyon belli bir siyasi sisteminmensuplarnn; aile, ok ul, arkada evresi gibi "sosyalizasyon ajanlar"25 Lavvrance M. Friedman, The Legal System, A Social Science Perspective, Russell SageFoundation, New Y ork, 1975, s. 210.^Gabiel A. Almond ve Sidney Verba, The Civic Culture, Political Attitudes and Democracy inFive Nations , Princeton University Press, Princeton, 1963.


13/22


vastasyla inan ve deerlerini elde etm e, tavrlarn gelitirme srecini ifadeeder27. Bu tanmdan da anlalaca gibi, siyasi sosyalizasyon, zellikleocukluk anda yaanan eitim sreciyle yakndan ilgilidir. Pek ok bireyinsiyasi kltrnn nveleri ocukluk anda ortaya kan faktrlerin etkisiyleekillenir. Bu tespitlerde byk lde gerek pay vardr, ancak siyasisosyalizasyonun zellikle ocukluk anda etkili olan bir sre olduunukabul etmek bizi siyasi kltrn insan yaamnn belli bir anda oluan,zaman iinde deimeyen bir zellik olduu sonuca gtrmemelidir28. Bugnyaygn olarak kabul edilen bir gre gre, siyasi kltr statik deildir; zamaniinde deiebilir29. zellikle, yaam boyunca siyasi srece aktif olarakkatlan birey, bu sre iinde inan ve deerlerini gzden geirebilir,tavrlarn deitirebilir. Sonu olarak, kitle kltryle uyumsuz bir anayasasz konusu olduunda, minimum destekle yrrle giren bu anayasannyaamaya devam etmesi onunla uyumsuzluk gsteren siyasi kltrndeimesi mmkndr. Peki byle bir deiim ne zaman, hangi artlardagerekleir?

Bu sorunun cevab fonksiyonel etkinlik kavramnda yatmaktadr. Deyimyerindeyse, balangta meruiyet ayla doan bir anayasannyaayabilmesi iin kitlenin gvenini kazanmas gerekir. Eer kitle balangtasiyasi kltrne aykr anayasann zaman iinde "ie yaradn" grrse,anayasa yerine siyasi kltrn deitirmeyi tercih edebilir. Alman siyasikltr byle bir deiime rnek tekil eder.

II . Dnya Sava sonrasnda Almanya'da yaplan kamuoyuyoklamalarna gre, Alman halknn kk bir blm monarinin tekrarinaasndan yana olduunu belirtmitir. Halkn byk bir blmne hakimolan tavr ise aldrmazlk veya kararszlktr. Federal Cum huriyet'inkuruluundan alt yl sonra yaplan bir kamuoyu aratrmas, halkn %52'sininanayasa hakknda hibir ey bilmediini, %14'nn kararsz oldu unu,%5'inin ise anayasaya kar tavrnn olumsuz olduunu ortaya koymutur.Alman halknn ancak %30'u anayasaya kar olumlu bir tavr taknmtr.Ancak zaman iinde, anayasann fonksiyonel etkinlii (zellikle hkmetistikrarn salamas, ekonomik kalknmay kolaylatrmas, insan haklarnnkorunmas ve milli zgvenin yeniden inaas konusundaki katks), Alman27 R. Dawson, K. Prewitt ve K. Dawson, Political Socialization, Little, Brown, Boston,Mass., 1977.28 Bu konuda klasik teorilere getirilen eletiriler iin bkz., Brian Barry, Sociologists,Economists, and Democracy, University of Chicago Press, Chicago, 1970, s. 51-52; CarolePateman, "Political Culture, Political Structure and Political Change", British Journal ofPolitical Science, S. 1, 1971, s. 291-30529 Larry Diamond, "Introduction: Political culture and Democracy", Political Culture andDemocracy in Developing Coun tries iinde, Larry Diamond, (der.), Lynne Riener, Boulder,1994, s.9-10.


14/22

144 GN EN Yl 2001

halknn anayasaya kar taknd ilgisiz, kararsz ve olumsuz tavr byklde deitirmitir. 1972 ylnda yaplan bir kamuoyu aratrmas bunu teyidetmektedir. Bu aratrmaya gre, Alman halknn %52'si anayasa hakkndaolumlu gr aklamtr. Bu oran 1978 ylnda %71'e kmtr30. Burnekte de aka grlebilecei gibi, balangta anayasa ile siyasi kltrarasnda bir uyumsuzluk olsa dahi, anayasann fonksiyonel adan etkinliksalamas durumunda, uyumsuz siyasi kltrn deimesi mmkndr. Pekianayasann meruiyeti asndan bu kadar nem tayan etkinlik veyafonksiyonel etkinlik kavramn nasl tanmlayabiliriz?

Fonksiyonel EtkinlikGenellikle hukuk ve siyaset bilimi literatrnde, bir anayasann etkinolup olmad aratrlrken, o anayasann gerekten uygulanp uygulanmadzerinde durulur. Bir baka deyile, eer anayasal formalite ile anayasal realitearasnda, yani kat zerindeki anayasa ile uygulamadaki anayasa arasnda biruyumsuzluk varsa, sz konusu anayasann etkin olmad sonucuna varlr.Oysa etkinlii meruiyet kavram asndan deerlendirecek olursak, nemli

olan anayasann harfiyen uygulanp uygulanmad deil, siyasi sistemdekigrup ve bireylerin anayasal beklentilerinin tatmin edilip edilmediidir 31. Asiyasi sisteminde X anayasas harfi harfine uygulanabilir, ancak bu, szkonusu sistem mensuplarnn anayasal beklentilerinin tatmin edildii anlamnagelmez. Dolaysyla anayasal beklentileri tatmin edilmeyen bireylerin de, Xanayasasnn, Y veya Z anayasasndan daha uygun veya daha iyi olduunudnmeleri iin bir neden yoktur. Nitekim meruiyeti minimalist bir anlaylatanmlayan yazarlar, meruiyet ile etkinlik arasndaki ilikiyi bu adan elealmtr. Yukarda meruiyet tanmndan yararlandmz Seymour MartinLipset bir siyasi sistemin etkinliini, o sistemin performans, halknounluunun ve byk i evreleri, silahl kuvvetler gibi gl gruplarngrd biimiyle, temel devlet fonksiyonlarnn yerine getirilmesi olaraktanmlamtr32. Linz ise, Lipset'e paralel bir tanm yapt halde, etkililik(efficacy) ve etkinlik (effectiveness) arasnda bir aynma gitmi, ve etkililii,belli bir rejimin, herhangi bir siyasi sistemin karlaabilecei ve belli bir30 Alman siyasi kltr ve deiimi konusunda bkz., Michael J. Baun, "The Federal Republicof Germany", Pofe'ca/ Culture and Constitutionalism, A Comparative Approach iinde, DanielFranklin, Michael J. Baun ,(der.), M. E. Sharpe ,New York, 1995, s. 79-97; David Conradt,"West Germany: A Remade Political Culture? Some Evidence from Survey Arch ives",Comparative Political Studies, S. 7, 1974, s. 222-238; David Conradt, "Changing GermanPolitical Culture", The Civic Culture Revisited iinde, Gabriel A. Almond, Sidney Verba,(der.), Sage Publications, Londra, 1980, s. 212-272; David Conradt, "Political C ulture,Legitimacy, andParticipation", West European Politics, S. 4, 1981, s.18-34.31 Henc van Maarseven, Ger van den Tang, Written Constitutions, Ocean'a Publications,Inc.JDobbs Ferry, New York 1978, s. 281.32 Lipset, age.. s. 77.


15/22

C.50 Sa.l MER UYET KAVRAMI 145

zaman kesiti iinde nemli hale gelen temel problemlere, vatandalarnounluu tarafndan tatmin edici bulunan zmler bulabilme kapasitesiolarak tanmlarken, etkinlii, formle edilen siyasalarn, arzu edilen sonulardorultusunda hayata geirilebilme. kapasitesi biiminde ifade etmitir33. Ufaktefek farkllklarna ramen, fkrimizce, bu iki tanm birlikte deerlendirilereketkinlik kavram hakknda bir sonuca varlabilir. Bu iki tanmda iki ortak noktadikkat ekmektedir. Birincisi, her iki tanm da fonksiyonel etkinlik zerindedurmaktadr, yani eer bir siyasi sistem fonksiyonlarn yerine getiriyorsaetkindir. kincisi, bir siyasi sistemin etkin olup olmad deerlendirilirken osistemin mensuplarnn fikirleri, kanaatleri nem kazanmaktadr. Anayasalarasndan ifade edecek olursak, fonksiyonlarn yerine getiren bir anayasaetkindir ve bu etkinliin tespitinde o anayasa ile muhatap olan ynetici veynetilenlerin beklentileri nemli rol oynar. yleyse , anayasalarn fonksiyoneladan etkinlii konusunda doru bir sonuca varabilmek iin, ncelikleanayasalarn fonksiyonlarn tanmlamamz gerekir.

Bu son nokta belki de buraya kadar kurmaya altmz ayaklmeruiyet modelinin en etin teorik problemlerinden birini de beraberindegetirmektedir. Belli bir toplumda yaayan bireylerin anayasal beklentileri nasltespit edilir? Bireylerin tek tek anayasal beklentilerini aratrp ortayakoymann glkleri gz nne alndnda, bu sorunun cevabnn pratikalanda deil, teorik alanda aranmasnn daha uygun olacan syleyebiliriz.Demokratik rejimlerde belli gruplarn varl bize teorik bir kolaylksunmaktadr. Modem siyaset biliminde siyasi sistem asndan bireyler kadar,hatta bireylerden daha fazla, gruplar nem tamaktadr34. Bir toplumdakibireyleri birbirine balayan her trl formel ve informel yaplar olaraktanmlanabilecek gruplar, siyasi sistemin ilemesi asndan hayati nemesahiptir. Pek ok rnekte, siyasi partiler ve bask gruplar siyasi sisteminaynlmaz bir paras olarak karmza kar.

Demokratik rejimlerde, farkl menfaat ve deerlere sahip eitli gruplariktidara gelmek iin yansr. Belli bir kurumsal ereve iinde yaplan buyarta, baz gruplar kazanr, bazlar kaybeder. Bu aamadan sonra artkkazananlar ynetenler, kaybedenler ise ynetilenler sfatn alr. Demokratikrejimlerde, kaybeden gruplar kazanan gruplarn otoritesini tanr ve gelecekseimlerde tekrar iktidara gelebilmek amacyla demokratik kurumlarerevesinde mcadelesini srdrr. Bu zellikleriyle demokrasi, "organizebir belirsizlik" olarak tanmlana-bilir35. Bunun anlam, demokrasilerde her^Lin z.age . , s . 20-21,22 .34 Jean Blondel, Comparative Government, 2. Bask, Prentice Hall/Harvester VVheatsheaf,Londra, 1995, s. 9535 Adam Przevvorski, Democracy and the Market, Political and Economic Reforms in EasternEurope an d Latin America, Cambridge University Press, Cambridge, 1991, s. 13.


16/22

146 GN EN Yl 2001zaman kazananlar ve kaybedenler olacak, ama kimin kazanp kiminkaybedecei belli olmayacaktr. Sonuta, demokrasilerde bu iki geni kategori(yani kazananlar ve kaybedenler veya ynetenler ve ynetilenler) her zamanmevcut olacaktr.

ada demokrasilerde iktidar yans esas olarak siyasi partileraraclyla ve siyasi partiler arasnda yaplmaktadr. Bu balamda, iktidaragelen ve iktidara gelemeyen siyasi partilerin stratejileri, alma biimleri vehedefleri farkl olmaktadr. Ancak bizim amzdan asl nemli olan, bupartilerin, anayasadan beklentilerinin de farkl olmasdr. ktidara gelmek iinyanan partiler, programlannda semene eitli alternatifler sunar, semenlerde bu alternatifler hakknda yaptklan deerlendirmeler neticesinde oylannkullanr. Bir baka deyile, partiler seilebilmek iin semene eitli szlerverir, semenler de en inandnc bulduklan partiyi oylanyla iktidara getirir.ktidara geldiklerinde, bu partilerin semene verdikleri szleri siyasalara, yaniyasama ilemleri ve yrtme eylemlerine dntrmeleri beklenir. Belli birpartinin iktidarda kalabilmesi veya yeniden seilebilmesi verdii szleri yerinegetirmesine baldr. Demek ki, iktidar gruplannn en byk anayasalbeklentisi anayasann, semene verdikleri szleri yerine getirmelerinikolaylatrmas veya en azndan buna engel olmamasdr. Bu ise, devletorganlan ve yetkilerinin aka tanmlanmasn, hkmet istikrarszlnnleyecek aralara yer verilmesini ve muhtemel bir kitlenme durumunda bukitlenmeyi zecek etkili bir mekanizmann kurulmasn gerektirir. ktidaragelemeyen gruplarn en byk anayasal beklentisi ise, anayasann kendilerini,ounluun diktatrlne kar korumasdr. ktidarda olan gruplann herzaman iktidarda olmayan gruplar aleyhine kararlar alp uygulama tehlikesivardr. Demokrasi bir ounluk rejimdir. Halkn ounluunun desteinesahip olan partiler iktidara gelir, yasama organnda ounlua sahip olan partikamusal tercih ve kararlarda sz sahibi olur. Ancak her zaman demokrasininbir ounluun diktatrlne dnme olasl vardr. ounluu elindebulunduran gruplar, kendilerini tm toplumun meru temsilcileri olarakgrp, keyfi bir ynetime meyledebilirler. Bu da iktidarda olmayan,dolaysyla kamusal karar ve tercihlerde yeterince sz sahibi olmayangruplarn menfaat ve varlklarna kar ciddi bir tehdit tekil eder. Budurumda, iktidarda olmayan gruplarn ounluk diktatrlne karkorunmas gerekir. te etkin bir anayasann bu tehlikeyi nlemek iinmeyyidelerle desteklenmi bir temel hak ve zgrlkler rejimi kurmasgerekir. ktidarda olmayan gruplar arasnda, etnik ve dini gruplarn anayasalbeklentilerinin tatmini de anayasalann meruiyeti asndan byk nem tar.Eer bir anayasa etkinlik gsteremezse, yani siyasi sistemdeki nemligruplann anayasal beklentilerini yerine getiremezse, bu gruplar arasnda biranayasal tatminsizliin ortaya kmas kanlmazdr. Bu ise anayasal deiimtaleplerinin en nemli nedenlerinden biridir. Burada unun altn izmekgerekir ki, teorik olarak, anayasal deiim talepleri anayasann tmne ynelik


17/22


olabilir. Ancak pratikte, bir anayasay tmden deitirmenin zorluk ve hattasakncalar gz nne alndnda, anayasal tatminsizliin pek ok durumdakismi anayasal deiime yol aaca sylenebilir.

Anayasa YapmBuraya kadar yaptmz zmlemelerde, anayasalarn meruiyetiproblemini siyasi sistemlerin meruiyeti ve istikrarna ilikin teorilerden yolakarak aklamaya altk. Ancak anayasalarn meruiyetini incelerken bu iki

unsurdan ayr olarak, siyasi sistem teorileri iinde incelenmeyen bir konuzerinde daha durmamz gerekir: Anayasa yapm36. Anayasa yapm srecianayasalarn meruiyetini yakndan ilgilendirir ve bu sfecin artlarna greanayasann balangtaki meruiyeti artabilir veya azalabilir. Yukarda ylebir forml vermitik: "Eer bir siyasi sistemin mensuplar, kendileri iin, Xanayasasnn, Y veya Z anayasasndan daha uygun veya daha iyi olduunainanyorlar ve bu anayasay destekliyorlarsa, X anayasas merudur." te,anayasa yapm sreci, belli bir siyasi sistemde yer alan nemli gruplarn kendi"en uygun" veya "en iyi" anayasa anlaylarn ortaya koymalar iin uygun birortam salar. Kukusuz, homojen bir siyasi kltrn varl byk gruplarnortak bir "en uygun" veya "en iyi" anlay etrafnda birlemelerinikolaylatrr. Ancak bu durumda dahi, anayasa yapm srecine katlan btngruplar veya ounluunu memnun edecek bir metnin ortaya kmas kolaydeildir. nk anayasa yapm srecinde siyasi sistemin yap ve ileyiineilikin temel kararlar alnr, temel tercihler yaplr. Bu kararlar ve tercihler,phe yok ki, bu srece katlanlar, hatta onlarn ocuklarn ve torunlarnyakndan etkiler. Bu yzden, anayasa yapm srecine katlanlarn siyasisisteme ilkin temel karar ve tercihlerde kendi menfaatlerini n planakarmalar mmkndr. Tarihi rnekler bize gstermitir ki, bylesine younbir menfaatler atmasnn yaand bu srece katlan btn gruplar tamanlamyla tatmin edecek bir belgenin hazrlanmas gt r.

Anayasa yapm srecinin aklanan bu zellikleri, anayasalarnmeruiyetini yakndan ilgilendirir. Anayasa yapm srecine katlp anayasalbeklentileri tatmin edilmeyen gruplar batan itibaren anayasaya kar olumsuzbir tavr taknr. Hatta, eer gleri ve imkanlar varsa, bu anayasanndeimesi iin almaya balarlar. Byle bir durumda, anayasa meruiyeteksiiyle domu demektir. Doutan gelen bu eksiklik anayasann fazla36 Bu konuda genel olarak bkz., Edvvard McWhinney, Constitution-making: Principles,Process, Pmctice, University of Toronto Press , Toron to, 198 1, s. 15; Daniel Elazar,"Constitution-Making: The Pre-eminently Political Ad", The Politics of Constitutional Changein ndustrialNations iinde, Keith G. Banting ve Richard Simeon, (der.), Macmillan, Londra,1985, s. 232-233; JonElster, "Constitution-Making Ways", Democracy's Victory andCrisis,Axel Hadenius, (der.), Cambridge University Press, Cambridge, 1997, s. 123-142.


18/22

148 GN EN Yl 2001

yaamasna izin vermez. Anayasa yapm srecine katlan gruplarn anayasalbeklentilerinin tatmin edilmemesi anayasalarn meruiyetini bylesine olumsuzetkilerken, bu srece katlamayarak anayasal beklentilerini ifade dahiedemeyen gruplarn tatminsizliinin ok daha olumsuz sonulardourabilecei aktr. y leyse , anayasa yapm srecinde bir siyasi sistemdeyer alan byk gruplar ne kadar ok temsil edilir ve bu gruplar anayasalbeklentilerini ne kadar zgrce ortaya koyabilirlerse, sonuta kacak metnindesteklenme ans ve dolaysyla meruiyeti o kadar artar. Anayasa yapmsrecine katlacak anayasa yapclarn adil ve zgr bir biimde seilmeleri,oluturulan mecliste (ister kurucu bir meclis olsun ister normal bir mecskurucu meclis ilevi grsn), serbest tartma ve zgr ifade olanaklarnngaranti altna alnmas, anayasa yapm srecinin kamuya ak olmas ve sonmetnin referanduma sunulmas gibi hususlar anayasa yapm srecindeanayasann meruiyetinin artmasna katkda bulunan faktrler arasndasaylabilir.

S O N U Gnmzde pek ok siyasi sistemde anayasalar deiim taleplerininbasks altndadr. Bu, eski anayasalar iin olduu kadar baz yeni anayasalariin de dorudur. Dolaysyla bugn, anayasal deiimin dinamikleri veanayasal deiim problemi anayasa almalarnn en nemli konularndan biriolmaya adaydr. Biz bu makalede anayasalarn yaamas problemini meruiyetkavram erevesinde aklamay denedik ve ayakl (siyasi kltr-fonksiyonel etkinlik- anayasa yapm) bir meruiyet modeli kurarak anayasaldeiimin kaynaklarn ortaya koymaya altk. Bu model, pek ok siyasisistemde, bu arada Trkiye'de de test edilebilir. Fikrimizce, siyasi -kltrleanayasa arasndaki uyumsuzluk, anayasa yapmnda byk siyasi gruplara szhakk verilmemesi ve anayasann elitler ve kitlenin anayasal beklentileriniyerine getirmekte yetersiz kal, bugn Trkiye'de ortaya kan anayasaaraylannm altnda yatan temel nedenler olarak gsterilebilir. Bu makaledegelitirdiimiz teorik modelin Trkiye'ye uygulanmas bir baka makaleninkonusudur.


19/22


K A Y N A K AAlmond, Gabiel A, ve Sidney Verba, The Civic Culture, PoliticalAttitudes and Democracy in Five Nations, Princeton University Press,Princeton, 1963 .Almond, Gabriel A., "Civic Culture", The Blachvell Encyclopedia ofPolitical Science iinde, Vernon Bog danor, (der.),Blackw ell, Londra, 1 991 .Applevvhite, Harriet B., "Political Legitimacy in Revolutionary France,1788-1791", Journal of Interdisciplinary History, S. 9, 1978.Arato, An drew , "Constitution and Continuity in the East EuropeanTransitions", Constitutionalism an d Politics iinde, Irena Grudzinska Gross,(der.), Slovak Committee of the European Cultural Foundation , B ratislava,1994.Ball, Terence, "Power," The Blachvell Encyclopedia of PoliticalThought iinde, David Miller, Janet Coleman, Wliam Connolly, Alan Ryan(der..), Blackwell, Oxford, 1993.Barker, Rodney, Political Legitimacy and the State, Clarendon Press,Oxford, 1990.Barry, Brian, Sociologists, Econom ists, and Democracy, University ofChicago Press, Chicago, 1970.Baun,Michael J., "The Federal Republic of Germany", Political Culture

and Constitutionalism, A Compa rative Approach iinde, Daniel Franklin ,Michael J. Baun,(der.), M. E. Sharpe, New York, 1995.Beetham, David, The Legitimation o/Power, Macmillan, Londra, 1991.Birch, Anthony H., The Con cepts and Theories of Modern Democracy,Routledge, Londra, 199 3.Blondel, Jean, Comparative Government, 2. Bask, PrenticeHall/Harvester Wheatsheaf, Londra, 1995.Butler, David ve Austin Ranney, (der.), Referendums Around the

World, Macmillan, Londra, 1994.Conradt, David, "Changing German Political Culture", The CivicCulture Revisited iinde, Gabriel A. Almond, Sidney Verba, (der.), SagePublications, Londra, 1980.


20/22

150 GNEN Yl 2001

) "Political Culture, Legitimacy, and Participation", WestEuropeanPoUtics, S. 4, 1981.

; "West Germany: A Remade Political Culture? SomeEvidencefrom Survey Archives", Comparative Political Studies, S. 7, 1974.Dahi, Robert A., Modern Political Analysis, 2. Bask, Prentice-Hall,Inc., EnglewoodCliffs,New Jersey, 1970Davvson, R., K. Prewitt ve K. Davvson, Political Socialization, Liftle,Brown, Boston, Mass., 1977.Diamond, Larry veSeymour Martin Lipset, "Legitimacy," TheEncyclopedia of Democracy iinde, Seymour Martin Lipset (der.),Congressional Quarterly Inc., Washington D.C., 1995.Diamond, Larry, "Introduction: Political culture and Democracy",Political Culture and Democracy in Developing Countries iinde, LarryDiamond, (der.), Lynne Riener, Boulder, 1994.Diamond, Larry, Juan J. Linz, Seymour Martin Lipset, "Introduction:What Makes for Democracy?" PoUtics in Developing Countries iinde, LarryDiamond, Juan J. Linz, Seymour Martin Lipset, (der.), ikinci bask, LynneRienner Publishers, Boulder, 1995.Doan, Mattei, "The Pendulum Between Theory and Substance-Testingthe Concepts of Legitimacy and Trsust," Comparing Nations, Concepts,Strategies, Substance iinde, Mattei Doan ve Ali Kazancg (der.)Blackvvell, Oxford, 1994.Duchacek, Ivo D., Power Maps: Comparative PoUtics of Constitutions,ABC-Clio, Santa Barbara, 1973.Easton, David, "A Re-Assessment of the Concept of Political Support",British Journal of Political Science, S. 5, 1975.

) "An Approach to the Analysis of Political Systems,"Worid PoUtics, S. 9, 1957., ASystems Analysis of P olitical Life, John Wiley &Sons, Inc., New York, 1965.

Elazar, Daniel, "Constitution-Making: The Pre-eminently Political Act",The PoUtics of Constitutional Change in Industrial Nations iinde, Keith G.Banting ve Richard Simeon, (der.), Mac millan, Londra, 1985.

M .,, l| | i, , , , M H . i IHH-' I imtm:),,!


21/22

C.50 Sa.l MERUYET KAVRAMI 151Elster, Jon, "Constitution-Making Ways", Democracy's Victory and

Crisis, Axel Hadenius, (der.), Cambridge University Press, Cambridge1997.Fenichel Pitkin, Hanna, Wittgenstein and Justice, University ofCalifornia Press , Berkeley, Los Angeles, 1972.Finer, Herman, Theory and Practice of Modern Government, Gzdengeirilmi bask, Methuen,Londra, 1950Friedman, Lavvrance M., The Legal System, A Social SciencePerspective ,Russell Sage Foundation, New York, 1975.Friedman, Richard B., "Authority," The Blachvell Encyclopedia ofPolitical T hought iinde, David Miller, Janet Coleman, William Connolly,Alan Ryan (der.), Blackvvell, Oxford, 1993.Friedr ich, Cari J., "Legitimacy and Constitutionalism," LimitedGoverment: A Comparison iinde, Prentice-Hall, Inc., Englevvood Cliffs,New Jersey, 1974.Hague, Rod, Martin Harrop, Shaun Breslin, Comparative GovernmentandPolitics, An Introduction, 3. Bask,Macmillan,Londra, 1993.Heywood, Andrew, Political Ideas and Concepts, An Introduction,Macmillan, Londra, 1994.Kapani, Mnci, Politika Bilimine Giri, 4. Bask, Bilgi Yaynevi,Ankara, 1988.Kavanagh, Dennis, "Political Culture", The Blachvell Encyclopedia ofPolitical Science iinde, Vernon Bogd anor, (d er.), Blackvvell, Lond ra, 19 91 .Linz, Juan J., "Introduction," The Breakdown of Democratic Regimesiinde, Juan J. Linz ve Alfred Stepan (der.), The Johns Hopkins UniversityPress, Baltimore, 1978.Lipset, Seymour Martin, Political Ma n, T he Social Basis of Politics,Doubleday,New York, 1959.Maarseven, Henc van,Gervan den Tang, Written Constitutions, OceanaPublications, Inc., Dobbs Ferry,N ew York, 1978.McWhinney, Edward, Constitution-making: Principles, Process,Practice, University of Toronto Press, Toronto, 1981.Parkin, Frank, Max Weber, Ellis Honvood Limited, TavistockPublications, Londra ve New York, 1982.


22/22

152 GNEN Y 2001

Pateman, Carole, "Political Culture, Political Structure and PoliticalChange", British Journal of Political Science, S. 1, 1971.Patrick, Glenda M., "Political Culture", Social Science Concepts iinde,Giovanni Sartori, (der.), Sage Publications, Londra, 1984.

Przevvorski, Adam, Democracy and the M arket, Political and EconomicReforms in Eastern Europe and Latin America, Cambridge University Press,Cambridge, 1991.Pye, Lucian W., "Political Culture", International Encyclopedia of theSocial Sciences iinde, David L. Silis, (der.), The Macmillan Company &The Free Press, New York, 1968.Schaar, John H., "Reflections of Authority," New Am erican Review 8,1970Weber, Max, "The Theory of Social and Economic Organization,"Theories of Society iinde, Talcott Pa rson s, Edvvard Shils, KasparD.Naegele, and Jesse R. Pitts, (der.), The Free Press, Ne w York, 196 1.Weber, Max, "The Types of Authority," Theories of Society iinde,Talcott Parsons, Edward Shils, Kaspar D.Naegele, and Jesse R. Pitts, (der.),The Free Press, New York, 1961.

' t * * P ' - , t- " < W 4 t < t | | 4 MI H'< ** ' rl ' IH < M H W > - i h i l

mesruiyet kavrami

Documents