UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Sanja B. Stamenkov

Komparativna anatomija listova i stabla

nekih vrsta roda Euphorbia L. iz Srbije

MASTER RAD

Niš, 2017.

UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Komparativna anatomija listova i stabla

nekih vrsta roda Euphorbia L. iz Srbije

MASTER RAD

Kandidat: Mentor:

Sanja B. Stamenkov dr Marina Jušković

Br. indeksa: 156

Niš, 2017.

UNIVERSITY OF NIŠ

FACULTY OF SCIENCES AND MATHEMATICS

DEPARTMENT OF BIOLOGY AND ECOLOGY

Comparative anatomy of leaves and stem of

some species of the genus Euphorbia L. from Serbia

MASTER THESIS

Candidate: Menthor:

Sanja B. Stamenkov PhD Marina Jušković

No. of index: 156

Niš, 2017.

Zahvalnica

Najsrdačnije se zahvaljujem svom mentoru, prof. dr Marini Jušković na stručnoj pomoći,

sugestijama, razumevanju i nesebičnoj podršci tokom izrade ovog master rada.

Zahvaljujem se i prof. dr Bojanu Zlatkoviću, sa Departmana za biologiju i ekologiju,

Prirodno-matematičkog fakulteta u Nišu, koji je zaslužan za izradu ovog master rada.

Najveću zahvalnost dugujem svojim roditeljima i sestri na nesebičnoj ljubavi, podršci i

razumevanju tokom svih godina studiranja.

Biografija kandidata

Sanja B. Stamenkov rođena je 14. januara 1991. godine u Surdulici. Osnovnu školu

“Georgi Dimitrov“ završila je 2006. godine u Bosilegradu. Gimnaziju u Bosilegradu

završava 2010. godine, nakon čega upisuje osnovne akademske studije na Prirodno-

matematičkom fakultetu, Univerziteta u Nišu, na Departmanu za biologiju i ekologiju.

Osnovne akademske studije završava 2014. godine sa zvanjem “Biolog”. Iste godine upisuje

master akademske studije na Departmanu za biologiju i ekologiju Prirodno-matematičkog

fakulteta u Nišu, smer Biologija. Master akademske studije završava 2017. godine.

Sažetak

U ovom radu analizirane su anatomske karakteristike listova i stabla populacija vrsta

roda Euphorbia L. (Euphorbia subhastata Vis. & Pančić, Euphorbia serpentini Novak i

Euphorbia stricta L.) sa područja zapadne Srbije. Pomoću svetlosne mikroskopije analizirani

su anatomski preseci lista i stabla. Analizirani su sledeći kvantitativni karakteri lista: debljina

lista, debljina mezofila, debljina sunđerastog tkiva, debljina palisadnog tkiva, visina

epidermisa lica, visina epidermisa naličja, debljina kutikule na licu, debljina kutikule na

naličju i stabla: površina stabla, prečnik stabla, debljina epidermisa, debljina kolenhima,

debljina primarne kore, debljina sklerenhima, debljina vaskularnog tkiva, debljina parenhima

centralnog cilindra. Dobijeni podaci su statistički obrađeni. Na osnovu rezultata

univarijacione analize varijansi (ANOVA), multivarijacione analize (MANOVA), kao i

analize glavnih komponenti (PCA), može se izvesti zaključak da skoro svi analizirani

karakteri imaju veliki statistički značaj u postojanju razlika između istraživanih vrsta roda

Euphorbia, izuzev debljine kolenhima stabla. Velika morfološka plastičnost predstavnika roda

Euphorbia komplikuje taksonomska razgraničavanja, tako da su anatomski podaci analizirani

kao potencijalno značajan doprinos u rešavanju taksonomskih problema.

Ključne reči: Euphorbia subhastata Vis. i Pančić., Euphorbia serpentini Novak., Euphorbia

stricta L., anatomska diferencijacija.

Abstract

In this paper work were analyzed the anatomical characteristics of leaves and stem of

the species of Euphorbia (Euphorbia subhastata Vis. & Pančić, Euphorbia serpentini Novak

and Euphorbia stricta L.) from the area of western Serbia. With light microscopy were

analyzed the anatomical cross-sections of leaves and stem. The following quantitative

characteristics of the leaves which were analyzed are: the thickness of the leaf, mesophilic

thickness, the thickness of the spongy tissue, the thickness of the palisade tissue, the height of

the epidermis of the face, the height of the epidermis of the reverse, the thickness of the

cuticle on the face, the thickness of the kuticle on the reverse and the stem: the surface( ili

area nisam sigurna kako treba) of the stem, the diameter of the stem, the thickness of the

epidermis, the thickness of the collagen, the thickness of the primary cortex, the thickness of

the sclerencyma, the thickness of the vascular tissue, the thickness of the parenchyma of the

central cylinder. The obtained date were statistically processed. Based on the results of the

univariate analysis of variance (ANOVA), multivariate analysis (MANOVA), and main

component analysis (PCA), it can be concluded that almost all of the analyzed characters have

a great statistical significance in the existence of differences between the investigated species

of the genus Euphorbia, except for the thickness of the collagen of the stem. The great

morphological plasticity of the Euphorbia representative complicates taxonomic delimitation,

so anatomical data were analyzed as a potentially significant contribution in solving

taxonomic problems.

Keywords: Euphorbia subhastata Vis. and Pančić., Euphorbia serpentini Novak., Euphorbia

stricta L., anatomical differentiation.

Sadržaj

1. Uvod ........................................................................................................................ 1

1.2. Taksonomske i biološke karakteristike i specifičnosti roda Euphorbia L. ....... 1

1.3. Anatomija vegetativnih organa vrsta roda Euphorbia L. ................................. 2

1.4. Biološke karakteristike i rasprostranjenost vrsta .............................................. 4

1.4.1. Euphorbia serpentini Novak ....................................................................... 4

1.4.2. Euphorbia stricta L. ..................................................................................... 5

1.4.3. Euphorbia subhastata Vis. & Pančić ........................................................... 6

2. Ciljevi rada ............................................................................................................. 7

3. Materijal i metode .................................................................................................. 8

3.1. Terenska istraživanja i sakupljanje biljnog materijala ..................................... 8

3.2. Morfo-anatomska analiza ................................................................................. 8

3.2.1. Anatomska analiza listova i stabala ............................................................. 8

3.2.2. Analiza površinskih struktura ...................................................................... 8

3.3. Statistička obrada podataka .............................................................................. 9

3.4. Analizirane vrste roda Euphorbia L. ................................................................ 9

4. Rezultati i diskusija .............................................................................................. 10

4.1. Analiza površinskih struktura lista ispitivanih vrsta roda Euphorbia L. ........ 10

4.2. Anatomske karakteristike lista ispitivanih vrsta roda Euphorbia L. .............. 11

4.3. Anatomske karakteristike stabla ispitivanih vrsta roda Euphorbia L. ............ 13

4.4. Varijabilnost anatomskih karaktera lista ........................................................ 17

4.5. Varijabilnost anatomskih karaktera stabla ...................................................... 20

4.6. Anatomska varijabilnost analiziranih vrsta roda Euphorbia L. ...................... 23

5. Zaključak .............................................................................................................. 27

6. Literatura .............................................................................................................. 28

1

1. Uvod

1.1. Porodica Euphorbiaceae

Porodica mlečika, Euphorbiaceae jedna je od najvećih i najraznovrsnijih iz grupe

skrivenosemenica. Obuhvata 335 rodova, koji su grupisani u 52 porodice i 5 pod-porodica, i

nalazi se na šestom mestu najbrojnijih biljnih porodica Angiospermae (Aldhebiani & Jury,

2013). Rasprostranjene su u tropskim, suptropskim kao i umerenim oblastima cele Zemlje,

kako u kišnim tako i u aridnim predelima. Naročito bogatstvo vrsta je u tropskoj Africi i

Americi, gde većina mlečika ima kaktusoidni oblik.

Na Balkanskom poluostrvu zastupljena su 4 roda sa 79 vrsta, od kojih su 20 endemične

(Tatić & Blečić, 2002).

Biljke koje pripadaju familiji Euphorbiaceae su poludrvenaste, drvenaste ili zeljaste i

većina sadrži otrovan mlečni sok. Po izgledu vegetativnih organa mogu biti raznolike:

kaktusoidnog izgleda, sukulentne, bezlisne, u obliku bičastih šibova, lijanske, prilegle.

Pojedini predstavnici imaju žarne dlake, filokladije ili podzemne krtole. Cvetovi su

jednopolni. Cvetni omotač se sastoji od 5 listića. Sadrže najčešće 5 prašnika. Ženski cvet se

sastoji iz tri srasla oplodna listića (Ranđelović, 2005).

1.2. Taksonomske i biološke karakteristike i specifičnosti roda Euphorbia L.

Sa oko 2000 vrsta, koje su rasprostranjene širom sveta, rod Euphorbia L. jedan je od

najvećih rodova familije Euphorbiaceae i treći je po brojnosti u porodici cvetnica (nakon

Astragalusa iz porodice Fabaceae i Psychotria iz porodice Rubiaceae) (Govaerts et al., 2000).

Ime roda Euphorbia L. potiče od imena grčkog lekara Euforbija, koji je bio lični lekar

kralja Mauritanija Juba II (Gligić, 1953).

Mlečika (Euphorbia) je rod jednogodišnjih ili višegodišnjih zeljastih biljaka iz

istoimene porodice mlečika. Listovi su pretežno naizmenično raspoređeni, retko naspramno ili

pršljenasto, prosti ili ponekad režnjeviti ili složeni, često bez stipula. Cvetovi su sitni,

jednopolni, aktinomorfni, retko monosimetrični, složeni u bočne cimozne cvasti – cijacijum.

Cijacijum je skraćena cvast, koja se sastoji od 5 sitnih dihazija, muških cvetova, koji

opkoljavaju jedan centralni ženski cvet. Cvet je sastavljen od 3 karpele, naniže oboren preko

cijacijuma i sve je to obavijeno involukrumom od 5 listića, koji su srasli i na vrhu nose 4

žlezdane tvorevine – nektarije raznolikog izgleda. Peta žlezda se ne razvija, jer na njenom

2

mestu visi ženski cvet. Cvet kod mlečika jasno se izdvaja u dva dela: donji deo koji je često

dlakav i zelene boje i na vrhu proširen kao mala loža, dok je gornji deo žućkaste boje. Plod je

najčešće trodel, odnosno raspada se u tri plodića, ređe je plod bobica ili koštunica (Slika [1]).

Slika [1]. Dijagram dihazijalne cvasti Euphorbia sp.

Sistematska pripadnost (Tatić & Blečić, 2002).

Carstvo: Plantae

Razdeo: Magnoliophyta

Klasa: Magnoliopsida

Podklasa: Dillenidae

Red: Euphorbiales

Familija: Euphorbiaceae

Rod: Euphorbia L.

1.3. Anatomija vegetativnih organa vrsta roda Euphorbia L.

Opsežnija istraživanja anatomskih karakteristika u okviru Euphorbia generalno su

malobrojna. Detaljnu analizu anatomije lista u kontekstu sistematike familije mlečika uradili

su Bercu i Popoviciu (2015), upoređujući anatomske preseke lista tri vrsta, Euphorbia

myrsinites L., Euphorbia nicaeensis subsp. dobrogensis Prodán, Euphorbia seguieriana Neck.

Zaključili su da su listovi u osnovi slični, ali da postoje određene razlike u njihovoj

anatomskoj strukturi. Karakteristično obeležje istraživanih vrsta jeste heterogeni mezofil.

Dvoslojno palisadno tkivo je prisutno i na licu i na naličju lista kod vrste E. myrsinites, dok

se kod vrsta E. nicaeensis, E. seguieriana na naličju javlja palisadno tkivo izgrađeno od

jednog sloja ćelija. Zajednička karakteristika za sve tri vrste jeste troslojno sunđerasto tkivo.

Vaskularni snopovi su ugrađeni u mezofil.

3

Anatomske studije lista i stabla vrste Euphorba hirta L. sprovedene u cilju utvrđivanja

karakterističnih osobina, pokazale su da je lisni mezofil diferenciran na palisadno i sunđerasto

tkivo, pri čemu je palisadno tkivo razvijeno na licu lista i sastoji se od dva sloja ćelija, dok je

sunđerasto tkivo izgrađeno od sferičnih ćelija sa izraženim međućelijskim prostorom.

Debljina sunđerastog tkiva je različita u odnosu na ostale delove lista i u nivou glavnog nerva

ima od 2 do 6 redova ćelija. Provodni snopići mogu se videti na preseku kao subcirkularni.

Elementi ksilema sastavljeni su od više ravnih redova sudova i okruženi su parenhimskim

ćelijama. Floemski elementi snopića su mnogobrojni i zauzimaju dobar deo snopića u obliku

polukruga. Epidermis lista kod vrste E. hirta je jednoredan sa tankim zidovima i prekriven

tankim slojem kutikule. Dlake su prisutne na obe strane lista i okružene su zvezdastim

epidermalnim ćelijama (Sultana, 2017). Metcalfe i Chalk (1950) su opisali tri tipa trihoma,

karakteristična za familiju Euphorbiaceae: žlezdasti, nežlezdasti i igličasti. Rao i Raju (1985)

opisali su tipove trihoma i njihovu distribuciju kod 250 vrsta familije Euphorbiaceae. Prema

Galesu i Tomi (2006) trihomi pronađeni kod roda Euphorbia L. su prosti, jednoćelijski ili

višećelijski.

Kod većine do sada analiziranih vrsta stablo je na poprečnom preseku uglavnom

kružnog oblika, sa izduženim, kompaktno raspoređenim epidermalnim ćelijama, koje nose

jednoćelijske ili višećelijske trihome. Kod vrste E. hirta centralni cilindar je blago zatalasan,

široki sa perifernim položajem. Vaskularno tkivo je radijalno raspoređeno. Ksilem je

orijentisan ka centru stabla, dok se floem pruža ka periferiji i okružen debelim fibroznim

vlaknima (Sultana, 2017).

Epidermalne ćelije mogu značajno varirati u pogledu veličine i oblika između vrsta.

Ponekad su oblici ćelija kod obe lisne površine slični, ali se uglavnom razlikuju. Ćelije u

graničnim oblastima imaju tendenciju da budu izdužene i u pravcu sa glavnom žilom. Kod

većeg broja vrsta ovog roda oblik epidermalnih ćelija varira od kružnog, trapezoidnog,

pravougaonog do poligonalnog oblika. Jedna od najvažnijih epidermnih karakteristika roda su

epidermalne dlake na listovima. One mogu biti žlezdane ili nežlezdane, i mogu biti podeljene

u zavisnosti od broja ćelija i stepena grananja. Pojava karakterističnih tipova dlačica može biti

pouzdan karakter za prepoznavanje ovih biljaka. Kod nekih vrsta, osim na naličju, dlake se

javljaju i na licu lista, ali u manjoj meri (Kakkar & Paliwal, 1972).

Stome se sastoje iz dve ćelije zatvaračice i otvora između njih. Uglavnom se nalaze

samo na donjoj površini lista, ali se mogu javiti i na licu lista. Raspored varira u zavisnosti od

vrste i u zavisnosti od toga da li se radi o kserofitama ili mezofitama. Mogu biti površinske ili

4

se nalaziti ispod površine. Najčešće se uočava anomocitni tip stoma, iako je primećeno i

prisustvo paracitnih i anizocitnih stoma (Aldhebiani & Jury, 2013).

Neka od zajedničkih obeležja anatomije lista i stabla za sve istraživane predstavnike

roda Euphorbia L. su heterogeni mezofil diferenciran na palisadno i sunđerasto tkivo,

subcirkularni provodni snopići, anomocitan tip stoma; poprečni presek stabla je uglavnom

kružnog oblika sa talasastim centralnim cilindrom.

1.4. Biološke karakteristike i rasprostranjenost vrsta

1.4.1. Euphorbia serpentini Novak

Opšte karakteristike. Višegodišnja biljka sa vertikalnim rizomom. Stabljike uspravne

ili ustajuće, sterilne pojedinačne, proređeno dlakave ili gole, skoro do osnove obrasle

listovima, fertilne pojedinačne ređe razgranate, proređeno dlakave, obrasle razmaknutim

listovima, često za vreme cvetanja u donjem delu gole, visoke 8-35 cm. Listovi naizmenični,

na sterilnim stabljikama mnogo uži od onih na fertilnim, široko linearni, prema vrhu i osnovi

postepeno suženi, sedeći, po obodu testerasto nazubljeni, goli ili na naličju proređeno dlakavi.

Na fertilnim stabljikama, eliptični, 15-33 mm dugački, 5-12 mm široki, na vrhu tupi ili

zašiljeni. Ispod štita se nalaze 5 listića, ređe 4-6, široko eliptični ili obrnutojajasti, 15-30 mm

dugački, 11-15 mm široki, sa obe strane postepeno suženi, na vrhu tupo zašiljeni, sedeći, po

obodu testerasto nazubljeni, goli, za vreme cvetanja žuti, zreli purpurni. Štitovi pojedinačni,

vršni, 5-to zračni, zraci dugački od 8-18 mm. Cijacijum dugačak od 3-4 mm, spolja go, sa

poprečno-ovalnim, žutim ili bledo-žutim nektarijama. Čaure 4-5 mm visoke, 6-8 mm široke,

mrke ili crnkaste, obrasle izduženim končastim bradavicama. Seme jajasto, 2-3 mm dugačko,

mrkokestenjaste boje, crvoliko naborano, sa belim ili žućkastim, jajastim karunkulusom.

Stanište. Na serpentinskim terenima.

Opšte rasprostranjenje. Srbija.

Rasprostranjenje u SR Srbiji. Zapadna Srbija: Zlatibor, Murtenica planina (Slika [2]).

Slika [2]. Rasprostranjenost vrste Euphorbia serpentini Novak.

5

1.4.2. Euphorbia stricta L.

Opšte karakteristike. Jednogodišnja ili dvogodišnja biljka sa vretenastim korenom

neprijatnog mirisa. Stabljika drvenasta, uspravna, najčešće jednostavna, retko pri osnovi

razgranata, 20-70 cm visoka, gola, na poprečnom preseku okrugla. Listovi sa suženom

osnovom, sedeći, od sredine po obodu nejednako testerasti, goli ili prekriveni sa razbacanim

dugačkim dlakama. Listići ispod cvasti obrnuto lancetasti do jajasti, sitno testerasti, šiljati,

prema stabljici povijeni, pricvetni listići odsečeni ili trouglasti, srcastog oblika, zašiljeni, sitno

nazubljeni. Ispod vršne cvasti nalazi se veći broj bočnih cvasti. Vršna cvast 3 do 5-to

radijalna, zraci troračvasti ili dvoračvasti. Cijacijum 2 mm dugačak, proređeno dlakav ili go,

sa široko ovalnim, voštano žutim, kasnije mrko-žutim nektarijama. Čaura 2 mm dugačka, sa

kratko valjkastim bradavicama, kupastog oblika, gola. Seme 1,5 mm dugačko, jajasto okruglo,

glatko, sjajano, mrko, sa karunkulusom bubrežastog ili polumesečastog oblika (Slika [3]).

Stanište. Često se susreće na močvarnim livadama, u vlažnim šumama, u šibljacima, po

obalama potoka, njivama, pored puteva, na nasipima, na pesku.

Opšte rasprostranjenje. U celoj srednjoj i južnoj Evropi, preko srednjeg i južnog dela

SSSR do Kavkaza i srednje Persije (Slika [4]).

Rasprostranjenje u SR Srbiji. Rasprostranjena (Zapadna Srbija, Zlatibor)

Slika [3]. Euphorbia stricta L. Slika [4]. Rasprostranjenost vrste Euphorbia stricta L.

6

1.4.3. Euphorbia subhastata Vis. & Pančić

Opšte karakteristike. Višegodišnja biljka puzećeg korena. Stabljika uspravna 40-60 cm

visoka. Stabljika u gornjem delu najčešće razgranata, grane sterilne. Listovi sjajni, sa

jezičastom ili kopljastom osnovom ili skoro okruglo zaobljeni, sedeći. Vršna cvast 6 do 15-

toradijalna, zraci su dvokraki. Nektarije polumesečaste, sa dužim ili kraćim lineranim

roščićima. Čaura mala, jajasta, po površini hrapavo bradavičasta. Seme glatko. Cveta u

periodu od maja do avgusta (Slika [5]).

Stanište. Raste u vegetaciji karbonatnih sipara i kamenjara u zoni termofilnih

submediterasnkih listopadnih šuma (Ostryo-Carpinion) pre svega u klisurama i kanjonima.

Opšte rasprostranjenje. Endemit Balkanskog poluostrva rasprostranjen u Bosni i

Hercegovini, Crnoj Gori, Srbiji, Bugarskoj i Makedoniji (Slika [6]).

Rasprostranjenje u Srbiji. Oko Mokre gore, Zaovine na Tari, po Zabučju kod Užica,

Ovčar-banja kod Čačka, Rugovska klisura kod Peći.

Slika [5]. Euphorbia subhastata Vis & Pančić Slika [6]. Rasprostranjenost vrste Euphorbia

subhastata Vis & Pančić

7

2. Ciljevi rada

Cilj ovog istraživanja je ispitivanje anatomske varijabilnosti vrsta Euphorbia

subhastata Vis. & Pančić, Euphorbia serpentini Novak i Euphorbia stricta L. na području

Srbije.

U tu svrhu su definisani sledeći ciljevi:

➢ sakupljanje, identifikacija i fiksacija sakupljenog materijala,

➢ analiza anatomskih karakteristika listova i stabla,

➢ utvrđivanje stepena varijabilnosti anatomskih karakteristika lista i stabla,

➢ analiza površinskih struktura listova,

➢ statistička obrada dobijenih podataka.

Dobijeni razultati omogućiće uvid u nivo varijabilnosti i diferencijacije vrsta, sa ciljem

što boljeg upoznavanja ovih taksona na istraživanom području.

8

3. Materijal i metode

3.1. Terenska istraživanja i sakupljanje biljnog materijala

Materijal za analizu anatomske diferenciranosti ispitivanih vrsta sakupljen je sa

područja Srbije, tačnije sa dva lokaliteta, Tare i Zlatibora. Ispitivane su tri vrste iz roda

Euphorbia L. i to Euphorbia subhastata sa područja planine Tare, Euphorbia serpentini i

Euphorbia stricta sa područja planine Zlatibor. Materijal sakupljen na terenu je fiksiran u

50% etanolu, a kasnije je herbarizovan i deponovan u Mokroj zbirci Katedre za botaniku,

Departmana za biologiju i ekologiju, Prirodno-matematičkog fakulteta, Univerziteta u Nišu.

Sakupljen materijal je iskorišćen za pripremu privremenih i trajnih preparata, na kojima

su pomoću svetlosnog mikroskopa analizirane površinske strukture listova i anatomski preseci

listova i stabla

3.2. Morfo-anatomska analiza

3.2.1. Anatomska analiza listova i stabala

Anatomska analiza listova i stabala je urađena na trajnim i privremenim preparatima

koji su urađeni standardnom histološkom metodom za svetlosnu mikroskopiju. Poprečni

preseci listova i stabala dobijeni su sečenjem na mikrotomu (Gligorijević i Pejčinović, 1983) i

dvojno bojeni bojama safranin i alcian blue. Nakon provlačenja kroz seriju alkohola rastuće

koncentracije (50%-99,6% etanol) preseci su prebačeni na mikroskopsku pločicu i pokriveni

glicerin-želatinom i pokrovnim staklom.

Ovako pripremljeni preparati poprečnog preseka lista i stabla slikani su

kameromMotice Image Plus 2.0, na mikroskopu Motice.

Na ovako pripremljenim preparatima listova analizirani su sledeći karakteri: debljina

lista, debljina kutikule lica i naličja, visina ćelija epidermisa lica i naličja, debljina mezofila,

debljina palisadnog tkiva i debljina sunđerastog tkiva. Na preparatima stabla analizirani su

sledeći karakteri: površina stabla, prečnik stabla, debljina epidermisa, debljina kolenhima,

debljina parenhima kore, debljina sklerenhima, debljina vaskularnog tkiva i debljina

parenhima centralnog cilindra.

3.2.2. Analiza površinskih struktura

Za analizu površinskih struktura uzimani su uzorci iz središnjeg dela lista, u obiku

kvadratića, veličine 0,5x0,5 cm. Tako pripremljeni listići su stavljani u staklenu posudu i

9

prosvetljavani uz pomoć rastvora vodonik-peroksida (H2O2) i kalijum-hidroksida (KOH).

Vodonik-peroksid i kalijum-hidroksid imaju funkciju prosvetljavanja epidermisa, odnosno

vrše saponifikaciju hlorofila čineći ga rastvorljivim u vodi. Vreme prosvetljavanja se razlikuje

od vrste do vrste. Kada se listovi dovoljno prosvetle stavljaju se na predmetno staklo u kapi

glicerola, preko čega se stavlja pokrovna ljuspica. Na taj način su napravljeni privremeni

preparati koji su pogodni za analizu.

Tako pripremljeni preparati su fotografisani i analizirani kamerom Motice Image Plus

2.0, na mikroskopu Motice. Merenje mikromorfoloških karaktera obavljeno je pomoću

softvera Motice Image i Image J.

Svetlosnom mikroskopijom analizirani su sledeći karakteri epidermisa lista:

➢ oblik ćelija epidermisa lica i naličja lista;

➢ dužina, širina i površina stoma.

3.3. Statistička obrada podataka

Dobijeni rezultati merenja unešeni su u tabele i statistički obrađeni u Excell-u, pri čemu

je određivana srednja vrednost i standardna devijacija za svaki karakter. Univarijaciona,

multivarijaciona analiza varijansi i kanonična diskriminantna analiza urađene su u programu

SYSTAT 12 (Systat software, Inc. 2007).

3.4. Analizirane vrste roda Euphorbia L.

1. Euphorbia serpentini Novak. Srbija: Zlatibor, Čavlovac, serpentinit, (Vukojević, Đ.,

Zlatković, B.,27-Jul-2015.). Inventarski broj 11967

2. Euphorbia stricta L. Srbija: Perućac, karbonat, (Vukojević, Đ., Zlatković, B.,27-Jul-

2015.). Inventarski broj 11968

3. Euphorbia subhastata Vis. & Pančić. Srbija: Tara, karbonat, (Vukojević, Đ., Zlatković,

B.,27-Jul-2015.).

10

4. Rezultati i diskusija

4.1. Analiza površinskih struktura lista ispitivanih vrsta roda Euphorbia L.

Epidermis lista vrste Euphorbia serpentini

Slika [7]. A –Epidermis lica lista E. serpentini, Zlatibor (x40); 1-proste jamice, 2-epidermalne ćelije lica

B – Epidermis naličja lista E. serpentini, Zlatibor (x40);3-stome, 4-epidermalne ćelije naličja

C – a) Dlake na licu lista (x10); b) Dlake na naličju lista (x10)

Na osnovu analize epidermisa lica i naličja, uočeno je da su ćelije epidermis

poligonalnog ili nepravilnog oblika. Epidermis lista se karakteriše pojavom ugaonih

pregiba. Antiklinalni zidovi ćelija epidermisa lica i naličja lista su kod ove vrste gotovo

pravi. Na licu lista se uočavaju proste jamice, kao i dlake koje su zastupljene u manjoj

meri nego na naličju lista i javljaju se samo na pojedinim listovima (Slika [7] – C).

Specifičnost ove vrste je odusustvo stoma na licu lista (Slika [7] – A). Na naličju lista

uočavaju se stome anomocitnog tipa. Broj ćelija epidermisa koje okružuju stome je od 3

do 4 (Slika [7] – B).

Epidermis lista vrste Euphorbia stricta

Slika [8]. A – Epidermis lica lista E. stricta, Zlatibor (x40); 1-epidermalne ćelije lica

B – Epidermis naličja lista E. stricta, Zlatibor (x40); 2-epidermalne ćelije naličja, 3-stome C – a) Dlake na licu lista (x10); b) Dlake na naličju lista (x10)

11

Ćelije epidermisa lica i naličja su nepravilnog oblika i odikuju se pojavom ugaonih

pregiba. Antiklinalni zidovi ćelija epidermisa lica lista su kod ove vrste gotovo pravi, dok su

na naličju lista izuvijani. Na licu i naličju lista javljaju se dlake i to u većem broju nego kod

vrste E. serpentine (Slika [8] – C). Specifičnost i ove vrste je odusustvo stoma na licu lista

(Slika [8] – A). Stome se nalaze na naličju lista, a broj ćelija epidermisa koje okružuju stome

je od 3 do 4 (Slika [8] – B).

Epidermis lista vrste Euphorbia subhastata

Slika [9]. A – Epidermis lica lista E. subhastata, Tara (x40); 1 - epidermalne ćelije lica, 2-stome

B – Epidermis naličja lista E. subhastata, Tara (x40); e-epidermalne ćelije naličja, 4-stome, 5-proste jamice

C – Dlake na naličju lista (x10)

Uočeno je da su ćelije epidermisa lista poligonalnog ili izduženog oblika. Antiklinalni

zidovi ćelija epidermisa lica i naličja lista su kod ove vrste gotovo pravi. Karakteristično za

ovu vrstu je to što se stome javljaju i na licu i na naličju lista (Slika [9] A-B), dok dlake nisu

prisutne na licu a ima ih na naličju lista (Slika [9] – C).

4.2. Anatomske karakteristike lista ispitivanih vrsta roda Euphorbia L.

Poprečni presek lista vrste Euphorbia serpentini

Slika [10]. A – Poprečni presek lista E. serpentini, Zlatibor (x40); 1-kutikula lica, 2-epidermalne ćelije lica,

3-palisadno tkivo, 4-sunđerasto tkivo, 5-epidermalne ćelije naličja, 6-kutikula naličja;

B – Poprečni presek lista u nivou glavnog nerva E. serpentini, Zlatibor (x10)

12

Na poprečnom preseku lista vrste E. serpentini uočavamo da su ćelije epidermisa

naličja izduženije u odnosu na ćelije epidermisa lica, koje su više okruglog odnosno

elipsoidnog oblika. Kutikula je razvijenija na licu lista. Lisni mezofil diferenciran je na

palisadno i sunđerasto tkivo. Palisadno tkivo je orijentisano ka licu lista i sastoji se od jednog

sloja izduženih ćelija, dok je sunđerasto tkivo na naličju lista (Slika [10] – A).

Poprečni presek lista vrste Euphorbia stricta

Slika [11]. A - Poprečni presek lista E. stricta, Zlatibor (x40); 1-kutikula lica, 2-epidermalne ćelije lica,

3- palisadno tkivo, 4-sunđerasto tkivo, 5-epidermalne ćelije naličja, 6-kutikula naličja;

B – Poprečni presek lista u nivou glavnog nerva E. stricta, Zlatibor (x10)

Kod vrste E. stricta na poprečnom preseku lista uočavamo da je mezofil diferenciran

na palisadno i sunđerasto tkivo, s tim da sunđerasto tkivo zauzima veći procenat mezofila i

sastoji se od 2-4 sloja ćelija. Epidermalne ćelije lica i naličja su približno istog oblika i

veličine. Kutikula je razvijenija na licu lista.

Poprečni presek lista vrste Euphorbia subhastata

Slika [12]. A - Poprečni presek lista E. subhastata, Tara (x40); 1-kutikula lica, 2-epidermalne ćelije lica,

3-palisadno tkivo na licu, 4-sunđerasto tkivo, 5-palisadno tkivo na naličju, 6-epidermalne ćelije

naličja, 7-kutikula naličja;

B – Poprečni presek lista u nivou glavnog nerva E. subhastata, Tara (x10)

13

Za razliku od prethodno analiziranih vrsta, kod vrste E. subhastata uočavamo da su

epidermalne ćelije lica i naličja izduženog oblika. Lisni mezofil je heterogen, diferenciran je

na palisadno i sunđerasto tkivo, pri čemu se palisadno tkivo nalazi i na licu i na naličju lista.

Kutikula je razvijenija na licu lista.

4.3. Anatomske karakteristike stabla ispitivanih vrsta roda Euphorbia L.

Poprečni preseci stabala analiziranih vrsta su približno pravilnog kružnog oblika. Na

njima se uočava da 2/3 stabla čini centralni cilindar, a 1/3 primarna kora (Slika [13,14,15] –

A). Centralni cilindar sastoji se iz zaobljenih (E. stricta) ili nepravilnih (E. serpentini, E.

subhastata) parenhimskih ćelija sa tankim celuloznim zidovima. Idući od centra ka periferiji,

ćelije su sitnije sa manjim međućelijskim prostorom i sadrže skrobne granule. Po obodu

cilindra je raspoređeno vaskularno tkivo koje se sastoji od otvorenih kolateralnih provodnih

snopova, pri čemu je floem orijentisan ka periferiji a ksilem ka centru stabla (Slika [13] – C,

[14] – B, [15] – B, C). Zbog prisustva sklerenhimskih kapa (Slika [13] – D, [14] – E, [15] – E)

duž floema, centralni cilindar ima talasasti oblik. Primarna kora je izgrađena od ovalnih

parenhimskih ćelija koje takođe sadrže skrobne granule. Kolenhim se sastoji od nekoliko sloja

ćelija sa zadebljalim zidovima. Epidermis je izgrađen od izduženih (E. serpentini, E. stricta) i

ovalnih (E. subhastata) kompaktno raspoređenih epidermalnih ćelija sa zadebljalim ćelijskim

zidovima (Slika [13] – E, [14] – D, [15] – D).

14

Poprečni presek stabla vrste Euphorbia serpentini

Slika [13]. A-poprečni presek stabla E. serpentini, Zlatibor (x4); B-detalj (x4); C-detalj (x10); D-detalj (x40),

1-epidermis, 2-kolenhim, 3-primarna kora, 4-sklerenhim floema, 5-floem, 6-ksilem; E-detelj (x40),

1-epidermis, 2-kolenhim, 3-primarna kora; F-detalj (x40), 6-ksilem; G-detalj (x40), 7-centralni cilindar

15

Poprečni presek stabla vrste Euphorbia stricta

Slika [14]. A-poprečni presek stabla E. stricta, Zlatibor (x4); B-detalj (x10); C-detalj (x40), 1-epidermis, 2-kolenhim,

3-primarna kora, 4-sklerenhim floema, 5-floem, 6-ksilem; D-detelj (x40), 1-epidermis, 2-kolenhim,

3-primarna kora, 4-sklerenhim floema; E-detalj (x40), 4-sklerenhim floema, 5-floem, 6-ksilem;

F-detalj (x40), 7-centralni cilindar

16

Poprečni presek stabla vrste Euphorbia subhastata

Slika [15]. A-poprečni presek stabla E. subhastata, Tara (x4); B-detalj (x10); C-detalj (x40), 1-epidermis,

2-kolenhim, 3-primarna kora, 4-sklerenhim floema, 5-ksilem; D-detelj (x40), 1-epidermis, 2-kolenhim;

E-detalj (x40), 4-sklerenhim floema;F-detalj (x40), 5-ksilem; G-detalj (x40), 7-centralni cilindar

17

4.4. Varijabilnost anatomskih karaktera lista

Grafikon 1. Osnovni statistički parametri debljine lista vrsta roda Euphorbia L.

Najveća debljina lista zabeležena je kod vrste E. subhastata (178,787±19,684 μm), dok

je najmanja debljina lista karakteristična za vrstu E. stricta (68,823±8,129 μm).

Grafikon 2. Osnovni statistički parametri debljne kutikule lica i naličja lista analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Kod vrste E. subhastata zabeležena je najveća debljina kutikule lica i naličja lista

(5,547±0,847 μm; 4,210±0,597 μm), dok je najmanja debljina kutikule lica i naličja lista

zabeležena kod vrste E. stricta (3,240±0,514 μm; 2,313±0,382 μm).

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a50

100

150

200

250

De

blji

na

lista

(u

m)

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a2

3

4

5

6

7

8

De

blji

na

ku

tiku

le li

ca

lista

(u

m)

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a1

2

3

4

5

6

De

blji

na

ku

tiku

le n

alič

ja li

sta

18

Grafikon 3. Osnovni statistički parametri debljine palisadnog i sunđerastog tkiva lista analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Najveća debljina palisadnog tkiva zabeležena je kod vrste E. subhastata (56,150±9,772

μm), dok je najveća debljina sunđerastog tkiva zabeležena kod vrste E. serpentini

(66,770±8,647 μm). Najmanja debljina palisadnog i sunđerastog tkiva zabeležena je kod vrste

E. stricta (18,463±2,369 μm; 25,737±5,867 μm).

Grafikon 4. Osnovni statistički parametri visine ćelija epidermisa lica i naličja lista analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Najveća visina ćelija epidermisa lica i naličja zabeležena je kod vrste E. subhastata

(18,530±2,399 μm; 13,803±2,065 μm), dok je najmanja visina ćelija epidermisa lica i naličja

zabeležena kod vrste E. stricta (10,137±1.390 μm; 8,210±1,388 μm).

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a10

20

30

40

50

60

70

80

De

blji

na

pa

lisa

dn

og

tkiv

a li

sta

(u

m)

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a10

20

30

40

50

60

70

80

90

De

blji

na

su

nđ

era

sto

g tkiv

a li

sta

(u

m)

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a0

10

20

30

Vis

ina

će

lija

ep

ide

rmis

a li

ca

lista

(u

m)

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a5

10

15

20

Vis

ina

će

lija

ep

ide

rmis

a n

alič

ja li

sta

(u

m)

19

Grafikon 5. Osnovni statistički parametri površine ćelija epidermisa lica i naličja lista analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Kod vrste E. subhastata zabeležena je najveća površina epidermalnih ćelija lica i naličja

lista (1 388,597±247,598 μm2; 1 163,420±262,121 μm2), dok je kod vrste E. stricta

zabeležena najmanja vrednost za površinu epidermalnih ćelija lica i naličja lista

(515,970±91,457 μm2; 701,795±100,918 μm2).

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a0

500

1.000

1.500

2.000P

ovrš

ina

će

lija

ep

ide

rmis

a li

ca

lista

(u

m2

)

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a500

1.000

1.500

2.000

Po

vrš

ina

će

lija

ep

ide

rmis

a n

alič

ja li

sta

(u

m2

)

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a10

20

30

40

Du

žin

a s

tom

a (

um

)

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a10

15

20

25

30

Širin

a s

tom

a (

um

)

20

Grafikon 6. Osnovni statistički parametri dužine, širine i površine stoma analiziranih vrsta roda Euphorbia L

Vrsta E. subhastata odlikuje se najvećom dužinom, širinom i površinom stoma (dužina

29,845±2,236 μm, širina 24,512±1,397 μm, površina 576,092±66,771 μm2). Najmanja dužina,

širina i površina stoma zabeležena je kod vrste E. stricta (dužina 19,319±1,355 μm, širina

15,168±0,960 μm, površina 230,840±28,382 μm2).

4.5. Varijabilnost anatomskih karaktera stabla

Grafikon 7. Osnovni statistički parametri prečnika i površine poprečnog preseka stabla analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Na osnovu dobijenih podataka može se videti da vrsta E. subhastata ima najveći prečnik

stabla, samim tim i najveću površinu poprečnog preseka stabla (2 264,150±24,181μm; 4 339

576,187±131 400,824 μm2), dok najmanji prečnik i najmanju površinu poprečnog preseka

stabla ima vrsta E. serpentini (1 552,293±63,903 μm; 1 893 711,760±146 045,063 μm2).

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a100

200

300

400

500

600

700

800

Po

vrš

ina

sto

ma

(u

m2

)

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a1,000

1,500

2,000

2,500

Pre

cn

ik s

tab

la (

um

)

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a1,000,000

2,000,000

3,000,000

4,000,000

5,000,000

Po

vrš

ina

sta

bla

(u

m2

)

21

Grafikon 8. Osnovni statistički parametri debljine epidermisa poprečnog preseka stabla

analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Najveća debljina epidermisa poprečnog preseka stabla zabeležena je kod vrste E.

subhastata (20,706±1,444 μm), a najmanja kod vrste E. serpentini (16,020±0,944 μm).

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a10

15

20

25

De

blji

na

ep

ide

rmis

a s

tab

la (

um

)

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a20

30

40

50

De

blji

na

ko

len

him

a s

tab

la (

um

)

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a30

40

50

60

70

80

90

100

110

De

blji

na

skle

ren

him

a s

tab

la (

um

)

22

Grafikon 9. Osnovni statistički parametri debljine kolenhima, sklerenhima i parenhima kore stabla

analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Najveća debljina kolenhima zabeležena je kod vrste E. stricta (37,948±3,179 μm), dok

je kod vrste E. subhastata zabeležena najveća debljina sklerenhima (83,213±11,460 μm).

Vrsta E. serpentini se karakteriše najmanjom debljinom kolenhima i sklerenhima

(29,735±4,339 μm). Parenhim primarne kore stabla ima najveću vrednost kod vrste E.

subhastata (106,821±6,104 μm), dok je najmanja vrednost zabeležena kod vrste E. stricta

(55,460±4,750 μm).

Grafikon 10. Osnovni statistički parametri debljine vaskularnog tkiva

analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a0

50

100

150

De

blji

na

pa

ren

him

a k

ore

sta

bla

(u

m)

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a150

200

250

300

De

blji

na

va

sku

larn

og

tkiv

a (

um

)

23

Kod vrste E. subhastata zabeležena je najveća debljina vaskularnog tkiva

(246,998±14,439 μm), dok je kod vrste E. stricta najmanja debljina vaskularnog tkiva

(197,268±9,574 μm).

Grafikon 11. Osnovni statistički parametri debljine parenhima centralnog cilindra

analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Najveća debljina parenhima centralnog cilindra zabeležena je kod vrste E. subhastata (1

340,246±24,671 μm), dok je kod vrste E. serpentini zabeležena najmanja vrednost

(902,267±31,145 μm).

4.6. Anatomska varijabilnost analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Rezultati univarijacione analize varijansi (ANOVA) pokazuju da skoro svi analizirani

karakteri imaju veliki statistički značaj u postojanju razlika između istraživanih vrsta roda

Euphorbia L. izuzev debljine kolenhima stabla (Tabela 1).

Tabela 1. Univarijaciona analiza varijansi na nivou pojedinačnih karaktera analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Karakter Euphorbia

serpentini

Euphorbia stricta Euphorbia

subhastata

f p

Debljina lista (μm) 161,380±9,680 68,823±8,129 178,787±19,684 574,559 0,000

Debljina mezofila

(μm)

126,133±9,529 44,343±7,413 135,650±17,140 515,893 0,000

Debljina

palisadnog tkiva

lista (μm)

58,827±6,731 18,463±2,369 56,150±9,772 313,166 0,000

Debljina

sunđerastog tkiva

lista (μm)

66,770±8,647 25,737±5,867 56,427±9,729 201,071 0,000

Visina epidermisa

lica (μm)

17,150±3,664 10,137±1,390 18,530±2,399 86,328 0,000

Eup

horb

ia ser

pent

ini

Eup

horb

ia stri

cta

Eup

horb

ia sub

hastat

a800

900

1,000

1,100

1,200

1,300

1,400

De

blji

na

pa

ren

him

a c

en

tra

lno

g c

ilin

dra

(u

m)

24

Visina epidermisa

naličja (μm)

11,920±2,468 8,210±1,388 13,803±2,065 59,343 0,000

Debljina kutikule

lica (μm)

4,710±0,836 3,240±0,514 5,547±0,847 73,060 0,000

Debljine kutikule

naličja (μm)

3,297±0,798 2,313±0,382 4,210±0,597 71,094 0,000

Dužina stoma (μm) 24,704±1,244 19,319±1,355 29,845±2,236 297,431 0,000

Širina stoma (μm) 20,272±1,341 15,168±0,960 24,512±1,397 421,563 0,000

Površina stoma

(μm2)

393,961±43,307 230,840±28,382 576,092±66,771 376,035 0,000

Površina ćelija

epidermisa lica

lista (μm2)

1,023,005±139,014 515,970±91,457 1,388,597±247,59

8

194,207 0,000

Površina ćelija

epidermisa naličja

lista (μm2)

753,036±56,099 701,795±100,918 1,163,420±262,12

1

70,236 0,000

Površina stabla

(μm2)

1,893,711,760±146,

045,638

2,092,987,370±76,

617,664

4,339,576,187±13

1,400,824

3,734,03

8

0,000

Prečnik stabla (μm) 1,552,293±63,903 1,637,036±43,879 2,264,150±24,181 2,063,77

0

0,000

Debljina

epidermisa stabla

(μm)

16,020±0,944 17,335±0,896 20,706±1,444 139,095 0,000

Debljina kolenhima

(μm)

29,735±4,339 37,948±3,179 32,682±3,532 37,627 0,000

Debljina

parenhima kore

(μm)

65,125±16,129 55,460±4,750 106,821±6,104 209,547 0,000

Debljina

sklerenhima (μm)

44,920±6,007 50,736±7,678 83,213±11,460 169,303 0,000

Debljina

vaskularnog tkiva

(μm)

194,600±20,067 197,268±9,574 246,998±14,439 111,530 0,000

Debljina

parenhima

centralnog cilindra

(μm)

902,267±31,145 1,071,948±27,626 1,340,246±24,671 1,874,12

2

0,000

Prisustvo statistički značajnih razlika između istraživanih vrsta pokazuje i

multivarijaciona analiza varijansi. Rezultati tri multivarijaciona testa prikazani u Tabeli 2.

pokazuju da svi karakteri daju statistički značajan doprinos u diferencijaciji istraživanih vrsta

roda Euphorbia L. u Srbiji.

Tabela 2. Multivarijaciona analiza varijansi na nivou grupnih karaktera analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Test Vrednost F df p

Wilks's Lambda 0,000 236,674 42, 134 0,000

Pillai Trace 1,965 181,396 42, 136 0,000

Hotelling-Lawley Trace 196,256 308,403 42, 132 0,000

25

Za utvrđivanje ukupne varijabilnosti dobijenih anatomskih podataka istraživanih

populacija vrsta roda Euphorbia L. urađena je analiza glavnih komponenti (PCA). PCA

analiza pokazuje da 82,84% ukupne varijabilnosti objašnjavaju 2 glavne komponente (Tabela

3).

Tabela 3. Procenat ukupne varijanse analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Faktor 1 Faktor 2 Ukupno %

64,123 18,716 82,84

Najveći doprinos u formiranju varijabilnosti ima prva glavna komponenta sa 64,12%.

Druga komponenta ima doprinos u formiranju varijabilnosti sa 18,72%. Velika razlika između

prve dve komponete ukazuje da je praktično prva glavna komponetna najzančajnija u

određivanju strukturne varijabilnosti između tri vrste roda Euphorbia L. Rezultati prikazani u

Tabeli 4. pokazuju da svi karakteri izuzev debljine kolenhima stabla značajno utiču na

strukturnu varijabilnost.

Tabela 4. PCA za pojedinačne karaktere analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Karakteri Faktor 1 Faktor 2

Debljina lista (μm) 0,876 0,434

Debljina mezofila lista (μm) 0,847 0,473

Debljina palisadnog tkiva lista (μm) 0,746 0,560

Debljina sunđerastog tkiva lista (μm) 0,624 0,675

Visina ćelija epidermisa lica lista (μm) 0,772 0,392

Visina ćelija epidermisa naličja lista (μm) 0,775 0,262

Debljina kutikule lica lista (μm) 0,805 0,192

Debljina kutikule naličja lista(μm) 0,812 0,083

Površina stabla (μm2) 0,852 -0,490

Prečnik stabla (μm) 0,832 -0,515

Debljina epidermisa stabla (μm) 0,675 -0,597

Debljina kolenhima stabla (μm) -0,374 -0,642

Debljina parenhima kore stabla (μm) 0,897 -0,257

Debljina sklerenhima stabla (μm) 0,747 -0,542

Debljina vaskularnog tkiva (μm) 0,779 -0,437

Debljina parenhima centralnog cilindra (μm) 0,643 -0,721

Površina ćelija epidermisa naličja lista (μm2) 0,779 -0,316

Površina ćelija epidermisa lica lista (μm2) 0,910 0,135

Dužina stoma (μm) 0,941 0,087

Širina stoma (μm) 0,950 0,112

Površina stoma (μm2) 0,956 0,038

26

Na kraju, kanonična diskriminantna analiza potvrđuje prethodne analize i pokazuje da

su istraživane vrste jasno izdiferencirane (Slika [16]).

Slika [16]. Diskriminantna kanonična analiza osnovnih komponenti (DCA)

analiziranih vrsta roda Euphorbia L.

Canonical Scores Plot

Euphorbia subhastata

Euphorbia stricta

Euphorbia serpentini

VRSTA

-12 -4 4 12 20

FACTOR(1)

-12

-4

4

12

20

FA

CT

OR

(2)

27

5. Zaključak

Analizom rezultata dobijenih istraživanjem anatomskih karakteristika tri vrste roda

Euphorbia L.došli smo do sledećih zaključaka:

➢ listovi ispitivanih vrsta se razlikuju po obliku i veličini. Kod E. stricta i E. serpentini

stome su prisutne samo na naličju lista, dok se kod vrste E. subhastata uočavaju i na

licu lista. Stome su anomocitnog tipa. Dlake su prisutne u većem broju na naličju lista.

Kod E. serpentini i E. stricta javljaju se i na licu ali u manjoj meri.E. subhastata ima

razvijeno palisadno tkivo i na licu i na naličju lista, dok se kod vrsta E. serpentini i E.

strictajavlja samo na licu lista. Poprečni presek stabla kod sve tri ispitivane vrste je

kružnog oblika, sa karakterističnim talasastim centralnim cilindrom.

➢ za utvrđivanje anatomske varijabilnosti analizirani su kvantitativni karakteri lista i

stabla. Za svaki od njih urađena je osnovna i univarijaciona statistička analiza

(ANOVA), multivarijaciona analiza varijansi (MANOVA), analiza osnovnih

komponenti (PCA) i diskriminantna analiza osnovnih komponenti (DCA).

➢ rezultati univarijacione analize varijansi (ANOVA) pokazuju da skoro svi analizirani

karakteri imaju veliki statistički značaj u postojanju razlika između istraživanih vrsta

roda Euphorbia,izuzev debljine kolenhima stabla.

➢ rezultati tri multivarijaciona testa pokazuju da svi karakteri daju statistički značajan

doprinos u diferencijaciji istraživanih vrsta roda Euphorbia u Srbiji.

➢ PCA analiza pokazuje da 82,84% ukupne varijabilnosti objašnjavaju 2 glavne

komponente.Najveći doprinos u formiranju varijabilnosti ima prva glavna komponenta

sa 64.12%. Druga komponenta ima doprinos u formiranju varijabilnosti sa 18,72%.

Velika razlika između prve dve komponete ukazuje da je praktično prva glavna

komponetna najzančajnija u određivanju strukturne varijabilnosti između tri vrste

Euphorbia. Dobijeni rezultati pokazuju da svi karakteri izuzev debljine kolenhima

stabla značajno utiču na strukturnu varijabilnost.

➢ kanonična diskriminantna analiza potvrđuje prethodne analize i pokazuje da su

istraživane vrste jasno izdiferencirane.

➢ velika morfološka plastičnost predstavnika roda Euphorbia L. komplikuje

taksonomska razgraničavanja, tako da su anatomski podaci analizirani kao

potencijalno značajan doprinos rešavanju taksonomskih problema.

28

6. Literatura

Aldhebiani A., & Jury S., 2013. Anatomical studies on the genus Euphorbia L. Saudi

Arabia (Subgenera: Triucalli, Ermophyton, Esula and Chamaesyce). – International Research

Journal of Plant Science (ISSN: 2141-5447) Vol. 4(6) pp. 168-191.

Ali A.A., Sayed H.M., Mohamed S.R., & Zaher A.M., 2012. Macro- and

micromorphology of the root, stem, leaf, inflorescence and fruit of Euphorbia peplus L.

growing in Egypt. – Department of Pharmacognosy, Faculty of Pharmacy, Assiut University,

Assiut, Egypt. 109-126.

Bercu R. & Popoviciu R. D., 2015. Comparative anatomical study on leaves of three

Euphorbia L. species. Wulfenia 22: 271–276.

Bercu R., 2016. Comparative anatomical aspects of Euphorbia mili Var. Splendes

(Bojer ex Nook.) Ursch & Leandri and Euphorbia pulcherrima Willd. Ex Klotzsch species. –

Faculty of Natural and Agricultural Sciences “Ovidius” University of Constantza, University

Alley, No. 1, B, 900470, Constantza, Romania. vol. 19 (2), pp.157-166.

Essiett U.A., Illoh H.C., & Udoh U.E., 2012. Leaf epidermal studies of three species of

Euphorbia in Akwa Ibom State. – Department of Botany and Ecological Studies, University

of Uyo, Uyo. 3 (4):2481-2491.

Gale R.C., & Toma C., 2006. Comparative anatomy of the vegetative organs of some

Euphorbia species (Euphorbiaceae juss.) from the Romanian flora. – Romanian Journal of

Biology, Plant Biology, 51: 39-47.

Gligić V., 1953. Etimološki botanički rečnik. – „Veselin Masleša“, Sarajevo.

Gligorijević S., & Pejčinović D., 1983. Contribution to the Methodology of Anatomical

Sections and preparation. Acta Biol. Med. Exp. 8, 43-45.

Govaerts R., Fordin D., & Radcliffe-Smith A., 2000. World Checklist and

Bibliography of Euphorbiaceae. – The Royal Botanic Gardens, Kew.

Jafari A., & Nasseh Y., 2009. An Internal Structure Investigation on Euphorbia L.

Species in North-East of Iran. – Asian Journal of Plant Sciences 8 (1): 86-88.

29

Kakkar L., & Paliwal, G.S., 1972. Studies on the leaf anatomy of Euphorbia.

Department of Botany, Uriiversity of Delhi, Delhi – 110007.

Luković J., Malenčić Đ., Zorić L., Kiprovski B., Merkulov Lj., & Pal B., 2009.

Anatomical characteristics and antioxidant properties of Euphorbia nicaeensis ssp. glareosa.

– Department of Biology and Ecology, Faculty of Sciences, University of Novi Sad, Novi

Sad 21000, Serbia 214-223.

Luz L.E.C., Paludo K.S., Santos V.L.P., Franco C.R.C., Klein T.R.Z., Beltrame F.L.,

& Budel J.M., 2015. Cytotoxicity of latex and pharmacobotanical study of leaves and stem of

Euphorbia umbellata (Janaúba). – Brasilian Journal of Pharmacognosy. 344-352.

Metcalfe C.R., & Chalk L., 1950. Anatomy of the Dicotyledons: Leaves, Stem and

Wood in Relation to Taxonomy with Notes on Economic Uses. Oxford: Oxford Clarendon

Press, v. 1. 1500 p.

Raju V.S., & Rao P.N., 1977. Variation in the structure and development of foliar

stomata in the Euphorbiaceae. – BotanicalJournal of the Linnean Society, 75: 69-97.

Ranđelović V., 2005. Botanika. – Biološko društvo „Dr Sava Petrović“, Niš.

Rao P.N., & Raju V.S., 1985. Foliar trichomes in the family Euphorbiaceae. –

Advances in Plant Sciences, 128-136.

Rubaiyat S.S., 2016. Anatomical characteristics of stem and leaf in Euphorbia hirta L. –

Department of Botany, University of Rajshahi, Rajshahi, Bangladesh. 9-12.

Sehgal L., & Paliwal G.S., 1974. Studies on the leaf anatomy of Euphorbia 111. The

node. –Department of Botany, Uriiversity of Delhi, Delhi 7, India. 37-43.

Sehgal L., & Paliwal G.S., 1974. Studies on the leaf anatomy of Euphorbia 11.

Venation patterns. – Department of Botany, Uriiversity of Delhi, Delhi 7, India. 173-208.

Sereena K., & Shahida T.A., 2015. Comparative anatomical and histochemical studies

of Euphorbia hirta L. and Euphorbia thymifolia L. (stem). – Department of Botany, MES

Asmabi College, P. Vemballur, Thrissur (Dt), Kerala, India. Vol. 6(2): 772-777.

Stevanović V., Vladimirov V., Niketić M., Vukojičić S., Jakovljević K., Lubarda B., &

Tomović G., 2014. Plant species and subspecies discovered by Dr. Josif Pančić 1 –

30

distribution and floristic importance. –Institute of Botany and Botanical Garden, Faculty of

Biology, University of Belgrade, Takovska 43, 11000 Belgrade, Serbia: 251-268.

Talebi S.M., Noori M., & Naniz H.A., 2017. A study of epidermal leaf anatomy of 18

Euphorbia taxa from Kerman Province, Iran. –Department of Biology, Faculty of Science,

Arak University, Arak 38156-8-8349, Iran: 126-133.

Tatić B., & Blečić V., 2002. Sistematika i filogenija viših biljaka (Drugo izdanje). –

Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd.

Tatić B., 1984. Još jedno novo nalazište mlečike (Euphorbia serpentini Nov.) u SR

Srbiji. – Glasnik Instituta za botaniku i botaničke bašte Univerziteta u Beogradu, Tom XVIII,

Beograd.

Thakur H.A., & Patil D.A., 2014. Foliar Epidermal Studies of Plants in Euphorbiaceae.

– Post Graduate & Research Center of Botany, Gokhale Education Society’sH.P.T. Arts &

R.Y.K. Science College, Nashik-422005 (M.S.), India. 59-70.

Slika_[1]_https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c2/Euphorbia_flowerdia

gram.png

Slika_[2]_httpswww.google.rsimgresimgurl=http%3A%2F%2Feuromed.luomus.fi%2F

euromed_map.php%3Ftaxon%3D487001%26size%3Dmedium&imgrefurl=http%3A%2F%2

Fww2.bgbm.org%2FEuroPlusMed%2FPTaxonDetail.png

Slika_[3]_http://www.i-flora.com/fileadmin/website/daten/tax_fotos/2304_3.jpg

Slika_[4]_blob:null/504f86d8-a550-44bc-9f75-cb73f1eb193d

Slika [5]_http://pancic.bio.bg.ac.rs/images/vrste/Slika059.jpg

Slika_[6]_https://www.researchgate.net/profile/Vladimir_Vladimirov3/publication/271

530277/figure/fig16/AS:294985447559171@1447341419716/Fig-16-Distribution-of-the-

species-Euphorbia-subhastata-Vis-Pancic-in-the-Balkan.png

http://www.i-flora.com/fileadmin/website/daten/tax_fotos/2304_3.jpg

31

Прилог 5/1

ПРИРОДНO - MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ

НИШ

КЉУЧНА ДОКУМЕНТАЦИЈСКА ИНФОРМАЦИЈА

Редни број, РБР:

Идентификациони број, ИБР:

Тип документације, ТД: монографска

Тип записа, ТЗ: текстуални / графички

Врста рада, ВР: мастер рад

Аутор, АУ: Сања Стаменков

Ментор, МН: Марина Јушковић

Наслов рада, НР: Компаративна анатомија листова и стабла неких врста

рода Euphorbia L. из Србије

Језик публикације, ЈП: српски

Језик извода, ЈИ: енглески

Земља публиковања, ЗП: Р. Србија

Уже географско подручје, УГП: Р. Србија

Година, ГО: 2017.

Издавач, ИЗ: ауторски репринт

Место и адреса, МА: Ниш, Вишеградска 33.

Физички опис рада, ФО:

(поглавља/страна/ цитата/табела/слика/графика/прилога)

30 странa, 4 табеле, 16 слика, 11 графикона

Научна област, НО: биологија

Научна дисциплина, НД: Анатомија и морфологија биљака

Предметна одредница/Кључне речи, ПО: Euphorbia subhastata Vis. i Pančić., Euphorbia serpentine Novak.,

Euphorbia stricta L., анатомска диференцијација

УДК 581.4:633.912(497.11)

Чува се, ЧУ: библиотека

Важна напомена, ВН:

Извод, ИЗ: У овом раду анализиране су анатомске карактеристике листова и стабла популација врста Euphorbia (Euphorbia subhastata Vis. & Pančić, Euphorbia

serpentini Novak i Euphorbia stricta L.) са подручја западне Србије.

Анализирани су следећи квантитативни карактери листа: дебљина листа,

дебљина мезофила, дебљина сунђерастог ткива, дебљина палисадног ткива,

висина епидермиса лица, висина епидермиса наличја, дебљина кутикуле на

лицу, дебљина кутикуле на наличју, и стабла: површина стабла, пречник

стабла, дебљина епидермиса, дебљина коленхима, дебљина примарне коре,

дебљина склеренхима, дебљина васкуларног ткива, дебљина паренхима

централног цилиндра. Велика морфолошка пластичност рода Euphorbia

компликује таксономска разграничавања, тако да су анатомски подаци

анализирани као потенцијално значајан допринос у решавању таксономских проблема.

Датум прихватања теме, ДП: 11.10.2017.

Датум одбране, ДО:

Чланови комисије, КО: Председник:

Члан:

Члан, ментор:

Образац Q4.09.13 - Издање 1

32

Прилог 5/2

ПРИРОДНО - МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ

НИШ

KEY WORDS DOCUMENTATION

Accession number, ANO: Identification number, INO: Document type, DT: monograph

Type of record, TR: textual / graphic

Contents code, CC: master thesis

Author, AU: Sanja Stamenkov

Mentor, MN: Marina Jušković

Title, TI: Comparative anatomy of leaves and stem

some species of the genus Euphorbia L. from Serbia

Language of text, LT: Serbian

Language of abstract, LA: English

Country of publication, CP: Republic of Serbia

Locality of publication, LP: Serbia

Publication year, PY: 2017.

Publisher, PB: author’s reprint

Publication place, PP: Niš, Višegradska 33.

Physical description, PD:

(chapters/pages/ref./tables/pictures/graphs/appendixe

s)

33 pages, 4 tables, 15 pictures, 11 charts

Scientific field, SF: Biology

Scientific discipline, SD: Anatomy and morphology

Subject/Key words, S/KW: Euphorbia subhastata Vis. and Pančić., Euphorbia serpentini Novak., Euphorbia

stricta L., anatomical differentiation

UC 581.4:633.912(497.11)

Holding data, HD: library

Note, N:

Abstract, AB: In this paper work were analyzed the anatomical characteristics of leaves and stem of the species of Euphorbia (Euphorbia subhastata Vis. & Pančić, Euphorbia serpentini Novak and

Euphorbia stricta L.) from the area of western Serbia. The following quantitative

characteristics of the leaves which were analyzed are: the thickness of the leaf, mesophilic thickness, the thickness of the spongy tissue, the thickness of the palisade tissue, the height of

the epidermis of the face, the height of the epidermis of the reverse, the thickness of the

cuticle on the face, the thickness of the cuticle on the reverse and the stem: the surface( ili area nisam sigurna kako treba) of the stem, the diameter of the stem, the thickness of the

epidermis, the thickness of the collagen, the thickness of the primary cortex, the thickness of

the sclerencyma, the thickness of the vascular tissue, the thickness of the parenchyma of the central cylinder. The obtained date were statistically processed. The great morphological

plasticity of the Euphorbia representative complicates taxonomic delimitation, so anatomical data were analyzed as a potentially significant contribution in solving taxonomic problems.

Accepted by the Scientific Board on,

ASB:

11.10.2017.

Defended on, DE: Defended Board, DB: President: Member:

Member,

Mentor:

Образац Q4.09.13 - Издање 1