JAK PRZEDSTAWIĆ OBRAZ POWIERZCHNI ZIEMI? . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Skala na mapie i jej odczytywanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Obliczamy odległości w terenie na podstawie skali mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Znaczenie skali mapy w przedstawianiu różnych informacji geografi cznych

na mapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Korzystamy z legendy mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Odczytywanie informacji przedstawianych na mapie w różny sposób . . . . . . . . . 18 Kierunki główne i pośrednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Korzystamy z planu miejscowości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Mapa poziomicowa i topografi czna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Korzystamy z mapy turystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Mapa samochodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Czytamy różne mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Co widać na fotografi i, zdjęciu lotniczym, satelitarnym

oraz na mapie topografi cznej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

CO MOŻNA ODNALEŹĆ NA MAPIE ŚWIATA? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Kontynenty i oceany na mapie świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Morza, wyspy i archipelagi świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Najwyższe góry świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Najdłuższe rzeki świata i największe jeziora świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

JAK WYZNACZYĆ POŁOŻENIE MIEJSCA NA ŚWIECIE? . . . . . . . . . . . . 75 Globus – model Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Siatka geografi czna i siatka kartografi czna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Jak wyznaczyć położenie punktów i obszarów na mapie świata? . . . . . . . . . . . . 81 Oceany i kontynenty na globusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

1.

2.

3.

Spis treści

3

JAK PORUSZA SIĘ ZIEMIA I CO Z TEGO WYNIKA? . . . . . . . . . . . . . . . 90 Ruch obiegowy Ziemi i jego następstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Ruch obrotowy Ziemi i jego następstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Strefy oświetlenia Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

JAKIE SĄ KLIMATY NA ŚWIECIE? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Pogoda i jej składniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Co to jest klimat i co o nim decyduje? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Obliczamy średnią temperaturę powietrza i jej amplitudę . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Strefy klimatyczne Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Zależność stref klimatycznych od stref oświetlenia Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Podróż dookoła świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

4.

5.

4

2

Kontynenty i oceany na mapie świata

Rozmieszczenie kontynentów i oceanów na mapie świata

Kontynenty to wielkie obszary lądów, których brzegi oblewają morza i oceany. Na Ziemi wyróżnia się tradycyjnie siedem kon-tynentów. Są to: Europa, Azja, Afryka, Ameryka Północna, Ameryka Południowa, Australia i Antarktyda. Do konty-nentów włącza się również wyspy przybrzeżne.

Największy obszar zajmuje wielki ląd obejmujący Europę i Azję. Dlatego często Europę i Azję traktuje się jako jeden kon-tynent – Eurazję. Granica między tymi częściami świata jest raczej historyczna, a nie geografi czna. Przebiega ona wschod-nimi stokami gór Ural, następnie na północ od Kaukazu, przez Morze Czarne i małe Morze Marmara.

Kontynent – wielki obszar lądowy oblany dookoła wo-dami mórz i oceanów.

Ocean – wielki obszar wód. Na świecie jest pięć oceanów: Spokojny, Atlantycki, Indyj-ski, Południowy i Arktyczny.

słowniczek

2 Co można odnaleźć na mapie świata?

56

1 Wymień oceany i kontynenty. Wskaż kontynenty i oceany na mapie świata.

2 Podaj nazwę najwyżej położonego punktu na Ziemi i wskaż go na mapie.

3 Korzystając z tabeli zamieszczonej w podręczniku, wypisz kontynenty od największego do najmniejszego.

1. 5.

2. 6.

3. 7.

4.

4 Na mapie konturowej świata podpisz kontynenty i oceany. Skorzystaj z atlasu lub mapy zamieszczonej w podręczniku na stronie 56. Pokoloruj każdy kontynent innym kolorem kredki.

5 Uzupełnij zdania nazwami kierunków: Z Europy do Afryki trzeba lecieć samolotem w kierunku .

Z Europy do Ameryki Północnej trzeba lecieć samolotem w kierunku .

Z Europy do Australii trzeba lecieć samolotem w kierunku .

Z Europy do Ameryki Południowej trzeba lecieć samolotem w kierunku .

Z Afryki do Europy trzeba lecieć samolotem w kierunku .

Z Afryki do Ameryki Północnej trzeba lecieć samolotem w kierunku .

Z Ameryki Północnej do Europy trzeba lecieć samolotem w kierunku .

58

Ćw

icze

nia

55

Pogoda i jej składniki

Kiedy wychodzimy z domu, zawsze interesuje nas, jaka jest pogoda. Wyglądamy przez okno – sprawdzamy: czy nie pada deszcz, czy na niebie są chmury, czy świeci słońce. Obserwujemy, czy jest wiatr – czy poruszają się liście na drzewach, czy może od silnych podmuchów wygi-nają się gałęzie. Sprawdzamy też temperaturę powietrza na zaokiennym termometrze. Od pogody zależy bowiem, jak się ubierzemy.

Pogoda jest stanem chwilowym, występującym na danym obszarze. Stan pogody może się szybko zmienić. Jeżeli chcemy dokładnie przedstawić stan pogody, musimy określić jej składniki. Składniki pogody to:• temperatura powietrza, • wilgotność powietrza, • zachmurzenie, • usłonecznienie,• opady i osady atmosferyczne,• ciśnienie atmosferyczne,• kierunek i prędkość wiatru,• zjawiska atmosferyczne (np. burza, tęcza, mgła).

Mapa pogody

Obserwacje składników pogody prowadzą systematycznie stacje meteorologiczne. Informacje przekazywane z różnych stacji meteorologicznych całego świata są podstawą do opracowania prognozy pogody.

Prognozy są podawane w radiu, telewizji, internecie i w prasie. Są także specjalne prognozy pogody, np. dla pilotów, marynarzy, kierowców, rybaków czy narciarzy.

Na mapie pogody, pokazywanej w telewizji lub drukowanej w gazetach, znajdują się zrozu-miałe dla wszystkich znaki.

5 Jakie są klimaty na świecie?

Składniki pogody – tempe-ratura powietrza, zachmu-rzenie, opady atmosferyczne, kierunek i  prędkość wiatru, ciśnienie atmosferyczne, zja-wiska atmosferyczne (np. bu-rza, tęcza, mgła), wilgotność powietrza, usłonecznienie.

Pogoda – chwilowy stan at-mosfery panujący na danym terenie.

słowniczek

106

Mapa pogody

Temperatura powietrza

Do mierzenia temperatury powietrza służy termometr. Aby dokładnie określić temperaturę, meteorolodzy uży-wają termometru meteorologicznego, umieszczonego w klatce meteorologicznej, lub termografu – przyrządu, który mierzy temperaturę i zaznacza jej przebieg na pa-pierze z wydrukowaną skalą temperatury i skalą czasu.

W Polsce przyjmuje się skalę Celsjusza. Jednostką jest stopień Celsjusza (°C). Temperatura powyżej 0°C to tem-peratura dodatnia, poniżej 0°C to temperatura ujemna.

Klatka meteorologiczna

107

5

� " �� " � � � � �� " � � ������������= "�E ���"����4���������%��������=��������������������������������"������%��� ���� �����

����=�=� ������������������������==%����������������=�=�� !�����������������

�������� ""������������! CC ���������� ���������������������

�� �"�" ���� ""�������

Są różne rodzaje chmur. W zależności od wysokości, na której powstają, dzielimy je na wysokie, średnie i niskie.Na podziałce po prawej stronie można odczytać, na jakiej wysokości znajduje się podstawa chmur danego rodzaju.Wysokość podstawy chmur zależy od szerokości geografi cznej i pory roku. Podstawa chmur latem znajduje się znacznie wyżej niż zimą. W lecie powie-trze jest bardziej suche i cieplejsze, dlate-go para wodna musi znaleźć się na więk-szej wysokości, by nastąpiło jej oziębienie i skroplenie, czyli powstanie chmury.

Chmury średnie mogą być kłębia-ste  (Ac) – złożone z małych, drobnych obłoków (wyglądają wówczas jak kawał-ki zsiadłego mleka rozrzucone po nie-bie), oraz warstwowe (As) – tworzące ciemne warstwy, nieprzesłaniające jed-nak całkowicie Słońca (Słońce widoczne jest przez te chmury jak przez matowe szkło). Chmury piętra średniego dają czasem niewielkie opady.

Chmury wysokie są zwykle pierzaste (Ci) – delikatne, rozwłóczone, nieprzysłania-jące Słońca. Chmury te nie dają opadów. Składają się z kryształków lodu.

Rodzaje chmur

����

�

�������

������������������������

����������������"""����

"��������

�

nisk

iew

ysok

ie

śred

nie

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12Ci

St

Ns

Cu

13 km

108

5

id k �ki i b l b i l i k d h hwidaE kawa�ki czystego nieba, lub warstwowe – tworz=ce ciemn=, ale cienk=, szar= warstw�. Podstawa tych chmur cz�stoawawkaka.

Chmury niskie mogą być kłębiasto-warstwo-we (Sc) – występują w postaci wielu dużych części kłębiastych, pomiędzy którymi widać kawałki czystego nieba, lub warstwowe (St) – tworzące ciemną, ale cienką, szarą warstwę. Podstawa tych chmur często tworzy się kilka-dziesiąt metrów nad ziemią, przesłaniając np. najwyższe piętra budynków. Z chmur tych często pada drobny deszcz lub mżawka.

Poza chmurami niskimi, średnimi i wy-sokimi, są także chmury występujące na różnych wysokościach.Mogą to być chmury kłębiaste (Cu), tworzące duże, osobne obłoki w piętrze niskim i rozbudowujące się ku górze. Chmury te, nazywane chmurami pięk-nej pogody, nie dają opadów. Na kilku wysokościach równocześnie tworzą się też chmury warstwowe deszczowe (Ns) – ciemne, gęste, całkowicie przesłaniają-ce słońce. Czasami na niebie tworzą się też chmury burzowe (Cb), rozbudowane pionowo na wysokości kilku lub kilkuna-stu kilometrów, zakończone płaską lub kalafi orowatą powierzchnią, mające cza-sem kształt kowadła. Z chmur tych „leje jak z cebra” deszcz, pada śnieg lub grad. Zwykle takiej ulewie towarzyszą błyska-wice i grzmoty.

As

Cb

Ac

Sc

109

Podsumowanie

1. Pogoda jest chwilowym stanem atmosfery, występującym na danym obszarze.

2. Składniki pogody to: temperatura powietrza, zachmurzenie, opady i osady atmosferyczne, ciśnienie atmosferyczne, kierunek i prędkość wiatru, zjawiska atmosferyczne (np. burza, tęcza), wilgotność powietrza, usłonecznienie.

3. Klimat to zespół stanów pogody, który jest obserwowany na danym obszarze przez wiele lat – co najmniej 30.

4. Na klimat wpływają: szerokość geografi czna, wysokość nad poziomem morza, rzeźba terenu, odległość od mórz i oceanów, prądy morskie, pokrycie terenu, działalność człowieka.

5. Amplituda temperatury powietrza to różnica między temperaturą najwyższą a najniższą. Średnia temperatura powietrza to średnia arytmetyczna wartości temperatury notowanych w danym okresie, np. w ciągu doby (średnia dobo-wa), w ciągu miesiąca (średnia miesięczna) lub roku (średnia roczna).

6. Na świecie są różne klimaty: równikowy, zwrotnikowy, podzwrotnikowy, umiar-kowany (ciepły i chłodny) oraz polarny. Polska leży w klimacie umiarkowanym ciepłym. Strefy klimatyczne związane są ze strefami oświetlenia Ziemi.

7. W strefi e gorącej występują klimaty równikowy oraz zwrotnikowy wilgotny i suchy.

8. W strefi e umiarkowanej występują klimaty podzwrotnikowy, umiarkowany ciepły i umiarkowany chłodny.

9. W strefi e zimnej występują klimaty polarne (podbiegunowy i biegunowy).

136

Sprawdzian

1 Podkreśl czynniki, które mają wpływ na klimat:

szerokość geografi czna • głębokość morza • wysokość nad poziomem morza• rzeźba terenu • prądy morskie • rzeźba ustawiona w parku •

odległość od mórz i oceanów • odległość od szosy • liczba linii wysokiego napięcia

2 Poniższy wykres przedstawia średnią miesięczną temperaturę powietrza w lipcu na rów-noleżnikach co 10º, począwszy od bieguna północnego (90ºN), poprzez równik (0º), aż do bieguna południowego (90ºS). Wskaż równoleżniki na mapie lub na globusie. Zauważ, że równoleżniki leżące na północ od równika (na półkuli północnej) znajdują się na wykresie na lewo od równika. Równoleżniki leżące na południe od równika (na półkuli południowej) znajdują się na wykresie na prawo od równika.

Średnia temperatura powietrza w lipcu na kuli ziemskiej

Na podstawie wykresu wykonaj następujące ćwiczenia:a) Podaj wartości temperatury powietrza w lipcu:

na równiku

na biegunie północnym ; na biegunie południowym .

na równoleżniku 50ºN ; na równoleżniku 50ºS .

na równoleżniku 20ºN ; na równoleżniku 20ºS .

b) Dokończ zdania:

Na półkuli północnej najwyższa temperatura powietrza w lipcu występuje na równo-

leżniku i wynosi ºC. Na półkuli północ-

nej najniższa temperatura powietrza w lipcu występuje na

i wynosi ºC, a na półkuli południowej najniższa temperatura powietrza

w lipcu występuje na i wynosi ºC.

Kiedy na Oceanie Arktycznym trwa polarne lato, to na Antarktydzie jest polarna .

137