1. UVOD

Nastankom društvene podjele rada kod ljudi i razvitkom ljudske civilizacije počele su da se javljaju sve veće potrebe ljudi . U početku su ljudi bili ograničeni da koriste ono što proizvedu sopstvenim rukama i nije postojao višak proizvoda koji bi mogao biti zamijenjen sa drugim plemenima. Došlo je do bitnog napretka pa su ljudi počeli da proizvode sve veći broj proizvoda i da ih uspješno razmijenjuju. Tako je nastala robno-novčana razmjena između fizičkih lica.

Pravna lica-preduzeća koja predstavljaju samostalne organizacije koje čine ljudi i sredstva za rad u cilju ostvarenja zadataka u okviru društvene podjele rada. Međutim subjekti kao što su preduzeća ne bi mogla da opstanu na tržistu da koriste proizvode samo za svoje potrebe. Ona takođe razmijenjuju svoje proizvode kako sa ostalim preduzećima tako i sa fizičkim licima. Kod njih je isto kao i kod fizičkih lica zastupljena robno-novčana razmjena.

Platni promet predstavlja sva plaćanja koja se vrše u cilju izmirivanja dugovanja odnosno određenih potraživanja između fizičkih i pravnih lica.

Danas se izmirenje dugovanja odnosno naplata određenih potraživanja sve manje vrši predajom novca iz ruke u ruku. Tehnologija je napredovala pa su sada knjigovotsvene knjige i ručno unošenje podataka zamijenjeni upotrebom kompijutera i programa koji olakšavaju transakcije elektronskim prenošenjem novca sa jednog žiro računa na drugi. Sve što je potrebno jeste da i jedna i druga strana imaju otvorene račune u banci. Želja ljudi da ne čekaju redove u banci i da svoje poslove obavljaju u kratkom vremenskom roku stvorila je ovaj način plaćanja koji se zove elektronski platni promet.

Platni promet se dijeli na :

Domaći platni promet Međunarodni platni promet

1. Domaći platni promet obuhvata sva plaćanja koja se vrše između fizičkih i pravnih lica. Jedini uslov koji postoji da bi bilo riječi o domaćem platnom prometu jeste da se i fizičko i pravno lice između kojih se vrši plaćanje nalaze na istom državnom području odnosno u istoj državi.

2. Međunarodni platni promet obuhvata sva plaćanja koja se vrše između fizičkih i pravnih lica, kao i kod domaćeg platnog prometa. Jedina razlika između domaćeg platnog prometa i međunarodnog je ta što se plaćanja u međunarodnom platnom prometu vrše između fizičkih i pravnih lica koja se nalaze na teritoriji različitih država.

1

2. Pojam i vrste instrumenata platnog prometa

2.1. Pojam platnog prometa

Pod platnim prometom obično se podrazumjevaju sva plaćanja koja vrše u novcu (gotovinska i bezgotovinska) između domaćih (pravnih i fizičkih) lica, kao i između domaćih i stranih (pravnih i fizičkih) lica. Do plaćanja između pravnih i fizičkih lica (domaćih ili stranih) u platnom prometu dolazi po osnovu plaćanja robe i usluga, kao i plaćanja po osnovu finansijskih transakcija. Poslovi platnog prometa koji se obavljaju preko poslovnih banaka, spadaju u grupu neutralnih, odnosno posredničkih pravnih poslova, gde se banka pojavljuje kao posrednik u svoje ime, a za račun komitetnta.

Platni promet u zemlji ili unutrašnji platni promet obuhvata sva plaćanja koja se realizuju između domaćih (pravnih i fizičkih) lica. Platni promet u zemlji se realizuje u skladu sa nacionalnim propisima koji uređuju ovu materiju i sa propisanim instrumentima platnog prometa, u kom pogledu postoji dosta sličnosti, ali i određene razlike između zemalja, pijre svega u zavisnosti od razvijenosti bankarskog sistema i stepena privrednog razvoja.

Platni promet sa inostranstvom, odnosno međunarodni platni promet, obuhvata sva plaćanja i naplate između fizičkih i pravnih lica jedne zemlje sa licima koja se nalaze u drugim zemljama, bez obzira na osnov po kome se vrši plaćanje i naplaćivanje. U platnom prometu sa inostranstvom, za razliku od platnog prometa koji se odvija unutar jedne zemlje, ne postoji univerzalno zakonsko sredstvo plaćanja koje je prihvaćeno u svim zemljama. S obzirom na to da se platni promet sa inostranstvom obavlja u različitim valutama, između rezidenata različitih monetarnih i carinskih područja, izvršavanje svakog naloga za plaćanje ili naplatu vrši se po specifičnom postupku, u zavisnosti od raspoloživih stranih sredstava plaćanja, nacionalnih zakonodavstava kojima se uređuje ova oblast, konverzije i pariteta valuta, međubankarstih odnosa, instrumenata platnog prometa. Platni promet sa inostranstvom obavlja se u različitim nacionalnim valutama, a prema sklopljenim platnim sporazumima i aranžmanima između država koje učestvuju u plaćanju, a operativno se sprovodi između banaka u zemlji i inostranstvu, na bazi otvorenih kontokorentnih računa.

2

2.2. Vrste instrumenata platnog prometa

2.2.1. Račun kod banaka kao osnovni instrument platnog prometa

Osnovni istrumenti platnog prmeta su računi ili konta koja se vode kod banaka po knjigovodstvenom principu „duguje“ za svako odobrenje (na lijevoj strani) i „potražuje“ za svako zaduženje (na desnoj strani) i kojima se plaćanja obavljaju virmanskim putem, tj. odobrenje na računu korisnika i zaduženje na računu nalogodavca. Organizovani platni promet posredstvom banke nije nista drugo nego beskrajno i svakodnevno preknjižavanje platnih naloga, i to što pre i što tačnije, sa računa na račun, po osnovu kupovine robe, usluga i drugih finansijsko kreditnih obaveza, na inicijativu i po nalogu platioca (nosioca računa). O svim promjenama na računima nosioci platnog prometa svakodnevno putem izvoda izveštavaju vlasnike (nalogodavca i korisnika), kako bi mogli da evidentiraju date promjene na računima u svom knjigovodstvu. Na taj način automatski se postiže međusobna kontrola između učesnika i nosilaca platnog prometa.

Dva osnovna poslovna računa kod banke – kao istrumenti platnog prometa – su:

• žiro-račun i • tekući račun.

U našoj zemlji svi privredni subjekti su, prema važećim zakonskim propisima, dužni da cjelokupno svoje finansijsko poslovanje obavljaju preko žiro-računa, tj. da svi prihodi i rashodi budu preko njega evidentirani. On se svakodnevno odobrava ili zadužuje za nastali prihod i rashod, i razlika između njih daje saldo koji uvek mora biti aktivan sa gledišta vlasnika. Ovo stoga što se ne može isplatiti sa žiro-računa više, nego onoliko koliko je na njemu raspoloživih novčanih sredstava.

Pravna i fizička lica mogu pored žiro-računa da poseduju i tekući račun. To je knjigovodstveni račun preko koga se knijže sve tekuće promjene koje svakodnevno nastaju iz mnogostrukih transakcija između banke i vlasnika tekućeg računa. Isplate se knjiže na lijevoj strani tekućeg računa kao dugovanja. Naplate se knjiže na desnoj strani tekućeg računa kao potraživanja. Plaćanje se vrši u granicama raspoloživih sredstava na tekućem računu. Ona se izuzetno mogu realizovati i na osnovu kredita.

Tekući račun može biti prost i recipročan. On je prost kada samo jedna strana preko njega vrši uplate i isplate i primenjuje se obično između banke i njenog komitenta. Tekući račun je recipročan kada obje strane preko njega vrše uplate i isplate, i primenjuje se između dvije banke. Tekući račun je zasnovan na ugovoru u pismenoj formi kojim se reguliše: vrsta poslova koji će se obavljati preko tekućeg računa, trajanje ugovora, način njegovog otkaza, kamatna stopa, uslovi valutiranja i dr.

3

Na osnovu izvoda tekućg računa vlasnik u ugovorenom roku saznaje kakav je saldo: pozitivan ili negativan. Ovim pismenim putem potvrđuje njegovu ispravnost, kao punovažni uslov potraživanja između učesnika kontokontnog sporazuma.

I kod žiro-računa i kod tekućeg računa, uplate i isplate sredstava po tekućem računu vrše se primjenom odgovarajućih propisanih istrumenata platnog prometa.

2.2.2. Opšti nalog za prenos

Opšti nalog za prenos (virman) je bezgotovinski istrument platnog prometa pomoću koga se, u cilju plaćanja izvjesnih novčanih obaveza, vrši prenos sredstava sa žiro-računa nalogodavca na žiro-račun korisnika nazavisno od toga da li se vode kod istog ili različitog nosioca platnog prometa. Pomoću njega se na isti način vrši i prenos sredstava sa tekućeg računa nalogodavca na tekući račun korisnika.

Opšti nalog za prenos se kreće na relaciji: izdavalac - nosilac platnog prometa (banka) – korisnik. On se koristi za sva plaćanja kad inicijativa za izmirenje novčane obaveze, potiče od dužnika.

Opšti nalog za prenos sadrži: 1) naziv i sjedište organizacione jedinice nosioca platnog prometa, 2) naziv i sjedište nalogodavca, 3) broj računa nalogodavca, 4) poziv na broj (zaduženje), 5) svrhu plaćanja, 6) šifru plaćanja, 7) iznos valute, 8) naziv i sjedište primaoca u čiju se korist vrši prenos sredstava, 9) broj računa primaoca u čiju korist se vrši prenos sredstava, 10) poziv na broj(odobrenje), 11) pečat i potpis nalogodavca, i 13) mjesto i datum podnošenja.

Opšti nalog za prenos se sastoji iz jednog primerka – opšti nalog za prenos, koji ostaje kod nosioca platnog prometa, kao dokument o zaduženju žiro-računa dužnika i odobrenju žiro-računa korisnika.

2.2.3. Posebni nalog za prenos

Poseban nalog za prenos koristi se za iste namene kao i opšti nalog za prenos kada je nalogodavcu potreban jedan primerak ovog naloga za njegove potrebe ili kao dokaz o izvršenom prenosu sredstava. On ima isti sadržaj kao i opšti nalog za prenos. Sastoji se iz dva primerka: poseban nalog za prenos i izveštaj o prenosu.

Poseban nalog za prenos (prvi primerak) ostaje kod nosioca platnog prometa kao dukument o zaduženju računa dužnika i odobrenju računa povjerioca.

Izveštaj o prenosu (drugi primerak) ostaje kod nosioca platnog prometa kao dokument o zaduženju računa dužnika i odobrenju računa povjerioca.

4

2.2.4. Akceptni nalog (Nalog za naplatu)

U sadašnjoj praksi koju karakteriše izražena nelikvidnost privrednih subjekata, u cilju osiguranja naplate potraživanja po bilo kom osnovu se koristi akceptni nalog. On je istrument bezgotovinskog platnog prometa koji se koristi u slučajevima kada povjerilac želi, saglasno ovašćenjima, osigurati naplatu svojih potraživanja o roku dospjeća bez obzira po kom osnovu. Akceptni nalog izdaje dužnik koji, pored ostalih elemenata, upisuje datum i mjesto izdavanja naloga i datum njegovog dospjeća, potpisuje ga, ovjerava ga i uručuje povjeriocu.

Primljeni akceptni nalog povjerilac potpisuje, ovjarava i podnosi neposredno ili poštom na naplatu.

Akceptni nalog sadrži: 1) broj i sedište organizacione jedinice nosioca platnog prometa, 2)serijski broj, 3) mjesto i datum izadavanja naloga, 4) datum dospjeća, 5) naziv i sjedište dužnika, 6) broj računa dužnika, 7) poziv na broj (zaduženje), 8) svrhu plaćanja, 9) šifru plaćanja, 10) iznos valuta, 11) naziv i sjedište primaoca u čiju korist se vrši prenos sredstava, 12) broj računa primaoca sredstava, 13) poziva na broj (odobrenje), 14) potpis i štambilj dužnika – akceptanta, 15) potpis i štambilj podnosioca naloga - primaoca, 16) datum i vrijeme prijema naloga u organizacionoj jedinici nosioca platnog prometa.

Akcepti nalog se kreće na relaciji: izdavalac – korisnik – banka. On se sastoji od jednog primjerka – akceptni nalog, koji ostaje kod nosioca platnog prometa kao dokument o zaduženju računa dužnika, odnosno odobrenju računa povjerioca.

2.2.5. Ček

Ček je vrijednosni papir izdat u strogo propisanoj zakonskoj formi, kojim izdavalac čeka (trasant) daje bezuslovni nalog banci (trasatu) da na teret kod nje deponovanih novčanih sredstava isplati osobi u čiju korist je izdat ček (remitentu) u čeku naznačenu vrijednost.

On služi isključivo kao platežno sredstvo, plativ je samo po viđenju, i omogućuje plaćanje bez upotrebe gotovine, smanjuje troškove platnog prometa, veliku brzinu u cirkulaciji novca i veliku sigurnost u plaćanjima. U momentu izdavanja čeka, izdavalac čeka mora imati pokriće na računu (čekovni ili žiro, ili kontokorektni) kod banke kod koje je deponovao novčana sredstva. Depozit izdavaoca čeka može biti dvojak: originalan, ako potiče iz njegovih deponovanih novčanih sredstava, i pozajmljeni, ako mu ga je banka stavila na raspolaganje u vidu kredita. U tome je, pored strogosti Zakona o čeku, sigurnost u plaćanjima čekovima. U svim zemljama svijeta izdavanje čekova „bez pokrića“ kažnjava se po zakonu kao prevara.

Ček, je strogo formalni dokument koji treba da sadrži: 1) u tekstu ili zaglavlju naziv „ček“ na istom jeziku na kome je ček ispisan, 2) bezuslovno naređenje da se isplati određeni iznos novca iz trasantovog pokrića, 3) naziv platioca po čeku, tj. banke, 4) mjesto plaćanja, 5) mjesto i datum izdavanja čeka, 6) potpis izdavaoca čeka.

5

Elementi dijela čeka koji ostaju u čekovnoj knjižici trasanta su: 1) datum izdavanja, 2) iznos, 3) naziv ili ime remitetnta, 4) svrha isplate.

Ček se sastoji iz jednog primerka – čeka, koji ostaje kod banke kao dokument za zaduženje računa trasanta.

Deo čeka – talon zadržava izdavalac čeka u čekovnoj knjižici, koji služi kao evidencija o izdatim čekovima.

Čekovi se mogu izdavati na ime, po naredbi i na donosioca. Kod čekova na ime označeno je ime remitetnta na samom čeku. Pored imena remitenta kod čekova po naredbi stoji oznaka „po naredbi“. I jedan i drugi ček se prenosi na drugog indosmentom. Kod čekova na donosioca nije označena remitenta klauzula „po naredbi“, nego samo oznaka „donosioc“, i pravo iz čeka se prenosi na drugog prostom predajom iz ruke u ruku.

U našem unutrašnjem platnom prometu postoje, pored virmanskih i gotovinskih uplatnih i isplatnih instrumenata, i izvjesni platni nalozi prilagođeni specijalnim potrebama privrednog života. To su: akreditivi, cirkularno kreditno pismo i kreditne kartice.

2.2.6. Dokumentarni akreditiv

Akreditiv je instrument i način plaćanja u unutrašnjem, a naročito međunarodnom prometu. To je bankarski posao kod koga se jedna banka obavezuje prema određenom licu da mu isplati određeni iznos novca ili akceptira mjenicu, uz ispunjenje određenih uslova, ili bez uslova. U principu, dokumentarni akreditiv predstavlja obavezu banke da plati prodavcu robe ili usluga određeni iznos, pod uslovom da ovaj podnese zahtjevana uredna dokumenta kojima se dokazuje otprema robe ili izvršene usluge u predviđeom vremenskom periodu. Dokumentarni akreditiv je posebno značajan instrument i način plaćanja u međunarodnoj trgovini.

Ugovorna strana koja plaća putem akreditiva sigurana je da će plaćanje biti izvršeno tek kada druga ugovorna strana izvrši svoje obaveze iz ugovora za koje se plaćanja vrši akreditivom, kao i da te svoje obaveze izvrši na vrijeme i u skladu s ugovorom, što potvrđuju dokumenta koja ona mora da podnese radi naplate izosa akreditiva. Za ugovornu stranu koja izvršenje svojih ugovornih obaveza naplaćuje putem akreditiva, on obezbeđuje da će joj cijena biti sigurno plaćena, a to će učiniti banka koja se na ovo obavezala čim izvrši svoje ugovorne obaveze i podnese odgovarajuću dokumentaciju da je to učinila. Istovremeno nema opasnosti da će cijena biti plaćana u slučaju insolventnosti ili stečaja druge ugovorne strane, pošto povjeriocu plaćanje duguje i garantuje banka, nezavisno od dužnikove obaveze, a ujedno cijenu može da naplati odmah pošto je izvršila svoju obavezu, čak pijre nego što je roba dospjela do kupca, pošto je prenos dokumenata brži od prevoza robe.

6

2.2.7. Cirkularno kreditno pismo

Cirkularno kreditno pismo je takav instrument platnog prometa koji banke i druge finansijske organizacije izdaju svom komitentu da kod jedne ili više banaka mogu podizati novac ili vršiti bezgotovinska plaćanja do određenog iznosa u određenom vremenskom roku. Kod njega se pojavljuje tri subjekta: banka kao izdavalac cirkularnog kreditnog pisma, komitent ili korinik i banka kao isplatno mjesto. Cirkularno kreditno pismo se može koristiti za goovinske i bezgotovinske (virmanske) isplate. Ako se samo koristi za bezgotovinske nosi oznaku ¸¸vrijedi samo za virmanska plaćanja“. Cirkularno pismo izdato za gotovinska plaćanja može se koristiti i za virmanska plaćanja. Ako je, međutim, izdato za virmanska plaćanja ne može se koristiti i za podizanje gotovine.

Cirkularno kreditno pismo treba da, pored ostalog, sadrži, u cilju sprečavanja njegove zloupotrebe, broj lične karte vlasnika, njegov potpis i operativni broj banke adresata. Ono se može, inače, izdati svakom fizičkom ili pravnom licu uz polaganje pokrića na iznos pisma. Ovo pokriće se može obezbjediti uplatom gotovine, ako se izdaje fizičkom licu, ili prenosom novčanih sredstava sa žiro-računa korisnika na poseban račun ¸¸Cirkularna kreditna pisma“. Cirkularno kreditno pismo za korisnika predtavlja dakle poseban oblik imovine s kojom može slobodno da raspolaže, a za banku njenu obavezu prema korisniku datog pisma.

Cirkularno kreditno pismo se najčešće koristi prilikom putovanja radi izbjegavanja nošenja gotovine i opasnosti koje mogu proizići (gubitak, zabrojavanje, krađa, i sl.). prilikom njegove realizacije koriste se odgovarajući instrumenti platnog prometa u zavisnosti od načina plaćanja, gotovinsko ili bezgotovinsko (opšti nalog za prenos, uputnica, ček ilil akreditiv). Prednost cirkularnog kredutnog pisma je u tome što ga korisnik može koristiti svuda gdje postoje bančine filijale i samo u onom iznosu koji mu je trenutno potreban.

7

3. Instrumenti platnog prometa za gotovinska plaćanja

3.1. Nalog za uplatu

Štampa se na samokopirajućem papiru crvene boje sa crnim linijama i sastoji se od dva primjerka. Prvi primjerak se ovjeren od strane banke i vraća uplatiocu, a drugi ostaje banci kao dokument na osnovu koga je izvršena uplata. Sadrži sledeće elemente: Naziv uplatioca (ime, adresa); Svrha plaćanja; Naziv primaoca plaćanja; iznos; Šifra plaćanja; Transakcioni račun primaoca plaćanja; model i poziv na broj (odobrenja); mesto i datum podnošenja; pečat i potpis platioca kao inicijatora; .

Banka popunjava datum valute, šifre plaćanja i podatke kojima ovjerava uplatu, dok sve ostale elemente popunjava uplatilac gotovine.

Nakon primanja popunjenog obrazca naloga za uplatu, banka ili PTT moraju pripremiti elektronski obrazac naloga za plaćanje.

8

3.2. Nalog za isplatu

Nalog za isplatu – gotovinski instument platnog prometa koristi pravno ili fizičko lice kada podiže sredstva sa svog računa u gotovom novcu, ili na teret svog računa nalaže isplatu u gotovom novcu primaocu koji nema otvoren račun kod banke. Štampa se na samokopirajućem papiru plave boje sa crnim linijama i sastoji se od dva primjerka. Prvi primjerak se vraća isplatiocu, dok drugi ostaje banci kao dokaz o osnovu izvršene isplate. On je po svojoj prirodi zamjenio ček koji više nije instrument platnog prometa, već instrument plaćanja.

U našem platnom prometu, koji reguliše Centralna banka Crne Gore, sva tri naloga (Nalog za uplatu, Nalog za isplatu i Nalog za prenos) imaju istu formu. Razlika između ova 3 naloga je u bojama i u tome što je je u desnom gornjem dijelu naloga u oređenom kvadratu obilježeno sa „X“ o kojoj vrsti naloga se radi. Razlika je i u tome što konkretna polja u nalogu za islatu i nalugu za uplatu ne treba popunjavati.

9

3.3. Popunjavanje elemenata instrumenata platnog prometa

Veoma bitansegment u platnom prometu jeste tačno i precizno popunjavanje elemenata platnog prometa. Od njega zavisi i niz drugih radnji kako u Bankarstvu tako i u Finansijama i Računovodstvu. Prvi i osnovni preduslov kod popunjavanja naloga za isplatu i naloga za prenos jeste da postoji pokriće na računu za njegovo izdavanje. Kao što smo već napomenuli, u našem platnom prometu, tri najviše korišćena naloga (Nalog za uplatu, Nalog za isplatu i Nalog za prenos) imaju istu formu što olakšava i pojednostavnjuje njihovo popunjanje.

Elementi ovih naloga su:

• Naziv platioca: U ovo polje se upisuje, kao sto samo ime kaže, naziv onoga ko uplaćuje novac (Nalog za uplatu), ili naziv pravnog lica koje isplaćuje novac (Nalog za isplatu) ili sa čijeg računa se vrši prenos sredstava (Nalog za prenos).

• Svrha plaćanja: Ovdje upisujemo opis posla koji obavljamo u datom momentu. Kod naloga za uplatu to može biti npr: Uplata dnevnih pazara, Uplata pozajmice, Uplata po računu ako se plaćanje vrši gotovim novcem. Kod naloga za isplatu to može biti npr: Isplata troskova za službeno putovanje, podizanje novca za blagajnu... Kod naloga za prenos može biti: Uplata poreza i doprinosa, uplata po računu...

• Naziv primaoca plaćanja: Kao što samo ime kaže, u ovo polje upisujemo naziv pravnog ili fizičkog lica u čiju korist uplaćujemo, isplaćujemo ili vršimo prenos sredstava.

• Transakcioni račun platioca: U ovo polje upisujemo broj računa sa kojeg se vrši isplata ili prenos sredstava. Kod naloga za uplatu ovo polje nije potrebno popunjavati.

• Poziv na broj zaduženja: Ovo polje se popunjava samo kod naloga za prenos, npr kada se vrši plaćanje doprinosa. U ovo polje se upisuju podaci za koji period se vrsi plaćanje.

• Iznos: Potrebno je upisati tačan iznos koji se uplaćuje, isplaćuje ili prenosi• Transakcioni račun primaoca plaćanja: U ovo polje se upisuje broj računa na koji se

nesto uplaćuje ili na čiji račun se vrši prenos sredstava. U nalogu za isplatu ovo polje se ne popunjava.

• Poziv na broj odobrenja: U ovo polje se pozivamo na broj računa koji plaćamo ili broj po osnovu koga nesto plaćamo ili vršimo prenos sredstava. Pravna lica u pojedinim situacijama u ovo polje upisuju matični broj firme npr kod prenosa sredstava po osnovu plaćanja poreza, doprinosa... U nalogu za isplatu ovo polje nije potrebno popunjavati.

• Šifra plaćanja i model: Ova polja popunjava banka.• Mjesto i datum podnošenja: Ovo polje se popunjava kod sva tri naloga.

10

4. Elektronski način obavljanja platnog prometa

Elektronski platni promet predstavlja sva plaćanja u cilju izmirenja dugova odnosno određenih potraživanja između pravnih i fizičkih lica putem elektronskih transakcija.

Glavni posrednici između fizičkih i pravnih lica elektronskih transakcija jesu banke. Tokom godina ovaj način plaćanja se usavršavao i kao rezultat imamo veliki broj ljudi koji su korisnici ovog načina plaćanja.

Platni promet se organizuje i razvija u skladu sa ekonomsko-finansijskim razvojem zemlje i uspostavljenim odnosima povjerenja između centralne banke i poslovnih banaka, a odnosi se prije svega na međubankarske sisteme plaćanja.

Dobro funkcionisanje elektronskog platnog prometa zasnovano je na dobroj međusobnoj komunikaciji centralne banke i ostalih banaka u jednoj zemlji ( Centralna banka Crne Gore, Crnogorska komercijalna banka...)

Platni promet se odvija razmjenom elektronskih poruka kroz informacione sisteme učesnika. Elektronska poruka predstavlja informaciju koja je elektronski generisana, poslata, provjerena, primljena i sačuvana. Struktura poruke je utvrđena od strane zakonodavnog tijela, obično centralne banke.

4.1. Elektronski platni promet – Sistemi plaćanja

Različitost modela sistema obračuna platnog prometa sastoji se:

• U izboru operatera sistema – što može biti ili centralna banka ili privatna organizacija koja obavlja ulogu klirinške institucije,

• U izboru vrste obračuna – gdje pravimo razliku između bruto i neto obračuna, • U izboru mogućnosti korišćenja intradnevnog kreditiranja i • U izboru funkcije operacione kontrole pri upravljanju veličinom intradnevnih kredita.

4.1.1. RTGS Sistem

RTGS sistem (Real Time Gross Settlement – obračun u realnom vremenu po bruto principu) podrazumjeva prijem i izvršavanje pojedinačnih naloga u najkraćem mogućem vremenu od momenta njihovog prijema i to do visine pokrića na računu.  RTGS sistem je sistem elektronskog

plaćanja obično osnovan i kontrolisan od strane nacionalne centralne banke. Ovaj sistem

platnog prometa smanjuje rizik problema poravnjavanja i daje preciznu sliku stanja na računu institucije učesnice u prenosu u bilo kojem trenutku vremena. Navedena plaćanja se realizuju u

11

realnom vremenu, porukama SWIFT u relaciji klijent jedne banke -> klijentu druge banke, i u relaciji banka -> banci.

4.1.2. Kliring sistem

Kliring sistem je sistem u kojem se transakcije (prenos sredstava) realizuje na kraju dana odnosno u tačno određenim vremenskim trenucima. Kliring sistem se još naziva neto poravnanje (net settlement). U kliring sistemu sve među-institucionalne transakcije se akumuliraju u toku dana (ili do određenog presjeka). Na kraju dana se vrši korigovanje računa institucija učesnica.  Pod kliringom odnosno neto obračunom, podrazumjeva se prijem pojedinačnih naloga za plaćanje, ili grupa naloga za plaćanje, uz koje se dostavlja specifikacija pojedinačnih naloga, radi obračuna multilateralnih neto iznosa na obračunskim računima. Nakon toga, za svakog učesnika u kliringu se utvrđuje neto pozicija čije se poravnanje vrši preko njegovog žiro računa.

Učesnici u RTGS i kliring sistemu plaćanja:

Narodna banka Crne Gore Banke Republika Crna Gora – Ministarstvo finansija Centralni registar – depo i kliring hartija od vrednosti Udruženje banaka Crne Gore

4.1.3. E-Banking

Elektronsko bankarstvo definiše skup raznovrsnih načina izvođenja finansijskih transakcija upotrebom informacione i telekomunikacione tehnologije.

Elektronsko bankarstvo je brz, efikasan i pouzdan sistem koji omogućava da se putem Interneta pristupi banci nezavisno od vremena rada banke 24 časa dnevno, sedam dana u nedelji. Na ovaj način mogu se obavljati finansijske transakcije, imati uvid u stanje i dnevne promene na računu, preuzimati izvod od prethodnog dana, imati uvid u arhivske izvode, vršiti import i export izvoda u XML, XLS i TXT formatu. Da bi klijent obavljao platni promet elektronskim putem treba da posjeduje računar odgovarajućih tehničkih karakteristika i ima mogućnost izlaza na Internet.

Sredstva plaćanja su:

Elektronski ili digitalni novac — elektronski monetarni sistem (Electronic Monetary System — EMS). Elektronski novac može se efikasno koristiti za elektronsku trgovinu samo ako postoji infrastruktura visokog tehničkog nivoa. Velika brzina prenosa podataka je osnovni

12

preduslov za istovremeni prenos informacija o proizvodima potencijalnim klijentima. Pristup mora biti jednostavan i ekonomičan. Domaćinstva moraju biti opremljena personalnim računarima sa odgovarajućim softverom koji banka instalira radi sigurnosti transakcija.

Elektronski čekovi - Elektronski dokument, digitalno potpisan, analogno potpisanom papirnom dokumentu, kojim se nalaže banci potpisnika da isplati iznos novca sa potpisnikovog računa u određenom roku.

Neke prednosti elektronskih čekova su:

ne zahtjevaju da korisnik objelodanjuje informacije o svom računu drugim pojedincima, -prilikom učestvovanja na online aukcijama ne zahtjevaju da kupci neprestano šalju vrlo povjereljive finansijske informacije putem Web-a jeftiniji su za prodavce od kreditnih kartica transakcije digitalnim čekovima su mnogo brže od transakcija baziranih na tradicionalnom, papirnom čeku.

Kreditne kartice - Kreditne kartice ubrzavaju kompletan proces kupovine, kontrole naših sredstava na računu i omogućuju smanjenje papirologije koja je ranije bila slučaj pri kupovini. U zavisnosti kakav je tip kartice odredjuje i neke pogodnosti ili pravila korišćenja pa stoga kartice dijelimo. Postoje razne vrste kartica, kao što su: Platna kartica, Debitna kartica (Debit Card), Kreditna kartica (Credit Card), Kobrending kartica (Cobranding Card), Kartica lojalnosti (Loyality Card), Online kartica (Net Card).

13

5. Zaključak

Platni promet podrazumjeva sva plaćanja u novcu (gotovinska i bezgotovinska) između

domaćih i stranih pravnih i fizičkih lica koja se vrše radi izmirenja finansijskih obaveza. U

prvom slučaju radi se o unutrašnjem, a u drugom o spoljnom platnom prometu.

Centralna banka Crne Gore kao nosilac poslova platnog prometa ima obavezu da konstantno

iznalazi oblike i načine plaćanja kojima se omogućuje što brže kretanje novčanih sredstava i

izmirivanje obaveza tj. savremeni platni promet podrazumjeva aktivan pristup u upravljanju

finansijama, a to znači da se banke i druge finansijske institucije koje imaju ulogu nosioca

platnog prometa moraju konstantno prilagođavati savremenim dostignućima u ovoj oblasti kako

bi se mogle ravnopravno nositi sa rastućom kokurencijom koja iz dana u dan nudi sve veću

brzinu prenosa sredstava i sve širi dijapazon finansijskih usluga. Jedan od najznačajnih poticaja u

tom smislu je i stepen razvijenosti bankarskog sektora u Crnoj Gori koji predstavlja osnovu

razvoja kompletne ekonomije u našoj zemlji. Kontinuirano se unapređuju usluge finansijskih

institucija, razvijaju se novi instrumenti platnog prometa koji manje-više poboljšavaju kvalitet

poslovanja, ali i zahtijevaju kontinuirano obrazovanje vezano za ovu oblast. Zbog toga i klijenti

imaju koristi od intenzivne konkurencije među finansijskim institucijama i velikim trgovcima

koji pružaju finansijske usluge.

Upotreba novih tehnika upravljanja novcem neizostavno uključuje značajne početne troškove

koji mogu delimično obeshrabriti njihove korisnike, ali to je problem sa kojim se moramo suočiti

svaki put kad želimo uvesti nešto novo.

14

6. Literatura

• Dr. Nenad Vunjak; Bankarstvo; Ekonomski fakultet Subotica,• Dr. Rade Stankić; Bankarsko poslovanje i platni prometa; Ekonomski fakultet Beograd,• Dr. Pere Tumbas, Dr Laslo Šereš; Informacioni sistemi u finasijama, bankarstvu I

osiguranju; Ekonomski fakultet Subotica• www.cb-mn.org• www.wikipedia.org

15