1

İlaç Doz Hesaplamaları Rehberi

‘ Tüm Sağlık Çalışanlarına Yönelik Pratik Bilgiler’

Ahmet Emre AZAKLI | www.ahmetemreazakli.com

2

Başlarken…

Sağlık çalışanı olmak; ciddi bir sorumluk ve disiplin sahibi olmayı

gerektirmenin yanında, sağlam bir donanım sahibi olmayı da zorunlu

kılmaktadır. Ülkemizde sağlık çalışanlarının yetişmesinde, şüphesiz ki

deneyimli sağlık çalışanlarının da katkı sahibi olması mutlak bir

gerekliliktir.

Pratik uygulamalarda olsun, verdiğim eğitim seminerlerinde olsun;

branş ayırmaksızın, öğrencilerin hesaplamalar ile ilgili ciddi önyargı ve

korku sahibi olduklarını gözlemledim. En basit hesabı bile anlatmaya

çalıştığımda, sahip oldukları önyargı ve korku anlamalarını

güçleştiriyordu. Hal böyle olunca, onları güzel bir bilgi aktarımı ile

başbaşa bırakabileceğim bir rehber oluşturmak istedim. Bu sayede

deneyimlerimi kuzeyinden güneyine, doğusundan batısına tüm

kardeşlerime aktarabileceğimi düşündüm.

Bu kılavuzun klinik uygulamalarda ciddi yararlanımı olacağından en

ufak bir şüphem yoktur. Yapılan çalışmalarda önemli bir eksiği

kapatması dileğimle, tüm öğrencilere üstün başarılar dilerim.

Ahmet Emre AZAKLI

3

A. İlaç Hesaplamalarında Temel Birimler ve Ölçüler

Kullandığımız ilaçlarda en sık karşımıza çıkan üç temel birim

mevcuttur:

1. Gram

2. Miligram

3. Mikrogram

Bilindiği üzre bu birimler arasında biner biner artış ve azalış

mevcuttur.

Şöyle ki;

1 gram = 1.000 mg = 1.000.000 mcg

(Gramdan mcg’a doğru giderken, her bir kademede sayı 1000

ile çarpılır.)

1 mg = 1000 mcg

Örnek Soru

2 mg ilaç, kaç gr ve kaç mcg’dır ?

Kullanılacak Temel Bilgi:

Gr > Mg > Mcg = Sağa yaklaşıyorsak sayı 1000 ile çarpılır,

sola yaklaşıyorsak sayı 1000’e bölünür.

Mg’dan Gr’a giderken sola yaklaştığımıza göre 2’yi 1000’e

bölmemiz gerekir.

2/1000 = 0,02 gr olur.

4

Mg’dan Mcg’a giderken sağa yaklaştığımıza göre 2’yi 1000 ile

çarpmamız gerekir.

2x1000 = 2000 mcg

Bu bilgi nerede işime yarayacak ?

Örnek olarak 1 gr’lık bir antibiyotik flakonundan çocuk

hastaya 300 mg uygulamanız istendiğinde, gerekli çeviri ve

sulandırmaları yapmanız gerekecektir. İlerleyen satırlarda

bilgilerimizi geliştirdikçe, bu yöntemlere hakim olacaksınız.

B. Cc (ml) Kavramı

Bir enjektörü elinize aldığınızda üstündeki her bir rakam, o

seviyeye kadar ilaç çektiğinizde kaç cc yani ml ilaç çektiğinizin

göstergesidir.

Diğer bir deyişle cc ile ml, aynı değeri ifade eder. Aynı anlama

gelen kavramlardır.

Burada en önemli husus, ml ile mg arasındaki farkı bilmek ve

karıştırmamaktır.

ml ile mg aynı değerler değildir.

5

1 ml (cc) ilaç 5 mg da olabilir, 15 mg da olabilir. Bu etken

madde dozajına bağımlı bir değerdir. Miligram (mg) ilacın

dozajını gösterir. Mililitre (cc) ile ilacın enjektördeki hacmini

gösterir.

1 ml = 1 cc

Aşağıdaki kuralları bilmek, ilaç hesaplamalarında ciddi

anlamda işinize yarayacaktır:

1. cc = ml

2. 1 cc = 1 ml = 10 dizyem

3. 1 cc = 1 ml = 100 ünite

4. 1 cc = 20 damla

5. 1 MU (Milyonünite) = 10 mcg

C. İlaçların 1 cc’sinde Bulunan Etken Maddeyi Hesaplama

İlaç hesaplamalarını anlayabilmenin en temel madde konusu

bu kısımdır.

Bizler ilaçları uygularken, hedeflediğimiz doza ulaştığımızı

anlayabilmek adına ilacın belli bir ölçüsünde ne kadar etken

madde bulunduğunu bilmeliyiz.

Burada imdadımıza ilaçların üzerinde bulunan ifadeler

yetişmektedir.

6

İlaçların üzerinde ilacın tüm miktarının ne kadar etken

maddeye sahip olduğu ve sıvı formdaysa bu etken maddenin

kaç cc’lik bir formda mevcut olduğu yazar.

Örnek olarak Ulcuran isimli mide antiasidi görevi gören ilacın

üzerinde 50 mg/2 ml ifadesi bulunur.

Bunun anlamı şudur:

50 mg/2 ml = 2 cc Ulcuran 50 mg’dır.

Bu durumda ilacın 2 cc’si 50 mg ise, her bir cc 25 mg’dır

yorumunu yapabiliriz.

Temel Kalıp

x mg / y ml = y cc (ml) ilaç x mg’dır. O halde her bir cc’si x/y

mg’dır.

Örnek hesaplamalar yapalım:

Aminocardol 240 mg/10 ml = 10 cc Aminocardol 240 mg’dır.

Her bir cc’si 240/10=24 mg’dır. Yani ilaç 24 mg/cc’dir.

Novalgine 1 gr/2 ml = 2 cc Novalgine 1 gramdır. 1 gram 1000

mg olduğuna göre, her cc 500 mg’dır. Yani ilaç 500 mg/cc’dir.

Zofer 8 mg/4 ml = 4 cc Zofer 8 mg’dır. Her bir cc’si 8/4=2

mg’dır. Yani ilaç 2 mg/cc’dir.

LÜTFEN DİKKAT ! İlacın her cc’sinin kaç gr, mg ya da mcg

olduğunu bulurken; toplam dozu, toplam cc’ye bölüyoruz.

Yani aslında ilk sayıyı, ikinci sayıya bölmüş oluyoruz.

7

Yüzdeli İlaçlarda cc’deki Etken Maddenin Hesaplanması

Yüzdeli ilaçlarda, yüzde olarak verilen sayının 10 ile çarpılmış

hali, 1 cc’de bulunan ilacın mg değeridir.

Örneğin; Aritmal %2, 5 ml ampul

2 sayısı 10 ile çarpılır. Yanına mg/cc yazılır.

2x10 = 20 mg/cc

Bunun anlamı, ilacın her cc’si 20 mg’dır.

İlacın 5 ml olduğu yani enjektörde 5 parçadan oluştuğu da

bilindiğine göre, her cc de 20 mg olduğuna göre tüm ampul

5x20 =100 mg’dır.

Örneğin;

Bustesin %0,2 flakon = 0,2x10 = 2 mg/cc’dir.

Aritmal %10 ampul = 10x10 = 100 mg/cc’dir.

D. İlaçların Sulandırılması

Hem sıvı, hem de toz formda bulunan ilaçları; uygun sıvılarla

sulandırmamız gerekebilir.

Bu sulandırma işleminde, etken madde ölçüsünü toplam

sulandırma hacmine bölmek gerekir. Örneklerle

anlatıldığında, daha iyi kavrayacaksınız.

8

1. Sıvı İlaçların Sulandırılması

Örnek:

50 mg/2 ml olduğu bilinen Ulcuran ampulü 10’a sulandırırsak,

cc’de kaç mg Ulcuran elde etmiş oluruz ?

Çözüm:

2 cc Ulcuran 50 mg bilgisi bize verilmiş.

İlacı 10’a sulandırmak demek, üzerine 8 cc daha sıvı çekmek

demektir. Çünkü kendisi de 2 cc olduğuna göre 8 cc daha

eklendiğinde 10 cc olacaktır.

İlacın üzerine herhangi bir sulandırma sıvısı çektiğimizde,

etken madde miktarına bir etkisi olmaz. İlaç hala 50 mg’dır.

Ancak hacmi artmış ve 10 cc olmuştur.

O halde artık ilacı şöyle yazmak gerekir:

Ulcuran 50 mg/10 ml = 10 cc Ulcuran 50 mg’dır.

50/10 = Her cc’si 5 mg’dır.

Sonuç olarak 5 mg/cc Ulcuran elde etmiş olduk.

Örnek:

Zofer 8 mg/4 ml ampulü, 8’e sulandırınız. Cc’de kaç mg’lık

Zofer oluşturmuş olursunuz ?

Çözüm:

İlacın kendisi 4 cc olduğuna göre, 8’e sulandırmak için 4 cc

daha sıvı çekmek gerekir.

9

Artık toplam 8 cc olan ilaç 8 mg olduğuna göre ifademiz şöyle

şekillenir:

8 mg/8 ml = Demek ki her cc’si 1 mg olan Zofer oluşturmuş

olduk.

SONUÇ :

Kaça sulandırmak istiyorsanız, ilacı enjektörde o seviyeye

kadar sıvı ile tamamlayın. Daha sonra tüm etken maddenin

miktarını, toplam hacme bölerek cc’de ne kadar etken madde

olduğunu hesaplayın.

2. Toz Haldeki İlaçların Sulandırılması

Toz haldeki ilaçlarda da olay çok farklı değildir.

Toplam etken madde, sulandırma hacmine bölündüğü zaman

cc’deki miktar elde edilmiş olur.

Örneğin Sefazol 1 gram flakonu sulandırıyor olalım.

- 10 cc ile sulandırırsak;

1000 mg ilacı 10’a sulandırırsak, 1000 mg/10 ml olacağından

cc’de 100 mg olmuş olur.

- 5 cc ile sulandırırsak;

1000 mg/5 ml 200 mg/ml olur.

- 4 cc ile sulandırırsak;

1000 mg/4 ml 250 mg/ml olur.

10

SONUÇ:

Toz ilaçlarda ilacın ne kadar sulandırılacağı ve hangi sıvının

kullanılacağı sizin inisiyatifinize kalmıştır.

Genelde izotonik ya da %5 dekstroz, ideal sulandırma sıvıları

olarak tercih edilir.

İnsülin Enjektörleri ve Hesaplamada Kullanım Şekilleri

Resimde görülen insülin enjektörü, toplam 1 cc ilaç

alabilmektedir.

1 cc’lik oran 100 üniteye denk gelir.

Aynı zamanda 1 cc 10 dizyem olduğundan, her 10 ünitelik

birim 1 dizyem anlamı taşımaktadır.

1 ml = 1 cc = 10 dizyem = 100 ünite

Pediatrik hastaya düşük doz bir ilaç yapmamız gerektiğinde,

insülin enjektörlerinden yararlanabiliriz.

Örneğin;

Ulcuran 50 mg/2 ml ilaçtan, sulandırma yapmadan 10 mg

pediatrik hastaya uygulayalım:

11

Ulcuran’ın 1 cc’sini insülin enjektörüne çektiğimizde, 1 cc = 10

dizyem olduğuna göre,

10 dizyem = 25 mg ulcuran demektir. (Yarısını yani 25 mg’ını

çektik.)

O halde 10 dizyem 25 mg ise; 1 dizyem 2,5 mg’dır.

10 mg yapmak için demek ki 4 dizyem yapmak gerekecek. Bu

da insülin enjektörünün 40 ünite olan kısmına denk

gelecektir. Yani 0,4 cc yapmış olacağız.

(Diğer bir yöntem olarak ulcuran 50mg/10ml olacak şekilde

sulandırılır-üstüne 8 cc sıvı çekilerek-bu karışımın 2 cc’si

hastaya uygulanır.)

ÖRNEK SORULAR VE ÇÖZÜMLERİ

Elimizde Metpamid 10 mg/2 ml ilaç bulunmaktadır. Bu ilacın

gram ve mikrogram türünden doz miktarını bulunuz.

1 gram 1000 mg 1 mg 1000 mcg

X gram 10 mg 10 mg x mcg

______________ ______________

10 / 1000 = 0,01 gr. 10 x 1000 = 10.000 mcg

‘ Burada gram, miligram ve mikrogram arasındaki 1000’er

artış ve azalışa göre işlem yaptık. ’

Elimizde Aminocardol 240 mg/10 ml ilaç bulunmaktadır.

a)Cc’de kaç mg Aminocardol vardır ?

12

10 ml ilaç 240 mg olduğuna göre, 240/10= Her cc’de 24 mg

ilaç bulunmaktadır.

b)2 cc Aminocardol alıp, üstüne 4 cc SF çekersek; yeni

oluşumda cc’de kaç mg Aminocardol olur ?

Aminocardol’ün her cc’si 24 mg olduğuna göre, iki cc

aldığımızda 48 mg Aminocardol çekmiş oluruz.

Kendisi 2 cc=48 mg olan ilacın üstüne 4 cc SF çekersek; 48

mg’lık 6 cc karışım elde etmiş oluruz.

48 mg/6 ml = Yeni karışım 8 mg/cc olur.

c)120 mg Aminocardol uygulamak için kaç cc ilaç yapmak

gerekir ?

Her cc 24 mg olduğuna göre, 5 cc yaptığımızda 120 mg

uygulamış oluruz.

Hastane deposundan %10’luk 100 kutu Aritmal ampul

gönderilmiştir. Bu ampullerin kullanılmadan önce %2’lik

forma dönüştürülmeleri gerekmektedir. Bu dönüşüm için

nasıl bir işlem yapmak gerekir ?

%10’luk bir ilacın her cc’sindeki mg değerini bulmak için bu

sayıyı 10 ile çarpıyorduk.

10x10=100 mg/ml

Demek ki her cc 100 mg.

Oluşturmak istediğimiz form ise %2 yani cc’de 20 mg’lık

Aritmal.

13

O zaman 100 mg’ı 5’e sulandıralım ki cc’de 20 mg ilaç oluşsun.

%10 ampulden 1 cc alınır + 4 cc SF çekilir = 100 mg/5 ml = 20

mg/ml = %2 form oluşmuş olur.

%5 formdaki 10 ml ilaçtan, 100 cc %5 dekstroz içine 3 cc

konuluyor. Bu karışımdan 50 kg hastaya 1 ml/kg/h

uygulanıyor. 24 saat sonunda kaç gram X ilacı uygulanmış

olur ?

%5 formdaki ilaç 5x10 = cc’de 50 mg’dır.

100 cc sıvı içine 3 cc koyuyorsak 150 mg koyuyoruz demektir.

O zaman yeni oluşum ; 150 mg/100 ml 1,5 mg/ml olur.

Saatte her kilo için 1 ml uyguluyorsak; saatte kilox1 ml= 50 ml

uygulamış oluruz.

24 saatte ise 24x50 ml = 1200 ml uygulamış oluruz.

Her ml 1,5 mg idi. O zaman 1200 ml = 1800 mg olur. Bu da 1,8

gram demektir.

Elektif koşullarda ameliyata alınacak pediatrik hasta için

rutin anestezik ilaç hazırlığı yapılacaktır. Bu hazırlıkta cc’de

10 mcg’lık Fentanyl, cc’de 5 mg’lık Aritmal, cc’de 5 mg’lık

Esmeron, cc’de 10 mg’lık Ketamin, cc’de 0,1 mg’lık Atropin

hazırlanacaktır. Ampul bilgileri alttaki gibidir:

Fentanyl: 0,05 mg/10 ml

Aritmal: %2 Ampul, 5 ml

14

Esmeron: 50 mg/10 ml

Ketamin: 500 ml/10 ml

Atropin: 0,5 mg/ml

Bu hazırlıkta anestezi teknikeri ilaçları ne şekilde

sulandırmalı ve etiketlemelidir ?

Fentanyl : 0,5 ml / 10 ml ise her cc’si 0,05 mg = 50 mcg olur.

Cc’de 10 mcg Fentanyl elde etmek istiyorsak 1 cc=50 mcg alıp

üstüne 4 cc SF çekerek 50 mcg/5 ml = 10 mcg/ml karışım elde

edebiliriz. Kısacası 1 cc alıp 5’e sulandırdık. (1 cc ilaç + 4 cc SF

= 5 ml karışım)

Aritmal : %2 = 20 mg/ml

Cc’de 4 mg elde etmek istiyorsak 1 cc=20 mg alıp üstüne 4 cc

SF çekerek 20 mg/5 ml = 4 ml/ml karışım elde edebiliriz.

Kısacası 1 cc alıp 5’e sulandırdık.

Eğer cc’de 5 istenseydi, 4’e de sulandırabilirdik.

Esmeron : 50 mg/5 ml = 10 mg/cc

1 cc alıp üstüne 1 cc SF çeksek, cc’de 5 mg olur. Ancak 2 cc ilaç

yetmeyebilir.

Burada ilacın tümünü alıp, üstüne kendi hacmi kadar SF

çekersek; cc’deki oran zaten yarıya inecektir.

Şöyle ki;

5 ml ilaç (50 mg) + 5 ml SF = 50 mg/10 ml = 5 mg/ml olur.

15

Ketamin: 500 mg/10 ml = 50 mg/ml

Cc’de 10 mg isteniyorsa ve 1 cc’si 50 mg ise; 1 cc alıp 5’e

sulandırırsak cc’de 10 mg Ketamin elde etmiş olacağız.

1 cc Ketamin (50 mg) + 4 cc SF = 50 mg/5 ml = 10 mg/ml

karışım.

Atropin: Atropin kendisi de 1 cc olan ve 0,5 mg formu şu anda

elimizde bulunan bir ilaçsa ;

1 ml (0,5 mg) + 4 ml SF = 0,5 mg/5 ml karışım = 0,1 mg/ml

olur.

Yani ilacı 5’e sulandırmak yeterlidir.

Acil serviste tedavisi düzenlenen çocuk hastaya 250 mg

Sefazol uygulanmak istenmektedir. Elimizde 0,5 gr’lık form

bulunmaktadır.

a)0,5 gr’lık toz formdan çocuğa 250 mg uygulamak için nasıl

sulandırma yapılmalıdır ?

0,5 gr = 500 mg demektir.

Burada 500 mg flakon 2 cc ile sulandırılırsa her cc 250 mg

olacağından, 1 cc uygulamak yeterli olur.

Dilüasyon yetersiz kalır ve ilacı daha fazla çözmek gerekirse

5’e sulandırma da yapılabilir. Eğer 5’e sulandırırsak 500 mg/5

ml (Kendisi zaten toz, tüm hacim çektiğimiz sıvıdır.)

500 mg/5 ml = 100 mg/ml Karışımdan 2,5 ml=(cc)

uygulamak yeterlidir.

16

b)Bu antibiyotik sulandırılıp 100 cc %5 dekstroz içine

konursa, karışım cc’de kaç mg Sefazol içermiş olur ?

500 mg/100 ml = 5 mg/ml Sefazol olur.

2 mg Ultiva flakon, 50 cc sıvı ile sulandırılarak hazırlanıyor.

10 ml/h’ten uygulanması durumunda, 1 saat sonunda kaç

mcg Ultiva hastaya ulaşmış olur ?

2 mg/50 ml 2/50 = 0,04 mg/ml

Saatte 10 ml = 10x0,04 = 0,4 mg = 400 mcg

Elimizde 1 gramlık toz flakonu bulunan Penthotal isimli

ilaçtan, 25 mg/cc olacak şekilde hazırlamak istiyoruz. Nasıl

bir işlem sırası izlemek gerekir ?

1 gram = 1000 mg

Normal şartlar altında, bu flakonu 40’a sulandırırsak cc’de 25

mg ilaç elde ederiz. Ama bu oldukça zor ve geniş hacimli bir

işlemdir.

Şöyle bir yol izleyelim:

İlacı öncelikle 10 cc ile sulandıralım 1000 mg/10 ml = 100

mg/ml olur.

Bu karışımın yarısını alalım, 500 mg olur.

Bu 500 mg’lık 5 cc karışımın üstüne 15 cc SF çekersek; 25

mg/cc Penthotal olur. Bu ideal bir sulandırmadır.

17

Eğer elimizdeki flakon 0,5 gram olsaydı, direk 20’ye

sulandırabilirdik ve 25 mg/cc olurdu.

60 kg olan bir hastaya 1.5 ml/dk Dopamin gidecektir. 250 cc

SF içine 100 mg Dopamin katılıyor. Dakikada kg başına kaç

mcg dopamin gitmiş olur ?

Katılan Dopamin için temel kalıbımızı yazmakla başlayalım:

100 mg/250 ml 0,4 mg/ml olur.

Dakikada gitmesi istenen 1,5 ml olduğuna göre;

1 ml=0,4 mg

1,5 ml=0,6 mg

60 kg hastaya giden tüm doz 0,6 mg olduğuna göre, her kilo

için gideni bulmak için; 0,6/60=0,01 mg=10 mcg olur.

18

SON SÖZ

İlaç hesaplamalarında bir sağlık çalışanına gerekecek

tüm temel bilgileri aktaran bu rehberle birlikte, ciddi bir

kaynak açığını giderdiğime inanıyorum.

İlaç hesaplamalarında temel nokta, konu anlatım

kısmında da bahsettiğim gibi ilacın cc’sinde ne kadar

etken madde olduğunu bulmak noktasında

geçmektedir.

1. İlacın cc’sini bulun.

2. İlacı sulandırmanız gerekiyorsa tüm hacmi kaça

bölerseniz, o rakama ulaşacağınızı düşünün. Eğer

sulandırma yapmanız gereken rakam, enjektör

hacmini aşıyorsa aşamalı sulandırmalar yaparak

hedefe ulaşmaya çalışın.

3. Gr,mg,mcg ilişkisini aklınızdan çıkarmayın.

4. Pediatrik hastalarda insülin enjektörü ile düşük

dozlara ulaşabileceğinizi unutmayın.

Altından kalkamadığınız hesap sıkıntıları yaşarsanız her

zaman ulaşabilirsiniz: ahmetemreazakli@gmail.com

Yararlı olması dileklerimle.